ADIYAMAN VE ÇEVRESİNİN JEOLOJİSİ TEKNİK GEZİ KILAVUZU

Transkript

1 ADIYAMAN VE ÇEVRESİNİN JEOLOJİSİ TEKNİK GEZİ KILAVUZU Remzi AKSU Oğuz MÜLAYİM 2015

2 Kapak Fotoğrafı: Palanlı Antiklinali nin güney kanadının vadi tabanındaki kıvrımlanmış Hoya kireçtaşlarındaki Miyosen fazı deformasyonları (Adıyaman ın kuzeyi)

3 GİRİŞ Bu teknik gezi kitabı, Adıyaman da yapılacak olan 2015 saha kampı öncesindeki Ağustos ta planlanan arazi gezisi, için hazırlanmıştır. Amaç, Adıyaman ve çevresinin genel stratigrafisi ve tektoniğini göstermektir. Gezi kitabı dört bölümden oluşmaktadır. Adıyaman ın kuzey, güney, batı ve doğusunun jeolojisi hakkında genel bir temel bilgi içermektedir. Kitapçıkta yer alan arazi gezisi lokaliteleri bir kılavuz özelliğindedir. Anahtar mostralar hakkında hassas bilgiler verilerek, elinizdeki kitabın Adıyaman ın jeolojisi üzerine kendi başına yeterli, bağımsız bir gezi kitabı olması için uğraşılmıştır. Kitap aynı zamanda, büyük olasılıkla ziyaret etmeye vakit bulamayacağınız çok sayıda ihtiyari durağı da içermektedir. Jeologlar bu gezi kitabını ellerine alarak metinde belirtilen yerlerin tümüne ayrıca bağımsız olarak ziyaret edebilirler. Arazi gezisi sırasında örnek toplama konusunda bir sınırlama getirilmemiştir. Arazi gezisinin yolculuk planı aşağıda özetlenmiş olup gezi güzergâhları da kitabın içerisinde verilmiştir (Şekil 1). Şekil 1 Adıyaman yer bulduru haritası ve gezi güzergâhları 1

4 İÇİNDEKİLER Giriş Arazi Duraklarının Tanımı Gün-Adıyaman ın Kuzeyi Gün-Adıyaman ın Kuzeyi Gün-Adıyaman ın Doğusu Gün-Adıyaman ın Batısı Gün- Adıyaman ın Güneyi Gün-Adıyaman ın Güneyi Değinilen Belgeler..104 NOTLAR

5 ARAZİ DURAKLARININ TANIMI 1. Gün Adıyaman ın Kuzeyi-1 Bu kapsamda, Adıyaman ın kuzey alanlarındaki Bindirme Kuşağı'nın önünde yer alan allokton ve otokton birimleri incelenecektir. Adıyaman ın kuzeyinde bindirme kuşağı boyunca Üst Kretase'de bölgeye yerleşmiş olan allokton birimler Koçali ve Karadut Karmaşıkları yer almaktadır. Geç Triyas-Erken Geç Kretase yaşlı Koçali Karmaşığı yaygın olarak ultrabazik kayalar, volkanitler, yastık lavlar, radyolarit, çörtlü kireçtaşı ve farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, düzensiz bir içyapı gösterir. Üst Kretase yaşlı Karadut Karmaşığı genellikle silisifiye kireçtaşı, radyolarit, silisli şeyl, çörtlü kireçtaşı, killi kireçtaşı, tabakalı çörtler ve kumtaşlarının içinde farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, karmaşık bir yapı sunmaktadır. Bu alloktonların üzerine paraotokton konumlu Geç Kretase-Tersiyer yaşlı birimler gelmektedir. Bu birimler sırasıyla; Üst Maastrihtiyen yaşlı çakıltaşlarından oluşan Terbüzek formasyonu, Üst Maastrihtiyen yaşlı kireçtaşı ve kumlu kireçtaşından oluşan Besni formasyonu, Üst Maastrihtiyen yaşlı şeyl kumtaşı kiltaşlarından oluşan Alt Germav formasyonu ve bunun içerisinde yer alan denizaltı yelpazesi çökellerini temsil eden Kesertaş Üyesi ve istifin üst kısımlarında bol makro fosilli biyoklastik kireçtaşı Alt Sinan Üyesi bulunmaktadır. Ayrıca Paleosen yaşlı marn, şeyl, kumtaşı ve kireçtaşından oluşan Üst Germav Formasyonu ve bunun içerisinde yer alan biyoklastik kireçtaşı Üst Sinan Üyesi yer almaktadır. Alloktonlar üzerindeki birimler kuzey alanlarında üstten aşınmalı olarak yer yer farklı stratigrafi sunmaktadır. Özellikle Üst Germav dan başlayan aşınmaya bağlı eksiklik Koçali ye kadar inmektedir. Bu aşınmanın ürünü olan, Orta Eosen yaşlı çakıltaşı ve kumtaşlarından oluşan Gercüş Formasyonu bölgede ayrı bir önem arz etmektedir. Orta Eosen yaşlı kireçtaşlarından oluşan Hoya Formasyonu ile kaba kırıntılı karasal çökellerden oluşan Üst Miyosen yaşlı Şelmo ve Pliyosen-Pleyistosen yaşlı Lahti formasyonları istifin üzerinde yer almaktadır. 1. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 2 de gösterilmiştir. 3

6 Şekil 2 Adıyaman ın kuzeyindeki durakların yol güzergâh haritası Durak 1.1 Palanlı Kesiti ve Panoramik Görünümü Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 9 km kuzeyinde Palanlı Köyünün güneybatısında yer almaktadır (Şekil 3). Önemi: Yüzeyde görülen yapıların, yeraltında farklı bir geometriye sahip olması (Örnek: Palanlı-1 kuyusu)... Şekil 3 Palanlı-Kayatepe kesitinin genel görünümü 4

7 Palanlı Antiklinali Palanlı köyü nün GB sında D-B gidişli, yaklaşık 2 km, asimetrik şekillidir (Şekil 3a). Antiklinalin çekirdeğinde Terbüzek, Besni ve Germav Formasyonları yüzeylemektedir. Kanatların üstünde Hoya formasyonu bulunur. Antiklinalin güney kanadı kuzey kanadına göre daha fazla eğimlidir ve yarılımlarla şekillenmiştir. Yüzeyde görülen yapının allokton altında devam etmediği açılmış kuyularla anlaşılmıştır (Şekil 3b). Şekil 3a a. Asimetrik Palanlı antiklinalinin çekirdeğinde yer alan formasyonlar b. Palanlı antiklinalinin güney kanadındaki açılma fayları ve deformasyonlar c. Terbüzek klastikleri Not: Aşağıda Palanlı-1 kuyusundaki gerçekleşen kesiti bu alandaki farklılığı açıklamaktadır (Şekil 2b). 5

8 Şekil 3b Palanlı-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti Not: Yukarıdaki kesitte yer alan Koçali nin altında yer alan Hoya kireçtaşlarının tekrardan detaylı incelenerek Üst Sinan olma ihtimali araştırılmalıdır. 6

9 Hoya Gercüş Koçali Şekil 3c Kayatepe ve civarından genel görünüm. Sol tarafta Koçali Karmaşığı üzerine oturmuş Terbüzek, Besni, Alt Germav: Sağ tarafta Gercüş ve Hoya formasyonları yer almaktadır. 7

10 Şekil 3d Kayatepe-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti 8

11 Şekil 3e Kayatepe-2 kuyusunun gerçekleşen kesiti 9

12 Durak 1.2 Orta Eosen (Gercüş Fm.) Alüvyal-Flüvyal Birimler Lokasyon: Adıyaman dan yaklaşık 18 km kuzeyinde Esence köyü civarında yer almaktadır. Önemi: Gercüş formasyonunun kuzeydeki sedimanter özellikleri ve Hoya formasyonu ile olan dokanak ilişkisi Gercüş Formasyonu Gercüş formasyonu genellikle kırmızı bordo renkli çört, radyolarit yer yer silisifiyeli kireçtaşları, yeşil kayaç kırıntılarından oluşmaktadır. İçerisinde yer alan baskın çakıltaşı ve kumtaşları iri-orta taneli, çok kötükötü boylanmalı, zayıf karbonat çimentolu, genelde kum-silt matriksli ve yer yer kalişli seviyeler içermektedir. Gercüş formasyonu, önceki çalışmalarda Hoya formasyonunun tabanındaki klastikler olarak yorumlanmıştır. Ancak kuzey alanlarındaki yapılan gözlemler sonucunda Gercüş formasyonunun alt ve üst dokanaklarının diskordans olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle hiçbir grup içerisinde değerlendirilmeden, kendine özgü bir sekans oluşturmaktadır (Şekil 4). Kuzey alanlarda, yükselim alanlarının güney yamacını oluşturan dar bir kuşak boyunca D-B yönünde sürekli, K-G yönünde süreksiz bir geometri sunar. Birim ağırlıklı olarak alüvyal fan şeklinde ve kısmi flüvyal kısımlar içermektedir. Bu nedenle, kuzeydeki alanlarda çok değişken bir kalınlık sunmaktadır. Bu lokaliteden izlenen dokanak ve fasiyes (Şekil 4a-b) gösterilmiştir. 10

13 Hoya Gercüş Şekil 4 a. Gercüş içerisinde gelişen flüvyal kanallar b. Hoya-Gercüş dokanağı 11

14 Durak 1.3 Koçali Karmaşığı Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, Çelikhan yolu boyunca Kayatepe, Bağlıca, Gökçay ve Koçali köylerinin bulunduğu yol güzergâhında yer almaktadır. Önemi: Koçali Karmaşığının içerisindeki birimlerin tanımlanması ve birbirleri ile olan ilişkileri Ultrabazik kayalar, volkanitler, serpantinit, radyolarit, çörtlü kireçtaşı ve farklı yaşlarda kireçtaşı bloklarından oluşan birim, düzenslz blr içyapı gösterir, İlk kez Sungurlu (1972) tarafından adlandırılmıştır. Perinçek (1978) tarafından da üç formasyona ayrılmıştır. Egemen kaya türü ultrabazikler, volkanitler ve pelajik sedimanlardır. Bunlar, koyu kahve-koyu yeşil renkli, oldukça parçalanmış, parlak yüzeyli, genellikle serpantinleşmişlerdir. Ayrıca, koyu kahve-boz renkli aglomera ve lav akıntılar, kırmızı renkli, oldukça kıvrımlı, yer yer manganezli radyolarit ve silisifiye şeyller, kırmızı renkli, ince tabakalı, çörtlü kireçtaşları izlenmektedir. Bu kaya türleri tektonik bir dokanakla birbirleriyle yan yana gelmiş karmaşık bir yapı sunarlar. Karmaşık içerisinde irili ufaklı bej-gri, yer yer kırmızı renkli, çok kalın tabakalı veya masif kristalize kireçtaşı blokları yer almaktadır. Aşağıda şematik bir ofiyolitik seri verilmiştir (Şekil 5). Şekil 5 Basit şematik ofiyolitik stratigrafi 12

15 Durak 1.4 Kale Formasyonu Kale formasyonu Koçali Karmaşığının en üst birimi ve içerisinde serpantinit, diyabaz, diyorit ve gabrodan oluşmaktadır. Altındaki birimlerden kayma düzlemi ile ayrılır. Mostraları yanal yönde süreklidir (Perinçek, 1978). Bunlar arasında en yaygın olanı serpantinlerdir (Şekil 6a). Tabanda, koyu açık yeşil, keskin köşeli, kırıklı, sert ve cilalı yüzeylere sahiptir. Kale formasyonu yerleşmesi sırasında kataklastik doku kazanmıştır (Perinçek, 1978). Üst konumdakiler daha çok yuvarlaklaşmış bloklar şeklinde, diğer kayaçların üzerinde yer alır. Yol boyunca bu birimin altındaki Konak Formasyonu ile tektonik dokanak görülür. Kale Formasyonu esasen ilk konumu, Koçali Karmaşığının tabanını oluşturur ancak istif bindirmelerle yer yer üste çıkmıştır (Şekil 6b). Aynı zamanda Kale Formasyonu nu Terbüzek, Besni, Gercüş ve Hoya formasyonları diskordans bir şekilde örter. Şekil 6a Kale formasyonu içerisindeki bozunmuş serpantinit blokları Not: Koçali Karmaşığı, içerisinde düzenli bir yapı sunmamaktadır. Özellikle, Kale formasyonu, tektonik dokanakla diğer formasyonları üzerlemektedir. 13

