İstanbul(d)a Erişim: Bir Yorum

Transkript

1 2011 İstanbul(d)a Erişim: Bir Yorum Zikrullah Kırmızı

2 İSTANBUL(D)A ERİŞMEK: BİR YORUM Çünkü bu ülkenin düşünce hayatı, deyiş yerindeyse eğer, kavram özürlü Kavramları kullanmaktan yana bir sıkıntımız ya da çekingenliğimiz yok, hatta bazen fazlasıyla, gerekli gereksiz kullandığımız bile söylenebilir. Ama asıl sorunumuz, kavramları genellikle içeriklerini yeterince bilmeden, üzerlerinde düşünüp içeriklerini kendi zihnimizde netleştirmeden kullanmaktayız. Bu nedenle asıl işlevi düşünsel düzlemde doğru ve eksiksiz iletişimi sağlamak olan kavramlar, bizim düşünce iklimimizde bu işlevi yerine getiremiyor. Taraflar çoğu kez aynı kavramı kullanmalarına rağmen, farklı şeyler anlayabiliyorlar Ahmet Cemal Sunuş İki bölümlü olarak düzenlenen bu çalışmanın birinci ve uzunca bölümü, kentiçi erişime odaklanarak, kent ve ulaşımla ilgili kimi kavramların eleştirel bir yorumunu yapmaktadır. Kentsel uzam (mekân), zaman, kent, nüfus, insan, müşteri, devinim (hareket), gündelik yaşam, ulaşım, engelli, özürlü, sürdürülebilirlik, erişim maliyeti, gösterge, toplu ulaşım kavramları, ayrı başlıklar altında düşünsel bir sorgulamanın eleştirel (kritik) konusu olarak yorumlanmıştır. İkinci bölüm, yorumlanan ve eleştirilen kavramların ışığında, erişimi İstanbul ve İETT bağlamında genel çizgileriyle yeniden değerlendirmekte, sorunlara ve olasılı çözümlere sınırlı ölçülerde işaret etmekle yetinmektedir. Çalışma boyunca doğrudan ya da dolaylı değişik kaynaklar kullanılmış olsa da tümü listelenmemiş, özellikle uygulamalara dönük başvurular, okurun yararlanmasına sunulmuştur. Anlaşılacağı gibi, amaç, kökensel ve dilsel (terminolojik) bir doğrultma girişimi, niyetidir ve elbette ki tartışılabilir bir bakış açısı sunmanın ötesinde sav söz konusu değildir. Eğer bir ilkeden söz edeceksek o da ancak şu olabilir: Kent karşısında, bize sunduğu olanak (imkân) her ne ise, onun karşısında hepimiz eşitiz, eşit olmalı, sayılmalıyız. Anahtar Sözcükler Uzam, zaman, kent, nüfus, insan, devinim, gündelik yaşam, ulaşım, engelli, özürlü, sürdürülebilirlik, erişim, erişebilielik, erişim maliyeti, gösterge, toplu ulaşım, toplu ulaşım, İstanbul, İETT. 2

3 Giriş Bu çalışmanın konusu, erişim kavramının, kentiçi ulaşım çevrenine (perspektif) bağlı kalarak, ama bununla da yetinmeden, diğer günümüz kavramlaştırmalarıyla ilişkileri içinde eleştirel bir yorumunu yapmak, bu kuramsal yaklaşımın uygulamaya (İstanbul ve İETT 1 gerçeğine) nasıl yansıyabileceğine ilişkin kimi çıkarsamalarda bulunmaktır. Bağlamın ve yerleşik kavramlaştırmaların içinde kalındığında, önümüze geniş bir literatürün yığılmasını doğal olarak beklemeliyiz. Gerçekten de erişebilirlik kavramı, mevcut dünya koşulları veri alındığında, bu koşullara en insancıl, teknik anlamda uygun çözümleri sağlayabiliyor, diyebiliriz. Sorun sanki evrensel bu çözümleri bölgesel, yerel toplumsal ve doğal koşullara uyarlamaktan ibaretmiş gibi görünebiliyor ve bu durumda en büyük engel olarak bütçe büyüklüğü (kaynak) öne çıkıyor. Elbette bunun tarihsel olarak önemli bir aşamaya işaret ettiğini, gelişmenin bir adımı olduğunu görmezden gelemeyiz. Yine de unutmamalıyız ki çevreni (ufuk) ne denli geniş olursa olsun her açı sınırlı bir bakış açısıdır ve içeriden (dizge içi) baktığımızda sınırların nereden geçtiğini kestirmek zor olabilir. Öyleyse, çalışmamızın sayfaları boyunca eleştirinin (kritik) gölgesi; durumun değerlendirilmesi, güncel sorun ve çözümlemelerin tanımlanmaları ve bir kez daha anılmalarına gizli ya da açık eşlik edecektir. İrdelememize kavramlarla başlayabiliriz, hatta şimdilik onlarla bitirebiliriz de. I. BÖLÜM. KAVRAMLAR VE ELEŞTİRİ Kavramlar Aşağıdaki kavramlar, konumuzla ilişkisi içinde, ulaşım bağlamında yeniden yorumlanmaktadır. Uzam (Mekân) Felsefenin ve fiziğin uzamı binlerce yıllık kavrayışıyla gelinen yer, uzamın artık bütünüyle siyasallaşmasıyla ilgili bir yerdir. Artık uzam siyasetlerinden (mekân politikaları) söz edilmektedir. Günümüzde uzamın toplumsal kullanımı (tasarruf edilme biçimi) ise tümüyle siyasallaşmıştır. Buradaki