AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu

Transkript

1 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu The State's Responsibility at the Suicide in Military Events in Light of European Court of Human Rights s Case-Law Selim DOĞANAY Özet Askerde intihar vakıalarında Devletin sorumluluğu ilgilinin askere alınmasından önceki incelemelerle başlar, askerlik hizmeti boyunca devam eder. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne göre, askerliğin zorunlu olduğu ülkelerde Devlet in özel bir itinayla hareket etmesi ve psikolojik rahatsızlıkları bulunan askerler için uygun önlemler ve tedavi öngörmesi gerekmektedir. AİHM, askeri makamların intihar riskini bildikleri ya da bilmeleri gerektiği durumda, yetkililerin intiharı önlemek için kendilerinden makul olarak beklenen her şeyi yapmadıkları durumda Devletin sorumluluğuna hükmetmektedir. Anahtar Kelimeler: Yaşam hakkı, askerde intihar, Devletin pozitif yükümlülüğü, önleyici tedbir, insan davranışlarının öngörülmezliği. Abstract The State s responsibility starts with examinations before military service and continues during the military service. Under the European Court of Human Rights (ECHR) case-law, the States where military service is mandatory should act with special care and provide appropriate measures and treatments for the conscripts with medical problems. In this regard, the Court has stated in its judgments that regarding the State s obligation to take all the necessary preventive measures to protect those who are under its dominancy against others and, if necessary, against itself; that it will be investigated whether the authorities had known about this person s risk to commit suicide, or whether it was necessary for them to know it. Keywords: Right to life, suicide in military, the state s positive obligation, preventive measure, the unpredictability of human conduct. Adalet Bakanlığı, UHDİGM Tetkik Hâkimi akademikteklif sayı 3, 2014 / 2, ss ISSN

2 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu 135 A. Giriş Bir kimsenin toplumsal ve ruhsal nedenlerin etkisi ile kendi hayatına son vermesi 1 olarak tanımlanan intihar, sadece insanın kendisini öldürmesi olayı olmayıp öldürme olayından uzunzaman önce başlayan bir süreç tir 2. Bu süreç düşünceden başlar ve ölümle sonuçlanabilecek eyleme kadar devam eder. Ordu gibi katı disiplin uygulanan, bireysel alışkanlıkların ve özgürlüklerin kısıtlandığı; savaş başarısını sağlamak için, giyilen üniforma gibi üniform davranışların da dayatıldığı ortamlarda bunalan bireyler intihar eğilimi gösterebilmekte, intihar edebilmektedir. Ayrıca belirtilmelidir ki, intihar, askeri ortamlarda, ülke savunması gibi bir misyonun elemanları olan çevredeki diğer askerleri etkileyerek moral çöküntüsüne yol açabilir. Yani askerlikte intihar tekil bir sorun olarak değil, grup sağlamlığını örseleme potansiyeli bakımından da ciddi bir durum olarak değerlendirilmektedir 3. Silah altında iken kışlada meydana gelen intihar olayları sosyolojik, tıbbi, askeri bir sorun olmasının yanında aynı zamanda hukuki bir sorundur. Bu yönüyle, askerde intihar vakıaları adli olarak soruşturulmakta, tazminat davalarına konu olmaktadır. Hak arayışının bir sonucu olarak, askerde intihar vakaları Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nde (AİHM veya Mahkeme) de çok sayıda başvuruya konu olmuştur. AİHM, söz konusu başvurular