T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AB ÇEVRE MÜKTESEBATINA UYUM SÜRECİNDE DOĞA KORUMA BAŞLIĞI KAPSAMINDA DOĞAL SİTLER: ANKARA İLİ, ÇANKAYA İLÇESİ NDEKİ DOĞAL SİT ALANLARI ve MOGAN GÖLÜ ÖRNEKLERİ UZMANLIK TEZİ EZGİ PINAR DOĞANAY NİSAN 2008 ANKARA

2

3 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AB ÇEVRE MÜKTESEBATINA UYUM SÜRECİNDE DOĞA KORUMA BAŞLIĞI KAPSAMINDA DOĞAL SİTLER: ANKARA İLİ, ÇANKAYA İLÇESİ NDEKİ DOĞAL SİT ALANLARI ve MOGAN GÖLÜ ÖRNEKLERİ UZMANLIK TEZİ Ezgi Pınar DOĞANAY Tez Danışmanı Müze Araştırmacısı Alişan IŞIK NİSAN 2008 ANKARA 2

4 Ezgi Pınar DOĞANAY tarafından hazırlanan AB ÇEVRE MÜKTESEBATINA UYUM SÜRECİNDE DOĞA KORUMA BAŞLIĞI KAPSAMINDA DOĞAL SİTLER: ANKARA İLİ, ÇANKAYA İLÇESİ NDEKİ DOĞAL SİT ALANLARI ve MOGAN GÖLÜ ÖRNEKLERİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Alişan IŞIK (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim Ezgi Pınar DOĞANAY Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AB ÇEVRE MÜKTESEBATINA UYUM SÜRECİNDE DOĞA KORUMA BAŞLIĞI KAPSAMINDA DOĞAL SİTLER: ANKARA İLİ, ÇANKAYA İLÇESİ ve MOGAN GÖLÜ ÖRNEKLERİ UZMANLIK TEZİ Ezgi Pınar DOĞANAY Nisan 2008 ANKARA

7 ÖNSÖZ Türkiye, AB Çevre Müktesebatına Avrupa Birliği ile müzakere süreci devam eden bir ülke olarak uyum sağlamak zorundadır. Çevre Müktesebatı nın dokuz başlığından biri olan Doğa Koruma Başlığı kapsamında, koruma misyonuna sahip Kültür ve Turizm Bakanlığı nın da görev ve yetki sorumlulukları bulunmaktadır. Bu tezle; Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkisi altında bulunan doğal sitler açısından AB Çevre Müktesebatına uyum kapsamında neler yapılması gerektiği ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada; çalışma sırasında yaptıkları katkılardan dolayı; Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü Sayın Orhan DÜZGÜN e, Genel Müdür Yardımcısı Vekili Abdullah KOCAPINAR a, Daire Başkanı Sayın Murat GÜRÜL e ve Daire Başkanı Sayın Ömer ÇAKIR a, Yapıcı eleştirileri ve sahip olduğu bilgi birimi doğrultusunda tez çalışması boyunca beni yönlendiren değerli danışmanım Sayın Alişan IŞIK a, Her zaman yanımda olan sevgili ailem ile Sayın Hüseyin Ç. BUHARALI ya teşekkür ederim. i

8 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR CETVELİ... iii TABLO ve ŞEKİLLER CETVELİ... v GİRİŞ... 1 AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATINA... 3 GÖRE DOĞAL ALANLARIN KORUNMASI Avrupa Birliği nin Doğa Korumaya İlişkin Düzenlemeleri... 3 TÜRKİYE DE DOĞAL SİTLER Yılında Çıkarılmış Olan 1710 Sayılı Eski Eserler Kanunu: Yılında Çıkan 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Avrupa Birliği Açısından Mogan Gölü ve Çankaya İlçesi Doğal Sit Alanları KÜLTÜREL PEYZAJ SONUÇLAR KAYNAKÇA EKLER EK Gün ve 728 Sayılı Yüksek Kurul İlke Kararı İLKE KARARI EK-2- Ankara İli Mogan Gölü ve Çankaya İlçesi Doğal Sit Envanteri ÖZET SUMMARY ii

9 KISALTMALAR CETVELİ AB UNESCO T.B.M.M. NCC ICOMOS SPA IUCN EEC EC IPPC T.C. Avrupa Birliği United Nations Educational Scientific Cultural Organization Türkiye Büyük Millet Meclisi National Capital Commission International Council On Monuments and Sites Special Protected Area Dünya Doğayı Koruma Derneği (The World Conservation Union) European Environmental Commission European Commission Integrated Pollution Prevention and Control Türkiye Cumhuriyeti iii

10 Ex- Situ In- Situ TÜBİTAK STK BM BM/AEK EX EW CR EN VU LR LR cd LR nt LR Ic DD NE CITES RAMSAR GIS TMMOB SAL TP TN TKM Ortam dışında Yaşama ortamında Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Sivil Toplum Kuruluşu Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler/ Avrupa Ekonomik Komisyonu Extinct Extinct in wild Critically Endangered Endangered Vulnerable Lower Risk Lower Risk conservation dependent Lower Risk near threatened Lower Risk least concern Data Deficient Not evaluated Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslar arası Ticaretine İlişkin Sözleşme Su Kuşları yaşama Ortamı Olarak Uluslar arası Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme Coğrafik Bilgi Sistemleri Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Sucul Yaşam Laboratuarı Toplam Fosfor Toplam Azot Toplam Katı Madde iv

11 TABLO ve ŞEKİLLER CETVELİ Şekil 2.1: Avrupa Birliği nde Doğanın Korunması.. 11 Şekil 2.2: Bilgilendirmede Yatay Mevzuatın Görevi.. 16 Tablo 3.1: Habitatlarına göre taksonların, endemik tür sayıları ve tehlike kategorilerine göre dağılımı Resim 3.1: Mogan Gölü Uydu Fotoğrafı 34 Resim 3.2: Mogan Gölü Genel Görünüm Resim 3.3: Mogan Gölü Ekolojik Yaşam 36 Resim 3.4: Çankaya Köşkü 40 Resim 3.5: T.B.M.M. Bahçesi 41 Resim 3.6: Abidinpaşa Köşkü 43 Resim 3.7: Kuğulu Park 43 Resim 3.8: Kurtuluş Parkı.. 45 Resim 3.9: Güvenpark 46 v

12 vi

13 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Türkiye, AB Çevre Müktesebatına, Avrupa Birliği ile müzakere süreci devam eden bir ülke olarak uyum sağlamak zorundadır. AB uyum sürecinde, Çevre Müktesebatı nın dokuz başlığından biri olan Doğa Koruma Başlığı kapsamında, koruma misyonuna sahip Kültür ve Turizm Bakanlığı nın da görev, yetki ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bu çalışmada yapılacak araştırmalar ile; Avrupa Birliği nin doğa koruma başlığına uyum sürecinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı açısından eksikliklerin neler olduğu değerlendirilmeye çalışılacak ve Çevre Müktesebatına uyum açısından Bakanlık nezdinde bir inceleme gerçekleştirilmiş olunacaktır. Doğal sitlerin, Doğa Koruma Başlığı kapsamındaki kriterlere göre durumunun ne olduğu gerek Avrupa Birliği nin ilgili mevzuatı gerekse Kültür ve Turizm Bakanlığı nın konuya ilişkin mevzuatı göz önünde bulundurularak kıyaslama yöntemi ile incelenecektir. Bu yöntem doğrultusunda; Avrupa Birliği nin ilgili müktesebatı ile Türkiye Cumhuriyeti nin ilgili mevzuatı kıyaslanarak, doğal sit olarak ilan edilmiş olan Mogan Gölü ve Çankaya İlçesi örnekleri üzerinde değerlendirme yapılacaktır. Bu araştırmada; kıyaslama yolu ile sonuca ulaşılma kaygısının sebebi; Avrupa Birliği müktesebatının uyumlaştırılması sürecinde, ülke verilerinin karşılıklı olarak taranması ve ortaya çıkan boşluklar doğrultusunda gerekli eksikliklerin kapatılması yolunun kullanılmasıdır.