siyasallaşma terimini, uzamın, toplum ya da kültüriçileşmesiyle (buna dizge-içileşme de diyebiliriz) ilgili olarak anlıyoruz. Güncel siyasetle ilgisi dolaylıdır. Erişim, devinimi öngerektirir (sine qua non). Bir yerden çıkmak ve başka bir yere varmak, kımıldamak, devinmek demektir. Her tür devinim uzay içinde yer alır. Uzay ölçeklendirildiğinde, uzamdan ve bu uzam içerisinde yerdeğiştirmeden söz edebiliriz. Tarih boyunca insanın yaşam alanı erişim çapıyla oranlı olmuştur. Kendine kapalı eski toplumların uzamı biriktirme (tasarruf) ve kullanım düzeyi, günümüzün büyük kentsel uzamlarındaki uzam biriktirme (tasarruf) biçimlerinden çok değişikti. Toplumsal yaşam alanının egemen siyasetlerle biçimlendirilmesi, egemenliğin süreç içerisinde belli bir 1 İstanbul Elektrik Tramvay Tünel (İşletmeleri Genel Müdürlüğü) 3

4 amaca yönlendirilmesiyle de koşut olarak, insan yerleşimlerinin (habitus) uzamı içerisinde rastsal devinimle amaçlı devinim arasındaki ilişkiyi nicel ve nitel açıdan, küçük ya da büyük ölçekli olarak sürekli dönüştürmüştür. Uzam içerisinde devinim büyüklük, zaman ve yön olarak tanımlanır. Her ikisi de egemen anlayışın, toplumu bir arada tutan kavrayışın güdümleme biçimiyle (manüpilasyon tarzı) doğrudan ilişkilidir. Uzam, dirimsel (biyolojik) çevrimin bir alt kümesi olarak toplumsal döngünün güncel koşullarına göre hep yeniden bölümlenir. Bu bölümleme biçimi (sokak, konut, üretim, bölüşüm yeri, vb.) her dönem ve toplumsal-tarihsel koşul için bir yerden diğer yere erişim anlayış ve uygulamalarını da biçimlendirir. Kentin tarihsel varlığı ve günümüzdeki tasarlanışı, güncel egemenlik biçimleri ve çatışmaların kesişim noktasında, özgül bir uzam kullanım biçimini (tarz) doğurmuştur. Kentin içinde yaşayan, çalışan, yetişen, üreten ve tüketen, eğlenen, topluma katılan birey, tüm bu etkinliklerini olanaklı kılan bir uzam siyasetinin öznesidir. Kendi oylumunu (hacım), kentsel oylum içerisinde anlamlandırır (signification). Özne bir bakıma bu uzam ve zaman siyasetleriyle üretilmiş ve diziselleştirilmiştir. Bu uzamsal bölümlenme, sıralama, dizim ve zorunlu aşımları, uzamdan uzama geçişi kaçınılmaz kılmış, bu geçişler de üretim ve tüketimin birincil konusuna dönüşmüştür. Geçmişin metalaşmamış, dolayısıyla bedelsiz uzamları, günümüz büyük kentlerinde neredeyse her santimetrekaresi üretilmiş meta-uzamlara (yani üreme, ranta) dönüştürülmüştür. Meta, evrensel bir ölçün (standart) olarak yaşamın temel kurgusu, özü biçiminde geçerlileştirilmektedir. Bu kurgu içinde uzamdan uzama geçiş kaçınılmaz olmakta, bu geçişin doğrudan kendisi de aynı zamanda metalaşmaktadır. Temel haklar kavramı da, her zaman olduğu gibi, durumu a pasteriori tanımlamaktadır. Birey, kendi yakın, birincil uzamı içinde doyumsuz kaldığından ve kalacağından, yaratılmış meta-arzu (uzamaşırılık, uzamdan öteki-uzama geçiş zoru) uzam açısından ıraksardır. Yerel, birincil uzam doyumsuz uzamdır. Yaşam uzamlaraşırı ya da geçişli tanımlanmaktadır uzunca bir süredir. Bu neredeyse herkes için geçerli bir yargıdır. Erişime uzam açısından bakıldığında, hemen hemen herkesin yaşamak için tanımlanmış uzamlar arasında geçişler yapmak zorunda olduğu ve genel konumun (statü) engellilik olduğu söylenebilir (human condition). Burada kaynaklara sahip olma gücünün, uzamsal erişim için gelinen noktada doruk yaptığı, uzam geometrisinin metalaşma düzeyiyle doğru oranlı olarak katı (rijid) bir tartışma götürmezlik niteliği kazandığı, esnekliğini yitirmiş meta-uzamın doruktan sonra kaynak sahipliliği karşısında duyarsız, tepkisiz kalacağı kolayca kestirilebilir. Sonuç, erişimin kavramlaştığı uzam olarak kentin, kentsel uzamı tanımlı sonsuz küçük birimlere ayrıştırarak, meta-dizge düzeneğinin ürününe dönüştürdüğü, hemen herkes için, uzamdan uzama (zaman üzerinden elbette) geçişin, engelli bir geçiş niteliği taşıdığıdır. Zaman Kentin uzamı nasıl metalaştıysa, zamanının da giderek artan oranda öyle metalaştı(rıldı)ğı söylenebilir. Bunun tarihsel süreci, rastlansal zamanın denetimli zamanla yerdeğiştirmesi olarak izlenebilir. Kent, zamanın ilk ele gelir