hakkında çeşitli kararlar vermiştir. AİHM, bir başvuruyu hakkındaki kararında; öncelikle başvuranların ve taraf devletin sunmuş olduğu belgeler ve bilgiler ışığında olaylara, soruşturmalara ve yargılamalara yer vermektedir. Daha sonra tarafların şikayetlerini ve taraf devletin savunmasını kısaca özetlemektedir. Başvurunun esasına incelemeden önce ise, daha önce vermiş olduğu içtihatlarda ortaya koyduğu temel ilkeleri belirtmektedir. En son ise, temel ilkeler ışığında somut başvuruya ilişkin değerlendirmesini yapmaktadır. Bu çalışmada, öncelikle, ülkemizde askerlik alım ve askerlik sürecinde öngörülen tedbir ve kontrollere ilişkin kısaca bilgi verilecek, daha sonra AİHM in askerde intihar vakıalarına ilişkin genel ilkelerine yer verilecek, ardından AİHM in ülkemizin taraf olduğu başvurularda verdiği bazı kararlar üzerinden Devletin sorumluluğuna bakışı üzerinde durulacaktır. Son bölümde ise, genel ilkeler ve ülkemiz hakkında verilen kararlardan çıkarılan tespitlere yer verilecektir. 1 Türk Dil Kurumu Büyük Sözlük 2ALPTEKİN Kamil; Sosyal Hizmet Bakış Açısından Genç Yetişkinlerde İntihar Girişimlerinin İncelenmesi: Bir Model Önerisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı Doktora Tezi, s. 3, Ankara, BÜYÜKÇAKIR Cem, ÇETİNGÜÇ Muzaffer; Askeri Ortamlarda İntihar Sorunu, Kriz Dergisi, 2(1), s. 248 sayı3 aralık 2014 akademikteklif

3 136 Selim Doğanay AİHM in askerde intihar vakıalarında etkin soruşturma yapılmadığı gerekçesiyle Sözleşmenin 2. maddesinin usulünün ihlal edildiğine ilişkin kararları ise, çalışmanın amacı esasa ilişkin kararların irdelenmesi olduğundan incelemenin dışında tutulmuştur. Güncel olması bakımından son dört yılda verilen kararlar üzerinde durulmuştur. B. Askerlik Alım ve Askerlik Sürecinde Öngörülen Tedbir ve Kontroller 4 Asker adayları askere alınmadan önce fiziksel ve psikolojik yeteneklerinin tespitiyle alakalı tıbbi muayenelerden geçerler. Sağlık sorunları risklerini ortaya çıkarmak için tedbirler alınır. Askerlik şubeleri, yetenek muayeneleri sırasında bir psikiyatri hizmetinden de faydalanır (1111 Sayılı Kanun Madde 14/4). Köy ve mahalle muhtarları, ilgili şahısların karakter ve geçmişlerini yetkili makamlara bildirmekle ve şayet gerekliyse, ilgili şahısların özel sorunları olup olmadığını tespit etmekle yükümlüdürler. Savunma Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasındaki protokol gereğince, hastaneler, 17 yaşından büyük kişilerin sağlık sorunlarına dair bilgileri içeren dosyalarını askerlik şubelerine bildirmek zorundadırlar. Psikolojik sorun yaşadığını söyleyen ya da bu yönde sağlık raporu olan asker adayları psikiyatrik muayeneden geçirilmek üzere askeri hastanelere gönderilmektedir (1111 Sayılı Kanun Madde 14/5). TSK bünyesinde 337 adet Rehberlik ve Danışma Merkezi (RDM) bulunmakta, bu merkezlerde 36 sı subay, 416 sı yedek subay, 142 si astsubay ve 74 ü sivil memur olmak üzere toplam 668 personel görev yapmaktadır. Askerlik Şubesinden sevk edilen tüm personele, eğitim birliklerine katılışlarında Psikolojik Risk Faktörü Tarama Anketi uygulanmakta, ayrıca uzman personel tarafından her yükümlü ile tek tek görüşülmektedir. Anketten elde edilen sonuçlar ve bire bir yapılan görüşmelerde, sorunlu olduğu belirlenen personel RDM lerde görüşmeye alınmaktadır. Görüşme sürecine alınan personel durumuna göre, RDM görüşmeleri ile kontrol altında tutulmakta veya tedaviye ihtiyacı