КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ЭМОЦИОНАЛДЫК- ЭКСПРЕССИВДИК ЭНАНТИОСЕМИЯЛАР

Transkript

1 УДК 80/81 КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ЭМОЦИОНАЛДЫК- ЭКСПРЕССИВДИК ЭНАНТИОСЕМИЯЛАР Диляра Орозалиева Эл аралык Ататүрк-Алатоо университетинин кыргыз тили окутуучусу Кыскача мазмуну Макалада кыргыз жана түрк тилиндеги эмоционалдык-экспрессивдик сөздөрдүн бир сөз ичиндеги карама-каршы мааниси энантиосемия иликтөөгө алынат. Эки тилдеги эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемиялардын табияты белгиленип, андагы жалпылыктар, окшоштуктар жана айырмачылыктар аныкталат. Ачкыч сөздөр: энантиосемия, эмоционалдуулук, экспрессивдүүлүк, полисемия, антонимия, омонимия. ЭМОЦИОНАЛЬНО-ЭКСПРЕССИВНАЯ ЭНАНТИОСЕМИЯ В КЫРГЫЗСКОМ И ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ Аннотация В данной статье изучается эмоционально-экспрессивная энантиосемия в кыргызском и турецком языке. Ключевые слова: энантиосемия, эмоциональность, экспрессивность, полисемия, антонимия, омонимия. KIRGIZ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE DUYGU DEĞERİ ENANTİOSEMİYA Özet Makalede Kırgız Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki duygu-değeri manasında kullanılmakta olankelimelerin bir söz içinde karşıtlılığı enantiosemiya dan söz edilmektedir. Sonuç olarak, iki dildeki duygu-değeri enantiosemiya nın benzerlik ve farklılıkları belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: enantiosemiya; duygu değeri anlamlılık; polisemiya (çok anlamlılık); antonimiya (zıt anlamlılık); omonimiya (eşadlılık). ENANTIOSEMY IN KYRGYZ AND TURKISH Abstract This paper studies enantiosemy in Kyrgyz and Turkish. Key words: enantiosemy, emotions, expressiveness, polysemy, antonyms, homonyms. Тил илиминде энантиосемиянын накта антонимдерден болгон айырмачылыгынын бириэмоционалдуулук касиеттин анда басымдуулук кылгандыгында жаткандыгы белгиленип жүрөт. Иликтөө максатыбызга ылайык, азыркы кыргыз 96

2 Диляра Орозалиева тили менен түрк тилиндеги эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемияларга токтолмокчубуз. Эмоция сөзү французтилининémotionдегенсөзүнөналынып, ички сезим деген маанини берет. Ал эми экспрессивдик (лат. expressivité) дегенибиз ошол ички сезимди дагы да күчтөндүрүп, тактоо, баалоо маанисинде колдонулат. Эмоционалдык-экспрессивдик маанини туюнтуучу сөздөр дүйнөдөгү бардык тилдерде кеңири кездешет. Мындай сөздөрдүн айрым учурларда негизги мааниге карама-каршы мааниде колдонулгандыгын баамдоого болот. Башкача айтканда, бир эле сөздүн карама-каршы мааниге оң жана терс ээ болуусун байкай алабыз. Тил илиминде мындай сөздөр эмоционалдыкэкспрессивдик энантиосемия деп аталат. Жалпы тил илиминде энантиосемия кубулушу биринчи жолу 1883-жылы В.Шерцль тарабынан белгилүү болгон. Мына ошондон бери көптөгөн окумуштуулар бул кубулушка кызыгышып, түрдүү иликтөөлөр жүргүзүлүп келет. Маселен, Г.Н.Острикова, И.В.Садчикова (немис тилиндеги), Э.А.Балалыкина, Л.Р.Махмутова, Е.А.Литвинова, Е.В.Маркасова, Н.Н.Ефимова (орус тилиндеги), К.В.Федорова (украин тилиндеги), Х.М. Акбаев (карачай-балкар тилиндеги), Ё.Р. Одилов (өзбек тилиндеги), Б.Ш.Усубалиев, Д.Осмоналиева (кыргыз тилиндеги) ж.б. иликтөө жүргүзүшкөн. Жогоруда белгилүү болгондой, кыргыз тилинде бул маселе кеңири изилденген.