16 Şekil 6b Tektonikle yuvarlaklaşmış blok halinde serpantinitler Durak 1.5 Konak Formasyonu Koçali formasyonunun bu birimi, kireçtaşı, volkanit, radyolarit, şeyl ve çörtlerden oluşmaktadır. Kireçtaşları iki tiptedir. İlki, yaygın olarak görülen, açık kırmızı, beyazımsı renkli, köşeli kırıklı, sert, orta kalın katmanlı, yer yer dolomitik, volkanit ile ardalanmalı, yanal yönde oldukça sürekli olan kireçtaşlarıdır (Şekil 7a). İkincisi ise, blok halinde, yer yer kumlu, köşeli-kırıklı, sert-çok sert, fosil kalıntılı kireçtaşlarından oluşur. İlksel konumunu kaybetmiş karmaşık bir görünüm sunmaktadır. Radyolaritler, Konak formasyonunun içinde önemli bir yer tutar. Koyu kırmızı, kahverengimsi renkli, silisleşmiş şeyller radyolaritlerle ardalanmalıdır (Şekil 7b). Son yıllarda, Tekin ve diğ. (2011), yaptığı çalışmalarda, Koçali Karmaşığının Konak ve Tarasa birimlerinde pelajik çökelimin orta Karniyen (erken Geç Triyas) Senomaniyen (erken Geç Kretase) zaman aralığında olduğunu belirtmiştir. Koçali Karmaşığının yer aldığı havza Bajosiyen de (Orta Jura) derinleşmiş, tabakalı çörtler yaygın olarak çökelmeye başlamış ve karmaşık içinde tabakalı çört oluşumu Senomaniyen e kadar devam etmiştir. Elde edilen yaş verilerine 14

17 göre, Koçali Karmaşığının Konak ve Tarasa birimlerinde bazik volkanik faaliyet Geç Triyas dönemi boyunca yaygın olarak, Orta Jura- Erken Kretase dönemlerinde ise azalarak devam etmiştir. Volkanik kayaçların jeokimyasal özellikleri değerlendirildiğinde, okyanus ortası sırtından uzakta, bir kenar basende oluştukları söylenmektedir. Bu jeokimyasal özellikleri taşıyan volkanik kayaçlarla birlikte yer alan pelajik çökellerin yaşlarının orta Karniyen Resiyen zaman aralığında olmasına bağlı olarak, Koçali Karmaşığı nın oluştuğu basen içinde riftleşmenin orta Karniyen den daha önceki bir dönemde başladığını belirtmektedirler. Not: Koçali Karmaşığının yukarıda verilen yaş Triyas-Alt Kretase aralığını temsil etmelidir. Bahsedilen Senomaniyen vurgusu Koçali pelajikleri ile benzer özellikler sunan Karadut Karmaşığının Çifthisar Üyesi karıştırılmış olmalıdır. Not: Koçali Karmaşığındaki pelajikler, Karadut Karmaşığının pelajiklerine göre daha fazla kıvrımlanma ve deformasyonludur. Ayrıca volkanik katkılar içerir. Şekil 7a Tarasa-Konak formasyonları dokanağı 15

18 Şekil 7b Radyolaritli kireçtaşları Durak 1.6 Tarasa Formasyonu Tarasa Formasyonu Koçali Karmaşığının kendi içerisindeki dilimlenmesi sonucu taban kısmında yer alır. Bazalt, diyabaz, spilitik bazalt ve yastık lavlar ile temsil edilir. Tarasa Formasyonunun volkanitleri bu birimin üzerine gelen Konak Formasyonu ile yer yer giriktir. Yol boyunca, yanal yönde bu ilişki izlenir. Volkanitler yeşilimsi kahverengi, sarımsı yeşil, pürüzlü-köşeli, kırıklıdır. Bazalt ve diyabaz ağırlıklıdır (Şekil 8). Allokton birim olan Koçali Karmaşığının Karadut Karmaşığı ile olan alt dokanağı tektoniktir. 16

19 Şekil 8 Tarasa Formasyonundaki yastık lavlardan genel görünüm Durak 1.7 Kenet Kuşağı ve Bulamçayı Kesiti Lokasyon: Eski Adıyaman-Malatya yolu üzerinde, Adıyaman a 43 km uzaklıkta yer almaktadır. Önemi: Kenet kuşağı (Toros-Arap platformlarının birleşim yeri)-recep bindirmesi ile olan ilişkisi Arazide en yaşlı birim Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı Pütürge ve mermerlerden oluşan Malatya metamorfikleridir.çelikhan ın kuzeydoğusunda yüzeyleyen Pütürge metamorfiklerini gözlü gnays, kuvarsit, amfibolit şist, mikaşist ve klorit şistler oluşturmaktadır (Karaman ve diğ. 1993). Bu birim, Çüngüş karmaşığı üzerine Eosen yaşlı bindirmeyle gelmektedir (Şekil 9). Yörede yaygın olarak yüzeyleyen bir diğer birim Malatya metamorfikleridir. Malatya metamorfiklerinin alt üyesini alttan üste doğru mikaşist, klorit şist, kuvarsit ve kalkşistler meydana getirir (Karaman ve diğ. 1993). Birimin üst üyesini mermer ve kristalize kireçtaşları oluşturmaktadır. Metamorfikler Bulamçayı vadisinde ve Kurucaova ile Çelikhan ovası arasındaki alanda Çüngüş karmaşığı üzerine bindirmeyle gelmektedir (Şekil 9 ). Çüngüş karmaşığı, şeyl, marn ve kumtaşı ardalanmasından ve içersindeki ofiyolitik, metamorfik ve volkanik bloklarından oluşur. Kumtaşları grimsi yeşil renkli, ince-orta taneli, köşeli, sert ve ince tabakalıdır. Şeylleri daha yumuşak dağılgandır. Tektonik hareketlerle birim çok deforme olmuştur. 17

20 Kıvrımlar ve bindirmeler Alt-Orta Miyosen döneminde Arap ve Anadolu levhalarının, Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağı boyunca çarpışması sonucu oluşmuştur. Çalışma alanında Pütürge ve Malatya metamorfikleri, Çüngüş karmaşığı naplar halindedir. Malatya metamorfiklerinin Çüngüş karmaşığı üzerine bindirmesi Alt Eosen de; her ikisinin Lice üzerine yerleşmesi ise Orta Miyosen sonunda gerçekleşmiştir. (Şekil 9). Şekil 9 İki fazlı bindirme kuşağı (Miyosen-Eosen) 18

21 Not: Kenet kuşağı bazen Recep bindirmesi olarak karıştırılmaktadır. Recep bindirmesi Kenet kuşağı ile doğu yönünde yer alan İnlice mevkiinde birleşmektedir. Not: Sermikan tarafında görülen güneye eğimli antiklinal kanadının kuzey kesimlerinde kuzey kanadının kaybolduğu bunun da nedenin kabukta kısalmaya neden olan Miyosen deki hareket olduğu açıktır. Durak 1.8 Doğanlı Çınarı Tabiat Anıtı- Öğle Yemeği Molası Not: Doğanlı Çınarı, Adıyaman ın Doğanlı Köyün de 1200 m rakımında boyu 40 metre, çapı 3.82 metre, çevre genişliği 12 metre ve 550 yaşındadır. Şekil 10 Doğanlı Çınarı Tabiat Anıtı öğle yemeği mola yeri 19

22 Durak 1.9 Doğu Anadolu Fay Zonu ve Morfolojik Yapılar Lokasyon: Eski Adıyaman-Malatya yolu üzerinde Bulamçayı nın Çelikhan ovasına bağlantı noktasında yer almaktadır. Önemi: Doğu Anadolu Fay Zonunun Sürgü fayı ile kesişim alanı Kurucaova Doğu Anadolu fay zonu üzerinde şekillenmiş bir çöküntü ovasıdır. Kurucaova nın kuzeyi D-B doğrultulu Sürgü fayı, güneyi ise KD-GB doğrultulu Doğu Anadolu fay zonu ile sınırlandırılmıştır. Doğu Anadolu fay zonu boyunca, çek-ayır havzalar (pull-apart basin), çöküntü ovaları, deforme aşınım yüzeyleri, fay doğrultusunda uzanan sırtlar, ötelenmiş sırt ve tepeler, asimetrik sırt ve vadiler, çizgisel vadiler, fay diklikleri, fay gölleri (sag-pont), basamaklar, fay yamaçları, çatlak ve yarıklar gibi şekiller oluşmuştur (Şekil 11). Doğrultu atımlı fay zonlarında gelişen yapılar arasındaki geometrik ilişkileri gösteren diyagram aşağıda verilmiştir. Şekil 11 a Fay etkisinde gelişen basınç sırtları ve fay zonu üzerinde şekillenmiş çöküntü ovası 20

23 2. Gün Adıyaman ın Kuzeyi-2 Gezinin ikinci gününde, Adıyaman Fay Zonu (AFZ) üzerinde ortaya çıkan Alidağ pozitif çiçek yapısı ve stratigrafisi incelenecektir. Daha sonra Kömür istikametinde Lahti-Şelmo-Hoya formasyonları arasındaki dokanak ilişkilerini gösteren Girik kesitinde durup, Şelmo Hoya arasında gelişen üst Miyosen sonrası fayların bölgedeki önemi tartışılacaktır. Yolumuza Kaşköy-Ağıllı ya doğru devam ederek, Hoya, Gercüş, Alt Germav, Besni, Terbüzek formasyonları ve Koçali Karmaşığı arasındaki dokanak ve litolojik özellikler üzerine gözlem yapılacaktır. Ağıllı (Sermikan) köyünde Besni taban çakılları ve fasiyesleri yakından incelenecektir. Yol boyunca, Fırat ve Lice formasyonlarının sedimantolojik ve stratigrafik gözlemler yapılacaktır. Daha sonra Çatbahçe köyünün kuzeybatısında Recep bindirmesi ve Sincik kuzeyindeki Miyosen alloktonları görülecektir. 2. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 12 de gösterilmiştir. Şekil 12 Adıyaman ın kuzeyindeki durakların yol güzergâh haritası-2 21

24 Durak 2.1 Alidağ Çiçek Yapısı, Adıyaman Fay Zonu Lokasyon: Adıyaman a yaklaşık 8 km güneydoğusunda yer almaktadır. Önemi: Adıyaman fay zonunun karakteristik mostra verdiği alan. Şekil 13 Alidağ Çiçek Yapısının jeoloji haritası ve jeolojik kesiti 22

25 Adıyaman Fay Zonu (AFZ) Adıyaman Fay Zonu (AFZ) inceleme alanındaki uzanımı boyunca önemli bir orojenik kuşağı kat eder. Adıyaman fay zonunun gözlem yapılan bu bölümü, Kenar Kıvrımları Kuşağı içerisinde yer almaktadır. AFZ da doğrultu atımlı fay zonlarının en karakteristik yapılarından olan mekik şekilli geometri, faya paralel ve oblik olarak gelişmiş basınç sırtları, kademeli kıvrımlar ve basamaklı morfoloji gibi yapılar yaygın olarak bölgede izlenmektedir. Bunun en tipik örneklerinden biri de Alidağ yapısıdır. Adıyaman ın güneydoğusunda yer alan Alidağ yapısı Adıyaman Fayı tarafından oluşturulan Miyosen yapısıdır (Şekil 13). En tipik yüzeylemelerini AFZ içerisindeki Alidağ yapısı ve Ziyaretpayamlı Köyü çevrelerinde vermektedir. Üst Miyosen yaşlı Şelmo Formasyonu, Orta Eosen yaşlı Hoya Formasyonu ve Üst Paleosen yaşlı Üst Germav Formasyonu yarı çiçek yapısını göstermektedir. Alidağ çiçek yapısında, eğimler 40 kuzeybatıya doğru oldukça dik bir tabakalanma sunar (Şekil 13a). Şekil 13a Alidağ yapısının batısından genel görünümü 23