olduğu tespit edilenler; birlik komutanı tarafından önce birlik tabibine, daha sonra da hastanelerdeki psikiyatri servislerine sevk edilerek tedavileri sağlanmaktadır. Yatarak tedavi ihtiyacı duymayan ve psikiyatri servisi tarafından ilaçla tedavi edilmesi uygun görülen personel, birlik komutanı, RDM ve sağlık kuruluşları koordinasyonunda takip edilmektedir. Askerlik Şubesinden sevk edilen tüm personele, eğitim birliklerine katılışlarında Psikolojik Risk Faktörü Tarama Anketi uygulanmakta, ayrıca uzman personel tarafından her yükümlü ile tek tek görüşülmektedir. Anketten elde 4 Uygulamaya ilişkin bilgilere adresinden erişilmiştir. Erişim tarihi , 13:03 akademikteklif sayı 3 aralık 2014

4 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu 137 edilen sonuçlar ve bire bir yapılan görüşmelerde, sorunlu olduğu belirlenen personel RDM lerde görüşmeye alınmaktadır. Görüşme sürecine alınan personel durumuna göre, RDM görüşmeleri ile kontrol altında tutulmakta veya tedaviye ihtiyacı olduğu tespit edilenler; birlik komutanı tarafından önce birlik tabibine, daha sonra da hastanelerdeki psikiyatri servislerine sevk edilerek tedavileri sağlanmaktadır. Yatarak tedavi ihtiyacı duymayan ve psikiyatri servisi tarafından ilaçla tedavi edilmesi uygun görülen personel, birlik komutanı, RDM ve sağlık kuruluşları koordinasyonunda takip edilmektedir. Sorunları olduğu belirlenen personelin bilgileri, eğitim birliğinden dağıtım olduğu ve yükümlülüğünü sürdüreceği birliğe katılmadan yeni birliğine aktarılmakta, personel kışlaya geldiği andan itibaren yukarıda özetlenen sistem içerisinde takip edilmektedir. Yukarıda belirtilen süreçlerin dışında; koruyucu ruh sağlığı hizmetlerinin sürekliliği ilkesi dâhilinde tüm personelin yer ve zaman gözetmeksizin RDM lere başvurmaları teşvik edilmektedir. Ayrıca, TSK genelinde faaliyet gösteren ve Gülhane Askerî Tıp Akademisi Komutanlığı bünyesindeki uzman personel tarafından (Psikiyatrist, Psikolog, Sosyal Hizmet Uzmanı) işletilmekte olan TELE-NET Telefonla Danışma Hattı yanında, birlik seviyesinde RDM personeli kontrolünde faaliyet gösteren Alo Mehmetçik Telefon Hattı aracılığıyla 7 gün 24 saat esasına göre hizmet verilmektedir. Personelin birliğe katılımını müteakip, birlik komutanlarınca; ailelerle mektup ve telefon ile iletişim kurularak, askerlik hizmeti boyunca çocukları hakkında bilgi alabilmeleri amacıyla irtibat numaraları verilmekte, ayrıca vatani hizmetini yapmakta olan evlatlarının, her türlü durumu hakkında (ödül, ceza, hastalık, vb.) telefon ve posta ile devamlı olarak bilgi sahibi olmaları sağlanmaktadır. Bu maksatla birliklerde teşkil edilmiş olan Aile İletişim Merkezleri 7 gün 24 saat esasına göre faaliyet göstermektedir. 211 Sayılı Kanunun 61. Maddesi uyarınca, erler genel sağlık muayenesi sonrasında, ilk altı (6) ayda üç (3) ayda bir (1), sonraki dönemde altı (6) ayda bir (1) muayene edilir. Komutan ve amirlerin muayeneleri takip etme zorunluluğu vardır. Aynı şekilde, hastalanan erler hastalıklarını derhal bildirmekle yükümlüdür. Hasta erler, acil vakalarda derhal, diğer hallerde vizite zamanı, mesai saati haricinde hastalananlar ise nöbetçi doktora gösterilmektedir. C. AİHM in Askerde İntihar Vakıalarına İlişkin Ortaya Koyduğu Genel İlkeler 5 5 Bu başlık altında belirtilen içtihatlara HUDOC (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları veritabanı) sisteminin Türkçe arayüzü olan internet adresinden de, 'belge derlemeleri' bölümündeki tüm filtreler işaretlenip, arama motoruna başvuru adı ya da başvuru numarası yazılarak ulaşılabilmektedir sayı3 aralık 2014 akademikteklif