14 Bu nedenle veriler; gerek idari düzenlemeler gerekse alan bazındaki incelemeler açısından karşılaştırmalı analiz yoluyla değerlendirilecektir. Ayrıca konuya ilişkin UNESCO, üniversiteler vb. bilimsel kurum ve kuruluşların gerçekleştirmiş olduğu çalışmalar alan bazında eksikliklerin ortaya çıkarılması aşamasında dikkate alınacaktır. İnceleme alanı ile ilgili veriler toplanırken; resmi kamu kurum ve kuruluşları ile üniversitelerin alanda daha önceden gerçekleştirilmiş olan çalışmalarına değinilecek, Avrupa Birliği resmi sitelerinden konu ile ilgili olarak alınan kriter ve ölçütler bu çalışmalar ile birlikte arazi ortamında incelenecektir. Doğal sitler kapsamında AB Çevre Müktesebatına uyum açısından yaşanan sorunlar, doğal sit olarak ilan edilmiş olan Ankara İli, Çankaya İlçesi ve Mogan Gölü alanları çerçevesinde araştırılacaktır. Bu araştırma için söz konusu doğal sit alanlarının seçilmesinin sebepleri; bu alanların çok farklı karakterlere sahip olmalarına rağmen, 1. Derece Doğal Sit statüsü ile korunmaları ve doğal sit statüsü dışında da kullanım ve koruma açısından çeşitli özellikler barındırmalarıdır. Böylelikle; Türkiye nin Avrupa Birliği ne uyum sürecinde Kültür ve Turizm Bakanlığı nın doğa koruma başlığı kapsamındaki yeri ve sorunları, Avrupa Birliği nin ilgili mevzuatı dahilinde tezin uygulama alanları kapsamında değerlendirilecektir. 2

15 İKİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATINA GÖRE DOĞAL ALANLARIN KORUNMASI 2.1. Avrupa Birliği nin Doğa Korumaya İlişkin Düzenlemeleri Avrupa Birliği ile katılım müzakerelerini yürütmekte olan Türkiye Cumhuriyeti için yapılacak çalışmalar içerisinde çevre çok önemli bir yer tutmaktadır. Çevre, Avrupa Birliği tarafından önemli bir yaptırım aracı olarak kullanılmaktadır. Maastricth Antlaşması ndan sonra Avrupa Birliği tarafından 5. Çevre Eylem Planı yürütülerek tamamlanmış ve 6. Çevre Eylem Planı uygulama dönemine girmiştir yılları arasında uygulanacak olan 6. Çevre Eylem Planı dört öncelikli eylem alanı tanımlamaktadır (Arat; Türkes, 2002): 1. İklim değişikliği 2. Doğa ve biyolojik çeşitlilik 3. Çevre ve sağlık 4. Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve atık yönetimi. Avrupa Birliği müktesebatında çevre dokuz ana başlıktan oluşmaktadır. Bu başlıklardan biri olan Doğanın Korunması için Avrupa Konseyi nin gerçekleştirdiği bazı faaliyetler bulunmaktadır. Bu faaliyetler üç grupta toplanabilir (Arda, 2003): Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Resmi ve Tavsiye Kararları

16 Tabiat ve Tabiat Kaynaklarını Koruma Avrupa Komitesi Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarını Koruma (Bern) Sözleşmesi Bu faaliyetler içinde Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin aldığı Resmi ve Tavsiye Kararları kapsamında alanların korunmasının ödüllendirilmesi ile teşvik edilmesi açısından yapılan çok önemli bir uygulama bulunmaktadır. Bu uygulama Korunan Peyzajlar, Reservler ve Tabii Özellikler İçin Avrupa Diploması dır (Arda, 2003). Bu uygulama ilk olarak 1965 yılında Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından kabul edilmiştir. İyi korunan alanlara verilen bu diploma Avrupa Konseyi sınıflandırmasına göre değerlendirmektedir ve her 5 yılda bir yenilenmektedir. Bu modele göre sınıflandırmalar Arda (2003) tarafından aşağıdaki gibi açıklanmıştır; SINIF A: Mutlak koruma alanları olup, tüm insan etkileri yasaklanmıştır. Sadece bilimsel amaçlı araştırmalar için özel izinle girilebilen alanlardır. SINIF B: Bilimsel değerler en önemli etkendir. Doğal mirasın korunması zorunludur. Kesin sınırlara ayrılmış bazı zonlarında ziyaretçilerin pasif rekreatif etkinliklerde bulunmalarına sıkı denetim altında izin verilebilir. SINIF C: Doğa, kültürel ve estetik kaynak değerlerinin korunması ön plandadır. Geleneksel yaşam biçimi ve etkinlikler sürdürülebilir. Ziyaretçi etkinliklerine denetim altında izin verilebilir. Aynı zamanda rekreasyonel değerleri de bünyesinde taşıyan alanlardır. SINIF D: Rekreasyonel kullanım ön plandadır. Buna rağmen doğa koruma ilkeleri titizlikle göz önünde tutulmaktadır. Zira bu alanlar doğal, kültürel ve estetik kaynak değerlerine de sahiptirler. 4

17 Avrupa Konseyi nin gerçekleştirdiği faaliyetlerden bir diğeri olan Tabiat ve Tabiat Kaynaklarını Koruma Avrupa Komitesi 1967 yılında kurulmuştur. Bu komitede idari yetkililerle bilim adamları birlikte tartışarak doğa koruma konusundaki sorunları çözmeye çalışmaktadırlar (Arda, 2003). Söz konusu komitenin 4 uzmanlar komitesi bulunmaktadır. Bu komiteler Arda (2003) tarafından aşağıdaki gibi belirtilmiştir: Yaban Hayatı ve Tabii Habitatların Korunması Komitesi: Bu Komitenin görevi, yaban hayatı ve habitatların korunmasına ve geliştirilmesine, Avrupa Biyogenetik Rezervler Şebekesine ve Bern Sözleşmesine ilişkin teknik ve bilimsel çalışmalar yapmaktır. Korunan Alanlar Uzmanlar Komitesi: Korunan Alanlar Komitesi nin görevi, Avrupa da korunan alanların planlanması ve yönetimi ve Avrupa Diploması ödüllendirmesine ilişkin faaliyetlerde bulunmak ve Avrupa Biyogenetik Rezerv Şebekesini denetim altında tutmaktır. Çevresel Eğitim ve Öğretim Uzmanlar Komitesi: Komitenin görevi; genel olarak toplumun, özel olarak da korunan alanlar çevresinde yaşayan halkın, ziyaretçilerin, avcıların vb. her seviyedeki kişilerin, tabii çevrenin önemi ve korunması gerekleri üzerine eğitimini sağlayacak çalışmalarda bulunmaktadır. Tabii Çevrenin Planlama ve Yönetimi Uzmanlar Komitesi: Komitenin görevi, doğal çevrede yapılacak planlama ve yönetimle ilgili çeşitli faaliyetlerin denetimi, bunların muhtemel sonuçlarının etüdü ve gereği halinde konuyla ilgili teknik çalışmaların modernleştirilmesi ve düzenli biçimde revize edilmesine ilişkin çalışmalar yapmaktır. Bu faaliyetlerden üçüncüsü ise Türkiye nin de imza attığı uluslararası sözleşmelerden biri olan BERN protokolüdür. Avrupa Konseyi nin gerçekleştirdiği faaliyetler dışında Avrupa Komisyonu nun 5 Şubat 1998 yılında Konsey ve 5