26 Durak 2.2 Girik Kesiti ve Hoya-Şelmo-Lahti Formasyonlarının İlişkisi Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 18 km kuzeydoğusundaki Boğazözü Köyünün kuzeydoğusunda yer almaktadır. Önemi: Şelmo-Lahti formasyonlarının tektonizmaya bağlı olarak ayırtlanması. Adıyaman ın kuzey alanlarındaki Şelmo-Lahti formasyonlarının ilişkisi güneydeki alanlara göre farklılık gösterir. Bu duraktaki kesitte; Hoya-Şelmo arasındaki fay (Çemberlitaş fayı) yatay Lahti tabakaları tarafından açısal bir diskordansla örtülmektedir (Şekil 14). Lahti formasyonu ağırlıklı olarak çakıltaşı ve kumtaşlarından oluşmaktadır. Kumtaşları, tabanda kırmızı-kiremit renkli, kuvars metamorfik kayaç elemanlı, serbest taneli sertçe, yarı köşeli, orta-kötü boylanmalı, matriksi killi ve karbonatlı, orta-kalın tabakalı kaba kumtaşlarından oluşur (Şekil 14). Çakıltaşları ise, muhtelif renkli, polijenik elemanlı, (metamorfik, kuvars, kireçtaşı çakılları) yarı köşeli-iyi yuvarlaklaşmış, zayıf karbonat çimentolu, kaba- çok kaba çakıllardan oluşur. Çakılların büyük çoğunluğu kuzeydeki Pötürge Metamorfikleri ve Koçali Karmaşığına ait çakıllardır. Şekil 14 Girik kesiti: Hoya, Şelmo ve Lahti formasyonlarının stratigrafik konumları 24

27 Not: Lahti Formasyonu nun tabaka eğimleri ve stratigrafik konumu göz önüne alındığında formasyonun kuvvetli Miyosen tektonizması sonrası Pliyosen-Pleyistosen zaman aralığında alüvyalflüvyal nitelikte olduğu gözlenmektedir. Lahti Üst Miyosen tektonizmasının sonrasındaki ilk çökel paketidir. Durak 2.3 Koçali ve üzerindeki Mestriştiyen-Eosen İstifi ( Muhteşem Beşli ) Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 32 km kuzeydoğusundaki Kaşköy Köyü nde yer almaktadır. Önemi: Hoya-Gercüş-Alt Germav-Besni- Terbüzek formasyonları ve Koçali Karmaşığının kuzeydeki konumları Terbüzek Formasyonu Adıyaman ın kuzeyinde, istifin tabanında Terbüzek ile başlayan istif, dar bir kuşak içerisinde gözlenmektedir. Alloktonların üst yüzeylerinin su üzerine çıkması sonucu aşınan malzemenin oluşturduğu Terbüzek formasyonu alüvyal özelliktedir. Bu özelliğinden dolayı her yerde görülmesi gerekmemektedir. Nitekim yanal yönde farklı kalınlıklar sunması, düzensiz bir topoğrafyanın üzerinde yer almasının sonucudur. Terbüzek formasyonu Kayadibi Köyü ve civarında yüzlek vermektedir. Genellikle bordo, koyu kırmızı renkli, çakıltaşı ve kumtaşlarından, yer yer çamurtaşlarından oluşmaktadır. Yayılım geometrisi ve saha gözlemleri dikkate alındığında, daha çok alüvyal fan tipli çökeller egemendir, güney kesimlere doğru flüvyal çökeller de gözlenebilir. Besni Formasyonu Sığ denizel Besni kireçtaşları, bordo renkli Terbüzek klastiklerini ve Koçali Karmaşığını diskordans olarak üzerlemektedir. Besni Formasyonu Sermikan ve civarında geniş mostra verir. İstif taban çakıltaşları ile başlayıp, karbonat çimentolu kumtaşı, daha sonra kumlu kireçtaşı ve ince-orta katmanlı yumrulu kireçtaşlarıyla devam eder ve som resifal kireçtaşları ile devam eder. Üste doğru tekrar kumlanarak Alt Germav ile dereceli geçiş gösterir. Alt Germav Formasyonu Birim marn-kumtaşı ardalanması ile başlar, üste doğru kumtaşı artar. Alt Germav formasyonu, altındaki Besni formasyonu ile uyumlu ve geçişlidir. Üzerindeki Gercüş formasyonu ile diskordanstır (Şekil 15-a-b-c) Kuzey alanlardaki Alt Germav formasyonu içerisinde denizaltı yelpaze çökelleri yaygındır (Kesertaş Üyesi). Bu lokalitede daha çok çakıllı kumtaşı, kumtaşı kanallarının varlığı, güneye göre daha fazladır. Güneye doğru, ince kırıntı oranı artmaktadır. Düşük enerjilerde şeyller çökelmişlerdir. 25

28 Şekil 15 Kuzey alanlarındaki birimlerin eksikliği aşınma nedeniyledir. (Ölçeksiz) Şekil 15a Hoya-Gercüş-Alt Germav formasyonlarından genel görünüm (Kaşköy) 26

29 Şekil 15b Ağıllı köyü (Sermikan) Kesiti (Ölçeksiz) Gercüş Alt Germav Şekil 15c Gercüş- Alt Germav aşınmalı dokanak (Ağıllı Köyü) 27

30 Durak 2.4 Besni Kireçtaşlarının Taban Çakılları Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 40 km kuzeydoğusundaki Ağıılı Köyü nde yer almaktadır. Önemi: Besni Formasyonunun fasiyesleri İstif taban çakıltaşları ile başlayıp, karbonat çimentolu kumtaşı, daha sonra kumlu kireçtaşı ve ince-orta katmanlı yumrulu kireçtaşlarıyla devam eder ve som resifal kireçtaşları ile devam eder (Şekil 16). Şekil 16 Besni Formasyonunun taban çakılları ve fasiyesleri 28

31 Durak 2.5 Fırat Formasyonu Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 46 km kuzeydoğusundaki Kaymaklı Mahallesinin batısında yer almaktadır. Önemi: Fırat formasyonunun ayırtman fosilleri Fırat formasyonu makro fosil içeriğinin belirgin olması ile diğerlerinden kolayca ayırt edilir. Kuzey alanlarda Hoya ve daha yaşlı birimlerin üzerine uyumsuzlukla gelir; ancak Lice formasyonu ile yanal ve düşey geçişli olup, Şelmo ve Lahti formasyonlarınca uyumsuz örtülmektedir. Ağırlıklı olarak, ekinit, mercan, bentik foraminifer, kırmızı alg, molusk ve bryozoalı kireçtaşları oluşturmaktadır (Şekil 17-a). Çökelim ortamı için çalkantılı sığ su ortamında çökelmiştir. Fırat Formasypnu kuzeyden güney-güneydoğuya doğru transgresif olarak ilerleyen denizin şelf kenarı ve gerisindeki sığlıklarda bank/resif tipi yığınak karbonatlar şeklinde konumlanmıştır. Şekil 17 Fırat Formasyonu içerisindeki makro fosiller (gastrapod, lamellibranş vs.) 29

32 Şekil 17a Fırat Formasyonu içerisindeki ekinitler Şekil 17b Besni kireçtaşındaki V kuralı geometrisi 30

33 Durak 2.6 Lice Formasyonu Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 58 km kuzeydoğusundaki Burmapınar Köyü nün kuzeydoğusunda yer almaktadır. Önemi: Lice formasyonunun özellikleri Lice formasyonu tabanda kumtaşı ve gri-yeşil marnlarla temsil edilen istif, orta seviyelerine doğru marn ve kumtaşlarından oluşur (Şekil 18). Formasyonu oluşturan istifin üst düzeylerinde ise, tane boyu yukarıya doğru incelen ardalanmalı istiflerden oluşur. Sadece Sincik yol yarmasında, düzlemsiteknemsi çapraz tabakalı kumtaşı, epsilon çapraz tabakalı kumtaşları görülmektedir. Şekil 18 Şelmo-Lice formasyonları arasındaki paralel diskordans 31

34 Şekil 18a Fırat ve Lice formasyonları arasındaki basamak faylar Şekil 18b Şelmo- Lice arasındaki aşınmalı (truncation) dokanak 32

35 Şekil 18c Şelmo-Lice arasındaki kazınmalı dokanak (yakın profil) Durak 2.7 Recep Bindirmesi Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 31 km kuzeydoğusundaki Çatbahçe Köyü nün kuzeybatısında yer almaktadır. Önemi: Recep bindirmesi Şekil 19 Çatbahçe lokalitesindeki Recep Bindirmesinin kesiti 33

36 Hoya Koçali Şekil 19a Çatbahçe-Sincik yolu- Koçali-Hoya dokanağı Pötürge Metamorfitleri Cüngüş Lice Şekil 19a Sincik güneyinden kuzeye bakış 34

37 3. Gün Adıyaman ın Doğusu Günün ilk yarısında öncelikle Adıyaman ın doğu alanlarındaki Adıyaman Fay Zonunun geçtiği diğer bir önemli alan Cendere yapısı incelenecektir. Aynı zamanda gezi güzergâhımız boyunca Kommagene uygarlığını inceleme fırsatını yakalayacağız, Cendere tarihi köprüsü ve Karakuş Tümülüsünü ziyaret edilecektir. Yol boyunca Lahti formasyonun çökelim ortamlarını gözlemleyip, Narince- Kamboğazı Alidamı istikametinde yolumuza devam edeceğiz. Burada Maastrihtiyen yaşlı fosil faunasını (Loftusia, Orbitoides, Lepidorbitoides, Hippurites, Gastropod, vs.) inceleyip, harika bir fosil mezarlığı olan Besni formasyonun karakteristik fosili (Hippurit) toplayacağız. Daha sonra eski stratigrafiye göre Terbüzek, yeni stratigrafi de Alt Germav ın Kesertaş Üyesi olarak adlandırılan birimin sedimantolojik özellikleri ve stratigrafik konumunu tartışıp, bir kesit çizeceğiz. Güzergâhımızın son kısmında yol üzerinde Karadut Karmaşığının bölgede mostra veren Şepker üyesi ve üzerine çökelen Alt Germav (eski: Üst Kastel) fasiyesleri ile Perdeso Bindirmesi ve Karadut Karmaşığının Çifthisar Üyesi incelenecektir. 3. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 20 de gösterilmiştir. Şekil 20 Adıyaman ın doğusundaki durakların yol güzergâh haritası 35

38 Durak 3.1 Cendere Çiçek Yapısı, Adıyaman Fay Zonu Lokasyon: Adıyaman ın 44 km kuzeydoğusunda Taşlıca köyünün batısında yer almaktadır. Önemi: Miyosen tektonizmasının gözlendiği en güzel antiklinal (çiçek yapısı) Cendere Antiklinali Cendere Antiklinali sol yönlü doğrultu atımlı Adıyaman Fayının en güzel örneklerinden biridir (Şekil 21). Bu çiçek yapısının üzerinde Cendere petrol sahası bulunmaktadır. Recep bindirmesi temel alındığında Adıyaman fayı ile Arsemia dan atılan Lice mostraları Nemrut Dağının güneydoğu yamacında gözlenmektedir. Bu veriye göre Adıyaman fayının yanal atımı yaklaşık km. dir. Yüzey ve yeraltı verilerinden Adıyaman fayının düşey ve yatay bileşeni olan bir Wrench Fay Sistemi olduğu anlaşılmaktadır. Ana fayın kuzeybatısı yüksek, güneydoğusu düşüktür. Adıyaman fayının bir Wrench fay olduğunu kanıtlayan en-echelon kıvrımlar sahada gözlenmiştir. Şekil 21 Cendere Antiklinali ve çevresinin jeoloji haritası 36

39 Şekil 21a Cendere Antiklinali Adıyaman fay zonunun kolları ve D-B istikametindeki gelişen fayların kesişim yeri Not: Cendere Antiklinali D-B istikametinde ovayı kuzeyden sınırlayan fay sistemi ile buna verev geçen KD-GB doğrultulu sol atımlı Adıyaman fay zonunun kesişme noktasında yer alan Üst Miyosen tektonizmasının en güzel örneğidir. 37