uzamını oluşturup, ölçülebilir ve bölümlenebilir zamanı insan yaşamı ve toplumla buluşturduktan sonra, bu denetimli ve dilimlenmiş zaman-meta ekonomisiyle birlikte, artan oranda, 24 saatin daha çoğuna el koymuştur. Zamanın geçmiş toplumsal deneyimlerde doğaya, mevsimlere vb. bağlı, oranla (nispeten) özgür ve bireysel kullanımı (tasarruf), yerini, kent yaşamı ve çağcıl toplumda zorunlu ve sahipli zamana bırakmıştır. Zorunlu ve sahipli (başkasına ait) zaman demek, bölümlenmiş, başvuru (referans) noktasına göre tanımlanmış, kendi kullanım biçimlerini öngörmüş, sıraya (hizaya!) sokulmuş zaman demektir. Gerek uzam, gerekse ve dolayısıyla zaman, arzular ve gereksinimler kuramıyla (teori) kavranılmaya çalışıldığı 4

5 üzere, atomlaştırılmış, ayrıştırılmış, her atom kendi varoluşunu bağlayabileceği diğer metazaman ve meta-uzam atomuna erişme gücü, düzeyi açısından anlamlandırılır olmuştur. Zamanın metaya ve zenginlik kaynağına (sermaye) kitlesel boyutlarda dönüşmüş olduğu günümüzde, kent bağlamında (paradigma) zaman döngüsü bir dizi kaçınılmazlıklara ilişkisi içinde kavranabilir. Yine kaynak sahipliği düzeyi, zaman konusunda bireyi zorunsuz ve özgür kılma konusunda ancak bir yere değin destekleyebilir ve meta dizileşmesi esneklikten giderek öylesine uzaklaşır ki, birinin zamanı özgürce kullanımı (tasarrufu), diğer(leri)nin zamanından (dolayısıyla uzamından) vazgeçmesi pahasına olur. Çünkü sözünü ettiğimiz meta, soyut olsa da fiziksel bir birimdir, üstelik hemen her saniyemiz sayılaştırılmış, belki yakın gelecekte ayrıca sayısallaştırılacaktır. Böylesi bir zaman-meta dünyasında (kent) zamanın maliyetinden söz etmek kaçınılmazlaşır. Sıradışı, ele geçirilemeyen zaman toplumsal maliyet açısından kayıp zamandır ve meta çarkının mantığı bunu enküçüklemeye (minimizasyon) odaklanır. Öte yandan insanın meta-zaman ve uzama direnen insani çekirdeği yabancılaşmış, bastırılmış, güdümlenmiştir. Zamanı ve uzamı metalaştıran süreç, öncelikle gündelik yaşamın döngüsünü üretim ve yeniden-üretim koşullarına bağlamıştır uzun zamandan beri. Çalışma, öğrenme, barınma, eğlenme, gezme, sağlık, vb. kısaca her tür insan etkinliği belirlenmiş ve metalaştırılmış uzam ve zamanlara özgülenmiş, böylece bu ayrıştırılmış uzam ve zamanlar arasında geçişler de (sektör, hizmet, üretim, vb.) metalaştırılmıştır. Zamanı ve uzamı biriktiremeyen, dolayısıyla sermayeye dönüştüremeyen büyük bir nüfus için, içinde bulunduğu konum (yerlem, koordinat) engellidir. Birey engellidir. Bunun anlamı bu konumun kendini sürekli ve zorunlu olarak yeniden üretir olmasıdır. Çoğunluk, kent bağlamı içinde önüne konulan dizisel uzam ve zamanı yaşantılamak zorundadır. Seçme olanağından yoksundur. Öte yandan başkalarının uzam ve zamanını sermayeleştiren (kapitalizasyon) ve bu gizilgücü (potansiyel) taşıyanlar açısından da sonul (nihai) olarak çözümsüzlükten sözedilebilir. Çünkü sahip olmak, dizge içinde kalındığı sürece kendi duvarlarını örmek olacaktır. Meta-zamanla meta-uzamı herkes için bir kıyamet yazgısına dönüştürebilecek tohumlar şimdiden yerküremizin orasında burasında pıtrak gibi filizlenmektedir. Günümüzün oldukça etkili uluslararası yavaşlık hareketi (Citta slow), benzeri birçok girişimde olduğu gibi zaman ve uzamın metalaştırılmış algısına karşı serbest-zaman ve uzamdan yana bir yorumun gündelik yaşamlarımız içerisindeki önemi ve anlamını vurgulamaktadır. Kent Kent birçok özelliğiyle tarihsel bir kavram... İlk bakışta zamanlarüstü bir niteliği taşıyor gibi görünse de değişik dönemlerin kentsel işlev ve yapılanmaları farklıdır. Eski uygarlıkların kenti, imparatorluklar çağı kenti ve modern zamanların kenti değişiktir. Kenti kabaca, ağırlıklı yönetim odağından, üretim ve günümüzde tüketim odağına dönüştüren bir evrim çizgisi çekilebilir. Kentin dönemsel ve farklılaşan işlevlerine koşut olarak boş ya da dolu uzam/zaman bölümlemesi de evrilmiştir. Geçmiş dönemin kentsel zaman ve uzam kullanımı ve algısıyla günümüzdeki yer yer karşıtlaşmıştır bile. Buradan şu söylenebilir ki, kent dediğimizde nicel ve nitel bir örgülenim, biriktirim ve kullanım biçiminden söz ediyoruz öncelikle. Konunun önemi, kente geçmiş ya da gelecekten uzak ve geçersiz algılar yükleyerek, düşünümsel çarpıtmaların bir erk (iktidar) aracına ve gündelik siyasete (ucuz) gereç oluşturduğu gerçeğinden kaynaklanmaktadır. Böyle bir çarpık kent siyaseti, günün de facto, geçerli kullanma ve değerlendirme yollarını gizemleştiriyor, örtbas edilmesine aracılık ediyor demektir. 5