18 Parlamentoya sunduğu Avrupa Birliği Biyolojik Çeşitlilik Strateji Raporu ile ekosistemlerin korunmasına yönelik politikaların sektörlere entegre edilmesi konusunda gelişme kaydedilmiştir (Arda, 2003). Topluluğun Biyo-çeşitlilik Stratejisi, Towards Sustainability (Sürdürülebilirliğe Doğru) adı altında oluşturulan 5. Çevre Faaliyet Programının bir parçasıdır. Bu strateji ilgili konsey kararlarını ve Pan-Avrupa Peyzaj ve Biyolojik Çeşitlilik stratejisinin hedeflerini dikkate almakta olup, Maastricht Anlaşması nın 130R (2) Maddesine göre, çevre ile ilgili konuların diğer politikalara entegre edilmesi ve Amsterdam Anlaşması nda belirtilen Çevrenin korunmasına yönelik zorunlulukların, topluluk politikaları ve etkinliklerine entegre edilmesi maddeleriyle paraleldir (Nakip, 2002). Avrupa Birliği Biyolojik Çeşitlilik Stratejisinin konuları 4 temel konuda odaklanmıştır. Bu konular Nakip (2002) e göre aşağıdaki gibidir: Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve En Verimli Şekilde Kullanılması 1. Doğal Ortamda Koruma (In-Situ Conservation) 2. Biyo-Çeşitlilik Unsurlarının Doğal Ortam Dışından Korunması (Ex-Situ Conservation) Genetik Kaynakların Kullanımının Ortaya Çıkardığı Karların Paylaşımı Araştırma, Belirleme, İnceleme ve Bilginin Değişimi Eğitim, Öğretim ve Farkındalıktır. Avrupa Birliği nin gerçekleştirdiği faaliyetler ve politikalar dışında doğanın korunması için yaptığı yasal düzenlemeler ise sırasıyla aşağıdaki gibidir: 92/43/EEC: Yabani Flora ve Fauna ve Doğal Ortamlarının Korunmasına Dair 21 Mayıs 1992 tarihli Konsey Direktifi, 6

19 97/266/EEC: Önerilen Natura 2000 Ağları için bir ağ bilgi formatına ilişkin 18 Aralık 1996 tarihli Komisyon Kararı, 97/338/EC: Yabani Hayvan ve Bitki Örtüsü Türlerinin, Oradaki Ticaretin Düzenlenmesi Vasıtasıyla Korunması Hakkında 9 aralık 1996 tarihli Konsey Tüzüğü, (Bu Tüzük sırasıyla; 939/97/EC sayılı ve 26 Mayıs 1997 tarihli, 230/97/EC sayılı ve 18 Kasım 1997 tarihli, 2214/98 sayılı ve 15 Ekim 1998 tarihli, 1476/1999 sayılı ve 6 Temmuz 1999 tarihli, 2724/2000 sayılı 30 Kasım 2000 tarihli Komisyon Tüzükleri ile değişikliklere uğramıştır.) 79/409/EEC: Yaban Kuşlarının Korunmasına Dair 2 Nisan 1979 tarihli Konsey Direktifi, (Bu direktif daha sonra 81/854/EEC sayılı Konsey, 85/411/EEC sayılı Komisyon, 86/122/EEC, 90/656/EEC ve 94/24/EC sayılı Konsey ve 91/244/EEC sayılı Komisyon Direktifleri ile değişikliğe uğramıştır.) 93/626/EEC: Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Sonuçları Hakkındaki 25 Ekim 1993 tarihli Konsey Kararı, 83/129/EEC: Fok Yavrularından Elde Edilen Ürün ve Derilerin İthalatına İlişkin Direktif, 2551/97/EC: Bazı Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Örneklerinin Topluluğa Girişini Askıya Alan 15 Aralık 1997 tarihli Komisyon Tüzüğü, 767/98/EC: Yabani Hayvan ve Bitki Örtüsü Türlerinin, Oradaki Ticaretin Düzenlenmesi Vasıtasıyla Korunması Hakkındaki 338/97/EC sayılı Konsey Tüzüğü nün Uygulanması ile İlgili Ayrıntılı Kurallar Belirleyen 939/97/EC sayılı tüzüğü değiştiren 7 Nisan 1998 tarihli Komisyon Tüzüğü, 348/81/EEC: Balinalar ve Diğer Deniz Memelileri Ürünlerinin İthalatıyla İlgili 20 Ocak 1981 tarihli Konsey Tüzüğü, 3254/91/EEC: AB Ülkelerinde Bacaktan Yakalama Tuzaklarının Kullanımı ve Bacaktan Yakalama Tuzaklarından Elde Edilen Hayvanların Derilerinden Üretilmiş Eşyaların İthalinin Yasaklanması ile İlgili 4 Kasım 1991 tarihli Avrupa Konsey Direktifi, 7

20 35/97/EC: 3254/91 sayılı Konsey Tüzüğünde (EEC) Kapsanan Kürklerin ve Malların Belgelenmesi Hakkında Hükümler belirleyen 10 Ocak 1997 tarihli Komisyon Tüzüğü, 97/602/EEC: 35/97 (EC) sayılı Komisyon Tüzüğünün 1(1)(a) maddesi ve 3254/91 (EEC) sayılı Tüzüğün 3(1) maddesinin ikinci alt paragrafındaki verilen listeye ilişkin 22 Temmuz 1997 tarihli Konsey Kararı, 99/22/EC: Hayvanat Bahçelerindeki Vahşi Hayvanların Korunması ile İlgili 29 Mart 1999 tarihli Konsey Direktifi, 1968/99/EC: Bazı Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Örneklerinin Topluluğa Girmesinin Askıya Alınmasına Dair 10 Eylül 1999 tarihli Komisyon Tüzüğü dür. İnspire Direktifi; 3 yıl boyunca sürdürülen çalışmaların sonucu olarak hazırlanmış ve Avrupa Birliği Parlamentosu tarafından 23 Temmuz 2004 tarihinde kabul edilmiştir. Avrupa Birliği ndeki coğrafi bilgi sistemleri faaliyetlerini genel bir kapsamda oluşturmayı amaçlayan bu çalışma da Komisyon; Konsey ve Avrupa Parlamentosu ile teklifin son halini hazırlama sürecindedir. Bu direktife göre; bütün koruma ve sınırlandırma alanları coğrafi bilgi sistemi kapsamında tanımlanmalıdır. Bütün bu düzenlemeler içerisinde biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik ve doğa koruma alanlarının oluşturulmasına ilişkin olanlar ise 93/626 sayılı Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Sonuçları Hakkındaki Konsey kararı ve aşağıda belirtilen düzenlemelerdir Doğanın Korunması 93/626 sayılı Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Sonuçları Hakkındaki Konsey kararı doğrultusunda Bjerregaard (1998) bu konuyu şu şekilde açıklamıştır: 8

