Sağlık Psikolojisi-Ders 3 Bağımlılık Yapan Davranışlar

Transkript

1 Sağlık Psikolojisi-Ders 3 Bağımlılık Yapan Davranışlar Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1

2 Bağımlılık Yapan Davranışlar Sigara Alkol 2

3 Kimler Sigara Kullanır? Kadınlarda Sigara Kullanımı Sigara İçen Sigara İçmeyen Erkeklerde Sigara Kullanımı Sigara İçen Sigara İçmeyen 20% 35% 80% 65% GELİŞMİŞ ÜLKELERDE 3

4 Kimler Sigara Kullanır? Kadınlarda Sigara Kullanımı Sigara İçen Sigara İçmeyen Erkeklerde Sigara Kullanımı Sigara İçen Sigara İçmeyen 9% 48% 81% 52% GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE 4

5 Sigara Kullanımında Trend Gelişmiş ülkelerde 1970 lerde sigara kullanımı oranı (%52) bugünkü gelişmekte olan ülkelerin seviyesinde iken 1990 da %30 a 2004 da ise %23 e kadar düşmüştür. Düşük gelirli insanların daha yüksek gelire sahip insanlardan 3 kat daha fazla sigara kullandıkları tespit edilmiştir. Sigara kullanımı dünya genelinde azalma eğilimdedir ancak bu erkeklerde daha hızlıdır. Sigara kullanıcıları genelde vasıfsız işçi grubundakilerdir. Sigara kullanıcıları, kullanmayanlara göre daha az para kazanmaktadır. 5

6 Sigara Kullanımında Trend Sigara kullanıcıların 2/3 ü sigarayı bırakmayı istemektedir. Sigara kullanıcılarının %58 i günü sigarasız geçirmenin imkansız olduğunu belirtmektedir. 6

7 Alkol Kullanımı Alkolü en çok tüketenler yaş arası erkeklerdir. Erkekler kadınlardan daha fazla alkol tüketmektedir. Erkeklerin kadınlara göre alkole başlama olasılığı daha fazladır. Gelir seviyesi yüksek olanlar düşük olanlara göre daha fazla alkol tüketmektedir. 7

8 Sigara Kullanımının Sağlığa Etkileri Peto ve ark. tarafından yapılan çalışmaya göre İngiltere de düzenli sigara kullanan 20 yaşındakilerin 1/1000 i yakın zamanda öldüreceği, 6 sının trafik kazası sonucu öleceği, 250 sinin orta yaşlarda (35-69 yaş) öldüreceği ve diğer 250 sinin de yaşlılık (70 ve üstü) döneminde öldüreceği tespit edilmiştir. Ortalama bir sigara kullanıcısı kullanmayanlara göre ortalama 8 yıl erken ölmekte, sağlık sorunları yaşamaya 12 yıl erken başlamakta, sigara kullanmayı hiç bırakmayanların ¼ ü 23 yıl erken ölmektedir (West and Shiffman). Dünya da sigara kullanımına bağlı olarak yaklaşık 4 milyon ölüm atfedilmektedir. 8

9 Sigara Kullanımının Sağlığa Etkileri Sigara kullananların kullanmayanlara göre ameliyat sonra iyileşme süreleri daha uzundur ve komplikasyon yaşama olasılıkları daha yüksektir. Ergenlik dönemde sigara kullananlarda nefes darlığı, astım, solunum yolu enfeksiyonu ve yüksek tansiyon oluşması kuvvetle muhtemel görülmektedir. Pasif içici olanlarda da yetişkinler için akciğer kanserine yakalanma ve çocuklarda da solunum yolu hastalıklarına yakalanma olasılıkları artmaktadır. Sigara kullananların kullanmayanlara göre duygu durumlarını daha kolay düzeltebildikleri ve sorunlarla mücadele etmede kolaylık sağladığı görülmüştür. 9

10 Alkol Kullanımının Sağlığa Etkileri Alkolizm karaciğer sirozu, pankreas ve karaciğer kanseri, yüksek tansiyon ve hafıza yitimi gibi rahatsızlıkların yaşanma ihtimalini arttırmaktadır (White ve ark.) Alkol araba kazaları, kazara düşüşler, şiddet ve güvenli olmayan cinsel ilişkide bulunma gibi olumsuz sağlık davranışlarını tetiklemektedir (Corbin ve Fromme) Alkol madde, kumar, yeme ve cinsel bağımlılık davranışlarını da artırmaktadır. Bu bakımdan sigara ve alkol tüketiminin bağımlılık seviyesine ulaşmasının arkasında yatan psikolojik açıklamalar önem kazanmaktadır. 10