40 Şekil 21b Wrench fay zonunu gösteren bu blok diyagramda fay zonu boyunca normal ve ters atımlar En Echelon Kıvrımlar Doğrultu atımlı faylar sıklıkla kademeli (en echelon) örnek gösteren kırıklar, faylar ve kıvrımlarla birlikte bulunurlar. En echelon kıvrımlar makaslama deformasyonunun erken safhalarında oluşurlar ve makaslama yönüne oblik gelişirler. Adıyaman fayının en echelon kıvrımlarının oluşturduğu Nemrut Dağının güney güneydoğu yamacını biçen fay zonu daha belirgindir. Fay zonu boyunca yükselen alçalan blokların yer değiştirmesi Adıyaman Fayı, Miyosen tektonizmasının sonuçlandırdığı bindirmeleri kestiğinden Miyosen tektonizmasının bölgede oluşturduğu en genç fay sistemi olmalıdır. Wrench fay sistemlerinde bloğun bazen taraf değiştirme özelliği bulunduğundan Adıyaman fay zonunun düşük olan kuzey tarafında da yapısal yükselimler beklenebilir (Şekil 21b-c). 38

41 Şekil 21c a. Doğrultu atımlı fay boyunca gözlenen basamaklı yapılar b. Pozitif çiçek yapısı Durak 3.2 Halof Antiklinali (Kozağaç Fayı) ve Karakuş Tümülüsü Halof Antiklinali D B yönünde uzanmaktadır. Antiklinalin üzerinde Fırat Formasyonunun aşınan kısımlarında Hoya Formasyonu yüzeylenmesi mevcuttur. Antiklinalin doğu dalımında eğim açıları 40 ye varırken, kuzey kanadında eğim kadardır. Kozağaç fayı D-B doğrultulu ve Halof antiklinaline paraleldir. Faylanmanın olduğu hat boyunca dikleşmeler mevcuttur.(şekil 22). 39

42 Şekil 22 Halof Antiklinali ve güney kanadının önünden geçen Kozağaç fayı Karakuş Tümülüsü Kommagene Kralı 2. Mithridates tarafından annesi İsas adına yaptırılan bu anıt mezar, 2.Mithridates kız kardeşini Kommagene topraklarındaki Karakuş mezar tepesine gömer. Laodike'nin kabrine üzerinde 'o tüm kadınların en güzeliydi' yazan çok güzel bir taş yazıt koyar. Mithridates Karakuş'u Kâhta Çayı'nın kıyısında yaptırmıştır. Annesi İsias, diğer bir kız kardeşi Antiochis ve onun kızı Aka da orada yatmaktadırlar. Mithridates yazlık malikânesinin terasından derin çaya inen baş döndürücü vadiyi ve Karakuş'un seyreder böylelikle ölümlerinden sonra da sevdiklerini yanında hissedebilirdi. Doğu, batı ve güney yönlerde dörder sütun varken günümüze doğuda iki batıda ve güneyde birer sütun sütün üzerindeki "kartal"dan dolayı Karakuş Tümülüsü olarak halk arasında anılagelmiştir. kalmıştır. Doğu sütunlarının üstünde birinde yıkık aslan heykeli, diğerinde ise üstündeki figür tamamıyla yıkılmış bir sütun durmaktadır; Bu iki sütun yan yana dikilmiştir ve hala ayakta durmaktadır. Batıdaki tek sütunun üstünde ise hala yok olmamış bir kabarma vardır. Bu tokalaşma stelinin hemen yanında yerde olan ve tahrif edilmiş bir Aslan heykeli parçası vardır. En güzeli ve göze batanı ise "Karakuş" isminin buraya verilmesine sebep olan güneydeki sütundur. Karakuşa gidenler araba ile bu sütunun önüne kadar giderler. İşte bu sütun üzerindeki Kartal heykeli hala sağlam durmaktadır (Şekil 22b). 40

43 Şekil 22a Karakuş Tümülüsü ve kartal heykeli Durak 3.3 Cendere Köprüsü ve Taraçalar Cendere Köprüsü Kâhta çayının bir kolu olan Cendere (Chabinas) çayı üzerinde en dar noktasında ve görkemli kanyon ağzında ana kaya üzerine kurulmuş tek kemerli bir savaklı olan bu köprü, kemer yanaklarından her biri 10 ton ağırlığında 92 dev kesme taştan yapılmıştır. Taşlan Cenderenin hemen arka tarafında bulunan büyük kaya taşlardan kesilerek getirilmiş. Adıyaman a 55 km mesafede, bugün Eskikale olarak bilinen bir antik yerleşim bölgesinde bulunmaktadır.120 m uzunluğunda ve 7 m genişliğindedir. Köprünün üstündeki Latince bir yazıttan anlaşıldığına göre köprü M.S yıllarında Septimus Severus (Roma İmparatoru kralıdır) zamanında doğu lejyonunun seferi için yapılmıştı. Bu dönem içinde Romalılar Parthia'ya karşı başlatılacak seferi kolaylaştıracak bir yapı projesi uyguladılar. Köprü girişlerinde toplam 4 tane sütun bulunmakta idi. Kâhta tarafındaki girişte İmparator Septimus Severus ve Karısı Julıa Donnan'ın sütunları bulunmakta olup hala dimdik ayaktadırlar. Bu iki sütun üstündeki hayvan figürleri ise zamanla yok olmuşlardır. Sincik tarafındaki girişte ise Septimus Severus'un oğulları Carakalla ile Geta onuruna sütunlar dikilmişti; Ancak Geta adına dikilen sütun kardeş kavgası sonucunda kaldırılmıştır. Geta'nın adı geçen tüm eserler yok edildiği için Cendere köprüsündeki adına dikilmiş olan 41

44 sütun da yıkılmıştır. Yıkılan sütunun yeri hala olduğu gibi durmaktadır. Köprü de şu an 3 sütun olup, sütunların üstündeki hayvan figürleri yıkılmıştır. Sütunlar Karakuş tümülüsündeki sütunlar ile büyük benzerlik oluşturmaktadır. Ayrıca Köprü üzerinde bulunan korkuluklarda dört adet kitabe mevcuttur. Roma dilinden yazılmıştır. Kitabeler hala okunacak durumdadırlar (Şekil 23). Şekil 23 Cendere Köprüsü (Kâhta tarafı). Taraçalar Neojen çökellerini uyumsuzlukla örten Kuvaterner yaşlı taraça dolguları gevşek tutturulmuş konglomera ve kumtaşlarından oluşur. Bunlar en iyi yüzeylemelerini Kâhta nın kuzeyindeki Cendere çayı yatağına hemen hemen paralel, farklı genişlik ve uzunluktadır. Tabanda çakıltaşı, çakıllı kumtaşı ile başlayıp gri renkli, çapraz katmanlı çakıllı kaba kumtaşı ile devam eden birimin üst kesiminde yeni bir akıntının bloklu çakıltaşları yer almaktadır. Örgülü akarsu çökellerinin tipik örnekleri mevcuttur. Nehir taraçaları yaklaşık m kalınlığa ulaşabilmektedir (Şekil 23a). 42

45 Şekil 23a Cendere Köprüsünün güneyindeki seki. Taraça dolgusundaki kiremitlenme yapıları Durak 3.4 Lahti Formasyonu Lokasyon: Adıyaman a 70 km uzaklıktaki Kâhta ilçesinin kuzeyinde yer almaktadır. Önemi: Şelmo formasyonu adı altında tanımlanan birim yeni stratigrafide Lahti formasyonu olarak yorumlanmıştır. Ovayı kuzeyden sınırlayan Çemberlitaş ve Kozağaç gibi fayların önünde kaba kırıntılı, alüvyal çakıltaşları kısa sürede flüvyal sisteme geçmekte ve Karakuş-Güney Karakuş sahası civarında varvlı (mevsimsel) çökellere dönüşmekte olup, havaalanınında yer aldığı kesimler gölün ince kırıntılı (marn) merkezi kısmını oluşturmaktadır. Geniş bir yayılım gösteren bu çökelim tabanında örgülü akarsu çökellerini üzerlemektedir (Şekil 24-a). Topluluk genellikle kumlu silttaşı, silttaşı, kiltaşı ardalanması ve yer yer de ince taneli kumtaşı ara seviyeleri içerir. Silttaşı ve kiltaşları içerisinde yoğun tatlı su ortamlarını karakterize eden ostrokod fosilleri de yer alır (Şekil 24b). İstif içerisinde sık sık kayma kıvrımları, karışmış tabakalar ve yer yer de yük yapıları yer alır. 43

46 Şekil 24 Örgülü Akarsu Çökelleri; dereceli tabakalı konglomeralar Şekil 24a Merceksi geometrili çapraz tabakalı kumtaşı düzeyleri 44

47 Şekil 24b Göl çökellerini oluşturan kumlu silttaşı- silttaşı ve kiltaşları; gevşek sediman yapıları Durak 3.5 Kamboğaz Kesiti Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 7 km kuzeydoğusundaki Karadut Köyünün güneyinde yer almaktadır. Önemi: Eosen tektoniği ve yeni stratigrafi Kamboğaz Kesiti, Eosen tektoniğinin yorumlanmasının güzel bir örneğidir. Bu alan aşınmanın göreceli olarak en az olduğu bir lokalitedir. Daha önce Alt Germav formasyonu içerisindeki denizaltı yelpaze çökellerinden oluşan çakıltaşları Terbüzek olarak adlandığı için bu seviyenin altındaki Germav da Kastel olarak değerlendirilmiştir. Yeni belirlenen stratigrafik ayrım aşağıdaki şeklide verilmiştir. (Şekil-25-25a). 45

48 Şekil 25 Kamboğaz jeolojik kesiti Şekil 25a Adıyaman ın eski ve yeni stratigrafik ayrımı (Aksu ve Durukan, 2014) 46

49 Durak 3.6 Alidamı, Besni Formasyonu Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 80 km kuzeydoğusundaki Alidam Köyünün kuzeydoğusunda yer almaktadır. Önemi: Harika bir fosil mezarlığı-toplama alanı-rudist (Hippurit) tipleri için sunar. Gercüş ün oluşmasına neden olan tektonizma ve aşınmalar bu istifi üstten başlayarak traşlamış, korunan kesimlerin üzerine Hoya transgresif olarak gelmektedir (Şekil 26b). Adıyaman ın kuzeydoğusundaki bu istifte Besni Formasyonu kireçtaşlanndan oluşur (Şekil 26). Bu kireçtaşları içerisindeki rudist (Hippurit) fosilleri ani deniz seviye artışı etkisinde gelişen akıntıların getirdiği kırıntılı malzeme ile boğulmuşlardır (Şekil 26a). Bu ardalanım birkaç kez tekrar etmektedir. Resifal fasiyesi bitiren derinleşme ile birlikte Germav ın ince kırıntılı çökelleri oluşurken yüksek enerjiye sahip denizaltı kanalları çakıltaşlarını basene taşımış ve yelpaze şeklinde yaymıştır (Kesertaş Üyesi). Akıntı geliminin kesilmesi ile biyoklastik kireçtaşları çökelmeye başlamıştır (Alt Sinan Üyesi). Birimin görünen tavanında, derinleşmeye bağlı olarak marnlar çökelmiştir. Aslında Üst Maastrihtiyen başlayan bu istif, Alt Eosen sonuna kadar kesiksiz bir çökel paketi Şekil 26 Alidam ın kuzeydoğusunun stratigrafik kesiti 47

50 a b c Şekil 26a a. Korunmuş Hippurit kolonisi b. Hippurit içerisindeki kum ve çakıllar c. Boğulmuş Hippurit fosilleri 48

51 Şekil 26b Besni formasyonu fosil mezarlığı (yıldızlı alan) ve çevresinin jeoloji haritası Durak 3.7 Kesertaş Üyesi-Denizaltı Yelpazesi Lokasyon: Adıyaman il sınırları içinde, yaklaşık 95 km kuzeydoğusundaki Kesertaş Köyünde yer almaktadır. Önemi: Daha önce Terbüzek Formasyonu olarak adlandırılan birimin, karasal çökellerden değil, Alt Germav içindeki denizaltı yelpaze çökellerinden oluştuğu gözlenmiş, stratigrafik konumunun ve çökelme ortamının farklı olması nedeniyle de Kesertaş üyesi olarak adlandırılmıştır (Aksu ve diğ. 2014). Eski çalışmalarda, Üst Kastel diye adlanan formasyonun da stratigrafik konumu gereği Alt Germav formasyonu olduğu ortaya konmuştur (Aksu ve diğ. 2014). Alidam köyü kuzeydoğusunda kalın kırmızı çakıltaşları arasında taşınmış Hippurit (rudist) fosilleri bulunmaktadır. Kesitteki konumları incelendiğinde, büyüme esaslı değil, taşınarak serbest bir şekilde istifte bulunmaktadır (Şekil 27). 49