21 Doğanın Korunması konusundaki AB mevzuatı iki ana Yönerge ve iki Yönetmelikten oluşmaktadır. Yönergeler, Avrupa Birliği nde doğal habitatların ve onların içinde yaşayan flora ve faunanın korunmasına yöneliktir. Yönetmelikler, tehlike altındaki flora ve faunanın Avrupa Birliği genelinde ithalatı ve ticaretinin yapılmasını sınırlar ve Antarktiğin korunması amacıyla bir izleme ve denetleme sistemi kurar (Bjerregaard 1998:7) 92/43/EEC sayılı Habitat Direktifi, Avrupa fauna ve flora türleri ve bunların habitatlarının korunmasında ana mekanizma olmuştur. Bu direktif, Avrupa Birliği genelinde doğal habitatlar ile bunların içinde yaşayan yabani fauna ve floranın muhafazası yoluyla biyolojik çeşitliliğin korunmasında bir çerçeve çizmektedir. 79/409/EEC sayılı Kuş Direktifi, yabani kuş türlerini ve yabani kuş popülasyonunun muhafazası için önem taşıyan yöreleri korumaya yöneliktir. Direktif, Toplulukta mevcut bulunan yabani kuş türlerinin, yumurtalarının, yuvalarının, yavrularının ve habitatlarının korunması için bir program getirmektedir. Ayrıca bu direktif, üreme bölgeleri ile göçmen kuşlar için önem taşıyan bölgeleri koruma altına almakta ve avlanma mevsimleri ile yöntemlerini düzenlemektedir. Bjerregaard (1998) bu konuyu şu şekilde açıklamıştır: EC/338/97 sayılı Yönetmelik Nesli Tükenmekte Olan Türlerin Uluslararası Ticaretine ilişkin Washington Sözleşmesiyle doğanın korunması konusunda getirilen yükümlülüklere AB tarafından uyulacağını garanti etmektedir. Washington Sözleşmesi taraflarınca alınan kararların uygulanabilmesi için, Yönetmelik düzenli olarak tadil edilecektir. 83/129/EEC sayılı Yavru Foklar Yönergesi, yerli halk tarafından geleneksel yöntemlerle öldürülenler hariç, yavru fokların derisinden yapılmış ayakkabı ve giysi gibi ürünlerin ticaretini yasaklamaktadır (Bjerregaard 1998:7). Antarktiğin Korunması' na ilişkin 90/3943/EEC sayılı Yönetmelik ise, Antarktik Deniz Yaşamı Kaynaklarının Muhafazasına ilişkin Sözleşmede yer alan denetim ve gözlem şartlarını uygulamaktadır. 9

22 Habitatlar Habitatlar; doğal kaynaklar açısından önemli olan alanların korunması hedefi üzerine odaklanır. Bu alanlar ekolojik açıdan önem taşıyan yerlerdir. Bjerregaard (1998) bu konuyu şu şekilde açıklamıştır: Habitat Direktifine göre; Natura 2000 adında bir Avrupa ekoloji ağı kurulacaktır. Her Üye Devlet kendi topraktan üzerinde AB açısından potansiyel önem taşıyan yörenin bir listesini hazırlayacaktır. Listede yer alan yöreler, korumaya muhtaç habitat türleri içinde her bir Üye Devletin payına orantılıdır. 79/406/EEC sayılı Kuş Yönergesi ile koruma altına alınan yörelerin tümü aynı zamanda Natura 2000 ağına da dahildir (Bjerregaard 1998:30). Daha sonra AB için önem taşıyan yörelere ilişkin tek bir liste hazırlanacaktır. Bu yöreler için özel koruyucu yükümlülükler geçerli olacaktır. Bunların arasında, habitatların bozulmasını önlemek için uygun adımların atılması ve yöreleri önemli ölçüde etkileyebilecek proje ve planların değerlendirilmesi sayılabilir. Bir plan veya projede koruma şartları dikkate alınmalıdır. Zorunlu olarak kamu yararına öncelik verilmesi nedeniyle bir yöre olumsuz etkilendiği takdirde, Üye Devletler telafi edici önlemler alacaklardır. Belli yöreleri Özel Koruma Alanları olarak saptamak ve yönetim planlarının geliştirilmesi dahil, gerekli koruma önlemlerini almak için Üye Devletlerin 6 yıl süresi vardır (Bjerregaard, 1998:30). 10

23 DOĞANIN KORUNMASI Doğal Alanlar, Flora ve Fauna Türler ve Ürünler Habitatlar (92/ 43/ EEC) Yabani Kuşlar (79/ 409/ EEC) Atmosferik Kirliliğe Karşı Ormanların Korunması (EEC/ 3528/ 86) Antarktiğin Korunması (EEC/ 3943/ 90) Nesli Tükenen Türlerin Ticareti (338/ 97/ EC) Yavru Foklar (83/ 129/ EEC) Kapanlar (EEC/ 3254/ 90) Çevresel Etki Değerlendirmesi (85/ 337/ EEC) Şekil 2.1: Avrupa Birliği nde doğanın korunması ( Bjerregaard, 1998) Bjerregaard (1998), Avrupa Birliği nin doğa koruma mevzuatına ilişkin bilgilerini yukarıdaki Şekil 2.1. de gösterildiği şekilde belirtilmiştir. Bjerregaard (1998) açıklamıştır: bu konunun uygulama esaslarını ise şu şekilde Ülkeler AB için önem taşıyan yöreleri saptamalı ve bu suretle o yöreler için gerekli koruma rejimlerini uygulamaya başlamalıdır. Yörelerin muhafaza edilmelerine ilişkin hedeflerin ışığında, yöreler üzerinde önemli etki yaratabilecek her türlü plan ve proje doğru olarak değerlendirilmelidir. Avrupa Natura 2000 ağının bir parçası olarak, ülkeler bu ağın ekolojik tutarlılığının korunmasından sorumludur. Ülkeler koruma altındaki yörelerde yönetim ve izlemeyi sağlamalı, ayrıca koruma önlemlerinin ihlali halinde uygun yaptırımlar uygulamalıdır ( Bjerregaard, 1998:35). 11

24 Bu açıdan konu değerlendirildiğinde; envanterin düzgün oluşturulması gerektiği, gerekli izleme ve değerlendirmelerin yapılmasının önemli olduğu ve bu hususların üye ülkenin sorumluluğunda bulunduğu belirtilmektedir Yabani Kuşlar Yabani Kuşların korunmasına İlişkin 79/409/EEC sayılı Direktif, yabani göçmen kuşlar ve bunların habitatlarının korunması için bir plan öngörmektedir. Bjerregaard (1998) bu konuyu şu şekilde açıklamıştır: Üye Devletler, nesli tükenmekte olduğu saptanan türlerle göçmen türlerin habitatlarının muhafazası için özel önlemler almalı, bu türler için en uygun alanlar olan Özel Koruma Alanlarını (SPA' lar) geliştirmelidir. Bu bağlamda, sulak alanlardan önemle bahsedilmelidir. Özel Koruma Alanları için öngörülen koruma rejimi artık Habitat Yönergesinde tanımlanmaktadır ( Bjerregaard, 1998:50). Yabani Kuşların korunması direktifi kapsamında da özel koruma alanları ilan edilmektedir. Bu alanlar için de Habitat Direktifi kapsamında olan bütün gerekliliklerin uygulanması zorunluluğu vardır. Bjerregaard (1998) bu konu için aşağıdaki açıklamaları yapmıştır: Özel tehdit altında bulunan türler için Üye Devletler özel koruma alanları, özellikle de sulak alanlar saptamalıdır. Üye Devletler Komisyona bilgi aktararak, Komisyonun ulusal düzeydeki farklı uygulamalarını tutarlı bir bütün haline getirmesine yardımcı olmalıdır. Yabani kuşlar ile canlı veya ölü kuşların parçaları veya türetkenlerinin satılması genelde yasaklanmıştır ( Bjerregaard, 1998:60). 12

25 Bjerregaard (1998) bu konunun uygulama esaslarını ise şu şekilde açıklamıştır: Avrupa Birliği ne kıyasla daha sıkı doğayı koruma yasalarına sahip olsunlar veya olmasınlar, ülkeler özelikle habitatın korunmasına ilişkin uluslararası düzenlemeleri kendi iç hukuklarına nasıl yansıtacaklarını düşünmelidir. Yönergenin içerdiği koruyucu hükümler, doğal alanların yönetimi ve korunmasını etkileyen yasalar ile prosedürler, bütçeler ve yerel yöneticilerin eğitiminde değişiklik yapılmasını gerektirebilir. ( Bjerregaard, 1998:65). Yukarıda da belirtildiği üzere; bu düzenlemelerin uygulanmasından tamamen üye devletler sorumludurlar. Uygulama esnasında veya öncesinde ortaya çıkan sorunların çözümlenmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması önemlidir Yabani Fauna Ve Flora Türlerinin Ticaretinin Yapılması 1 Haziran 1997 tarihinde yürürlüğe giren EC/338/96 sayılı Yönetmelik, Nesli Tükenmekte olan Türlerin Ticaretinin Yapılmasına ilişkin Sözleşme (CITES) nin uygulanmasına dair 82/3626/EC sayılı Yönetmeliğin yerine geçmiştir. Yönetmeliğin amacı, kontrolsüz ticaret nedeniyle etkilenmiş veya etkilenecek yabani türleri korumaktır. 13