11 Sağlık Psikolojisi Açısından Sigara ve Alkol Bağımlılığı Sigara ve Alkol Bağımlılığını Açıklama Modelleri Ahlaki Model Bağımlılık kişisel bir zayıflık veya ahlaki yapı eksikliğinden kaynaklanır. Sosyal Öğrenme Kuramı Bağımlılık toplumda görülüp edinilen/öğrenilen bir olgudur. Biyomedikal Model Bağımlılık bir hastalıktır. 11

12 Sağlık Psikolojisi Açısından Sigara ve Alkol Bağımlılığı Bağımlılık Unsurları Bağımlı Bağımlılık Bağımlılık Maddesi Ahlaki Model Ahlaki yapısı eksik olan Bir maddeye ihtiyaç duymak Bağımlılık yapan madde Sosyal Öğrenme Kuramı Davranışları üzerinde kontrolü olmayan, başkalarını model alan Psikolojik ve fizyolojik bağımlılık Bağımlılığa neden olan madde Biyomedikal Model Bağımlılık yapan davranışlara sahip olan Tolerans ve yoksunluk göstermek veya fizyolojik bağımlılık Herhangi bir tıbbi madde 12

13 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: 17.yy Bağımlılıkların Ahlaki Modeli O dönemde alkole genel olarak toplum tarafından büyük saygı gösterilmekteydi. Bağımlılık seviyesine ulaşmadan ve ölçülü tüketim, bireyin özgür iradesini kontrol edilen bir varlık olduğunu göstermesi bakımından önemsenmekteydi ve ahlaki olan bu idi. Çünkü havyanlar biyolojik dürtülerine göre hareket ederken insan iradesiyle seçimlerde bulunabilen yegane varlık olarak kabul edilir. 13

14 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: 17.yy Bağımlılıkların Ahlaki Modeli Bu bakımdan insan alkolik olmayı kendi seçerse ahlaki olmayan bir davranışı yapmış olur ve cezalandırmayı hak eder. Zira alkolizm bireyi çevresine karşı duyarsızlaştırır. Alkolizm bireyin biyolojik dürtülerinin esiri konumuna soktuğu için de ahlaki olmayan davranış içerisine girmiştir ve bu sebepten de cezalandırılmayı hak etmektedir. Alkolizm bu açıdan bireysel bir tercih olduğu için dışarıdan bir tedaviyi değil ancak cezalandırılmayı hak ederler. 14

15 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: 19.yy Bağımlılıkların Biyomedikal Modeli; Birincil Hastalık Evresi O dönemde alkolizme karşı tepkiler artış gösterdi. Alkolizmin ontolojik olarak kendisi şiddetle nefret edilirken alkolik olanlar alkolizmin kurbanları olarak ilan edilmeye başlandı. Bu düşünce alkolizmi bir hastalık olarak değerlendiren biyomedikal bir modeli ortaya çıkardı. Buna göre alkolizm hastalık noktası maddedir. Bu durumda alkol=madde; hastalık yapıcı, alkolik=hasta, alkolizm=hastalık Alkoliklerin tedavi edilmeleri önerilmektedir. 15

16 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: 19.yy Bağımlılıkların Biyomedikal Modeli; İkincil Hastalık Evresi Eskiden alkolün kendisi hastalık yapıcı ana etken olarak görülmekteyken şimdi hastalığa sebep olan bireylerin kendileri olarak kabul edilmeye başlandı. Bu durumda alkol kullananların sadece küçük bir kısmı problemli idi diğerlerinin alkol tüketimi konusunda toplumsal bir sorun yoktu. Çünkü birincil hastalık evresinde yasaklanan alkol içki sektörünün daralmasına neden olmuştu. Bu yüzden alkol satışları yeniden yasal hale getirildi ve alkolik olanların tedavi edilmesine odaklanıldı. 16

