sabah ülkesi üç aylık kültür ve sanat dergisi SAYI20

Transkript

1 sabah üç aylık kültür ve sanat dergisi SAYI20 Nisan

2 ICINDEKILER 04 Tarih biliminde Filistin ve Osmanlı Mahmut Bülbül 07 Aşk ın Yaktığı Şehir Bülent Esin 12 Yüreğimizin üstündeki tül: KUDÜS Enes Bayraklı Röportaj: Hüssam Şakir 28 Ölümsüzlüğün Asil Kızı Rachel Said Ercan Filistin in her toprağı bir başkent 30 Filistin ve Şiir Yahya Kurtkaya 22 Dünyanın Kalbinde Dokuz Günlük Esaret Muhammed Yusuf 32 İsmi Direnişle Denkleşen Çocuk; Hanzala Zeynep Kaya Yazıların hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. Gönderilen yazılar iade edilmez. 34 Tanıtım Film Waltz With Bashir Yusuf Kocamaz 36 Tanıtım Kitap 38 son ülke Umut Nasıl Var! Azam Ali

3 editörden sabah Sahibi Islamische Gemeinschaft Milli Görüş IGMG e.v. Amtsgericht Bonn, VR 6621 Vertreten durch den Vorstand: Osman Döring, Vorsitzender Oğuz Üçüncü, Generalsekretär Ali Bozkurt, Stellv. Vorsitzender Genel Yayın Yönetmeni Yakup Geçgel Yazı İşleri Müdürü Yusuf Dursun Yayın Kurulu Abdülgani Karahan Bülent Esin Enes Bayraklı Hüsnü Yavuz Aytekin Ünal Koyuncu Yusuf Kocamaz Zeynep Kaya Layout musdi Baskı Yavuzsöhne-Duisburg İrtibat Boschstrasse Kerpen Almanya Yıllık Abone ücreti: 59,- EURO Jahresabonnement: 59,- EURO IGMG Genel Merkez üyeleri ücretsizdir. Für Vereinsmitglieder der IGMG kostenlos. Der Bezugspreis ist im Mitgliedsbeitrag enthalten. Sabah Ülkesi Dergisi adet basılıyor olup: Türkiye, Bosna-Hersek, Lichtenstein, Mısır, Avusturya, İsviçre, İsveç, Norveç, Danimarka, Kanada, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Almanya, Belçika, Lüksemburg, Hollanda, Fransa, İngiltere ve İtalya ya dağıtılmaktadır. Sabah 6. yaşında ve 20. sayısına ulaştı! İlk başladığımız günden bu yana bizlerden desteğini esirgemeyen saygıdeğer büyüklerimize, dergimizin 20. sayısına kadar emeği geçen bütün yazarlarımıza, yayın kurulunda bulunan kıymetli arkadaşlarımıza ve en çok da ilk sayıdan itibaren bizi yalnız bırakmayan siz sevgili okuyucularımıza teşekkür ediyoruz. Yeni ve bir o kadar da bizim için özel olan 20. sayımızı hazırlarken kara haberlerin geldiği yön Filistin oldu. Yıllardır savaşın ve şiddetin kol gezdiği Filistin, gene kana bulanmaya başlamıştı. Zihnimiz yıllardır aynı fotoğrafı tarihi ne olursa olsun, gözümüzün önüne getirmekte Filistin ismi geçer geçmez; yerde kanlar içerisinde uzanmış bir çocuk ve başında feryat eden annesi Evet, bu cümleleri okurken çoğumuzun içinde bir burukluk oluşacağı gibi, bu burukluk hemen yerini başka düşüncelere bırakacaktır ve biz Filistin i az sonra gene unutacağız. Hayır, Filistin unutulmamalı diyoruz ve 20. sayımızda sizler için Filistin özel sayısı hazırlayarak karşınıza çıkıyoruz. Sayımızdaki yazıların muhtevası noktasında arkadaşlarımızla gerçekleştirdiğimiz uzun mütalaalardan sonra, zihinlerde hiç bilinmeyen ve gösterilmeyen bir Filistin fotoğrafı oluşturmaya çalıştık sizler için. Her şeyden önce orda insanlar sabah kalkıp işe gitmekte, çalışmakta, aile kurmakta, fırsat buldukça sanatını yapmakta ve tabii ki bunlarla beraber savaşmakta, kendilerine karşı savaşanlara karşı! Biz savaştan ziyade Filistin in eskiden günümüze resmini çekip, bütün dinlerin buluşma noktası olan Kudüs ün çevresinde sizlerle biraz dolaşacağız. Kudüs, Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa Harem-i Şerif ve Efendimiz A.S.V.'