26 Fok Yavruları Üye Devletler, giysi gibi bazı fok ürünlerinin ticari ithalatını yasaklamalıdır. Yerli halk tarafından geleneksel avlanma yöntemleriyle elde edilen ürünler bu yasak kapsamına girmemektedir ( Bjerregaard, 1998) Antarktiğin Korunması Antarktikte Yaşayan Canlı Deniz Kanyaklarının Muhafazasına ilişkin Sözleşmenin XXIV Maddesi hükmü uyarınca getirilmiş olan gözlem ve denetim sistemlerin uygulanmasına ilişkin 3943/9G/EC sayılı Yönetmelik oluşturulmuştur. Bu yönetmelik, sözleşmede yer alan gözlem ve denetim sistemlerini benimsemektedir ( Bjerregaard, 1998) Kapan Kullanımı Kapan kullanımına ilişkin düzenleme; EEC/3254/91 sayılı yönetmeliktir. Hayvan türlerini ticari açıdan önlemler alarak korumayı hedefler ( Bjerregaard, 1998). Bu yönetmeliğin amacı, kapan kullanımının yasaklanması ve kürk ve diğer ürünlerin ithalatının kısıtlanması suretiyle bazı yabani hayvan türlerinin muhafazasına yardımcı olmaktır. 14

27 Atmosferik Kirliliğe Karşı Koruma Atmosferik Kirliliğe Karşı Koruma konusunda, EEC/3528/86 sayılı yönetmelik ile gerekli düzenleme yapılmıştır. Bu yönetmelik, ormanların atmosferik kirliliğe karşı korunması için bir plan içermektedir; ancak asıl amacı, Üye Devletlere periyodik hasar envanteri çıkarmak ve bir gözlem noktaları şebekesi kurmak konusunda yardım etmektir. Yönetmelik uyarınca, Topluluk ormanlarının uğradığı tahribatın periyodik olarak envanterinin çıkarılması gerekmektedir. Yönetmelik ayrıca, ormanlardaki atmosferik kirlilik ve bunun etkilerinin daha iyi anlaşılması için pilot projeler ve alan araştırmaları yapılmasını tahribat gözlem ve ölçüm yöntemlerinin iyileştirilmesini ve tahrip olmuş ormanların restorasyonunu öngörmektedir ( Bjerregaard, 1998) Yangına Karşı Koruma Yangına Karşı Koruma konusunda, EEC/2158/92 sayılı yönetmelik ile gerekli düzenleme yapılmıştır. Bu yönetmelik, çıkan yangınların sayısını ve kapsamını ve yanan alanları azaltmak amacıyla, daha fazla koruma önlemleri alınmasını öngörmektedir. Yönergede, ormanların eko sisteminin muhafazası ve ormanların kırsal bölgelere sağladıkları muhtelif yararların korunması amacıyla yapılan girişimler desteklenmektedir. Ayrıca, ormanların yangına karşı korunması için bir plan getirilmektedir. 15

28 Bjerregaard (1998) aşağıdaki şekil 2.2 de bilgilendirmede yatay mevzuatın görevlerini belirtmiştir. Doğa korumaya ilişkin Avrupa Birliği nin yatay mevzuatı kapsamında bütün ilgili direktiflere Şekil 2.2 de belirtilen konularda uyulması gerekmektedir. Şekil 2.2: Bilgilendirmede yatay mevzuatın görevi ( Bjerregaard, 1998) Genişleme sürecindeki ülkeler, Avrupa Birliği ile mevzuat uyumunu gerçekleştirmek üzere çalışmalarına başlamışlardır. Avrupa Birliği, bu çalışmaları yürütmek üzere bir entegrasyon stratejisi belirlemiştir. Bu stratejinin çevre ve sürdürülebilir kalkınma konusunu ilgilendiren maddeleri, yasal dayanakları ile birlikte şöyle verilmektedir (Arat; Türkeş, 2002): 16

29 Sürdürülebilir gelişme açısından entegrasyon (Avrupa Birliği Antlaşması ve Gothenburg Zirvesi) Çevresel kavramların diğer politikalara entegre edilmesi ve uygulanması (Avrupa Birliği Antlaşması ve Cardiff Zirvesi) 1. Avrupa Birliği Finansman Araçları 2. Finansman Politikası 3. İstihdam Politikası (AB Antlaşması ve Luxemburg Zirvesi) 4. Bölgesel Politika 5. Uyum Politikası 6. Tarım Politikası 7. Enerji Politikası 8. Ulaştırma Politikası 9. Kalkınma Politikası Yatay politikalar açısından entegrasyon, örneğin IPPC direktifi veya izleme sistemlerinin entegrasyonu (entegrasyon göstergeleri, stratejik çevresel değerlendirme, çevresel etki değerlendirmesi gibi) Avrupa Birliği Müktesebatına uyum sürecinde bütün yönerge, direktif ve kararlarla uyum içerisinde olması gereken genel çevre yönetimine yönelik konulara ilişkin düzenlemeler yatay mevzuat olarak isimlendirilmiştir. Bu kategoride yer alan üç yönerge, çevreye ilişkin enformasyonun toplanıp değerlendirilmesi ve çevresel etki yapan çok çeşitli insan faaliyetlerine aittir ( Bjerregaard, 1998). Enformasyon, teklif edilen gelişmelerin çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, kamunun çevre konusundaki bilgiye ulaşımı, veya çevreye ilişkin yönergelerin uygulanmasına ilişkin talep ve usullerin rapor haline getirilmesi konularında olabilir. 17

30 Bjerregaard (1998:5) bu konuyu şu şekilde açıklamıştır: Çevre konusunda enformasyona ulaşım isimli yönerge; kamu makamları veya çevre konusunda kamu sorumluluğu taşıyan hükümet kontrolündeki makamlar elindeki çevreye ilişkin bilgilere, kanun ile ulaşım imkanını sağlamaya yöneliktir. Kişilere gerekçe göstermeleri istenmeksizin açık tutulması gereken geniş bir çevresel enformasyon tanımına dayanır. Üye devletler tarafından belirli çevre durumu raporlarının verilmesini öngörür ( Bjerregaard, 1998:5) Uluslararası Çevre Antlaşmaları ve Avrupa Birliği Akdeniz in Kirliliğe Karşı Korunması Sözleşmesi Akdeniz in Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunması Protokolü Akdeniz in Gemilerden Ve Uçaklardan Vaki Olan Boşaltma Sonucunda Kirlenmeden Korunmasına Ait Protokol Akdeniz de Özel Koruma Alanlarına İlişkin Protokol Fevkalade Hallerde Akdeniz İn Petrol Ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Yapılacak Mücadele Ve İşbirliğine Ait Protokol Karadeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ve Biyogüvenlik Protokolü RAMSAR Sözleşmesi Birleşmiş Milletler Çölleşme İle Mücadele Sözleşmesi CITES Sözleşmesi BERN Sözleşmesi BM/ AEK Uzun Menzilli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi BASEL Sözleşmesi Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme Avrupa Peyzaj Sözleşmesi 18