52 Şekil 27 Kesertaş Üyesinin genel görünümü- denizaltı kanal yapıları Daha önceki haritalarda bu kısım Terbüzek formasyonu olarak haritalanmıştır. Fakat bu birimin içinde bulunan Hippurit (rudist) fosilleri nedeni ile yeniden değerlendirilerek, esasen Besni Formasyonunun stratigrafik olarak üzerinde olması gerekmektedir ki, Besni Formasyonundan rudistleri alabilsin. O halde bu birimin altında Besni Formasyonunun olması beklenmektedir. Nitekim batıya doğru yönlendiğinde, bu çakıltaşlarının altında bir kireçtaşı oluşukları görülmektedir. Kireçtaşının içerisindeki hippuritler (rudistler) büyüme konumundadır. Yani ilksel konumundadır. Bu da bize gerçek Besni Formasyonunun olduğunu göstermektedir (Aksu ve diğ. 2014). Terbüzek Formasyonu alloktonların üstünde, Besni Formasyonu nun altında veya Alt Germav Formasyonu nun tabanında yer alan ve tümüyle karasal olan çakıltaşları için kullanılmaktadır. Besni Formasyonu nun üzerinde Alt Germav Formasyonu içinde yer alan ve denizel olan çakıltaşı seviyelerine Kesertaş üyesi adı verilmiştir. (Şekil 27a-b). Kesertaş olarak adlanan çakıltaşları, Terbüzek Formasyonu olarak değerlendirildiğinde, altındaki Germav Formasyonuna stratigrafik olarak Germav denemediği için eski çalışmalarda Kastel Formasyonu adı kullanılmıştır fakat bu birim alloktonların üzerinde kaldığı için de Üst Kastel denilmiştir. Yukarıdaki ayrımın sonucunda Üst Kastel diye bir birim yoktur. 50

53 Şekil 27b Devirsel çakıltaşı çökelleri Not: Taban çakıltaşı ile karasal Terbüzek Formasyonunun ayrılmadığı yerlerde, Terbüzek Formasyonu Besni Formasyonu ile konkordan olarak ifade edilmiştir. Fakat ortam olarak taban çakıltaşı ve karasal birim birbirinden farklıdır. Besni Formasyonu nun tabanında haritalanamayacak ölçekte görülen taban çakıltaşları Besni Formasyonuna dahil edilmektedir. Not: Terbüzek Formasyonu alt ve üst dokanağı diskordans olan karasal bir birimdir. 51

54 Durak 3.8 Üst Kretase Yaşlı Karadut Karmaşığının (Çifthisar üyesi) Karakteristik Görünümü Lokasyon: Adıyaman nın 83 km kuzeydoğusunda, Kesertaş (Perdeso) Köyü nün kuzeyinde yer alır. Önemi: En iyi mostra verdiği alan Karadut Karmaşığının içeriği genellikle silisifiye kireçtaşı, radyolarit, silisli şeyl, çörtlü kireçtaşı, killi kireçtaşı, tabakalı çörtler ve yer yer marn ara katkılarından oluşan birim, karmaşık bir yapı sunmaktadır. Silisli şeyller, tuğla kırmızısı açık yeşil yeşilimsi gri koyu gri mavimsi renkli, sert sertçe yer yer gevrek, ender kümelenmiş piritli, ender çatlaklı çatlakları kalsit dolgulu, yer yer silisifiye kireçtaşı bantlı, karbonatsız Kireçtaşları, gri bejimsi gri krem beyaz renkli, kriptokristalen, cuzi killi, saçılmış piritli, yer yer mikro fosilli, yer yer çatlaklı çatlakları kalsit dolgulu, kısmen marn dönüşümlü, çört bantlı içeriklidir.. Şekil 28 Karadut Karmaşığının (Çifthisar Üyesi) kırmızı silisifiyeli çörtlü sedimanları 52

55 Durak 3.9 Perdeso Bindirmesi Lokasyon: Adıyaman ın 83 km kuzeydoğusunda, Gerger yolu üzerinde yer alır. Önemi: Perdeso Bindirmesi Şekil 29 Perdeso jeolojik kesiti Şekil 29a Kesertaş Köyü civarındaki yaklaşık D-B doğrultulu denizaltı kanyon çökelleri (Perdeso kesitinin kuzey yamacının genel görünümü) 53

56 4. Gün Adıyaman ın Batısı Bugün Adıyaman ın batı kesimlerinde ilk olarak Pliyokuvaterner yaşlı taraçalardaki akarsu çökellerini ve sedimantolojisini konuşacağız. Bölgede üç önemli kesit olan Meryemuşağı, Kaplanderesi (Palezoyik) ve İnişdere (Kretase) istiflerini inceleyeceğiz. Daha sonraki duraklarda, yol yarmalarındaki Paleozoyik birimler olan Sosink, Koruk, Zabuk ve Meryemuşağı formasyonlarında incelemeler yapıp, yol üzerindeki deformasyon yapılarına bir göz atacağız. Öğle molamızı Tut ilçesinin kuzeyinde yer alan Şelale mesire yerinde vereceğiz. Daha sonra Mardin Grubu nun tabanındaki Areban formasyonunun klastiklerinde durup, Mardin Grubu nun bölgesel ve lokal konumunu tartışacağız. Daha sonra yol boyunca takip edeceğimiz Dandırmaz ve İnişdere faylarının bölgedeki yapısal etkilerini gözlemleyeceğiz. Gezimizin son kısmında Akçatepe ve Durukaynak petrol sızıntılarında durup numune alarak bugünkü planımızı tamamlayacağız. 4. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 30 da gösterilmiştir. Şekil 30 Adıyaman ın batısındaki durakların yol güzergâh haritası 54

57 Durak 4.1 Pliyokuvaterner Göksu Örgülü Akarsu Çökelleri Lokasyon: Adıyaman Sanko çimento fabrikasından 4 km ilerisinde yolun doğu yakasında yer almaktadır. Önemi: Göksu nehri havzasında gelişen örgülü akarsu çökel yapıları Akarsu Çökelleri Göksu nehri havzası özellikle batı-doğu alanlarında mostra veren Pliyokuvaterner yaşlı akarsu çökelleri tipik olarak çakıltaşı, kumtaşı litolojileriyle temsil edilirler (Şekil 26a). Baskın olarak örgülü akarsu niteliği gösteren bu istif çakıllı düzeyler başlar ve yer yer kalınlıkları 1-3 m^ye ulaşan (ortalama cm) tekçe tabakalı kumtaşları ile kalınlıkları birkaç cm den 1 m ye kadar (ortalama 5-40 cm) ulaşabilen silttaşı-çamurtaşı paketlerinin ardalanımı biçiminde devam eder. Yer yer çakıl ve egemen olarak kumtaşlarından oluşan kanal çökellerinde erozyonal tabanlar, derecelenmeler, farklı boyut ve tipteki çapraz tabakalanmalar tipiktir (Şekil 26b). Şekil 31 Baskın olarak örgülü akarsu kesiti ve modeli 55

58 Şekil 31a Akarsu çökelleri a. Akarsu rejim farklılıkları çakıltaşı-kumtaşı ardalanması b. İkincil sıvama yapıları c.yatay kumtaşlarını aşınıdıran çakıltaşı düzeyleri d. Farklı boyut ve tipteki çapraz tabakalanmalar e. Taban çakılları f. Derecelenme yapıları 56

59 Durak 4.2 İnişdere Kesiti ve Çevresinin Jeolojisi Lokasyon: Adıyaman ın 35 km kuzeybatısında İnişdere vadisinde bulunmaktadır. Önemi: Adıyaman da Mardin Grubunun mostra verdiği en iyi mostra Şekil 32 İnişdere vadisinin güneybatıdan görünümü Şekil 32a İnişdere kesiti ve çevresinin jeoloji haritası (Aksu ve diğ, 2014) 57

60 Not: Durukan A.B. ve Tofan R. (2013) çalışmalarında, İnişdere fayının Hoya formasyonunu keserek, fayın yaşını Miyosen olduğunu yorumlamışlardır. Ancak Aksu R. (2013) aksine, İnişdere fayının Hoya dan önce olduğunu ve Kastel ile Germav arasından geçtiğini sözlü olarak ifade etmektedir. Not: Bu beş zona ayrılan bölüm Cross ve diğ. (1999) yaptığı çalışmadan alınmıştır. 1) Peritidal platform Dolomitik Birimi (20 m) Derdere fm. Kesitte kahverengi kristalin dolomit ve dolomitik biyoklastik kireçtaşı tabakalarından başlanmıştır. Üstteki m kalınlığındaki laminalı, kuş gözü yapılı, kuruma çatlaklı seviyeler gel-git üstü karakterdedir ve iç platformu karakterize eder. 2) Dış Platform Birimi (13 m) Derdere fm. Birimin tabanı ince tabakalı, dolomitik biyoklastik, kireçtaşı ile temsil edilir. Taneler önce ince, sonra rudist tipte kavkı parçaları içeren kaba kırıntılıdan oluşur. Bu seviyeler iç dolgu sedimanları ile doldurulmuştur. Bu durum erime oyuklarının breşin matriksini oluşturan koyu gri renkli sedimanların etkisiyle oluşmuştur. Rudistli platformun civarındaki hardground özelliği belirtir. Biyoklastik taneler arasında yalancı sparitik matriks bulunur. Bu ince biyoklastik fasiyes mikritik istiftaşı (Millolid ve Rudist parçalı) ile ardalanır. Bu veriler, dış platform ortamındaki aktif bir sedimantasyonu ve deniz altı diyajenetik oluşumu gösterir. Bu kireçtaşları bir transgresyon ile ilişkilidir..çünkü üste doğru biyoklastik oluşum azalır ve dış platform ortamına geçer. Bu birimden biyostratigrafik bilgi edinilememiştir. Not: Biyostratigrafik veriler yeterli değildir. 3) Alt Dış Platform ve Yamaç Kireçtaşı Birimi (56 m) Karababa fm. 1. Seviye (5 m) Siyah şeyl görünümündeki koyu renkli killi kireçtaşı, pelajik foraminifer (Hedbergella sp. Heterohelix sp.) ve organik madde bakımından zengindir. Bu öksinik, pelajik zon Sabunsuyu kesitindekinden daha kalındır ve bölgesel ölçekte iyi bir kılavuz seviyedir (Karababa-A). 2. Seviye (20 m) Çörtlerle ardalanan kahverengi kireçtaşı seviyeleri dalgalı tabakalanmalıdır. Pelletli, sünger spiküllü, pelajik foraminiferli (Hedbergella sp. Globigerineloides sp.) ince taneli matriks hafifçe dolomitize olmuştur ve ender glokoni tanesi, pirit içerir (Karababa-B). 3. Seviye (31 m) Tabanda ince tabakalı kahverengi kireçtaşı üzerine daha kalın tabakalı ince taneli sünger spiküllü ve foraminiferli kireçtaşı seviyeleri gelir. Daha üstte bulunan pelecypod, 58