б.усубалиев энантиосемияны антонимдин өзгөчө түрү катары карап, өзүнүн изилдөөсүндө энантиосемиянын айрым теориялык маселелерине кеңири токтолгон (Усубалиев: 1987). Ал эми Д.Осмоналиева болсо илимий иликтөөсүн бүтүндөй кыргыз тилиндеги энантиосемияга арнаган (Осмоналиева: 2007).Түрк тилинде бул кубулушатайын изилдөөнүн объектиси боло элек. Эмоционалдык-экспрессивдик сөздөр башка бардык тилдердей элетүрк тилинде да арбын кездешет. Анткени эмоцияны, баалоону билдирүүчү сөздөр бардык эле тилдердеги оозеки кепте же көркөм чыгармаларда өзгөчө кеңири колдонулат. Мисалы, кыргыз тилиндеги ар түрдүү кырдаалда (кайгырганда, кубанганда, эркелеткенде, алкаганда, жек көргөндө, жакшы көргөндө) колдонулуучу ар кандайэмоцияны билдирүүчү сөздөрдөн айрым байкуш, бечара, баракелде, азамат, жинди, акылдуусыяктуу сөздөрдү алып көрсөк, кээде оң маанини берсе, айрым учурда карама-каршы, башкача айтканда, терс мааниде колдонулат. Ушундай кубулуш азыркы түрк тилиндегиzavallı (байкуш, бечара), aferin (азамат, баракелде), deli (жинди), akıllı (акылдуу) сөздөрү жогоруда айтылгандай оң жана терс мааниде колдонулат. Мындай сөздөрдүн кээде оң, кээде терс мааниге ээ болуусу контекст аркылуу гана белгилүү болот. Мисалы, кыргыз тилиндеги байкуш деген сөз 1. жемелөө (бечара, мусапыр, шордуу) маанисинде: Бул бир байкуш да; 2. Аёо сезимин билдирүү, эркелетүү иретинде колдонулат: Эмне болду байкуш деп, сагынгандыр алганым (Токтогул) (жемелөө эркелетүү). Ал эми түрк тилинде ушундай эле мааниде колдонулган zavallı (байкуш, бечара) сөзү 1. Biraz sesini alçaltmaya bile lüzum görmeden: Ipekböceği, bu ha? Zavallı Şeyh! dediğini işittim (Жадагалса үнүн бир аз басаңдатпастан: Жибек курту да бул ээ? Байкуш Шейх! дегенин уктум.) (R. N. Güntekin) жемелөө, жек көрүү маанисинде; 2. Zavallı büyükannem şaşkına dönmüştü (Байкуш чоң энем эмне кыларын билбей калды.) (R. N. Güntekin) эркелетүү, аёо маанисинде колдонулду (жемелөө эркелетүү, жек көрүү аёо). Фонетикалык жактан айырмалуу болсо да, семантикалык жактан окшош сөздөрдө энантиосемиялык жалпылыкты көрүүгө болот, башкача айтканда, бир сөз ичиндеги карама-каршылыктын реализацияланышы маанилик жактан айырмаланбайт. Энантиосемияда антонимдин да, полисемиянын да, омонимдин да белгиси 97

3 бар экендиги айтылып келет [Усубалиев, 1987:70]. Байкуш// zavallı сөздөрүндө жемелөө, эркелетүү карама-каршылыгы менен катар полисемиялык (алсыздык, күчү жоктук, мусапырлык, бечаралык) негизги өзөк байкалып турат. Бирок мында негизги маани контекстте эмоция аркылуу даана билинип, эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемия үстөмдүк кылып турат. Кыргыз тилинде азамат, баракелде сөздөрү 1. бирөөнүн ишин, жүрүш-турушун, эрдигин, чечкиндүүлүгүн жактырып, мактоо иретинде айтылат: Азаматсың! Ушундайыңдан жакшы көрөм сени (Байтемиров); Баракелде, кырк жигит, Маашыр болдум эрдикке ( Эр Төштүк ). 2. Бирөөнүн жүрүш-туруш, кыймыл-аракетиндеги кемчиликке карата жек көрүү, жемелөө, какшыктоо маанисинде колдонулат. Азамат! Эрдик кылдым деп турасыңбы? Калпыңа баракелде! Жок шумдукту табасың! (Сыдыкбеков) (мактоо жемелөө). Ал эми түрк тилиндеги ушундай эле мааниге ээ болгонaferin (азамат, баракелде) сөзү 1. Мактоо, жактыруу иретинде Aferin oğlum Turgut, dedi. Görülüyor ki büyük bir Reis olmuşsun. (R. N. Güntekin) (Баракелде, уулум Тургут, деди. Көрдүм, чоң башкаруучу болупсуң.). 