6 Kentle kentlinin (yöneticisinden kullanıcısına) buluşmasından ortaya çıkan kesitin, arayüzün uzam ve zaman kurgusunun hakikate bağlanması öncelikle kuramsal bir sorundur ve yerel uygulamaları güdümler. Bu kesitin fotoğrafının tüm kentsel uzlaşımla yeniden oluşturulması, kent kimliği meselesini doğrultacak, ayağa kaldıracak, düzeltecek, uyumlandıracaktır. Günümüzde küresel dayatmaların uluslararası kent yapılandırma siyaseti, küresel odağın (referans) gelecek öngörüleri, senaryoları yeryüzü ölçeğinde büyük kentler basamaklandırmasına (hiyerarşi) yönelik olup, küresel siyasetin öngördüğü işlevsel role uygun bir uluslararası kent tüketim yordamı oluşturulmakta, biçimlendirilmektedir. Bu dayatma(lar), yerel ya da ulusal kent (uzam/zaman ve kentsel sürem) algı ve yaşama biçimlerini (tarz) tartışmalı kılmakta, uzak ve yabancı bir küresel tasım, kentlinin içini doldurduğu, içinde soluduğu kenti yabancılaştırmaktadır. Bir küresel kent örneği (prototip) ağırlıklı tüketim kalıplarına göre ayrıştırılarak servis edilmektedir. Bu durumda evrensel açılımın insancıl özü de kaçırılmadan, güncel ve kötücül (belli niyetlere bağlı) küreselleşme siyasalarına karşı kentin özgün, yerel geçmişe ve geleceğe doğrudan ilişik tinini (ruh) koruma konusunda özel bir duyarlılık ve bilincin oluşturulması, yükseltilmesi gerekiyor. Kentin en belirgin niteliği çıkarların demokratik buluşma yeri olma konusundaki önceliğidir. Kırın (tarımın) eşbiçimli (homojen) nüfusu yerini kentin karma nüfusuna bırakır. Bununla birlikte bu çelişkili insan yığınını bir arada yaşayabilme konusunda buluşturan, uzlaştıran şey yalnızca kente gelen insanın bireysel iradesi olamaz. Kent ve yönetimi, farklı nitelikleriyle ve beklentilerle gelen nüfusu birtakım düzeneklerle (ki bu düzenekler sonul olarak zaman ve uzamın kentsel yorumlanmasıyla bağlantılı altyapılar anlamına gelir) kentlileştirir. Eğer kentsel gelenek geçmişten başlayarak oluşturulmuşsa bu çağcıl kentlileştirme süreci daha az sancılı olur ve vice versa. Bu düzenekler yerleşme (yapılaşma), üretim (çalışma), yerel örgütlenmeler (belediye, vb.), ulusal ve yerel (bölgesel, kentsel) siyaset çerçeve ve beklentileri, planlama, toplu hizmet çözümleri ve bunların üretimi, paylaşımı, erişimi (atık, ulaşım, su, enerji, eğitim, vb.), gündelik yaşam kurguları (eğlenme, tüketim, vb.), kıtlığa ilişik kentsel ürem (rant), özdeşim, başvurular, simgeler ve soyut/somut iletilerden oluşur ve olan gerçekle (oradaki gerçek) öngörülen düzeneğin değişik oranlarda buluşmasıyla güncel kent siyaseti ortaya çıkar. Akılcı ve duyarlı kent yönetimi, kentin özgün bir tini olduğunu bilir ve en çağcıl kentsel ataklarında bile bu tinin görünmesinin olanaklı ve zorunlu olduğunu kavrar. Yoksa, kent varsa, tinini yitirebilir; yoksa, edinemez. Nüfus Nüfus, burada kentli nüfusudur ve kent bağlamıyla tanımlanmalı, tartışılmalıdır. Bu nüfusun varolma, biraradalık biçimi (tarz) kent dışı nüfus bileşimlerinden değişiktir. Nüfusun günlük yaşamı, kentin uzamı ve zamanı ile bir karşılaşma (yüzleşme) ve bir dizi zorunlu/zorunsuz seçim üzerinden gerçekleşir. Kentsel davranışı kütlesel olup, bireyin kişisel kent seçimlerinden farklı olabilir. Kitlesel us, kentli bireysel usla çoğu kez bağdaşıyor görünse de bu kaçınılmaz ve birebir eşleşmiş olmayabilir. Eğer kentin bir tini (ruh) varsa, kitlesel us (akıl) bu tini ortaya çıkarır, görünür kılar. Yönetimlerin en önemli işlevi de aslında budur. Siyaset, gündelik yaşam biçimlendirme önerisidir son çözümde. Kentin geleneksel düzenekleri nüfusu kentin tinine (usuna) uyarlar ve gizli bir kent bağlamı, kentsel oydaşma, uzlaşma yapılanır. Kentli birey usunun, parçası olduğu kentli kitle usuyla çatışma ve ayrışma oranının sınırlarını da bu tin (gelenek, kuşakların geçmişin kalıtını benimseme, aktarma bilinci) belirler. Eğer düzenek bu duygunun aktarımı için yetersizse, bireyin usu kentli kitle usunun ötesine ya da berisine sıkça ve kabul 6