ın Miraç a çıkış noktası (Kubbetüs Sahra), dolayısıyla çok önemli... Tabii ki bazı farklılıklarla Yahudi ve Hıristiyanlar için kutsal olan yerler Müslüman inancında da var. Yani aslında bu şehirdeki her şey Müslümanlar için çok anlamlı. Hıristiyanlar için Hz. İsa'nın doğum (Betlehem - Arapça Beytüllahim) ve ölüm noktası, kutsal kabri (Kıyamet Kilisesi) burada. Yahudilerin Dünya'daki en önemli hatta yegâne kutsal noktası Ağlama Duvarı (Hz. Süleyman mabedinin bugüne ulaşan tek kalıntısı) ve Armageddon'un başlayacağı yer Tur Dağı. (Zeytin Dağı) Dindar Yahudiler, çocuklarına her akşam kutsal kitaplarından bir ayeti şarkı olarak okuturlar; Seni unutursam, ey Kudüs, sağ elim hünerini unutsun!.. Eğer seni anmazsam, eğer Kudüs'ü baş sevincimden üstün tutmazsam, dilim damağıma yapışsın. Bizler en azından Yahudiler kadar değer verseydik ve sevseydik Kudüs ü belki de zihnimizdeki fotoğraf farklı olurdu şimdilerde Ve gene aynı fotoğraf zihnimizde, Bosna da, Beyrut ta, Bağdat ta benzer karelerle oluşmazdı. Bir sonraki sayımızda buluşmak üzere hoşcakalın! sabah 3

4 Mahmut Bülbül Filistin deki siyasi çelişkilerin 19. yüzyıldan itibaren enternasyonal bir boyuta çekilmesi, bilimsel tarihin o Kutsal Topraklar üzerine olan algılayışını etkilemiştir. Filistin in asıl tarihini salt ve yegâne bir geçmiş olarak nitelendirmek ve bu niteliği, Filistin deki aktüel duruma getiren düz çizgili basit bir gelişim olarak görmek, siyasetin tarih şuuruna etkileşimini göstermektedir. Bu olguyu göz önünde bulundurarak Filistin tarihini genel hatlarıyla periyodik bir şema içerisinde ele almak ve araştırmak, büyük önem arz etmektedir. Milattan 2 bin yıl öncesine dayanan ve Mezopotamya medeniyetleri arasında Philister toplumu olarak bilinen etnik grubun yerleşim alanları şu anki Filistin sahil sınırları içerisinde olduğu bilinmektedir. Bu Philister toplumun Hint-Avrupa dil ailesine Palaistine veya Palaestina olarak aktarılması, Filistin kelimesinin etimolojik kökünün Philister topluluğunda olduğunu göstermektedir. Bilhassa Romalıların milattan önce 63 yılında Filistin topraklarını ele geçirmeleri ve o beldeyi Syria eyaletine ilave etmeleri çok önemlidir. Filistin, Romalıların fethine kadar coğrafi açıdan belirlenmemiş sınırlar içinde yer almaktaydı. Roma İmparatorluğunun bu yapılanması Filistin kavramının etnik bir isimlendirmeden siyasi ve stratejik bir bölgeleşmeye geçiş noktası olmuştur. Tarih biliminde Filistin ve Osmanlı 4 sabah

5 sabah 5