2. Жактырбоо, жемелөө, какшыктоо маанисинде:kara gözlü muallime, bu defa da ayağını yere vurarak öteki hocalara çattı: Aferin size arkadaşlar, çok beğendim doğrusu. Mektep içinde bir meslektaşın tahkir edilmesini böyle sırıta sırıta dinliyorsunuz ha? (R. N. Güntekin) (Кара көздүү мугалим бул жолу да бутун жерге тыкылдатып, башка мугалимдерге кабагын чытып: Баракелде достор, чындыгында кылганыңарды абдан жактырдым. Мектептин ичинде кесиптешинин шылдың болгонун ошентип мылжыйып тыңшайт бекен ыя?) колдонулат (мактоо жемелөө//какшыктоо). Жогоруда белгилүү болгондой, мында да фонетикалык айырмачылык болсо да, семантикалык жактан бирдей, окшош сөздөрдө кыргыз тилинде да, түрк тилинде да бир сөз ичиндеги карама-каршылыктын окшоштугубар. Мындан эки тилдеги эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемиялардын жалпылыгын, бирдейлигин белгилеп кетүүгө болот. Кыргыз тилинде жинди сөзүнүн негизги лексикалык мааниси акылынан ажыраган, акыл-эси бир калыпта болбогон дегенди билдирет, башкача айтканда, терс маанини берет: 1. Балам жинди болду деп, Даданбай буга дал болду (Тоголок Молдо). Айрым учурда бул сөз оң мааниде колдонулат: 2. Кыркы кырк жерден келген кырк жинди ( Манас С.К.).Бул сөзгө түрктилиндегиdeli сөзү эквивалент боло алат. Терс мааниде: 1. Ben, böyle rezalete gelemem efendim. Benim deli olmaya vaktim yok efendim, diye söylenerek kâğıtları aldı, Maarif Müdürü nün yanına girdi (R. N. Güntekin). (Мен мындай маскаралыкка баралбайм. Менин жинди болгонго убактым жок, урматтуум, деп сүйлөнүп кагаздарды алды да, Маариф мүдүрдүн жанына кирип кетти). 2. Оң мааниде: Gel, Müjgân Abla, seni arkama alayım... Öyle geçireyim, dedim. Razı olmadı: Deli çocuk, sen koskoca insanı nasıl kaldırırsın? dedi. Zavallı Müjgân, yaşı gibi boyu da benden büyük olduğu için kendisini taşımaya gücüm yetmeyeceğini zannediyordu (R. N. Güntekin). (Кел, Мүжган эже, сизди аркама көтөрөйүн... Ошентип суудан өткөрөм, дедим. Макул болбоду: Жинди бала, сен чоң эле адамды кантип көтөрөсүң? деди. Байкуш Мүжган, жашындай эле бою да менден чоң болгондугу үчүн суудан өткөргөнгө күчүм жетпейт деп ойлоду.) Мындан эки тилде бирдей эле 1. жемелөө терс маанисинде жана 2. эркелетүү оң мааниде колдонулду (жемелөө эркелетүү). Жогорудагы мисалдардан эки тилдеги эмоционалдуу-экспрессивдүү сөздөрдүн энантиосемиялык же бир сөз ичиндеги карама-каршы маанилери бирдей колдонулгандыгы көрүнүп турат. Бул сөздөрдө фонетикалык жакындык таптакыр жок болсо да, лексикалык маанилери жана 98

4 Диляра Орозалиева эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемиялык маанилеринде жалпылыктар даана байкалат. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгүндөакылдуу сөзүнүн: эстүү, акылы бар, акылы толук деп бир эле мааниси берилген. Мынаңыз, аксакал, акылдуу кишинин кылары ушул (Байтемиров) (оң баа). Буга какшык иретинде айтылган: Акылдуунун кылганын көр! (элдик айтымдан) (терс баа) деген мисалды кошууга болот. Бирок мындан негизги маанисине карама-каршы маани энантиосемия бар экендигин даана байкай алабыз. Түрк тилиндеги akıllı сөзү лексикалык мааниси жактан кыргыз тилинен эч айырмаланбайт. Түркчө сөздүктө (Türkçe Sözlük) бул сөздүн 3 (үч) мааниси берилген. Биринчи мааниси