7 edilemeyecek düzeylerde düşer. Kent bireysel iradenin güdümüne girer, bireysel yarar en çoklansa (maksimizasyon) bile kent tini yozlaşır, tükenir. Kent tini kentsel uylaşım, dolayım ve dayanışma örnekçesi oluşturur. Nüfus büyük bir örgen (organizma) gibi davranır ve kendini onarıp tümler. Bu geleneksel ve yerel hemşerilikten çok başkadır. Burada katlanma, kabul, söz hakkı, katılma, paylaşma, temsil öne çıkar. Gündelik yaşam içinde, sokakta, etkinlik içinde çelişkiler yatışır, ortak uzam ve zaman karşısında ortak davranış, tepki biçimleri belirginleşir, çatışma yerini tartışma adabına bırakır, kent ayrı ayrı çıkarları aşan bir birikim (kullanım, tasarruf) alanına dönüşür. Ama saltık (mutlak) bir oydaşmadan söz etmiyoruz. Anımsattığımız şey, geleceğin evrensel ve insancıl kentinin temelinin bu kent(sel) yordamı içinde tohumlandığıdır. Son yıllarda üretimi kişisel (bireysel) tüketicinin beklentilerine göre esnetme konusunda arayışlara rağmen, sanayi toplumlarının üretim mantığı anonim tüketiciye, bireye değil tüketim kitlesine odaklıdır. Kent bağlamı için de bu özellikle geçerli ve böyledir. Üretim, kenti tek tek kentliler olarak değil, nüfus olarak kavramaya dönük kurgulanmıştır. Bu hergün tanığı olduğumuz yeni kent uzam ve zaman kulanımı biçimlerini yaratan yapılaşmalarda izlenebilir. Henüz kent uzam ve zaman tasarımı (planlar, uygulamalar), nüfusu aşıp bireye yönelememektedir. Bu durum bir dizi çelişkinin de kaynağını oluşturmaktadır. Hem bir yandan toplukonutlara, yalıtık ortamlara, alışveriş ve toplu tüketim alanlarına dönük nüfus (anonim) çözümleri kentlilieşmenin birey(sel)leşme eğilimiyle çatışmakta, hem de kentsel hizmetin (ürün) tasarımında nüfusla birey arasında seçim kaçınılmaz olmaktadır. Çünkü nüfusa (anonime, örneğin, herkesin müşterileştirildiği topluma) dönük toplu çözüm maliyeti (maddi ve manevi maliyetler olarak düşünülmeli), birey odaklı çözüm maliyetlerinden en azından farklı olacaktır. Öte yandan artzamanlı (diyakronik) olarak, nüfus (anonim) çözümünün öncel olduğunu belirtmeden geçmemeliyiz, çünkü önce herkese, daha altı olmayacak ölçünlü bir kullanım hakkının (uzam/zamandan sözediyoruz en genelde) sağlanması gerekmektedir. Ülkemizde ve yerel yönetim uygulamalarımızda bu çatışma oldukça dramatik bir seyir izlemektedir. AB 2 süreci batının kent algısını bir ölçün (standart) olarak kentlerimizin gündemine olduğu gibi taşırken, kentleşme sürecimizin özgünlüğü, kentsel uzama kısa zamanda, hızla yığılmış nüfusu toplu olarak gözeten çözümleri ister istemez öne çıkardı. Bu toplu çözümün ortak paydasını ise 1980 öncesinde olduğu gibi toplumsal (sosyal) destekler değil, yazık ki herkesi bir kez daha herkesleştiren (anonimizasyon) serbest piyasa ve onun sahte, evrensel öznesi müşteri oluşturdu. Bu en düşük (asgari) ortak payda çözümü, tektipleştirme (monomorfizm), müşterileştirme işletimi (operasyon) nüfusu oluşturan bireyin özgür seçim yapma ve seçenekleri zorlama hakkını ülkemiz bağlamında henüz yok edemese de, yıkıcı bir biçimde kısıtlamaktadır. Ya da bu hakkın kullanımını özel olarak fiyatlandırmaktadır (neredeyse lüks kategorisinde). Yönetim kararı ya da yatırım, özelleştirilmiş, ayrıcalıklı ya da bireyselleşmiş istemi (talep) ne ölçüde, nereye, hangi sınıra değin gözetebilir? Örneğin olumlu (pozitif) ayrımcılık bir maliyet çözümünün (analiz) parçası olabilir mi, olmalı mı? İnsan Nüfusun biricik kaynağı, ama ortalamadan sapan yanıyla seçikleşen, özdeşleşen değil farklılaşan yanıyla görünür olan bireyden söz ediyoruz. Ele aldığımız (varsaydığımız) bağlam içerisinde insan kavramını kısaca irdeleyeceğiz bu bölümde. Buradaki insan kentli insandır öncelikle. Bir kentli gibi algılayan, davranan, isteyen ve sunan biri Öte yandan, bu insan günlük zamanını eylemle, etkinlikle doldurur. Büyük ve aslında inorganik, yapay 2 Avrupa Birliği (EU) 7