6 Orta-Doğu yüzyıllar boyu önemli transit yolunu oluşturmuş ve medeniyetler arasında kültürel temasların ve takasların birleştiği belde haline gelmişti. Filistin tarihini özelleştiren ve yeni sosyokültürel dengelerin altyapısını hazırlayan, şüphesiz ilahi Kitaplar ve Peygamberlerin sahneye çıkmasıyla gelişmiştir. Bu sahnenin ise bir başka bölümünde ön plana çıkan bir diğer topluluk Semit (Samî) kökenli İsrail oğulları olarak isimlendirilen, bugünkü Yahudilerdir. İsrail oğullarının Mısır dan kaçışı ve Filistin in kuzey bölgelerine yerleşmeleri ve orada şahlanıp Davut ve Süleyman(as) ın egemenliği altında yükselip devlet kurmaları, hem tarihi hem de Kur'anî bir olgudur. Kudüs şehrindeki Süleyman Mabedi, Babilliler tarafından M.Ö 578 yılında yağmalanır ve yağma sırasında tapınakta bulunan Ahit Sandığı nın yok edildiği veyahut kaybolduğu söylenmektedir. Bu kayıp İsrail oğullarının kendilerini ve kimliklerini yeniden tanımlamaya sevk etmiştir. Babillilerin zulmünden kurtulan Yahudiler, artık dini bir birliktelikten milliyetçi bir uzlaşmaya yönelmişlerdi. Yahudi ırkı böylelikle ideolojik bir yapıya dönüşmüş ve kültürler arasındaki sıkıntılara zemin hazırlamıştı. Roma İmparatorluğunun o bölgelere getirmiş olduğu dengeler M.S. 636 yılında Hz. Ömer önderliğinde Kudüs ün fethinden sonra yeni boyutlar kazanmıştı. Artık Filistin toprakları ilk defa Müslümanlar tarafından idare edilmekteydi. İslam ın hüküm sürdüğü o beldeler, daimi bir barış çerçevesi içerisinde kalamamış ve M.S 1516 yılında son olarak İstanbul a, Osmanlı hükümdarlığına bağlanmıştır. Osmanlıların yönetmiş olduğu Kutsal Topraklar (arazi-i mukaddese) batı Tarih biliminde çokça eleştirilmiştir. Osmanlılar hakkında var olan önyargılar, sabit olan gerçeklere rağmen, yukarıda bahsetmiş olduğumuz siyasal etkileşimin bir ürünüdür. Son yıllarda Osmanlıyı yeniden düşünme, değerlendirme, düzeltme ve egemen olduğu toplumları tekrar analiz etme çabası, Batı tarihsel araştırmaların kapsamında bir ilke adım atılmış bulunmaktadır. Batı Tarihçileri, Osmanlının Filistin topraklarına uyumunu, orada bulunan lokal hükümdarlıklarla homojen ilişkilerini ve yönetme kabiliyetlerini yaptıkları araştırmalar ile gün ışığına çıkarmaktadırlar. Bu tutuma öncülük eden araştırmalar ise, Osmanlı sınırları içerisinde sürekli varlığını hissettiren dinamik bir yapının olması ve bu yapının karşılıklı etkileşiminin analizinden elde edilen bilgilerin sonucudur. Osmanlılar için Filistin 19. yüzyıla kadar mühim bir ekonomik potansiyele sahip olmayan ve demografik anlamda büyük bir ağırlığı da hissedilmeyen bir vilayet olarak bilinmektedir. Osmanlılar için Filistin in önemi ekonomiden ziyade stratejik bir yapıyı teşkil etmesi konumuydu. Bu stratejik konumu ise dini boyutlara bağlıydı. Hicaz bölgesinin korunması, ulaşımın geliştirilmesi, şehir yapılanmaların ilerletilmesi gibi konseptler projelendirilmiştir. Kanuni Süleyman tarafından Kudüs şehrinin çevresine yaptırılan surlar bunun bir örneğidir. Diğer vilayetlere kıyasen Filistin deki yönetim metodu, sadece güvenlik ve askeri kontrol bazında olmuştur. İstanbul veya Bursa şehirlerinde olan lokal yönetim sistemlerinin çok az bir kısmı Filistin de uygulanmıştı. Tanzimat fermanıyla birlikte gelen reformlar yeni bir siyasi alt yapı oluşturmuş ve bütün lokal idareleri merkezi bir sisteme bağlayıp daha iyi kontrol etme garantisi sunmuştur. 