61 gastrapod, Dissocladella undulata ile seyrek millolidae ve annelid, Senomaniyen-Turoniyen yaşını verir (Karababa-C). 1. seviyedeki pelajik ve öksinik fasiyes platformdaki derinleşmeyi gösterir. 2. Seviye yarı pelajik yamaç sedimantasyonudur. 3. Seviye daha sığ platform şartlarının tekrar oluştuğunun kanıtıdır. 4) Üst Kireçtaşı Yamaç birimi (69 m) Saytepe Kireçtaşı 1. Seviye Senoniyen yaşlı bentik fauna ve Santoniyen- Kampaniyen yaşlı Dynocyst bulunmuştur. Bu birim platform yamacının dış kısmında çökelmiştir. Üst seviye yavaş çökelme ve hardground özelliği taşır. 5) İlk Pelajik ve Kırıntılı Basen Birimi (82 m) 50 m kalınlığındaki çamurtaşı ve ince taneli istiftaşı bol pelajik foraminifer kapsar. Bulunan foraminiferlere göre geç Kampaniyen yaşını verir Nannofosillere göre de Üst Masstrihtiyen yaşını gösterir. Tabanda 2 m kalınlığında, breşli, silisleşmiş ve fosfat elemanlı biyoklastik kireçtaşı bulunur. Breşin matriksi genellikle dolomitize oluşmuştur. Yarı pelajik kireçtaşı çakıllarında sünger spikülleri ve foraminiferler vardır. 2. Seviye (2 m) Orbitoidea, Rotalidae, Rhodophycea bakımından zengin, ince tabakalı biyoklastik kireçtaşları, bol sünger spiküllü çört tabakalarıyla ardalanır. 3. Seviye (65 m) İnce, yer yer siltli istiftaşı foraminifera Pithonella, ekinoderm, pelajik Saccocomidae tipi krinoid ve yersel glokoni içerir. Üste doğru daha kalın tabakalı kireçtaşları içinde yer yer çört breşi mercekleri ve yumruları, çeşitli sıkışma ve akma yapıları bulunur. En üst seviyeler glokoni ve kalsitle dolgulu pelecypod kapsar. Bu birimde Şekil 32b Ölçülü İnişdere Kesiti (Cros ve diğ, 1999) 59

62 Şekil 32c İnişdere jeolojik kesiti Kar-C Şekil 32d a. Derdere-Karababa-A;B;C dokanakları b. Derdere dolomit üyesi c. Karababa-A (organik maddece zengin) kçtler d. Karababa-B çört nodülleri e. Derdere kireçtaşı tabakaları 60

63 Durak 4.3 Göksu vadisi-alt Sinan Üyesi Lokasyon: Adıyaman ın 45 km kuzeybatısında yer alan Boyundere köyü nün güneydoğusunda yer almaktadır. Önemi: Alt Germav formasyonu içerisinde tanımlanan Alt Sinan üyesi Alt Sinan Üyesi daha önce Adıyaman ve çevresinde Besni Formasyonu olarak tanımlanmış ve haritalanmıştır. Benzer fosil faunasına ve yaş aralığına sahip olduklarından dolayı bazı problemler oluşturmuştur. Aksu ve diğ. (2014) yaptıkları son çalışmada bunları bölgede birbirlerinden ayırtlamış ve haritalamıştır. Şekil 33 Alt Sinan üyesi: a. Büklüm Köyünün batısı b.öğütlü köyünün güneydoğusundaki mostralar 61

64 Şekil 33a Göksu vadisinin Büklüm Köyü civarının enine kesiti 62

65 Durak (Alternatif) Koçali İçerisindeki Metamorfitler Lokasyon: Adıyaman ın 45 km kuzeybatısında yer alan Havutlu Köyü nün kuzeybatısında yer almaktadır. Önemi: Adıyaman da Koçali içerisinde ilk kez gözlenen metamorfitler olması Şekil 34 Göksu vadisinin kuzey yamacındaki Koçali Karmaşığı içerisindeki metamorfitler 63

66 Durak 4.4 Meryemuşağı Kesiti Lokasyon: Adıyaman ın batısında yaklaşık 55 km uzaklıktaki Meryemuşağı köyü ile Tut çöplüğünün arasında yer almaktadır. Önemi: Paleozoik birimlerin yüzlek verdiği devrik kesit Bu kesitin tabanında, Sayındere formasyonu kremsi bej renkli, ince katmanlı, planktik foraminiferli, killi kireçtaşlarından oluşur. İkinci olarak Mardin Grubu yer alır, alttan itibaren nodüllü çört seviyeleri içeren grimsi bej renkli kireçtaşları gelir. Bunun üzerine, kremsi, pembe renkli, ince kristalize, HC kokulu dolomitler gelir. Son olarakta, gri bejimsi gri renkli, orta-kalın katmanlı, mikritik kireçtaşları ile biter. Bu noktadan sonra Paleozoik birimler başlar(şekil35-a). Şekil 35 Meryemuşağı kesitinin mostrası Sosink formasyonu, (Kambriyen) Formasyonun bu kesitte faydan dolayı net olarak gözükmemektedir (Şelik 35d). Koruk formasyonu, (Kambriyen) koyu gri renkli, sert, keskin köşeli kırıklı, ikincil kalsit ve kuvars damarlı, orta kalın tabakalı, yer yer çörtlü dolomitik kireçtaşı ve baskın olarak dolomitden oluşur. Zabuk formasyonu, (Kambriyen), bordo pembemsi-morumsu renkli, ince tabakalı, kumlu şeyl arakatmanlı, meta-kumtaşlarından (kuvarsit) oluşmaktadır. Oldukça sert, sağlam ve keskin köşeli kırıklı olarak gözlenen birim, orta-kaba, köşeli-yarı yuvarlak taneli, kötü boylanmalı, yer yer pirit ve mikalı, paralel ve çapraz ince tabakalıdır Birim nehir ve taşkın ovası çökellernden oluşmuş örgülü akarsu ortamını temsil eder (Şekil 35b). 64

67 Meryemuşağı formasyonu, (Prekambriyen) koyu siyahımsı, kahvemsi, morumsu renkli ince-orta tabakalı, kumtaşı,şeyl,silttaşı ardalanmasından oluşmaktadır (Şekil 35a-c). Şekil 35a Meryemuşağı Kesiti Şekil 35b Zabuk formasyonu; a. Taşkın ovası çökelleri b. Çapraz kumtaşı tabakalanmaları c. Derecelenmeli kumtaşları d. Polijenik çakıltaşı seviyeleri 65

68 Şekil 35c Meryemuşağı formasyonu kumtaşları içerisinde görülen önce bir normal fay sonra ters faylar Şekil 35d Sosink formasyonu kıvrımlanmış kumtaşı-şeyl ardalanması 66

69 Durak 4.5 Kaplandere Kesiti Lokasyon: Adıyaman ın batısında yer alan 60 km uzaklıkta Tut ilçesinin Meryemuşağı köyünde yer almaktadır. Önemi: Paleozoik birimlerin yüzlek verdiği kesit Şekil 36 Kaplandere kesiti ve mostra görünümü 67

70 Şekil 36a Stromatolitler-Koruk fm. Şekil 36b Koruk formasyonunun dolomitleri 68

71 Şekil 36c Kaplandere kesitinin güneyindeki yol üzerindeki Sayındere fm. kıvrımları Şekil 36d Sayındere formasyonundaki elastik deformasyonlar 69

72 Durak 4.6 Tut Mesire yeri- Öğle Yemeği Molası 70

73 Durak 4.7 Areban Formasyonu Lokasyon: Adıyaman ın batısında yer alan 52 km uzaklıkta Tut ilçesinin Kaşlıca köyünde yer almaktadır. Önemi: Areban Formasyonunun Adıyaman da gözlenen tek lokalite olması Areban Formasyonu Areban Formasyonu bordo, beyaz sarımsı renkli kumtaşları ve yeşilimsi, açık mavi renkli marn katkıları oluşmaktadır. Koyu sarı renkli hematitleşme ve limonitleşme çok yaygındır. Kötü boylanmalı, gevşek, dağılgan ve yanal tönde devamsız olarak gözlenmektedir (Şekil 37). Şekil 37 Kaşlıca Köyü nün kuzeyi Areban formasyonu 71

74 Saytepe Sayındere Şekil 37a Sayındere formasyonu Saytepe kireçtaşı dokanağı Durak 4.8 Akçatepe Sızıntıları-İnişdere-Dandırmaz Fayları Lokasyon: Adıyaman ın kuzeybatısında yer alan 44 km uzaklıkta Tut ilçesinin Akçatepe köyünde yer almaktadır. Önemi: Sayındere Formasyonu içerisindeki petrol sızıntıları ve çevresindeki İnişdere-Dandırmaz fayların konumları 72

75 Şekil 38 Sayındere formasyonundaki çatlak sızıntıları 73

76 Şekil 38a Dandırmaz ve İnişdere fayları (Germav-Koçali dokanakları) 74

77 Durak 4.8 Durukaynak Sızıntıları Lokasyon: Adıyaman ın batısında yer alan 17 km uzaklıkta Durukaynak köyünde yer almaktadır. Önemi: Alt Sinan üyesi içerisindeki petrol sızıntıları Şekil 39 Alt Sinan Üyesi: Durukaynak petrol sızıntıları 75

78 Şekil 39a Durukaynak-1 kuyusunun gerçekleşen kesiti 76

79 5. Gün Adıyaman ın Güneyi (Alternatif Durak) Durak 5.1 Sabunsuyu Kesiti Lokasyon: Sabunsuyu kesiti Kilis ili Musabeyli ilçesinin 7 km güneyinde yer almaktadır. Önemi: Kilis te Mardin Grubunun mostra verdiği en iyi alan 5. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 40 da gösterilmiştir Şekil 40 Kilis-Antakya Yol üzerindeki Sabunsuyu kesitinin genel görünümü Not: Bu sekiz zona ayrılan bölüm Cross ve diğ. (1999) yaptığı çalışmadan alınmıştır. 1) Gel-Git Altı Platform Birimi (230 m) 1. Seviye (20 m) Masif dolomitik tabakalar laminalı dolomitik veya çörtlü siyah tabakalarla ardalanır. Kristal dokusu Pithonella tipi kalsisferler, sünger spikülleri ve ince pelecypod kavkı parçaları içerir. Üste doğru görünen kireçtaşı tabakaları alttakiler gibidir ve foraminiferli, pelecypod kırıntılı, prizmatik mikro yapılar ve sünger spikülleri, daha açık, sığ denizel platform çökelleridir (Cros ve diğ. 1985)(Şekil 40a). 77

80 2. Seviye (25 m) Alttaki kalın kavkılı ve kalsitik pelecypod içeren seviye üzerinde birkaç metrelik marn ve kireçtaşı bulunur. Matriks Pithonellla bakımından zengindir. İnce kireçtaşı ve dolomit tabakaları kırıntılı seviyelerle birliktedir. Daha üstteki dolomitler ise santimetreden desimetreye varan büyüklükte, beyaz kuvars ve kalsedon kristallerinden oluşan mercekler içerir. Mikroskop altında görülen kahve ve koyu gri renk, silisleşmenin diyajenetik, mekanik ve kimyasal etkilerini birlikte gösterir. Bu nodüler, ince taneli dolomit etrafındaki sıkışma yapıları ve sünger spikülleri ile bulunur. Sülfat oluşumlarının diyajenezin erken safhasında oluştuğu,sapka ortamı tipinde olmadığı tahmin edilmektedir (Chowns ve Elkins, 1974). Transgresyonun 1. Seviye ile başladığı ve bu seviyelerin Areban formasyonuna ait olduğu sonucuna varılmıştır. Bu seviyede bulunan nannofosiller Alt-Üst Albiyen in tabanını karakterize ederler (Şekil 40a). marn kumtaşı seviyeleri kapsar. Kireçtaşları demirli oolit ve pelecypodludur. Ancak genellikle dolomitize olmuşlardır. Kuvars ve feldspattan oluşan kumlu seviyeler çört matriks içerir. Mikroskopta, okside olmuş, dolomitleşmiş, oolitlerin çekirdeklerinde piroksen veya peridot (ferro-magnetit) mineralleri gözlenmiştir (Şekil 40a). 3. Seviye (70 m) Dolomitik seviyeler birkaç metre kalınlığındadır ve tabanda masif, biyoklastik kesim üzerine gelen ince taneli tabakalar silt ve marn ile aratabakalı dolomitik tabakalarla ardalanır. Siyah renkli çört bantlarıda içerir. 4. Seviye (65 m) Tabandaki marn oluşukları yeterince incelenememiştir. Yalnız daha ince tanelidir ve Şekil 40a Ölçülü Sabunsuyu Kesiti (Cros ve diğ, 1999) 78