17 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: 19.yy Bağımlılıkların Biyomedikal Modeli; İkincil Hastalık Evresi Bağımlılık bir hastalıktır. Hastalığın kaynağı alkol değil bireyin kendisidir. Bağımlılıktan kurtulmak oldukça zordur veya geri döndürülemez. Tamamen alkolden uzak durmak gerekmektedir. Tıbbi tedavi önerilir. 17

18 Bağımlılık Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar: Sosyal Öğrenme Kuramı Bu kurama göre bağımlılık bir hastalık değil, olumsuz bir alışkanlık olup bireyin çevresiyle etkileşime girmesi sonucu sonradan öğrenilen bir olgudur. Bu açıdan bireyin alkol aldıktan sonra saldırganlaşması biyolojik bir iç güdüselliğin bir sonucu olmayıp, bireyin çevresi veya yetiştirilme tarzına bağlı sosyal nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bağımlılık yapan davranışlar tersinemez değildir, öğrenildikleri gibi unutulabilir veya başka öğrenilmiş olumlu davranışlarla alkolizm alışkanlığından kurtulmak mümkündür. 18

19 Örnek Bağımlılık: Egzersiz Bağımlılığı Hastalık Modeli: Biyomedikal Açıklama Tolerans: İnsanlar aynı yararları elde etmek için daha fazla egzersiz yaparlar. Yoksunluk Belirtileri: Egzersiz duygu durumunu yükseltir ve uyarılma hissi oluşturur. Kısa süre sonra bu etki kaybolunca aynı uyarılma hissini yeniden yaşamak isteriz ve tekrar egzersiz yapmayı isteriz.(susamak gibi..) Endorfin: Egzersiz beyinde öfori (coşku hali) hissi yaratan endorfin üretir. Endorfin zaman içinde azalınca tekrar egzersiz yapmak isteriz. 19

20 Örnek Bağımlılık: Egzersiz Bağımlılığı Sosyal Öğrenme Modeli: Kontrolünü Kaybetmiş Hissetmek: Egzersiz insanlara tıpkı vücutlarını istedikleri beden ölçülerine getirebilme becerisine benzer bir şekilde hayatlarını kontrol altında tuttukları hissini verir. Pekiştirme: Egzersiz yükselen duygu durumu, stersin azalması, enerjinin artması gibi olumlu sonuçlara ulaşması bakımından aynı faydanın tekrar hissedilmesi için sık sık yapılan egzersizler davranışın alışkanlığa dönüşmesine neden olur. Model Alma: İnsanlar aynı egzersizleri yapanlarla aynı ortamı paylaşır ve sosyalleşirse bu aşırı egzersiz yapmayı teşvik edebilir. (koşu kulüpleri, sabah egzersiz programları vb.) Çağrışımsal Öğrenme: Klasik koşullanma (Pavlov un köpekleri) ile aşırı egzersiz yaparken tanımladığınız çevresel faktörlerin başka bir zaman için yeniden egzersiz yapmayı teşvik etmesi (eye of tiger müziği) 20

21 Örnek Bağımlılık: Egzersiz Bağımlılığı Egzersiz bağımlılığı gereğinden fazla fiziksel aktivitede bulunmaktır. Fazla egzersiz yapanlarda ayak, diz veya sırt bölgelerinde aşırı yüklenmeye bağlı rahatsızlıklar çıkabilir. Ancak işin kötü tarafı, egzersiz yapma kendini iyi hissetme psikolojisi ile koşullandırıldığında fiziksel aktiviteye ara vermek yerine söz konusu ağrıları yok etmek için daha fazla egzersiz yapmak söz konusu olmaktadır. Zamanın büyük çoğunluğunu egzersizle geçirmek de bireyin diğer sosyal alanlardaki sorumluluklarını yerine getirmesine engel olur. 21

22 Sigaraya Kullanmaya Başlama ve Sürdürmenin Psikolojik Açıklaması Bilişsel: Sigara kullanımı eğlencelidir. Sigara kullanmak sakinleştirir. Bireyi özgüven sahibi ve sosyal kılar. Sosyal: Ebeveynlerim de sigara kullanıyor. Akran baskısı. Sosyal sorunlarla mücadele aracım. Sigarayı içmek havalıdır! NOT: Sigara gibi diğer bağımlılıklar için de süreç benzerdir. 22