негизинен кыргыз тилине окшош (İkiside iyi adamdı, akıllı adamdı. Экөө тең жакшы адам эле, акылдуу адам эле) (Y.Z.Ortaç), ал эми калгандары бирөөнү кемсинтүү үчүн жана мазактооүчүн колдонулуучу сөздөр деп берилет (Akıllıya bak, bu işten kendisine pay çıkartmak istiyor Акылдууга карап кой, бул иштен өзүнө пайда чыгаргысы келип турат). Бул мисалдардан белгилүү болгондой эки тилде луу//-lıмүчөлөрдөгү тыбыштык айырмачылыгы эле болбосо, жалпылап айтканда, колдонулушу жана лексикалык маанилеринде айырмачылыктар жок. Б.Усубалиев, мындай эмоционалдык-экспрессивдик энантисемиялардын пайда болушундагы негизги себеп катары сөздөрдүн эмоционалдык-нарктагыч маани-ыраңынын өзгөрүшүн жана айрым сөздөргө эмоционалдык баа берүүдөн пайда болуусун эсептейт. Бул пикирди кубаттоо менен эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемиялардын контекст жана кырдаал менен бекем шартталарын белгилеп өтүү керек (Осмоналиева, 2007:107). Чындыктагы нерсени чагылдырган түшүнүктөр айрым учурда карама-каршы мааниге ээ болуп, ошол эле учурда анын денотативдик мааниси менен кандайдыр бир деңгээлде байланышы болот. Башкача айтканда, ал андан таптакыр ажырап карама-каршы маанини туюндурбастан, кандайдыр бир деңгээлде бир өзөктө жатат. Жыйынтыктап айтканда, кыргыз жана түрк тилинде эмоционалдык-экспрессивдик энантиосемиянын пайда болушундагы жалпылыктар жана окшоштуктар катары төмөнкүлөрдү белгилөөгө болот: 1. Кыргыз тилиндегидей эле түрк тилинде да эмоционалдык-экспрессивдик сөздөрдүн энантиосемиялык касиетке ээ болушу контекст жана кырдаал менен тыгыз байланышта; 2. Эмоционалдык-экспрессивдик сөзгө өзгөчө түс берип айтуу менен ошол эле сөзгө карама-каршы маанинин, башкача айтканда, энантиосемиянын жаралышы шартталат; 3. Оң маанидеги сөздүн терс мааниге, терс маанидеги сөздөрдүн оң мааниге ээ болуусу; Жогоруда биз кыргыз жана түрк тилдериндеги лексикалык маанилери окшош же жакын сөздөрдүн эмоционалдыкэкспрессивдик эмоционалдык касиетке кандайча ээ болоруна гана токтолдук, бирок маанилери окшош эмес сөздөр деле мындай касиетке ээ болуп калышы толук ыктымал. Бул тууралуу өзүнчө сөз кылмакчыбыз. Негизинен тектеш тилдердеги энантиосемияларды өз ара салыштырып изилдөө сөздөрдөгү семантикалык өзгөрүш, жылыш маселесин терең түшүнүүгө өбөлгө түзөрүнө күбө болдук. АДАБИЯТТАР: 1. Kırgız Tilinin Sözdügü, (2011) Bişkek: Avrasya Press. 2. Koca, Ayşen (2008) Dildeki Duygu Değerinin Tabiati. Erişim tarihi: Koca, Ayşen (2009) Dildeki Duygu Değerine Dair Araştirma Ve Analizler (Кыргыз жана түрк тилинде 99

5 эмоционалдык-экспрессивдик маанинин изилдениши) Erişim tarihi: OSMONALİEVA, Damira (2007) Kırgız Tilindegi Enantiosemiya. Bişkek: Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi (Yayınlanmamış doktora tezi) (Осмоналиева Д.К., Кыргыз тилиндеги энантиосемия. Ф.и.к. окумуштуулук даражасын алуу үчүн жазылган диссертация. Б., 2007.) 5. USUBALİEV, Beyşebay (1987) Antonimder Cana Alardı Okutuu, Frunze: Mektep basması (Усубалиев Б., Антонимдер жана аларды окутуу. Фрунзе, 1987). 6. USUBALİEV, Beyşebay (2007) Kırgız Filologiyası Cana Filologdoru. Bişkek: Avrasya Basması (Усубалиев Б., Кыргыз филологиясы жана филологдору. Бишкек, 2007). 7. Türkçe Sözlük, (2011) Türk Dil Kurumu (11. Baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 100