81 Şekil 40b Sabunsuyu kesiti ve çevresinin jeoloji haritası (Aksu ve diğ, 2014) 5. Seviye (50 m) Dolomitik, masif tabakalar pelecypod, Gastropod, ekinoderm parçaları içeren biyoklastik dokudadır. Sünger spiküllü dolomitler, üste doğru kalınlığı artan marn ara tabakalanmalıdır (Şekil 40a). 2) Alt Gel-Git /Gel-Git Üstü Birimi (90 m) Marn litolojisi nedeniyle bu kısmın yüzeylenmesi iyi değildir. Tabanda biyoklastik dokuda (Ekinoderm parçaları, planktonik foraminiferler, ve taşınmış spiküllü kireçtaşları geç Albiyen ve erken Senomaniyen de açık sığ deniz şartlarını işaret eder. Üstte görülen laminalı çört ve stromatolitik doku gel-git üstü ortamı için tipiktir (Şekil 40a). 3) Orta Gel-Git Altı/Gel-Git Üstü Birimi (30 m) Biyoklastik dolomitik tabakalar bazen oysters bakımından zengindir. Üste doğru ince taneli dokuda ve kuvars nodüllü kesime geçer. Birimin üstü laminalı, çörtlü seviyelerde birlikte silisleşmiş, stromalitik yapıda tipik gelgit üstü /gel-git altı ortamında oluşmuştur. 4) Gel-Git Altı/Gel-Git Üstü Birimi (179 m) Derdere Formasyonu 1. Seviye (8 m) Kireçtaşı ve dolomit tabakaları sünger spiküllüdür ve yeni bir transgresif dönemin başlangıcını belirtir (Şekil 40a). 79

82 2. Seviye (40 m) Kireçli istiftaşı tabanında bozulmuş Rudist ve oyster parçaları, silisleşmiş sünger spikülleri, pelajik krinoid ve tanımlanamayan Orbitolina parçaları içerir. Üste doğru ince biyoklastik çamurtaşı ve birkaç metre kalınlığında Albiyen- Senomaniyen yaşlı ostrakodlu marn seviyelerine geçer (Şekil 40a). 3. Seviye (40 m) Bu seviye iki fasiyesin ardalanmasından oluşur. Kahverengi dolomit ve silisifiye ince taneli, taşınmış spiküllü dolomitik kireçtaşları ile koyu renkli sünger spiküllü, çörtlü seviyeler beyaz kuvars nodülleri kapsar. Bu nodüler sülfat mineralleri ile yer değiştirmiştir. İkinci fasiyes biyoklastik, rudistli ve oysters konsantrasyonu pelajik krinoid bakımından zengin istiftaşı dokusundaki dolomitleri oluşur (Şekil 40a). 4. Seviye (90 m) Üst kesimde pelecypodlu dasyclad algli, milloidli, çört ve beyaz kuvars nodüllü, ince taneli biyoklastik dolomit bulunur. Gel-git üstü ortamda oluşan daha üst kesimde stromatolitli, dereceli tabakalanmalı, breş mercekli dolomitik kireçtaşı vardır. 5) Alt Gel-Git Altı Kireçtaşı Birimi (30 m) Derdere Formasyonu Alttaki dolomitik birimle keskin bir sınırı olan bu birim, tabandan tavana doğru şu seviyeleri kapsar (Şekil 40a-b). 1. İnce taneli açık gri renkli, çeşitli dokuda çört seviyeleri içeren biyoklastik tabakalar (10 m) küçük Textularidae, Pithonella ve foraminiferce zengindir (Şekil 40a). 2. Biyoklastik istiftaşı (20 m) rudist ve oyster parçalı, kalsitleşmiş sünger spiküllü, pelajik krinoid ve bazı planktonik foraminiferler, Hedbergella sp. İçerir. Nanno fosillerden geç Senomaniyen ve erken Turoniyen i belirtir. Bu dış platform birimi gel-git üstünden gel-git altına değişen açık deniz ortamını işaret eder. 6) Üst Gel-git Altı Platform Birimi (61 m) Karababa Formasyonu 1. Seviye (8 m) Siyah renkli sıkışma klivajı gösteren ve 1 m den daha az görülebilir marn seviyesi içerisinde tanımlanamayan bol pelajik foraminifer ve Pithonella sp. İle pelajik krinoid bulunur. Bu marn seviyesi siyah şeyle benzer ve Karababa Formasyonu A Üyesi karakterindedir. 2. Seviye (18 m) Masif veya çört ara tabakalı kireçtaşı, alttaki birimlerden daha açık renkli ve daha biyoklastiktir. Bir sonraki biyoklastik kireçtaşı (12 m) dış platform sahasından sığ su ortamına doğru ilerleyen biyoklastik kumlar içerir. Karababa-B Üyesi karakterdedir (Şekil 40a-b). 3. Seviye (35 m) Bir sonraki biyoklastik tanetaşı ve istiftaşı içinde rudist ve dasyclad alg parçaları, sünger spiküllü, bentik foraminiferler, onkoid ve 80

83 intraklastlar bulunur. Üstteki istiftaşı ve tanetaşı daha az intraklastlıdır. Birimin en üstünde tanımlanamayan rudistli tabakalar vardır. Bu seviye Karababa-C Üyesi ne karşılık gelir (Şekil 40a-c). 7) Pelajik Kireçtaşı Birimi (25 m) Karaboğaz Formasyonu Bu kısmen çörtlü kireçtaşı ve marn birimi alttaki platform birimi üzerine uygun olarak gelir. Üstteki tabakalar, özellikle en son kumlu tabaka spikül, glokoni, ve fosfat bakımından zengindir. İyi izlenebilen bu seviyede bulunan nannofosillere göre erken Kampaniyen sonu tespit edilmiştir (Şekil 40a-c). 8) Marnlı Pelajik Birim (11 m) Sayındere Formasyonu Bu siltli marn ve marnlı mikritler pelajik foraminiferlerle ardalanır. Nannofosillerden geç Kampaniyen-erken Maastrihtiyen i karakterize eder (Şekil 40a). Şekil 40c Sabunsuyu jeolojik kesiti 81

84 Cudi Grubu Sayındere Şekil 40d Sabunsuyu kesitinden Cudi grubu-sayındere faylı dokanak Areban Cudi Grubu Şekil 40e Sabunsuyu kesitinden Areban-Cudi grubu dokanak 82

85 Sabunsuyu Areban Şekil 40f Sabunsuyu kesitinden Sabunsuyu-Areban dokanağı Şekil 40g Sabunsuyu kesitinden Karababa-B içerisindeki nodüler çörtler 83

86 Şekil 40h Sabunsuyu kesitinden Karaboğaz içerisindeki tabakalı çört bantları Şekil 40ı Sabunsuyu kesitinde Sayındere tabanındaki glokonili seviye (1m) 84

87 Şekil 40i Sabunsuyu ve İnişdere Kesitlerinde Zaman Stratigrafisi (Cros ve diğ, 1999) Biyostratigrafik Kılavuz Seviyelerin Kullanımı Tablodaki US2 birimin ince taneli taban transgresyonu olan 1. Seviyesi, deniz seviyesinin çabuk derinleşmesini belirtir. US2 nin ikinci seviyesinde bulunan Prediscosphaera columnata kesin olmamakla beraber ZC 1.2 (99 milyon yıl) ile körele edilebilir (Haq ve diğ. 1987) (Şekil 40i). İkinci biyostratigrafik seviye en geç Albiyen ve erken Senomaniyen i gösteren Eiffelithus turriseiffeli içerir. Bu seviye ZC 2-1, 2.2 ve 2.3 (98-94 milyon yıl) ile karşılaştırılabilir. US3 birimin birinci ve ikinci seviyesi ile US4 birimi çok kesin olmamakla birlikte ZC 2.1 ve 2.2 zonunun karşılığıdır. Bu zon uzun period Geç Kretase nin en yüksek kesimlerindeki artan progresif kesimi oluşturur. Bu artış yüksek çökme oranına etki eder ve istifin kalınlığıyla ramptaki derin batimetriyi açıklar. (30-60 m veya daha fazla) 85

88 İyi tanımlanan ikinci transgresif dönem (US6) erken Turoniyen i gösteren Quardum gartneri nin tanımlanmasıyla ZC 2-4 zonu ile körele edilebilmektedir (Şekil 40i). Hemipelajik öksinik dönem US7 bir transgresyonu gösterir ve ZC 2-5 döneminde deniz derinliğinin hızla artmasıyla derin bir ortamda çökelmiştir. Karababa-B ve C ile devam eden bu seviyelerde özellikle ZC 2.5, 2.6 ve ZC 2-7 zonlarının tanımlanmasını sağlayacak yeterli stratigrafik fosil bulunamamıştır. Senomaniyen-Turoniyen sınırı, bölgesel tektonik farklılıkları ve bunun etkisinde oluşan fasiyes değişimleriyle belirlenmiştir. US8 ve U14 dönemi esnasında da tektonizmanın etkisinde öksinik ortam etkin olmuştur. Pelajik US8 Ceratolithoides aculeus la orta-geç Kampaniyen yaşında belirlenmiştir. Bu sedimanlar ZC 3.5 ve ZC 4.3 zonu ile korele edilebilir. Bir sonraki US 9 da son stratigrafik seviyede bulunan erken Maastrihtiyen yaşlı Tetralithus trifidus ZC 4.4 zonuna aittir. Durak 5.2 Eosen Tektoniği Lokasyon: Sabunsuyu kesitinin yaklaşık 1 km kuzeyinde yer almaktadır. Önemi: Eosen Tektoniğinin İpuçları Sabunsuyu Kesitinin kuzeyinde bulunan 5.2 durağı, Eosen tektoniğinin anlaşılmasında önemli noktalardan birini bize sunmaktadır. Bölgenin stratigrafisinin iyi okunduğunda yeni bir tektonik fazın ipuçlarını gözlemliyorsunuz (Şekil 41-a). Sahada gözlenen Koçali Karmaşığı içerisindeki ofiyolitlerin Germav formasyonu üzerine gelmektedir ayrıca diğer önemli unsurda, Germav Formasyonunun Bozova formasyonu ile olan birlikteliği, bize bu bindirme hattının Kretase fazı değil Eosen fazı olduğunu göstermektedir. Aşağıda belirtilen fotoğraflarda buna güzel bir örnektir. 86

89 Koçali Germav Bozova Şekil 41 Germav-Bozova dokanağı-eosen tektoniği ipuçları Not: Koçali Karmaşığının Germav üzerine gelmesi konumunun Eosen tektoniği ile ilişkisini gösteriyor. Eğer Bozova üzerinde olması Kretase konumunu gösterirdi. Ayrıca Bozova görülüyorsa, Kretase alloktonlarından uzak alanda olduğumuzun göstergesidir. Koçali Şekil 41a Sabunsuyu kesitinin kuzeyinden genel görünüm 87

90 6. Gün Adıyaman ın Güneyi-2 Adıyaman ın güneyindeki ikinci ve son günümüzde ilk olarak Taşlıyazı köyündeki eski Terbüzek tip kesitinde duracağız. Bu durakta, yeni stratigrafi hakkında gözlem yapıp, kesit çizeceğiz. Daha sonra yolumuza eski Besni ören mevkiine doğru devam ederek bu lokalitede Alt Sinan-Üst Sinan birlikteliğini ve önceki stratigrafi ile olan farkları tartışacağız. Daha sonra Çamuşlu Köyüne doğru ilerlerken, Hoya formasyonu içerisinde TP jeologlarınca üyelere ayrılmış Hoya-1-Hoya-2 ve Hoya-3 arasındaki dokanak ve litolojik farkların üzerinde konuşup, gözlem yapacağız. Diğer bir lokalitede, Oyratlı Köy yolu üzerindeki Hoya-2 içerisindeki çörtlerin içerisinde yer alan nummulitlerden örnekler toplayacağız. Daha sonra Kızılin ve Adıyaman Fay zonlarının kesiştiği noktalardaki deformasyonları inceleyip, gezi rotamızın en güneyine Harmancık fayına doğru devam edeceğiz. Bu lokalite de, Hoya formasyonunun ayrılmış kısımlarının (H1-H2-H3) faylarla olan ilişkileri ve Harmancık fayını konuşacağız. Gezimizin son durağında, Gercüş formasyonunun farklı fasiyeslerini inceleyip, bölgesel konumu üzerine yorumlar yapacağız. 6. gün için izlenecek olan güzergâh üzerindeki duraklar Şekil 42 da gösterilmiştir Şekil 42 Adıyaman ın güneyindeki durakların yol güzergâh haritası-2 88