5 138 Selim Doğanay AİHM kararları incelendiğinde, Mahkemenin somut olayı değerlendirmeden önce, genel ilkelerine yer verdiği görülmektedir. AİHM genel ilkeleri ortaya koyduktan sonra, bu ilkeleri somut olaya uygulamaktadır. Askerde intihar vakıaları, yaşama son veren bir eylem olduğu için, özü itibariyle doğal olarak yaşam hakkının ilgilendiren bir sorundur. Nitekim AİHM de, bu sorunu yaşam hakkının düzenleyen Sözleşmenin 2. maddesi kapsamında incelemektedir. AİHM in genel prensibi uyarınca, Sözleşme nin 2. maddesinin ilk cümlesi, devlete yalnızca kasıtlı ve kanunsuz ölüme sebebiyet vermekten kaçınma zorunluluğu değil aynı zamanda hukukuna tabi olan kişilerin yaşamlarını korumaya yönelik gerekli tedbirleri alma zorunluluğu getirmektedir. Sözleşme nin 2. maddesi devlete belirlenen koşullarda kişiyi üçüncü şahıslara, istisnai koşullarda da kişinin kendisine karşı koruması için yetkililere uygulamaya yönelik önleyici pozitif yükümlülük yüklemektedir (Bkz.;Keenan v. Birleşik Krallık, no /95, par , 3 Nisan 2001, CEDH 2001-III ; Ataman v. Türkiye, no /99, par. 54, 27 Nisan 2006; Abdullah Yılmaz v. Türkiye, no /02, par. 55, 17 Haziran 2008). Mahkeme nin içtihatları uyarınca zorunlu askerlik hizmeti için de tartışma götürmez bir şekilde geçerli olan bu yükümlülük (Bkz. Alvarez Ramon v. İspanya, no /99, 3 Temmuz 2001), devletlere etkili önlem almak için yasal ve idari bir çerçeve oluşturma asli görevini getirmektedir. Dolayısıyla AİHM e göre, askerliğin zorunlu olduğu ülkelerde Devlet in özel bir itinayla hareket etmesi ve psikolojik rahatsızlıkları bulunan askerler için uygun önlemler ve tedavi öngörmesi gerekmektedir. Bu itibarla, yukarıda belirtilen yasal ve idari çerçevenin, askerlik görevini yerine getirenlerin maruz kaldıkları askerliğe bağlı tehlikelere karşı koruyacak pratik önlemlerin alınmasını ve eksiklikleri ve çeşitli düzeylerdeki amirler tarafından yapılan hataları tespit etmeye imkân tanıyacak uygun usullerin yerine getirilmesini sağlayacak şekilde gerçekleştirilmesi gerekmektedir (Bkz.; Kılınç ve Diğerleri/Türkiye, no /98, par. 41, 7 Haziran 2005; Abdullah Yılmaz v. Türkiye, no /02, par. 56, 17 Haziran 2008). Bu bağlamda AİHM e göre Devlet, ilgili sağlık kurumlarının da silah altına çağrılan askerlerin korunmasını sağlayacak önlemleri alması gerekmektedir. Aksi halde Mahkeme kararlarında da belirtildiği gibi, bazı durumlarda silah altındaki askerlerin sağlıklarını ilgilendiren konularda ortaya çıkan eksiklik ve aksaklıklar askeri tıp kurumlarının Sözleşme nin 2. maddesinin esası açısından sorumluklarını gündeme getirebilecektir (Bkz.; Kılınç ve Diğerleri v. Türkiye, par. 42; Salgın v. Türkiye, no /99, par. 77, 20 Şubat 2007; ve Powell v. Birleşik Krallık, no /99, CEDH 2000-V). Bununla birlikte, AİHM Sözleşme açısından, yaşama karşı her tehdit varsayımı, bunun gerçekleşmesine engel olmak için yetkili mercileri somut önlemler almak zorunda bırakmadığını kabul etmektedir (Bkz.;Osman v. Birleşik Krallık [BD], par. 115 ve 116, 28 Ekim 1998, Derleme 1998-VIII). akademikteklif sayı 3 aralık 2014