23 Sigarayı Bırakmanın Psikolojik Açıklaması 1.aşama Niyet Öncesi: herhangi bir değişiklik yapma niyetinin olmaması 2.aşama Niyet: değişimin düşünülmesi 3.aşama Hazırlık: küçük değişikliklerin yapılması «sigara kullanmaktan mutluyum ve kullanmaya da devam edeceğim.» «son zamanlarımda çok öksürüyorum belki sigarayı bırakabilirim.» «içtiğim sigara paketi sayısını düşüreceğim.» 4.aşama Eylem: yeni davranışım aktif olarak yapılması «Sigarayı tamamen bıraktım.» 5.aşama Koruma: değişikliğin zaman içinde sürdürülmesi «1 senedir sigara kullanmıyorum.» Modelin temelinde her aşamanın birbirinden farklı psikolojik özellikleri olduğu varsayımıdır. NOT: Sigara gibi diğer bağımlılıklar için de süreç benzerdir. 23

24 Sigarayı Bırakmada Nüks Sigara bırakıldıktan belli bir süre sonra tekrar sigaraya başlama söz konusu olabilmektedir. Buna nüks denmektedir. Nüks, çoğunlukla bireylerin olumsuz sağlık davranışını uyaranlara/baskılıyıcılara, duygusal duruma, inançlara yenik düşmenin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Tüm bunlar uzak durmayı ihmal etme ile başlamaktadır. Nargile salonundan da güzel kokular yükseliyor! Bugün çok üzgünüm! Bir seferlik içsem bir şey olmaz! 24

25 Sigarayı Bırakmada Nüks Süreci Uzak durmayı ihmal etmenin etkisi aşağıdaki gibi olmaktadır; Uzak Durma: uzak durmanın hedeflenmesi Yüksek Risk Durumları: alkol tüketilen bir yerde bulunmak, sigara içmenin teklif edilmesi Baş Etme Davranışı: her şeye rağmen reddedilme iradesi gösterme; Olumlu Sonuç Beklentisi: olumsuz etkilerini düşünme (midemi bulandıracak) Öz Yeterlilik: bırakma eylemini sürdürebilirim özgüveni Geri Dönüş: ilk geriye dönüş gerçekleşir Tam Anlamıyla Nüks: kendini suçlama- «bu benim hatam, neden yaptım ki şimdi, ben işe yaramaz biriyim» ki öz yeterliliği aşağıya çeker Uzak Durmaya Geri Dönme: «başkaları yüzünden oldu, benim suçum yoktu ki» ki öz yeterliliği yerine getirir. 25

26 Güncel Bağımlılık Kuramı: West in Temel Kuramı West (2006) bütün madde ve davranış temelli bağımlılıklara da uygulanabilen alternatif bir kuram geliştirdi. Klasik koşullanma süreçlerinin yanı sıra bilinçli seçim ve bilinçsiz motivasyon faktörlerini modeline dahil etti. P (plans) R (response) I (impules/inhibitory forces) M (motives) E (evaluations) Planlar; gelecek eylemlere dönük düşünme Yanıt; başlama-sonlandırma gibi eylemlerin değiştirilmesi Uyarıcılar/Baskılayıcılar; çevresel faktörler İstek; arzusal motivasyonlar Değerlendirme; İnançlar 26

27 Güncel Bağımlılık Kuramı: West in Temel Kuramı Duygusal Durum Coşku, mutluluk, üzüntü Değerlendirme İnançlar; içmek bana iyi gelir/gelmez Güdüler İstekler; içmek istiyorum/istemiyorum Erteleme Başlama Erteleme Başlama Planlar Geleceğe dönük karar; içeceğim veya içmeyeceğim Uyarılma Dürtüler Açlık; içmeye ihtiyacım var Uyarıcılar/Baskılayıcılar Teşvikler; güzel kokuyor/kokmuyor Yanıtlar Davranış reaksiyonu; içmeye başlama/başlamama 27

28 Sigara, alkol veya uyuşturucu gibi olumsuz sağlık davranışları, sağlığa zararlı oldukları bilinmelerine rağmen sergilenmektedir. Bu bakımdan ilgili olumsuz sağlık davranışlarını ortaya çıkaran psikolojinin; inanç, dürtü, uyaranlar gibi boyutlarıyla ele alınması bize açıklama sunmaktadır. 28

29 Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 29