91 Durak 6.1 Lokasyon: Besni nin kuzeydoğusunda yaklaşık 10 km mesafede, Taşlıyazı köyünde yer almaktadır. Önemi: Yeni stratigrafi (Besni fm.-alt Sinan Üyesi; Terbüzek fm.-kesertaş üyesi) Şekil 43 Taşlıyazı kesiti- eski Terbüzek tip kesiti Eski Terbüzek Formasyonu (Yeni Kesertaş üyesi) Bu birim, Adıyaman ın Taşlıyazı (Terbüzek) köyü çevresinde yüzeylenmektedir. Birim, genelde koyu kırmızı, bordo, yer yer koyu yeşil renkli, orta-kalın tabakalı, kötü-çok kötü boylanmalı, merceksel şekilli kalın devirlerden oluşmaktadır. Devirlerin içinde yer alan çakıl ve blokların konumu belli belirsiz bir çapraz tabakalı görünümü sunmaktadır. Birimi oluşturan kırıntılar büyük olasılıkla Koçali Karmaşığından taşındığını göstermektedir. Bu üyenin kalınlığının bölgede farklılıklar göstermesi, merceksel geometrili olduğuna işaret etmektedir (Şekil 43). Alidamı nın kuzeydoğusundaki Kesertaş köyünde de aynı geometriyi sunmaktadır. Alidamı nın kuzeydoğusu köyündeki birimin farkı, içerisinde Hippurit fosillerinin olması ve bu lokalitenin denizaltı alüvyal yelpaze olarak gelişmiş olmasıdır. 89

92 Şekil 43a Besni antiklinalinde Germav içerisindeki Kesertaş Üyesinin eşleniği (Kırmızı çakıltaşları) Not: Daha önceki çalışmalarda üstteki kireçtaşları Besni Formasyonu, alttaki kırmızı çakıltaşları ise Terbüzek Formasyonu olarak yorumlanmıştır (Şekil 43a). Şekil 43bGermav Formasyonun tabanındaki çakıltaşı seviyesi Not: Daha önceki çalışmalarda Kastel Formasyonu içerisinde yorumlanan bu çakıltaşı seviyesi, yeni saha çalışmalarında Germav Formasyonunun tabanındaki çakıltaşı seviyesi olarak yorumlanmıştır (Şekil 43b). 90

93 Durak 6.2 Lokasyon: Besni ilçesinin 5 km güneyinde eski Besni mevkiinde yer almaktadır. Önemi: Alt Sinan-Üst Sinan üyeleri (Kretase- Tersiyer sınırı) Alt Sinan Üyesi: Bu üye Alt Germav ın içerisinde yer almaktadır (Şekil 44). Özeillkle, Batman ve Diyarbakır civarındaki kuyularda gözlenmiştir. Yeni gözlemlerle birlikte, Adıyaman ve Besni çevresinde de mostraları gözlenmektedir. Alt Sinan Üyesi kireçtaşı, dolomitik kireçtaşlarından oluşmaktadır (Şekil 39b). Kireçtaşlarının iki fasiyesi yaygındır; Killi kireçtaşı ve biyoklastik kireçtaşlarıdır. Üyenin tabanına yakın kısımlarında killi kireçtaşları oluşturur, burada Germav Formasyonu ile geçişli gözlenmektedir. Genellikle, açık gri bej renkli, gevrek-sertçe, yer yer tebeşirlidir. Biyoklastik kireçtaşları ise, beyazımsı krem renkli, sert-sertçe, makrofosilli (actaeonella) (Şekil 44c) ve yer yer çatlaklıdır. Üst Sinan Üyesi: Bu üye Üst Germav ın içerisinde yer almaktadır. Üst Sinan Üyesi kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşlarından oluşmaktadır. Kireçtaşları grimsi beyaz bej kremsi renkli, sertçe-gevrek, resifal karakterli ve tabanına yakın kısımları killidir. Dolomitik kireçtaşları kremsi bej renkli, sertçe sert, çatlaklıdır (Şekil 44b). Alt Sinan Üst Germav Alt Sinan Alt Germav Şekil 44 Eski Besni Ören mevkiindeki antiklinali: Alt Sinan-Alt Germav 91

94 Alt Sinan Alt Germav Şekil 44a Eski Besni Ören mevkiindeki Alt Sinan-Alt Germav dokanağı Üst Sinan Alt Sinan Şekil 44b Eski Besni Ören mevkiindeki (Üst Maastrihtiyen) Alt Sinan-(Alt Paleosen) Üst Sinan dokanağı 92

95 Şekil 44c Eski Besni Ören mevkiindeki Alt Sinan Actaeonella fosilleri 93

96 Durak 6.3 Lokasyon: Besni nin güneyinde yaklaşık 11 km mesafede, Oyratlı köyünde yer almaktadır. Önemi: Hoya-2 seviyesindeki çörtlerin içindeki Nummulit fosilleri Şekil 45 Hoya-2 seviyesindeki çörtlerin içindeki nummulit fosilleri Şekil 45a Hoya-2 seviyesindeki kılavuz seviye 94

97 Durak 6.4 Lokasyon: Besni nin güneyinde yaklaşık 13 km mesafede, Oyratlı köyünün güneyinde yer almaktadır. Önemi: Hoya formasyonunun H1-H2 ve H3 olarak ayrılması, bu formasyon içerisindeki fayların tanımlanmasını ve takibini kolaylaştırmış olması Hoya 3 Hoya 2 Hoya 3 Hoya 2 Şekil 46 Camuşlu Köyü civarı Hoya-2/ Hoya-3 dokanağı 95

98 Durak 6.5 Lokasyon: Besni nin güneyinde yaklaşık 16 km mesafede, Çamuşçu köyünün doğusunda yer almaktadır. Önemi: Kızılin fayı ile Adıyaman Fay zonunun kesişim noktaları ve uzantıları Kızılin fayı Şekil 47 Kızılin fayı: Yoldüzü nün batısındaki sırtın solu ve ovanın sağını sınırlayan hat boyunca Şekil 47a Yoldüzü nün doğusunda, Kızılin fayı ile Adıyaman fayının kavşak noktası 96

99 Şekil 47b Adıyaman fay zonunun GB dan KD ya (Kutluca-Beşir Köyü istikameti) Kızılin fayı Adıyaman fayı Şekil 47c Çakırhöyük ten K ye bakış: Adıyaman fayının sol kolunun kabartıları GB tan KD ya doğru izi 97

100 Durak 6.6 Lokasyon: Besni nin doğusunda yaklaşık 27 km mesafede, Beşir köyünün güneybatısında yer almaktadır. Önemi: Hoya formasyonunun H1-H2 ve H3 olarak ayrılması, bu formasyon içerisindeki fayların tanımlanmasını ve takibini kolaylaştırmış olması Şekil 48 Adıyaman fayının ayrıldığı noktadaki pozitif çiçek yapısı (Beşir Köyü) Şekil 48a Adıyaman fay zonunun Bozova fayı ile kesiştiği vadi (Tekağaç Köyü) 98

101 Durak 6.7 Lokasyon: Adıyaman ın güneyinde yaklaşık 87 km mesafede, Adıyaman-Gaziantep il sınırı civarında yer almaktadır. Hoya Formasyonu Hoya Formasyonu krem, bej, gri, pembemsi gri, kirli beyaz renkli, ince-orta-kalın-çok kalın tabakalı, yer yer masif, küçük ve iri bentik foraminiferli, kırmızı algli, kavkı parçalı sığ denizel kireçtaşlarından oluşmaktadır. Önceki çalışmalarda Hoya, Gaziantep-1 ve Gaziantep- 2 formasyonları olarak haritalanan birimler yeni çalışmada Hoya Formasyonunun fasiyes değişimlerine bağlı olarak Hoya-1, Hoya-2 ve Hoya-3 olmak üzere ayrılmıştır (Altınbay ve Önemi: Hoya formasyonunun H1-H2 ve H3 olarak ayrılması, bu formasyon içerisindeki fayların tanımlanmasını ve takibini kolaylaştırmış olması diğ, 2014) (Aksu, R. Sözlü görüşme) Hoya formasyonunun 1 ve 3 numaralı üyeleri genel Hoya formasyonu tanımına uymakla beraber, Hoya formasyonu 2 numaralı üyesi diyajenezden kaynaklı yoğun tebeşirli oluşu ve çört içermesiyle üstündeki 3 ve altındaki 1 numaralı üyeden ayırt edilebilir (Şekil 49a-b). Alt dokanağı Germav formasyonu ile paralel diskordans Koçali Karmaşığı ve Gercüş formasyonu ile uyumsuzdur (Şekil 49). Üst dokanağı Fırat formasyonu ile uyumsuzdur. Hoya-2 Hoya-3 Koçali Şekil 49 Hoya-Koçali birimleri arasından geçen Harmancık fayı 99

102 Hoya-3 Hoya-1 Hoya-2 Şekil 49a Hoya-Koçali birimleri arasından geçen Harmancık fayı Hoya-1 Hoya-2 Koçali Harmancık Fayı Şekil 49b Hoya-Koçali birimleri arasından geçen Harmancık fayı 100

103 Durak 6.8 Lokasyon: Adıyaman ın güneybatısında yaklaşık 75 km mesafede, Aşağınasırlı köyü civarında yer almaktadır. Önemi: Adıyaman da Gercüş formasyonunun lithofasiyeslerinin karakteristik yeri Gercüş Formasyonu Adıyaman ve çevresinde Gercüş Formasyonu bir çok birimi (Koçali, Terbüzek, Besni, Alt Germav, Üst Germav, Üst Sinan) üzerine diskordans olarak gelmektedir. Bu birim ağırlıklı karasal ortam ürünü olmakla beraber, Aşağınasırlı köyü ve çevresinde, içerisinde gölsel kireçtaşlarını da (Becirman fm.) içermektedir (Şekil 50). Daha önce kuzey sahalarında Gercüş formasyonunun alt ve üst dokanaklarının uyumsuz olduğunu gözlemlemiştik, bu alanda da, bunu yine görmekteyiz. Gercüş formasyonunun doğubatı yönde yanal devamlılığı süreklidir. Ancak kuzey-güney doğrultuda kesikli bir geometri sunmaktadır. Tipik bir yamaç molozu morfolojisi sunar. Bu nedenle bölgesel ölçekte diğer birimlerle korelasyonlar yapmak doğru değildir. değerlendirilmesi doğru değildir. Ne Midyat ne de Şırnak grubuna dahil olmamalıdır Not: Gercüş formasyonunu Hoya Formasyonuna bağlı olmadan diğer birimlerin üzerine uyumsuz olarak gelebilmektedir. Bu veri de formasyonun bağımsız olduğunun bir göstergesidir. Daha önceki çalışmalarda, Belören mevkiinde, Gercüş içindeki gölsel Becirman ile Germav içindeki Belveren birimleri birbirine karıştırılmıştır. Belveren Formasyonu olarak adlanan birimin genellikle Gercüş Formasyonu içinde çökelen Becirman Üyesi olduğu tespit edilmiştir (Aksu ve Durukan, 2014). Becirman Üyesi gölsel ortamlarda çökelen kireçtaşlarından oluşmaktadır (Şekil 50b). Bazı kesimlerde gölsel kireçtaşları çökelirken bazı alanlarda ise deniz seviyesindeki değişikliklerden kaynaklanan denizel girdilere bağlı lagüner kireçtaşları görülmektedir (Aksu ve Durukan, 2014). Not: Belveren Formasyonu olarak adlandırılan birim, Batman dolaylarındaki Üst Sinan üyesi ile eşdeğerdir ve onunla deneştirilmelidir. Not: Alt ve üst dokanağı uyumsuz olan Gercüş Formasyonunun herhangi bir grup içerisinde 101

104 Gercüş Becirman Şekil 50 Aşağınasırlı Köyü civarı Gercüş formasyonu içerisindeki Becirman kireçtaşı üyesi Becirman Gercüş Şekil 50a Gercüş flüvyal kanalları ve üzerine çökelen Becirman kireçtaşları 102

105 Şekil 50b Gercüş formasyonu içerisindeki kuzeye eğimli çakıltaşı kanalları Şekil 50c Polijenik kökenli çakıltaşı seviyeleri ve çamur klastları 103