19. yüzyıl milliyetçi kimliklere sarılan ve Osmanlıya karşı tutum sergileyen Arapların yanı sıra Siyonist düşüncelerin hayata geçirildiği bir zaman dilimidir. Yahudilerin bir devlet çatısı altında birleşmeleri, Siyonist ideolojisinin nasyonal çabalarından meydana geldiği iddiası oldukça mühimdir. Siyonizm bir anlamda spesifik Yahudi milliyetçiliğidir ki, kolektif bir kader tayini, algılayışı ve sınıflandırması olan kompleks bir ideolojidir yılında bilinçli olarak Filistin e göç başlatmış devlet kurma hedefinin bir nebzede olsa altyapısını kurmuştur. Tabii burada ilk akla gelen soru, Osmanlının bu duruma neden müdahale etmediğidir. Köklü gelişmelerin analizi, tarih biliminde bir genelliğe bağlanmaz. Tarihi oluşumlar belirli evreler içerisinde çözümlenir ve zaman sürecindeki aktörler ve çıkarlar detaylı bir süzgeçten geçirilir. Buna binaen Osmanlılar Yahudi yerleşiminden bihaber değildiler. Osmanlı hükümdarlığında, lokal idarecilerin ve uluslararası baskının getirmiş olduğu istikrarsız bir eylem oluşmuştur. Osmanlı dünyasında Balkanlardan sonra Kutsal Topraklar`da da ortaya çıkan bağımsızlık çabaları, Osmanlı yetkililerini huzursuz etmiştir. Bu oluşumun arka planında Avrupalı güçlerinin de payı olduğu kaçınılmazdı. Her şeyden önce İstanbul ilk etapta Odessa kentindeki konsüle göçün ve arazi iktisabını yasaklanmasını emretmiş ve bunu sırf Yahudiler için geçerli bir yasadan ziyade Avrupalıların geneline yönelik olduğunu arşiv dokümanları göstermektedir. Bir başka düzenleme ise, Kutsal Topraklar`a seyahat edenler için zaman sınırlaması konulmasıdır. Bu yüzden Avrupalılar tarafından büyük tepkilere maruz kalan Osmanlılar, en son ve istikrari tutumunu Mayıs 1901 yılında kamuoyuna sunmuştur. Siyonizm in Liderini sert bir dille uyaran Sultan 2.Abdülhamit, Osmanlıların Filistin topraklarına bağlılığını tekrar tekrar vurgulamıştır. Birinci Dünya Savaşının bütün dengeleri alt üst etmesi ve İkinci Dünya savaşından sonra Filistin toprakları üzerine kurulan İsrail devleti, antik cağa kadar uzanan kültürel ve siyasal bağlantıların getirmiş olduğu bir serüvenin neticesi olması, tarihi bir gerçektir. Sonuç olarak altını çizmek istediğimiz vurgu sudur ki, Filistin tarihi kapsamındaki ittihatların, bariz bir yapıya sahip olmadığı, ve bilimsel tarihinde bu noktada aydınlatıcı bir enstrüman olarak gün ışığına çıkması, biz Avrupalı Müslümanlar için kayda değer bir kıymet olarak algılanması önem arz etmektedir. 6 sabah