31 20-21 Ekim 2000 tarihleri arasında Avrupa: Bir Ortak Miras kampanyası çerçevesinde İtalya nın Floransa kentinde düzenlenen Avrupa Peyzajının Korunmasından Sorumlu Bakanlar Konferansı çerçevesinde imzaya açılmış olan Avrupa Peyzaj Sözleşmesi, 20 Ekim 2000 tarihinde ülkemiz tarafından imzalanmıştır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004). Söz konusu sözleşme uluslararası alanda birçok sözleşmeye, karara ve AB direktifine atıfta bulunmaktadır. Bu sebeple atıfta bulunulan sözleşmelerin koruma altında aldığı alanlar, sözleşme kapsamına giren alanlar haline gelmektedir. Bu alanlar sözleşmeye ilişkin bütün maddeler açısından bağlanmaktadır. Atıfta bulunan sözleşmeler ise Çevre ve Orman Bakanlığı (2004) tarafından aşağıdaki gibi sıralanmıştır; 1. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Hakkında UNESCO Sözleşmesi, 2. Avrupa Tarımsal Mirasını Koruma Sözleşmesi, 3. Avrupa Yaban Hayatını ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Protokolü), 4. Avrupa Arkeolojik Mirasını Koruma Sözleşmesi, 5. Avrupa Bakanlar Komitesinin Kültürel Peyzaj Alanlarının Peyzaj Politikalarının Bir Parçası Olarak Entegre Bir Şekilde Korunması Hakkındaki 95(9) sayılı tavsiye kararı, 6. Avrupa Bakanlar Komitesinin Doğal Peyzaj Alanlarının Korunması İçin Tanıtma ve Yeniden Değerlendirme Kartına İlişkin 79(9) sayılı tavsiye kararı, 7. Akdeniz Peyzaj Bildirgesi, 8. Avrupa Birliği nin Çevrenin Korunması ve Kırsal Kısmının Hayatta Tutulması Gereksinimiyle Uyumlu Tarımsal Üretim Metotları Düzenlemesi, 9. Avrupa Birliği nin Doğal ve Yarı Doğal Varlıkların ve Yabani Bitkisel ve Hayvani Varlığın Korunması Hakkındaki Direktifi, 19

32 10. Avrupa Birliği nin Çevresel Etkiler ve Diğer Ulusal Topluluğa Ait ve Uluslararası Yaklaşımların değerlendirilmesi Hakkındaki Direktifi bulunmaktadır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004). Avrupa Peyzaj Sözleşmesi nin başka önemli bir yönü de peyzajların sadece ekolojik açıdan değil, aynı zamanda kültürel açıdan da çok önemli oldukları bu sebeple; kültürel peyzaj alanlarının da korunmalarının sağlanması gerektiğini belirtmesidir. Türkiye Cumhuriyeti nin Avrupa Çevre Ajansı ve Avrupa Bilgi ve Gözlem Ağı na Katılımı Antlaşması 09 Ekim 2000 tarihinde Brüksel de gerçekleştirilen Avrupa Birliği ne Aday Ülkeler Çevre Bakanları Toplantısı nda Türkiye ve Avrupa Topluluğu arasında Türkiye Cumhuriyeti nin Avrupa Çevre Ajansı ve Avrupa Bilgi ve Gözlem Ağı na Katılımı Anlaşması imzalanmıştır. Söz konusu anlaşma tarihinde Resmi Gazete de yayımlanmıştır (Arat; Türkeş, 2002). Bu anlaşma ile Çevre alanı başta olmak üzere tarım ve sanayi gibi diğer önemli alanları da kapsayan pek çok konuda Avrupa Birliği müktesebatına uyum sürecinde gerekli olan doğru, güvenilir ve Avrupa Birliği standartlarına uygun verilerin oluşturulması ve diğer ülkelerle veri değişiminin yapılması taahhüt edilmiştir (Arat; Türkeş, 2002). Kyoto Protokolü karşısında Türkiye nin durumu Atmosferde tehlikeli boyutlara varan insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının iklim sistemi üzerindeki olumsuz etkisini önlemek ve belli bir seviyede durdurmak amacıyla 20 Haziran 1992 tarihinde Rio da Çevre ve Kalkınma Zirvesi nde imzaya açılan ve 21 Mart 1994 tarihinde yürürlüğe giren İklim Değişikliği Çerçeve 20

33 Sözleşmesi Avrupa Birliği tarafından da imzalamıştır yılında Türkiye de İklim Değişikliği Sözleşmesi ne taraf olmuş, ancak; Kyoto Protokolü nü imzalamamıştır. İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi nin amacı doğrultusunda gelişmiş ülkelere, 2000 yılına kadar sera gazı emisyonlarını 1990 yılı seviyesine indirmek ve gelişme yolundaki ülkelere teknoloji transferi ile mali kaynak sağlama yükümlülüğü getirilmiştir (Başbakanlık Web Sayfası, 2007). Aarhus Sözleşmesi Arat ve Türkeş (2002) bu sözleşme için aşağıdaki açıklamaları yapmışlardır: Aarhus Sözleşmesi Çevresel Konularda Bilgiye Erişim, Çevresel Karar Verme Sürecine Halkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesidir. Avrupa Birliği ve Birleşmiş Milletler tarafından imzalanan Sözleşmeyi ülkemiz çevresel bilgiye erişim ile ilgili hükümlerin yerine getirilmesini sağlayacak teknik altyapının ülkemizde henüz hazır olmaması, halk katılımı ile ilgili yükümlülüklerin yerine getirilebilmesi için ilgili mevzuatın revize edilmesi gerekliliği ve özellikle de yatırım projelerimizin uluslararası gönüllü kuruluşlar tarafından engellenebileceği ve/veya geciktirilebileceği endişeleriyle imzalamamıştır. (Arat; Türkeş, 2002: 31) Türkiye de Doğa Koruma Açısından Oluşturulması Gerekli Mevzuat Türkiye nin doğal hayatın korunması konusunda oluşturması gereken Avrupa Birliği düzenlemeleri Budak (2000) e göre aşağıdaki gibi belirlenmiştir: 92/43 sayılı Yabani Flora ve Faunanın ve Doğal Ortamlarının Korunması Hakkındaki Konsey Yönergesi 21

34 99/22 sayılı Hayvanat Bahçelerindeki Yabani Hayvanların Bakımı ile ilgili Konsey Yönergesi, 79/409 sayılı Yabani Kuşların Korunması Hakkındaki Konsey Yönergesi, 83/129 sayılı Yavru Fok Balıklarının Derilerinin ve Yan Ürünlerinin İthalini Yasaklayan Konsey Yönergesi, 78/659 sayılı Balık Yaşamını Desteklemek İçin Korunması ve Islah Edilmesi Gereken Tatlı Suların Kalitesi Hakkındaki Konsey Yönergesidir. Bu konulara yönelik Türkiye Çevre Mevzuatında gerekli düzenlemeler yapılmadığından Avrupa Birliği ile uyum açısından sorun yaşanmaktadır (Budak, 2000). 92/43 sayılı Yabani Flora ve Faunanın ve Doğal Ortamların Korunması Hakkındaki Konsey Yönergesi nin eklerinde tanımlanan türlerin büyük çoğunluğunun şu andaki mevcut yasalarla koruma altında olmaması Türkiye nin uluslararası alanda imzaladığı biyolojik çeşitlilik sözleşmeleriyle de çelişki yaşamasına sebep olmaktadır. Bu sebeple söz konusu direktifin ekleri olan konularda gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Avrupa Birliği nin çevre müktesebatı kapsamında yer alan ve Doğa Koruma Başlığı na uyum açısından önemli olan 92/43 sayılı Yabani Flora ve Faunanın ve Doğal Ortamların Korunması Hakkındaki Konsey Yönergesi ne ilişkin Türkiye Cumhuriyeti tarafından düzenleme yapılması gerekli ekler aşağıdaki gibidir; (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006) EK 1: Korunması için özel koruma alanları ayrılması gereken AB açısından önemli doğal habitat çeşitleri. 22