8 kentsel örgenle (organizma) neredeyse yarı-örgensel bir ilişki içerisindedir. Kenti doldurur, kente içerik yükler ve kent tarafından doldurulur (şarj). Günlük olağan etkinliği, davranışı bu alışverişi gizler. Alışkanlıklar ve yinelemenin güvenli koruyuculuğu, insan için, tekdüze zaman akışı algısını baskın kılar. Yine de her bireyin kenti içerikleme, deneyimleme ve anlamlandırma biçimi özgün ve ayrıdır, bireyselleşmişlik ve bilinç oranında anlam yükselir. Ayrıca toplu ve adapla (kurallı) yaşanmak zorunda olunan kentte bireysel yorumun ve doğaçlamanın (kentsel doğaçlama) bir eşiği, aşılmaması gereken bir üst sınırı vardır. Bu sınır aşıldığında (bireyin aşırı kent yorumu, kenti taşkın biriktirme tasarruf etmedurumunda), kentin yarattığı kaynakların (buna genelde kent üremi rant- diyebiliriz) özel, bireysel çıkara bağlandığı, aktarıldığı söylenebilir. Ve aşırı birey, artık kentli birey değildir bu noktada. Kentin özü, bireyleri içeriklerken temsil boşluklarını silmesinden, eşitliğin altını çizmesinden, her kentliyi katılana dönüştürmesinden, böylesi bir kuramsal çerçeve ve varsayımdan oluşur. Nasıl yurttaş, tüm farklılıkların genel-soyut insan çözümü ise, kentdaş da kentin önünde farklılıkların genel-soyut çözümüdür. Kentli, bu varsayımdan itibaren içerik yüklenir, kentin çizdiği alanlar, sınırlar içerisinde kuşkusuz. Kentsel bağlama dönersek, sorumuz şudur: nüfustan sapan ve böyle varlıklaşan kentli bireye (insan) nasıl yaklaşılır? Bu insan bir çocuk, genç, erişkin, kadın, erkek, yaşlı, zayıf, aşırı kilolu, işsiz, çalışan, eğitimli, eğitimsiz, engelli, özürlü, vb. dir. Aslında her kentli diğerinden farklıdır ve kentsel istemi (talep) az ya da çok başkadır. Bir döküm (envanter) çalışması kaçınılmaz olur. Kent yönetimi, kentli insanın dökümünü çıkarır ve ancak bunu yapabildikten sonra kent hizmetini farklılaştırmayı (isteme uygun hizmet sunumu: yani kentsel uzam ve zaman sunumu) başarıyla kotarabilir. Bir başvuru, gönderim (atıf, referans) noktasının oluşturulması, tasım (plan) ve bütçe olanağı sağlar. Böylelikle özelleştirilmiş kent hizmeti bütçelenebilir. Ama bilinir ki her bütçenin arkası eninde sonunda siyasete (siyasal yeğlemeye) çıkar. İnsan odaklı çözümlerin satınalan (müşteri) odaklı çözümlere dönüştürüldüğü günümüzde aynı insanın birden çok ve farklı müşteriyi taşıması da böylelikle bir açmazı (handikap) oluşturur. Birden çok alıcı (müşteri) kimliğini yapay bir biçimde ayrıştırılmış tek bir toplumsal (sosyal)-biyolojik bedende taşıyan kentli ve çoklu (çoklandırılmış) bireyin ağırlıklı/güncel tanılanması siyasal (erksel) ağırlıklara göre yapılır. Örneğin, piyasaya bağlı siyasetlerin temel yaklaşımı, her geçen saniyede bireyden yeni bir satınalıcı (müşteri) üretme eğilimi yönündedir. Yani bugünün alıcısı eşanlı olarak yarının potansiyel (bir başka) alıcısıdır. Ayraç açarak belirtmeliyiz ki, günümüzün moda terimlerinden çokkültürlülük, yerellik, öteki, yönetişim, sivil toplum örgütü, vb. de, bu güncel ve niyetli bağlamın (paradigma) birincil terimlerinden birkaçını oluşturmaktadır. Üstelik her türden, her nitelikten insan satınalan (müşteri) ortak paydasında anonimleştirilir. Bireysel farklılıksa, farklı ürüne (ya da hizmete) yönelik olarak farklılaştırılmış ve zorunluluğuna inandırılmış tüketim istemleri (talep) koşuluyla onaylanmaktadır. Hatta sonul amaç, tek bireyden (oradaki insan) sınırsız alıcı yaratmak, alıcı olmayan tüm nitelikleri de insandan soyutlamak, uzaklaştırmak olur. Bu bir geçerlilik ölçütüne dönüşür. Bugün şu ya da bu oranda alıcılık (müşteri) olanağını içinde barındıramayan insan tanımsız, geçersiz, fazladan ya da ölü-insandır. Gelinen yer oldukça trajik bir noktadır. Bu noktada insan kırk katırla (farklılığına indirgenmiş insan) kırk satır (farkları silinmiş ortalama, anonim insan) arasında seçime zorlanmaktadır. Burada kentsel hizmetler ve dolayısıyla kentiçi ulaşım açısından temel soru şöyle belirginleşir: tüm kentli farklılıklarını gözeten bir ürün (hizmet) sunumu (arz) mu, yoksa farklılıkları silen, alıcılığı (talep) tek özelliği olarak belirlenen ortalama kentliye herhangi bir ürün (hizmet) sunumu mu? Çelişki, eşit yararlanma evrensel ilkesini zorlayacak biçimde, engelli/engelsiz (?) kentli arasındaki ilişkinin, kaynak kullanımları açısından hangi siyasetlerle yeniden kurgulanacağıyla ilgilidir. Belki doğru çözüm insanın tüm 8