6 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu 139 Mahkeme kararlarında, devletin egemenlik alanında bulunan kişileri başkalarına karşı ve gerekirse kendilerine karşı korumak için gerekli tüm önleyici tedbirleri alma yükümlülüğü konusunda, yetkililerin bu kişinin gerçekten intihar etme riski taşıdığını bilip bilmedikleri ya da bilmeleri gerekip gerekmediği araştırılması gerektiği tekrarlanmaktadır. AİHM e göre bu riski bildikleri ya da bilmeleri gerektiği durumda, yetkililerin intiharı önlemek için kendilerinden makul olarak beklenen her şeyi yapıp yapmadıkları tespit edilmelidir (Bkz. Tanrıbilir v. Türkiye, no /93, p. 72, 16 Kasım 2000; Kılınç ve Diğerleri v. Türkiye, par. 43; Kasım Dalar v. Türkiye, no /05, par. 49, 21 Şubat 2012; Nuran Kızılkaya Karslı v. Türkiye, no /05, par. 58, 17 Nisan 2012). Mahkeme içtihatlarında da ifade edildiği gibi, Sözleşmenin 2. maddesi uyarınca intihar olaylarında Devletin yerine getirmesi gereken pozitif yükümlülüklerin kapsamının belirlenmesinde, insan davranışlarının öngörülemezliği ilkesinin de gözden kaçırılmaması gerekmektedir (Bkz.;Kasım Dalar v. Türkiye, no /05, par. 47, 21 Şubat 2012; Nuran Kızılkaya Karslı v. Türkiye, no /05, par. 56, 17 Nisan 2012; Salgın v. Türkiye, no /99, par. 78, 20 Şubat 2007). D. AİHM in Ülkemiz Aleyhine Yapılan Bazı Başvurularda Verdiği Kararların İrdelenmesi i. Lütfi Demirci ve Diğerleri/Türkiye, no /05, 2 Mart AİHM bu kararında, ilk olarak, askerlik öncesi muayene sırasında, intihar edenin psikolojik rahatsızlığının askeri makamlara bildirildiğini ve not edildiğini vurgulamıştır. Mahkeme daha sonra, intihar edenin askerliği sırasından da psikolojik destek merkezinde tedavi gördüğünü, antidepresan ilaçları aldığını, intihar edenin düzenli bir tıbbi ve psikolojik destek gördüğünü belirtmiştir. Bu nedenlerle AİHM, en baştan itibaren psikolojik rahatsızlığı bilinmesine rağmen, askeri makamların intihar edenin silahlara erişiminin engellenmediğini, doktor raporlarında silah kullanımının yasaklanmasına ilişkin ibarelere yer verilmediğini belirterek ihlal kararı vermiştir. Mahkeme bu kararında, sistemin intihar konusunda gerekli korumaları sağlamadığı tespitini yapmıştır. ii. Metin/Türkiye, no /05, 5 Temmuz Mahkeme bu kararda, ilk olarak intihar edenin intihar öncesinde, askerliğe elverişliliğe ilişkin muayene ve ilgili yönetmeliğin somut başvuruda yeterli olmadığı tespitini yapmıştır. Zira intihar eden muayene sırasında alkol ba- 6 Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Daire Başkanlığı ca gayriresmi olarak Türkçe'ye tercüme edilen karara, HUDOC (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları veritabanı) sisteminin Türkçe arayüzü olan internet adresinden de, 'belge derlemeleri' bölümündeki tüm filtreler işaretlenip, arama motoruna başvuru adı ya da başvuru numarası yazılarak ulaşılabilmektedir 7 Bkz. 6 nolu dipnot sayı3 aralık 2014 akademikteklif

7 140 Selim Doğanay ğımlılığı olduğunu belirtmiş ve psikolojik rahatsızlığını dile getirmiştir. İkinci olarak mahkeme, intihar edenin askerliği sırasında psikolojik tedavi gördüğü ve sonra taburcu olduğunu ve askeri makamların durumdan haberdar olduğunu belirtmiştir. Mahkemeye göre, intihar edenin nöbetten muaf olması, silah taşımaması, ev iznine çıkması ve bir çavuşun ondan sorumlu olması gibi tedbirlere göndermede bulunarak, askeri makamların durumdan haberdar olduğuna vurgu yapmıştır. Bununla birlikte AİHM, yetkililerin durumdan haberdar olmalarına rağmen, rahatsızlığın gerçek sebebi ve tedavisi için