35 EK 2: AB açısından önemli ve korunması gerekli olan hayvan ve bitki türleri için özel koruma alanları ilan edilmesi. EK 3: AB açısından önemli alanlar olarak tanımlanacak özel koruma alanı olarak belirlenecek alanların kriterleri. EK 4: Sıkı koruma gerektiren AB açısından önemli hayvan ve bitki türleri. EK 5: AB nin ilgi duyduğu hayvan ve bitki türlerinin doğal ortamdan alınmasına dair yönetim tedbirleri getirilen türler. EK 6: Yasaklanmış yakalama ve öldürülme, nakliye yöntem ve yollarını ifade etmektedir. Konularda ilgili kanunlar tekrar düzenlenerek mevzuatta yeralan çelişkiler ortadan kaldırılmalı ve uygulama aşamasının ilk basamağı olan yasal dayanaklar oluşturulmalıdır. Avrupa Birliği ne uyum açısından Türkiye nin Doğa Koruma Kanunu nun yürürlüğe girmesi büyük önem taşımaktadır. 93/626 sayılı Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Sonuçları Hakkındaki Konsey Kararı nın 8. maddesi kapsamında belirtilen hususlar açısından da Türkiye nin en kısa zamanda gerekli düzenlemeleri yapması gerekmektedir. Bu madde özellikle in stu koruma olarak belirtilen korunması gerekli türleri ve ekosistemleri doğal ortamlarında korumayı hedefleyen düzenlemedir (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006). Çevre ve Orman Bakanlığı (2006) dan alınan bilgilere göre, söz konusu karara göre akit taraflar; Koruma alanlarından veya biyolojik çeşitliliğin korunması için özel tedbirler alınması gereken alanlardan oluşan bir sistem oluşturacaklardır. 23

36 Gerektiğinde, koruma alanlarının veya biyolojik çeşitliliğin korunması için özel tedbirler alınması icap eden alanların seçilmesi, tesis edilmesi ve yönetilmesi için kurallar geliştirecektir. Biyolojik çeşitliliğin korunması için önemli olan biyolojik kaynakların korunmasını ve sürdürülebilir kullanımını sağlamak amacıyla, koruma alanları içinde olsun yada olmasın, bu kaynakları düzenlemelere tabi tutacak veya yönetecektir. Ekosistemlerin ve doğal yaşam ortamlarının korunması ve yaşayabilir tür populasyonlarının doğal ortamlarında tutulmasını teşvik edecektir. Koruma alanlarının daha iyi korumasını sağlamak amacıyla, bunlara bitişik alanlarda çevresel açıdan sağlıklı ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik edeceklerdir. Diğer araçların yanı sıra planlar veya başka yönetim stratejileri geliştirip uygulayarak, bozulmuş olan ekosistemleri iyileştirecek, eski haline getirecek ve tehdit altındaki türlerin kazanılmasını teşvik edecektir. Ekosistemleri, yaşam ortamlarını veya türleri tehdit eden yabancı türlerin girişini engelleyecek, bu türleri denetim altına alacak veya yok edecektir. Söz konusu karar gereğince yapılması gereken düzenlemeler Doğa Koruma Yasası nda gerçekleştirilmelidir. Bu sebeple Doğa Koruma Yasası mevzuat alanındaki eksikliklerin kapatılması açısından çok önemlidir. Avrupa Birliği ne üye ülkeler koruma alanlarını belirlerken IUCN tarafından oluşturulmuş olan sınıflandırma sistemini kullanırlar (Thomas,2006). Bu açıdan; Türkiye nin Avrupa Birliği ne uyum sürecinde korunan alanların sınıflandırılmasında IUCN kategorilerini göz önünde bulundurması ve bu kapsamda çalışmalarını geçekleştirmesi önemlidir. 24

37 2.2.1 IUCN Kategorileri IUCN tarafından doğal hayatı koruma kapsamında oluşturulan koruma alanları sınıfları aşağıdaki gibidir (Thomas, 2006): Kategori Ia; Bilimsel amaçlı olarak yönetilen korunan alanlar : Olağanüstü yada temsili ekosistemler, jeolojik yada fizyolojik özellikler ve/veya türler barındıran, öncelikle bilimsel araştırma ve/veya çevresel izleme amaçlı kullanılan kara ve/veya deniz alanları olarak tanımlanmaktadır (Thomas, 2006). Kategori Ib; Yaban hayatın korunması amacına yönelik olarak yönetilen korunan alanlar: Doğal karakterini ve etkisini koruyan, sürekli ve önemli bir yerleşim içermeyen, doğal şartlarını korumak amacıyla yönetilen değiştirilmemiş veya pek az değiştirilmiş büyük kara ve/veya deniz alanları olarak tanımlanmaktadır (Thomas, 2006). Kategori II; Ekosistem koruma ve rekreasyonu amaçlı olarak korunan alanlar: Şimdiki ve gelecek kuşaklar için bir yada daha fazla ekosistemin ekolojik bütünlüğünü korumak; alanın tahsis amacına ters düşecek kullanım ve yerleşimleri önlemek; çevresel ve kültürel açılardan uygun manevi, bilimsel, eğitsel, rekreasyonel ve ziyaret amaçlı etkinliklere olanak tanımak olarak tanımlanmaktadır (Thomas, 2006). Kategori III; Belirli tabiat özelliklerini koruma amacına yönelik olarak korunan alanlar: Nadirliği, temsili ve estetik nitelikleri, kültürel önemi açısından olağanüstü ya da benzersiz olan bir ya da birden fazla doğal veya doğal/ kültürel özellik içeren alanlar olarak tanımlanmaktadırlar (Thomas, 2006). Kategori IV; Yönetim müdahalesi yoluyla doğa koruma amacına yönelik olarak yönetilen ve korunan alanlar: Habitatların bakımı ve/veya belirli türlerin ihtiyaçlarının karşılanması için etkin yönetim müdahalesi gerektiren alanlardır olarak tanımlanmaktadırlar (Thomas, 2006). Kategori V; Kara/deniz peyzajlarında doğa koruma ve rekreasyon amacına yönelik olarak yönetilen ve korunan alanlar: İnsan ve doğa arasındaki etkileşimin zaman içinde önemli estetik, ekolojik ve/veya kültürel değer taşıyan ayırt edici bir nitelik oluşturduğu, çoğu zaman yüksek biyolojik çeşitliliği sahip, gerektiğinde kıyı ve denizi de 25

38 kapsayan alanlardır. Bu tür bir alanın korunması, bakımı ve gelişimi için bu geleneksel etkileşimin bütünlüğünün gözetilmesi hayati önem taşır. olarak tanımlanmaktadır (Thomas, 2006). Kategori VI; Doğal ekosistemlerin sürdürülebilir kullanımı amacına yönelik olarak yönetilen korunan alanlar: Büyük ölçüde değişime uğramamış doğa sistemler barındıran, biyolojik çeşitliliğin uzun vadeli korunması ve devamının sağlanması amacıyla yönetilen, aynı zamanda da yerel toplulukların ihtiyaçlarını karşılamak üzere sürdürülebilir bir doğal ürün ve hizmet akışı sağlayan alanlar olarak tanımlanmaktadırlar (Thomas, 2006). 26

39 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE DOĞAL SİTLER Yılında Çıkarılmış Olan 1710 Sayılı Eski Eserler Kanunu: Dünyadaki doğal ve kültürel mirasın korunmasına dair Paris Sözleşmesi (1972) referans alınarak hazırlanan ve 23/07/1983 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 3386 ve 5226 sayılı Kanunlarla değişik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu; ayrıcalıklı niteliklere sahip kültürel ve doğal varlıkların koruma altına alınmasını amaçlamaktadır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008) sayılı Kanun; ülkenin kimlik, uygarlık ve yaşam değerlerinin sürdürülmesi ve geleceğin bu değerlerle birlikte güvenceye alınabilmesi açısından kültür varlıklarını 1 ve tabiat varlıklarını 2 korumayı öncelikli olarak hedefler. Doğal ve kültürel değerlerin bir alan bütünlüğü içinde tanımlanması, sınıflandırılması ve buna göre koruma önlemlerinin alınması, mevzuata ilk olarak 1710 sayılı kanun olan Eski Eserler Kanunu ile 1973 yılında girmiştir. Eski Eserler Kanunu doğa korumanın mevzuata alındığı ilk kanundur. Kültür Bakanlığı, 2872 sayılı Çevre Kanunu çıkıncaya kadar Doğa Koruma görevini üstlenen en önemli bakanlıklardan birisidir. 1 Kültür Varlıkları: Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır. 2 Tabiat Varlıkları: Jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerlerdir.