7 Aşk ın Yaktığı Şehir Bülent Esin Ateş içindeki bir gül bahçesinde yaşanmış bir gençlik Bir tarafta güzel olan her şeyi unutmuş bir toplum, diğer tarafta yalnızlık kadar anlaşılamamış bir güzellik. Bir tarafta hakikatin mezar taşı olan putlar, diğer tarafta balta misali keskin hakikat. Bir tarafta sadece hüznü unutmak için yaşanan eğlence, diğer tarafta insanlık için yakılan ağıt, çekilen çile. Bir tarafta ateş, diğer tarafta gül bahçesi. Bir tarafta yolun başı İbrahim, diğer tarafta yolun kemale erdiği Kudüs Allah ödüllendirdiği zaman böyle ödüllendirir, vaat ettiği zaman böyle vaat eder. Küfrün içindeki bir bataklıktan İbrahim gibi bir gonca çıkartır. Kokusunu bütün dünyaya zamanı hiçe sayarak yayar. Bu kokuyu bir kalbi olan herkes hisseder. Kudüs teyse bu kokuyu duyumsamak için bir kalbe bile gerek yoktur. sabah 7

8 Allah İbrahim in soyunu bereketlendirecek, çocuklarından peygamberler yaratacaktı. Bu peygamberler insanlığa tek bir tanrının varlığını anlatacaklar, Allah a şerik koşulan her putu kırmak için savaşacaklardı. Bu büyük bir misyondu. Var olan ve var olacak bütün medeniyetlere Allah ın adaletini anlatmak... Bunun için Allah İbrahim in soyundan gelen Musa ve önderlik ettiği kavmi ile ahitleşti. Allah onlara yaşamaları, korumaları ve yaymaları için yaptığı ahitin belgesini, Tevrat ı verdi. Bu belge ki, Allah a en yabancılaşmış bedenler tarafından bile, din ile adaletin birleştiği ilk yazılı metin olarak kabul edilir. Bu antlaşmanın uygulanabilmesi için öyle bir laboratuar oluşturulması, öyle bir devlet kurulması, öyle bir medeniyet inşa edilmesi gerekiyordu ki, bu yükü ancak Kudüs kaldırabilirdi. Ve Allah Kudüs ü kutsal kıldı. Neden Allah Kudüs ü kutsal kıldı sorusunu merak edenler, cevabı dünyanın o günkü siyasi haritasında arayabilirler. Göreceklerdir ki, Kudüs dünyadaki bütün büyük imparatorluklarının merkezinde kalmaktadır. Kuzeyde Yunan medeniyeti, güneyde ihtişamlı Mısır, doğuda ise Mezopotamya nın bereketi üzerine inşa edilen Asur Zaman değişecek Yunan medeniyetinden Roma, Asurlulardan Babilliler, Babilliler den Persler doğacaktır. Ama Kudüs hep medeniyetlerin merkezinde kalacaktır. Allah ın dini ancak bu merkezden bütün dünyaya yayılabilir, bütün medeniyet havzalarını derinden etkileyebilirdi. Öyle de oldu Ancak Kudüs çok değerliydi ve İsrailoğulları nın bu şehri elde edebilmeleri için ilk başta onu hak ettiklerini ispatlamaları, Allah la yaptıkları antlaşmaya, verdikleri söze sadakatlerini göstermeleri gerekiyordu. Verilen ilk görev Filistin bölgesini putlardan ve putperest kavimlerden temizlemekti. Allah ın emirlerine göre bir devlet kurulacaksa, oluşum aşamasındaki bu devlete zarar verebilecek her türlü batıl inanış temizlenmeliydi. İsrail oğulları Filistin topraklarına geldiklerinde, bölgede 7 tane Kenan kavmi yaşamaktadır. Kenanlıların kurmuş oldukları 31 şehir bulunmaktaydı ve Kudüs bu şehirlerin kalbiydi. Kenan kavminin şehirleri teker teker düşmekte, Allah ın birliğine inanmayan putperest halk bölgeden çıkartılmaktaydı. Yıllar süren hasretin vuslatı olan kente Hz. Davut zamanında kavuşulacak, Kudüs