insiyatif almadığını ve mağdurdan kaynaklanan bir kusur olmadığını belirterek ihlal kararı vermiştir. iii. Acet ve Diğerleri/Türkiye, no /06, 18 Ekim AİHM bu kararında, intihar edende ilk muayene sırasında psikolojik bir rahatsızlık tespit edilmesine ve düzenli bir tıbbi tedavi ve kontrol uygulanmasına rağmen, intihar edenin silahlara erişiminin engellenemediğini, askeri makamların pozitif yükümlülüklerini yerine getiremediğini belirterek ihlal kararı vermiştir. Mahkeme bu kararda, yukarıda da belirtilen önlemlere de atıfta bulunarak, sistemin silahlara erişim konusunda iyi işlemediği veya ilgililerin derinlemesine bir incelemede bulunmadığı eleştirisini getirmiştir. AİHM e göre, askerliğin başından beri bilinen bu riske karşı sistemin gerekli korumaları sağlaması gerekirdi. iv. Nuran Kızılkaya Karslı/Türkiye, no /05, 17 Nisan Mahkeme bu kararında, ortaya konan iddialar ve Devletin savunmasını nazara alarak, ilk olarak intihar olarak incelenmesinde bir sakınca olmadığı tespitini yapmıştır. Bu bağlamda AİHM, intihar edenin ölümünde askeri makamların basit bir takdir hatası mı olduğu, yoksa ihmalkarlık mı bulunduğu hususunu incelemiştir(bkz. par ). Mahkeme ilk olarak, intihar edenin intihara eğilimli olduğunu gösterecek bir unsuru bulunmadığı, bu yönde bir tedavi veya şikayet olmadığını belirtmiştir. AİHM ayrıca, intihar edenin vücudunda kesi izleri bulunmasını, sivildeyken akciğer ameliyatı geçirmiş olması ve rahatsızlıkları nedeniyle askeri eğitime elverişli olmamasına rağmen eğitime dahil edilmesini, ihtiyatsızlık veya basit takdir hatası olarak görmüştür. Ve AİHM aksinin kabulünün askeri makamlara orantısız bir yüklemek olduğuna karar vermiştir (Bkz. par ). v. Yabansu ve Diğerleri/Türkiye, no /09, 12 Kasım AİHM bu kararında ilk olarak intihar edenin askeri makamlarca anksiyete bozukluğu nedeniyle muayene edildiği ve tıbbi ve psikolojik takip yapıldığı tespitini yapmıştır. Daha sonra Mahkeme, doktorların intihar edene silah verilmemesi ve nöbetten muaf tutulması gerektiğine ilişkin uyarılarına göndermede bulunmuştur. Ancak buna rağmen, üstçavuşun intihar edene nöbet verdiği ve nöbet sırasında da silah kullanımına izin verdiğine ve intihar olayı- 8 Bkz. 6 nolu dipnot 9Bkz. 6 nolu dipnot 10 Bkz. 6 nolu dipnot akademikteklif sayı 3 aralık 2014

8 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu 141 nın da bu esnada yaşandığına dikkat çekmiştir. Bu durumun ise intihar edenin hayatını tehlikeye attığını belirten AİHM, askeri makamların üstüne düşen sorumluluğu yerine getirmediğini belirterek ihlal kararı vermiştir. vi. Halil Yüksel Akıncı ve Diğerleri/Türkiye, no /04, 11 Aralık AİHM, bu kararında öncelikle, uygulamalara değinmiş ve vefat edenin davranış bozukluğu göstermediğini ve herhangi bir kötü muameleye maruz kalmadığını ve sorunun toplumsal fobi veya askeri hayata uyum sorunu olduğunu tespit etmiştir (Bkz. par. 69, 70 ve 71). Bu bağlamda Mahkeme, intihar edenin anksiyete bozukluğu şikayeti nedeniyle gördüğü tedaviye vurgu yaparak, askeri makamların intihar edenin durumundan haberdar olduğuna dikkat çekmiş ve askeri makamların alması gereken önlemleri alıp almadığı bakımından bir inceleme yapmıştır. AİHM, askeri makamların, vefat eden askerin silah taşımaya bağlı görevlerden muaf tutulmasıyla, silahlara erişiminin engellenmesiyle birlikte psikolojik ve tıbbi tedavinin takibini de sürdürmemelerini eksiklik olarak