40 Kültür Bakanlığı, doğa açısından önemli olan alanları ve değerleri, Tabii Sit olarak değerlendirilmiştir ve Tabii Sit; Tabii güzellikler ve gariplikler ile tabii ve jeolojik olayların meydana getirdiği güzel görünüşler, asırlık ağaç ve koruluklar şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanıma göre kanun; Tabiat garipliklerini, tabii ve jeolojik olayların meydana getirdiği güzel görünüşleri, asırlık ağaç ve koruları korumayı amaçlamaktadır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Yılında Çıkan 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 1983 yılında çıkarılan kanun, 1710 sayılı kanuna göre daha içerikli bir yapıya sahiptir yılında çıkarılan kanunun üçüncü maddesinde tabiat varlığı; Jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup, ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerler olarak tanımlanmıştır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008). Aynı kanun ile Sit 3 ise;...tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alandır ifadesiyle tanımlanmıştır. Bu tanımlama ile doğal site de atıfta bulunulmaktadır. 3 Sit: Tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent ve kent kalıntıları, önemli tarih hadiselerinin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alandır. 28

41 Sit alanları; alanların sahip olduğu bir takım değerleri ve özellikleri içermelidir. Bu sebeple doğal sitler de tabiat varlıklarını içermek durumundadır. Bir alanın doğal sit olabilmesi için; Ender yer olma, Özellikli yer olma, Güzel olma özelliklerinden birini içermesi gerekmektedir. Türkiye de doğal kaynakların ve doğal hayatın korunmasına ilişkin mevzuatın temeli büyük ölçekte uluslararası sözleşmelere dayanmaktadır (Budak, 2000). Uluslararası alanda imzalanan sözleşmelerin anayasa dahil olmak üzere bütün hukuksal organları bağlayıcı niteliği vardır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu nun İlke Kararı: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu, 2863 sayılı kanunun, 3386 sayılı kanun ile değişik 51. maddesi uyarınca kurulmuştur (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008). Söz konusu Yüksek Kurul un, gün ve 659 sayılı İlke Kararı ile 1. Derece Doğal Sit alanı, 2.Derece Doğal Sit alanı, 3. Derece Doğal Sit alanının tanımları yapılıp, bu alanların koruma ve kullanım koşulları belirlenmiştir. Bu ilke kararı; gün ve 728 sayılı ilke kararı ile güncellenerek kabul edilmiştir (EK-1). 29

42 3.3. Milli Parklar Kanunu tarihinde 2873 Kanun Numarası ile kabul edilen ve tarihinde sayılı resmi gazete ile yayınlanarak yürürlüğe giren Milli Parklar Kanunu; yurdumuzdaki ulusal ve uluslararası düzeyde değere sahip milli park, tabiat parkı, tabiat anıtı ve tabiatı koruma alanlarının seçilip belirlenmesine, özellik ve karakterleri bozulmadan korunmasına, geliştirilmesine ve yönetilmesine ilişkin esasları düzenlemektedir (Milli Parklar Kanunu, 2008). Doğal alanlar en geniş anlamıyla Milli Parklar Kanunu ve ilgili mevzuatı kapsamında korunmaktadır. Bu alanların korunması Çevre ve Orman Bakanlığı yetkisindedir sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesine göre; Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararası ender bulunan tabii ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip tabiat parçalarını, Tabiat parkları; bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve eğlenmesine uygun tabiat parçalarını, Tabiat anıtı; tabiat ve tabiat olaylarının meydana getirdiği özelliklere ve bilimsel değere sahip ve milli park esasları dahilinde korunan tabiat parçalarını, Tabiatı koruma alanı; bilim ve eğitim bakımından önem taşıyan nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmaya yüz tutmuş ekosistemler, türler ve tabii olayların meydana getirdiği seçkin örnekleri ihtiva eden ve mutlak korunması gerekli olup, sadece bilim ve eğitim amaçlarıyla kullanılmak üzere ayrılmış tabiat parçalarını ifade eder (Milli Parklar Kanunu, 2008). Yapılan genel tanımlamalar Milli Parklar Yönetmeliği ile ayrıntıya kavuşturulmuş olup, bunlar Milli Parklar Kanunu nda (Milli Parklar Kanunu, 2008) aşağıdaki gibi açıklanmıştır: 30

43 Milli Park Olarak Ayrılacak Yerlerde Aranan Ölçütler: 1. Tabii ve kültürel kaynak değerleri ile rekreasyonel potansiyeli, ulusal ve uluslararası seviyede özellik ve önem taşımaktadır. 2. Kaynak değerleri, gelecek nesillerin miras olarak devralacakları ve sahip olmaktan gurur duyacakları seviyede önemli olmalıdır. 3. Kaynak değerleri tahrip olmamış veya teknik ve idari müdahalelerle ıslah edilebilir durumda olmalıdır. 4. Saha büyüklüğü, kaynak değerleri kesafeti yönünden, özel haller ve adalar dışında, en az 1000 hektar olmalı ve bu alan bütünüyle koruma ağırlıklı zonlardan meydana gelmelidir. İdari ve turistik amaçlı geliştirme alanları bu asgari saha büyüklüğünün dışındadır. Tabiat Parkı Olarak Ayrılacak Yerlerde Aranan Ölçütler: 1. Ulusal veya bölge seviyesinde üstün tabii fizyocoğrafik yapıya, bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliklerine ve manzara güzellikleri ile rekreasyon potansiyeline sahip olmalıdır. 2. Kaynak ve manzara bütünlüğünü sağlayacak yeterli büyüklükte olmalıdır. 3. Bilhassa açık hava rekreasyonu yönünden farklı ve zengin bir potansiyele sahip olmalıdır. 4. Mahalli örf ve adetlerin, geleneksel arazi kullanma düzeninin ve kültürel manzaraların ilgi çeken örneklerini de ihtiva edebilmelidir. 5. Devletin mülkiyetinde olmalıdır. Tabiat Anıtı Olarak Ayrılacak Yerler ve Tabii Objelerde Aranan Ölçütler: 1. Tabiat ve tabiat olaylarının meydana getirdiği tek veya nadir olmaları sebebiyle ilmi ve estetik yönden milli öneme sahip, bir veya birkaç jeolojik ve jeomorfolojik formasyon ve bitki türleri gibi müstesna değerleri barındırmalıdır. 2. Özellikle insan faaliyetlerinden çok az zarar görmüş veya hiç zarar görmemiş olmalıdır. 3. Saha büyüklüğü milli parklardan küçük, fakat koruma yönünden bütünlüğü sağlayacak yeterlikte olmalıdır. 4. Devletin mülkiyetinde olmalıdır. Tabiatı Koruma Alanı Olarak Ayrılacak Yerlerde Aranan Ölçütler: 1. Ulusal veya uluslararası seviyede tipik, emsalsiz, nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmaya yüz tutmuş ekosistemler, türler ve tabii olayların meydana getirdiği veya gizlediği tabii 31