yeni kurulmakta olan ilk tek tanrılı din devletinin başkenti olacaktır. Hz. Süleyman, Beytü l-makdis i inşa ettirdiği zaman İsrailoğulları da Allah la yaptıkları antlaşmanın yeni bir aşamasına giriyorlardı. Hz. Süleyman ın önderliğindeki İsrailoğulları tarihin görmüş olduğu en büyük imar faaliyetine girişti. Bunu yaparlarken onlara cinlerin, vahşi hayvanların ve hatta şeytanların bile boyun eğdiğini Kuran dan öğrenmekteyiz. Hz Süleyman ın vefatından sonra Yahudi boyları arasında bir karışıklık ve bölünme yaşanmış olsa bile, Kudüs ün insanlara sunduğu manevi hazineler insan ruhunu zengin kılıyordu. Kudüs te, dünya ile manevi âlem arasındaki perde o kadar incelmiş, o kadar saydamlaşmıştı ki, insanlar manevi âlemin reel tezahürlerini gündelik hayatlarının bir parçası olarak görmeye başlamışlardı. Beytü l-makdis te kesilen kurbanların dumanı rüzgâr hangi taraftan eserse essin 8 sabah

9 direkt olarak gökyüzüne çıkmaktaydı. Her köşe başında bir peygamber görmeniz gayet doğaldı. Bunda şaşılacak ne vardı ki? Allah insanlara sadece manevi hayatın lezzetlerini değil aynı zamanda dünya nimetlerinin bereketini de bahşediyordu. Kudüs te yaşanan refah ve bereketin, mutlak temin edicisinin Allah olduğu çok açıktı. Düzenli olarak her altı senenin sonunda toprak iki kat mahsul veriyor ve İsrailoğulları yedinci seneyi çalışmadan geçiriyorlardı. Allah İsrailoğulları ile birlikteydi, evi onların şehri Kudüs te, Beytü l-makdis teydi. Bu gün Tapınak Dağı olarak adlandırılan tepe üzerine kurulmuş olan Beytü l- Makdis, Allah ın Musa ya vermiş olduğu kutsal emanetlerin saklandığı yegâne merkezdi. Ancak İsrail in kralları kibre kapıldılar. Allah ın kötü saydığı her şeyi, büyük egolarının beslediği ihtiraslarıyla yaptılar. Allah a şirk koştular, fallarla ilgilendiler. Tahtları için babalar çocuklarını, çocuklar babalarını öldürdü. Hatta ihtirasın eli peygamberlerin canına dahi uzanmaya başlamıştı. Tepede başlayan bozulma gittikçe halka da yayılmaya başladı. Bozulmanın başında gösterdikleri umursamazlık, zamanla kendi maneviyatlarını silikleştirdi. İsrailoğulları yönetilmesi zor, sert enseli bir kavimdi. Kudüs ise sadece İsrail oğullarının Allah la yaptıkları anlaşmanın bedeliydi. Yahudiler Allah la yaptıkları ahitlerine sadakatsizlik gösterdiler, Allah da onlardan Kudüs ü aldı. Nebukadnezar (Buhtunnasır) komutasındaki Babil ordusu Kudüs ü iki senelik bir kuşatmanın ardından işgal eder. Şehir Beytü l-makdis le birlikte yakılır, yıkılır, yağmalanır. İnsanlar kitleler halinde katledilir. Geriye kalanlar ise Babil e esir olarak götürülür. Yahudi takvimine göre şehrin düştüğü av ayının dokuzu, İsrail oğulları için bu gün bile yas günüdür. Yahudilerin tuttukları yas katledilmiş olmalarının, ellerinden bütün zenginliklerinin alınmış olması, tekrar esir bir millet haline gelmelerinin yası değildir. Yahudilerin yası Kudüs ü kaybetmiş olmalarının yasıdır. Babil nehirlerinin kıyısında oturduk ve Sion u (1) hatırladığımızda ağladık. İçindeki söğütler üzerine harplarımızı astık. Çünkü orda bizi sürgün edenler bizden bir şarkı istediler. Ve bize acı çektirenler bizden şenlik istediler. Bize Sion şarkılarından birini söyleyin dediler. Tanrı nın şarkısını yabancı topraklarda nasıl söyleyebiliriz? Eğer seni unutursam ey Kudüs sağ elim hünerini unutsun. Eğer seni anmazsam, eğer Kudüs ü en büyük sevincimin üstünde tutmazsam dilim damağıma yapışsın. (2) Babil sürgünü Yahudiler açısından sadece bir travmayı değil, aynı zamanda teolojik bir kırılmayı da ifade ediyordu. Çünkü Yahudiler, Allah ın emir ve yasaklarının yazılı olduğu Tevrat ı içinde barındıran Ahit Sandığını kaybetmişlerdi. Ancak Kudüs ün hatırasını kaybetmeye hiç niyetleri yoktu. Babil devletinden şehrin yıkık harabelerini hiç olmasa sende bir gün ziyaret etmeleri için izin aldılar. Bu ziyaret onlar için hac vazifesini yerini getirmek manasına gelmekteydi. Yıkılmış olan Beytü l-makdis in harabelerinde ağlamak Yahudiliğin en önemli ibadetlerinden biri haline gelmişti. Pers Kralı Sirüs, Yahudi halkına Kudüs e geri dönmeleri için izin verdiğinde, aradan ancak bir insan nesli kadar za- sabah 9

10 man geçmişti. Ancak ikinci tapınağın inşasına başlandığı zaman her şey o kadar değişmiş ve ruhunu kaybetmişti ki, Kudüs bile eskilerin hatırasıyla yâd edilmekten kendini kurtaramayacaktı. Ellerinde yazılı bir dini metni kalmayan Yahudiler, dinlerini yeniden ve milliyetçi bir yaklaşımla yorumlama yolunu seçtiler. Yeni yorumlanan dini anlayışta Tevrat, bütün insanlık için değil, sadece Yahudi soyundan gelen insanlar için gönderilmiş bir kitap olarak tanımlandı. Babil sürgününde başlayan değişimin, epistemolojik bir zemine oturtulmasını sağlayan Ezra (Üzeyir), bu konuda çok sert davranıyordu. Hatta Ezra kendi kitabında, başka ırklardan evlenmiş 112 Yahudi nin hepsinin ismini saymış ve onları karılarını boşamaya zorlamıştır. Yahudi ırkı saf ırk olmalı, başka bir ırkın kanı karışmamalıydı. Bu algı ise Filistin e gelen ilk atalarından çok farklıydı. Belki de bu yüzden ne Kudüs eski Kudüs, ne de yeniden inşa edilen Beytü l-makdis eski Beytü l-makdis ti. Ama en azından kurbanlarını kesebiliyorlar, sabah duasını tapınaklarında edebiliyorlar, cennet bahçelerinin yeryüzündeki tezahürü olan 2. Beytü l-makdis te ruhlarını arındırabiliyorlardı. Yahudilik dini ritüellerinin şekillenmesi ve ibadetlerinin yapılandırılması, Kudüs te oluşmuştur demek oldukça eksik bir tabir olur. Kudüs zaman içinde Yahudiliğin dini ritüellerinin ve ibadetlerinin bir parçası haline gelir. Bozulmuş olan dini yapıyı düzeltmek için Allah yeryüzüne tekrar peygamberlerini gönderir. Ama bu sefer Yahudiler peygamberlerinin yanında değil karşısındaydılar. Onların sözünü dinlemek şöyle dursun, mucizelerine bile sırt çeviriyorlardı. Çürüyen ve çürüdükçe güçlenen din adamları sınıfı, peygamberleri büyücülükle ve akıl karıştırmakla suçluyor, atalarının geleneğine karşı çıktıkları gerekçesiyle