görmüştür (Bkz. par. 75). Ayrıca Mahkeme, askeri makamların intihar eden askerin durumu hakkında bilgi sahibi olmalarına rağmen, intihar edenin ölümcül silahlara erişimini engellemek için makamlardan haklı olarak beklenilen somut önlemleri almadığına karar vermiştir (Bkz. par. 76). vii. Nazım Kızmaz/Türkiye, no /10, 2 Temmuz AİHM bu kararında, askeri yetkililerin intihar edenin gerçek ve yakın bir intihar riski teşkil ettiğini bilip bilmedikleri ya da bilmediklerinin gerekip gerekmediği yönünden inceleme yapmıştır (Bkz. par. 47). Bu bağlamda Mahkeme, ilk olarak askeri makamların intihar edenin ruhsal rahatsızlığından haberdar olduğuna ve hemen harekete geçtiklerine göndermede bulunmuştur. AİHM, hastaneye sevki sırasında intihar edene daha alt rütbede birisinin eşlik etmesini eksiklik olarak görmemiştir (Bkz. par. 51). Ayrıca Mahkeme, intihar edenin yanındaki askerin silahını habersizce almasını da suistimal olarak görmemiştir (Bkz. par. 52). Bu kararda AİHM, askeri makamları suçlamanın onlara gerçekçi olmayan, ağır bir yük getireceğine kanaat getirmiştir. viii. Durdu/Türkiye, no /10, 3 Eylül AİHM bu kararda, Devletin intihar edenin hayatının kendisine karşı korunmasına dair yükümlülüğü bakımından inceleme yapmıştır. Mahkeme ilk olarak, intihar edenin ruhsal durumunun sorgulanmadığı ve intihar edenin onur kırıcı bir muameleye maruz kalmadığına vurgu yapmıştır. Mahkeme ayrıca, intihar edenin gördüğü eğitimde başarılı olup olamayacağına ilişkin taşıdığı endişeleri, Devletin sorumluluğu gündeme getirecek intihar riskinin uyarıcı belirtileri olarak kabul etmemiştir. Bu nedenle AİHM, askeri makam- 11 Bkz. 6 nolu dipnot 12 Bkz. 6 nolu dipnot 13 Bkz. 6 nolu dipnot sayı3 aralık 2014 akademikteklif

9 142 Selim Doğanay ların sorumlu tutulmasının aşırı bir sorumluluk yüklemek anlamına geleceği gerekçesiyle ihlal kararı vermemiştir (Bkz. par ). ix. Saadet Şipal ve Diğerleri/Türkiye, no. 1774/10, 19 Kasım AİHM bu kararında Devletin intihar edenin hayatının kendisine karşı korunmasına dair yükümlülüğü kapsamında bir değerlendirme yapmıştır. AİHM ilk olarak, askerliğe alınırken intihar edenin olağan sağlık muayenesinden geçtiği, askerlik hizmetine elverişli olduğu ve herhangi bir özel sorunu hakkında askeri makamlara bilgi verilmediği tespitinde bulunmuştur. Mahkeme daha sonra, intihar edenin psikolojik rahatsızlığı hakkında askeri makamların bilgi sahibi olduğu süreci irdelemiştir. Bu bağlamda AİHM, askeri makamların ilaç tedavisine başladığına, intihar edenin yalnız kalmaması için diğer askerlerin gözetiminde kaldığına, kendisine kesici aletler ve silah verilmediğine ve izin verildiğine ilişkin bulgulara vurgu yapmıştır. Bununla birlikte AİHM, intihar edenin psikiyatr ile görüşmesi sonrası, kışlada atlayarak intihar etmesinin öngörülmesinin mümkün olmadığını, bu nedenle askeri makamlara sorumluluk yüklemenin aşırı ve gerçek dışı olacağına karar vermiştir (Bkz. par ). x. Aktepe ve Kahriman/Türkiye, no /07, 3 Haziran AİHM, bu kararda da, genel ilkeleri ortaya koyduktan sonra, yukarıda değinilen Halil Yüksel Akıncı/Türkiye kararı ile benzer olarak, intihar edenin daha önce intihar teşebbüsünde bulunmuş olması, psikolojik tedavi görmesi ve bu durumunun hiyerarşik üstleri tarafından izleniyor olması nedeniyle, askeri yetkililerin intihar riskini bildiklerini kabul etmiştir (Bkz. par ). Mahkeme, Devletin intihar riskini bildiğini kabul ettikten