9 gereksinimlerinin, aynı zamanda geçici bir tarihsel kategoriyle yakından ilişkili olduğu apaçık bir alıcı (müşteri) kavramıyla karşılanıp karşılanamayacağının bilince çıkarılmasındadır. Öyleyse soruyu yalınlaştırıp şöyle de sorabiliriz: alım satımın konusu olmayan bir insan istem ve sunumundan (arz ve talep) söz edebilir miyiz? Hangi varlık katmanı tecimin dışında, ayrı değerlendirilmeli, insanla yeniden ilişkilendirilmelidir ve bu düzenleme içinde görevler nasıl dağıtılır? Yabancılaşma (alienation) kavramını bugün nasıl yorumlamalıyız? Tek tek bireylikleri ve özgül gereksinimleri içinde insanı çokboyutlu değerlendirebilen bir toplumsal yapı, kaynaklarını nasıl toplar, bölüştürür, yönetir? Satın alınmayan ve satılmayan şeyin bir (toplumsal) değeri yok mu? Bedeli olmayan bir kentli insan hizmeti tasarlamak olanaksız ve gereksiz mi? İnsan yalnızca alıcı (müşteri) olabilir mi? İnsanlık değerini daha yüceltmek için satınalıcılık gerek ve yeterli terimi oluşturur mu? Homo economicus evrensel ve biricik insan gerçeği mi? Müşteri Sermayenin sınırsız ve önüne geçilemez büyüme (genişletilmiş yeniden üretim) eğilimi çok uzun süredir biliyoruz ki tüm evrensel varlığı sermayenin parçası kılmaya, ayrılıkları silerek aynılaşmaya doğrudur. Kapitalizmin evrensel ilkesi, ürünün (kullanım değerinin) sermayeye (değişim değerine) dönüşmesidir. Böyle bir dünyada, bağlam içinde bir ürünü diğerinden ayıran nitelik, ürünle ilişkisi kullanım değeri üzerinden gerçekleşmesi gereken tüketici için bile, neredeyse yok olur, silinir. Sermaye ürün kullanım değerini sıfırlar, tüketici için de değişim değeri üzerine vurgu yapar: Kullan at! Hatta daha fazlası: Yapabilirsen, satın al, kullanma, at! Yine satın al! Ayrıntılarına girmeyeceğimiz bu tehlikeli ve dünyanın yıkımıyla sonuçlanabilecek tarihsel sürecin sonunda yeni bir insan türü, satın alan insan, (müşteri, customer) genetik bir toplumsal mutasyonun sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz bu yeni türün (!), dönemsel (konjonktürel) tinin göreli belirişi olarak üzerinde çok da durmak gerekmeyebilirdi. Eğer görelilik, dönemsellik, alicengiz oyunuyla, bir el çabukluğuyla hasıraltı edilmese, müşteri kavramı bir insanlık durumu olarak yerküreye yedirilmeseydi Ama tam da bu yapıldı ve yapılıyor. Batının yerleşik toplumları insanın (yurttaş, kentli) müşteriye indirgenmesiyle ilgili izlenceleri tüm yeryüzüne kakışlarken kendi insanlarının kazanılmış haklarını kolayca görmezlikten elbette gelemezdiler. Buna karşılık duraysız ve devingen (Türkiye) toplumlar bir aşırılıktan diğerine salınmayı ana yazgıları gibi yaşamak zorunda olduklarından, bu türden geçişler, indirgemeler oportünist (ilkesiz) bir kaypaklık ve katılık, sertlikle gerçekleşir. Batılı (IMF, G7, BM, AB, vb.) vur, der, biz öldürürüz. Kısacık bir zaman aralığı içinde, kentlerimizi, hem de ayrıcasız tüm kentlerimizi, bir sanal alışveriş merkezine hevesle dönüştürmeyi, tüm kentliyi de (yurttaş) müşteriye indirgemeyi elhak becerdik (neredeyse). Çalışmamızın değişik noktalarında bu kavramla doğrudan ya da dolaylı biçimde hesaplaştık. Şimdi kısaca yeniden bakmak istiyoruz. İndirgemenin düzeneği şöyle çalışıyor: Her insan satın alır, satın alan herkes müşteridir, öyleyse her insan müşteridir. Artık aşırılık o boyutlardadır ki, bir kurumun çalışanları kurumun müşterisidir, ya da çekirge günlük yaşam içinde bir, iki kez sıçrar ama üçüncüde müşteri olur. Eski deyimle, her koşulda (halükarda) herkes müşteridir. Yolcu müşteridir. Devlet bakımevinin baktığı kimsesiz çocuk, eğittiği öğrenci, eğiten öğretmen, canı burnunda hasta, parkta hava almaya çıkan yaşlı, engelli, vb. bir biçimde müşteri olmaktan kurtulamazlar. Tamam, kendilerine sunulan şey için para (bedel) ödemiyor olsalar bile, birgün ödeme gizilgücünü (potansiyel) içlerinde hep taşısınlar, hiç 9