sonra, gerekli önlemleri alıp alamadığına yönelik yaptığı incelemede; intihar edene gece nöbeti yazılması, başka şehirdeki hastaneye sevki sırasında askeri yetkililerin eşlik etmemesi, silaha erişiminin engellenememesi ve askerliğin ertelenmesi veya izne ayrılması gibi yasal prosedürlerin uygulanmaması nedeniyle Devletin gerekli pratik önlemleri almadığına karar vermiştir (Bkz. par ). Mahkemeye göre, askeri yetkililer ile tıbbi görevliler arasında intihar edenin durumuna ilişkin iletişim eksikliği de bulunmaktadır. Ayrıca AİHM, askerliğe alınma sistemindeki kusurlar nedeniyle askerliğe alınanların kusurunun ileri sürülemeyeceğini belirtmiştir. xi. Fahri Akpınar ve Diğerleri/Türkiye, no /07, 10 Haziran AİHM bu kararında, öncelikle intihar edenin daha önce psikolojik bir sorunu olmadığı, herhangi bir tedavi görmediği ve intihar teşebbüsünde bu- 14 Bkz. 6 nolu dipnot 15 Bkz. 6 nolu dipnot 16 Bkz. 6 nolu dipnot akademikteklif sayı 3 aralık 2014

10 AİHM Kararları Işığında Askerde İntihar Vakıalarında Devletin Sorumluluğu 143 lunmadığı tespitini yapmıştır. Ayrıca Mahkeme, intihar edenle ilgili intihar eğilimi gösterebilecek herhangi bir davranışın askeri makamlara intikal etmediğini belirtmiştir. AİHM in bu kararı, askerlik hizmetinin ifası sırasında askerliğin doğası gereği karşılaşılan zorlukları askeri makamların intihar riskinin önbelirtileri olarak değerlendirilmemesi gerektiği yönünden önemlidir. Zira AİHM e göre, askeri eğitim sırasında karşılaşılan zorluklar, askeri hayata uyum sağlama sorunlarının ötesine geçen ve Devletin sorumluluğunu doğuran neden olarak kabul edilemez. Ve böyle bir durum askeri makamlara aşırı ve gerçekçi olmayan bir yük yüklemek anlamına gelir (Bkz. par ). E. Sonuç Yukarıda yer verilen genel ilkeler ve incelenen kararlardan şu tespitleri yapmak mümkündür: - Asker intihar vakıaları sosyolojik, tıbbi, askeri bir sorun olmasının yanında aynı zamanda hukuki bir sorundur. - Askerde intihar vakıalarında Devletin sorumluluğu ilgilinin askere alınmasından önceki incelemelerle başlar, askerlik hizmeti boyunca devam eder. - Devlet in özel bir itinayla hareket etmesi ve psikolojik rahatsızlıkları bulunan askerler için uygun önlemler ve tedavi öngörmesi gerekmektedir. - Askeri makamların intihar riskini bildikleri ya da bilmeleri gerektiği durumda, yetkililerin intiharı önlemek için kendilerinden makul olarak beklenen her şeyi yapıp yapmadıkları Devletin sorumluluğunun tespitinde temel kriterdir. - İntihar eğiliminde olduğu tespit edilenlerin mutlak olarak silah kullanımına erişimi engellenmelidir. - İntihar eğilimi tespit edilenler hakkında, nöbet yazmama, silah vermeme gibi önlemler alınması tek başına yeterli değildir. Askeri makamlar psikolojik ve tıbbi takip sürecini devam ettirmeli, gerektiğinde izin, askerliğin ertelenmesi ve muafiyet gibi prosedürleri de uygulamaya koymalıdır. - Askeri hayata uyuma ilişkin zorluklar ile askerlik eğitiminden kaynaklanan zorluklar askeri makamların intihar riskinin ön belirtileri olarak değerlendirmesi gereken unsurlar olarak kabul edilemez. - Basit bir takdir hatası kapsamında kalan eylemler Devletin sorumluluğunu gündeme getirmez. - Devletin sorumluluğunun sınırını, insan davranışlarının öngörülemezliği ilkesi oluşturur ve askeri makamlara aşırı ve gerçekçi olmayan bir yük getiren durumlar Devletin sorumluluğunu gündeme getirmez. sayı3 aralık 2014 akademikteklif