10 değilse kendilerini yolcu, öğrenci, hasta, yaşlı, engelli, özürlü, elektrik abonesi, vb. olarak görmek yerine her zaman ve her yerde müşteri (bir şeyin, neyin olursa olsun) olarak algılasınlar, diye. Bu us çarpıtması, biçimlendirmesinden, çarpık bilinç üretiminden başka bir şey değildir kuşkusuz. Kendini yalnızca müşteri şapkası altında algılayan ve algılatan birey, diğer tüm sahici kimliklerinden, sermayenin evrensel kimliksizleştirme girişimi sonucu vazgeçiyor, insan eşittir müşteri tuzağına düşüyor demektir. Bir anlamda acımasız bir ilkelleşme dayatmasıdır bu. Oysa bırakalım kentliyi, yolcu için bile müşteri kavramının dışında kalan birçok yolculuk türü söz konusu. Tüm dünyada da böyle bu Üstelik satın alınmayan birçok mal ve hizmet var ki satın alınmadıkları için daha az değerli değildirler. Hatta tersi bile ileri sürülebilir. Satın alınmadan kullanılan kullanım değerlerinin (ürün) insanla ilişkileri hesaba gelmez ve nitelikli ilişkilerdir genellikle. Kentin tüm birim uzam ve zamanlarının karşısında kentlilerin yalnızca müşteri olarak tanımlanıp konuşlandırılması, sermayenin sonul (nihai) ve kaçınılmaz arzusudur, bu eğilimin kaçınılmaz olduğunu biliyoruz. Ama şunu da biliyoruz, bu arzu en az sermaye denli tarihsel bir ulamdır (kategori), geçicidir. Ne geçmişte tarihin tüm karakterleri yalnızca müşteriydi, ne de gelecekte böyle olması beklenir. Nedeni çok basit Çünkü insan(lık) tarihinin farklı dönem ve coğrafyalarında satın alan insanın dışında birçok insan niteliği öne çıkmış, egemen olmuş, tarihi anlamlandırmıştır. Tecim (alışveriş, ticaret) bir ara iktisadi etkinlik olarak üretimle zorunlu/zorunsuz, seçimli/seçimsiz tüketim arasında insanoğlunun toplum etkinliklerinin, sanıldığının tersine, küçük bir bölümünü temsil etmiştir, her ne kadar günümüzde yeryüzü ölçeğinde bir etkinliğe dönüşmüş görünse de. Yine de mutluluğu satın alınamayan yer, ilişki, nesne ve zaman aralıklarında bilinçli ya da bilinçsiz aradığımıza göre Sonuçta küresel dayatmaya direnmek, müşteri kavramının ısrarla, kamu marifeti de kullanılarak topluma deli gömleği gibi giydirilmesine ve toplumdan, kentten koca bir tımarhane üretilmesine karşı yeterli duyarlığı, bir direniş biçimi (formu) olarak geliştirmek kaçınılmazdır. Devinim (hareket) İnsanlığın toplumsal ve kişisel devinimlerini genellikle zorunluluklar yönetmiştir, bunu biliyoruz. Çevresel belirleyiciler yaşam alanlarının değişik gerekçelere bağlı olarak değiştirilmesini kaçınılmaz kılmış, kitlesel göçler yalnızca doğal zorunluluklara değil, yapay tarihsel zora bağlı olarak da gerçekleşmiştir. Sınırsız coğrafyalar toplumları dürten doğal ya da yapay zorlamalarla yaya, at ya da diğer evcil hayvanlar kullanılarak aşılmış, göç eden kavimlerin geçiş yerlerinde yerleşik tecimen toplumlara ödedikleri ücretler (haraç, vergi) belki de ilk yolculuk bedellerini oluşturmuştur. Kentleşmeyle birlikte genellikle eskil (arkaik) toplumlarda yönetim/kültür/ticaret/eğlence odakları olan kentlerin sokakları yaya katedilmiş, kenti çevreleyen tarım alanlarının, toprakların kullanım haklarını elinde tutanlar arazileri ile kent arasında atlı, at arabalı seyahatler etmişlerdir. Seyahat, ancak posta (haberleşme, iletişim) sistemiyle birlikte gelir konusu olmuş, hizmete dönüşmüştür. Haberleşmeyle başlayan süreç, özellikle uzak mesafelerde yük ve insan taşımacılığına dönüşmüştür. Burada uzaklık (mesafe) ve bu uzaklığı aşma yöntemi, uzaklığı aşmanın ticari bir etkinlik olarak kurumlaşmasına dikkati çekiyoruz. Dolayısıyla hareketi betimleyen ve güdüleyen temel öğeleri, yani uzaklık kavramını bilince getiren süreci, ama daha da önemlisi uzaklık kavramının bir tür görüngübilimini (fenomenoloji) yapmamız gerekebilir. Felsefe ve imgelemin konusu olabilecek böyle bir çözümlemeye yeltenmeden söyleyebileceğimiz şey; bulunulan yerin bilince çıkarılması, yerin ikizlenmesi (gölgelenme) ve dönüşümle başka yerin (öte, bulunulmayan yer) berileşmesi (özlemek, ütopya, cennet, vb.) ve şimdi-burası ile sonra-orası arasında doğan uzanım (gerilim de diyebilirdik) ve 10