Yahudi halkının nefretini peygamberleri üzerine yöneltiyordu. Ancak kendilerinin Roma medeniyetinin etkisi altında kaldıklarını göz ardı etmekteydiler. Aslında onların, diğer bütün medeniyetlere nüfuz etmeleri gerekirdi. Yahudi ulusu kendini tekrar üretmeliydi. Tazelenmeli, Allah ile yaptığı ahiti yenilemeliydi. Kirlenmiş inançlar, bir bebeğin masumiyetini arar. Masumiyet, tazelik, saflık Meryem in rahmine düşmüştür. Bu masumiyet o kadar saftır ki, erkek eli değmemiş bir bakirenin doğum sancıları Kudüs e büyük bir onur daha katacaktır. Babasız dünyaya gelen Hz. İsa, Kudüs teki din adamları sınıfının prestijini sarstığı gibi, büyük insan kitlelerini de arkasında toplamayı başarmıştı. İsa Tanrı ile yapılacak yeni bir antlaşmadan ve Kudüs ün kralı olmaktan bahsediyordu. Böylece hem Yahudi din otoritelerinin, hem de Roma nın hışmını üstüne çekmekteydi. Bu yüzden Yahudi yüksek mahkemesi Sanhedrin, İsa hakkında ölüm kararı çıkarmış ve Roma valisi Pontius Pilatus kararı onamıştı. Hz. İsa artık kutsal topraklardaki son günlerini yaşamaktaydı. Hz. İsa dan yüzlerce yıl sonra Hıristiyanlığı kabul eden Roma, Kuran-ı Kerim deki ayetlerin aksine, Hz. İsa nın bir tanrı olduğu ve çarmıha gerilerek öldüğü tezini benimser. Ölümüyle bütün insanlığın günahının kefaretini ödeyen Tanrı İsa nın yaşadığı şehir ne de kutsaldır. Sırtında idam edileceği haçını taşıyan İsa nın yürüdüğü sokaklar ne kadar hüzünlüdür ki, dövülmüş ağır bir işkenceden geçmiş Tanrı nın oğlu İsa, o sokaklarda on dört kez sendelemiş, yükünü düşürmüş ve dinlenmek zorunda kalmıştı. Çarmığa gerildiği kayalık ise ne büyük bir acıyı hatırlatır. Bir tanrının, insanlar için bedenini feda ettiği bu kayalar nerededir ki, bir Hıristiyan o kayalara kapaklanarak ağlasın? Ya yeniden dirildiği mezarı? Belki de yeryüzünün en kutsal yeri orasıdır. Roma böyle inanmaya ve hissetmeye MS. 325 teki İznik Konsili ile başladı. Ancak böyle hissetmeye başlamadan önce, tarihler henüz M.S. 70 i gösterirken, Kudüs ü yerle bir eden işgalin acısını, Yahudi ulusuna tattıracaktı. Yahudiler o tarihten itibaren ancak Beytü l-makdis in ayakta kalabilmiş bir duvarının önünde ağıt yakmakta, 3. Beytü l- Makdis in inşa edileceği günün hayali ile ağlamaktadırlar. Eski günlerin manevi ihtişamından geriye sadece yıkık bir duvar kalmıştı. Bu duvara bir isim koydular. Ağlama duvarı Yıkık bir duvar, hepsi bu, gözükürde daha fazlası yok. Ancak o yıkık duvarın Yahudiler için anlamı, yeryüzünde var olan her nesnenin anlamından daha değerlidir. Kendi vücutlarının anlamından bile daha değerli Bir Hıristiyan için ise Kudüs Hz. İsa demektir. Hıristiyan teolojisinin tanrılaştırdığı İsa, Kudüs te manevi varlığını her köşe başında hissettirir. Kilise Hz. İsa nın kişiliğini cismanileştirmek, O nu dokunulabilir kılmak için elinden geleni yapmıştır. Hz. İsa nın doğumundan çarmıha gerilene kadarki, hayatıyla ilgili bütün önemli merhaleleri adına, Kudüs te büyük kiliseler yapılmıştır. Özellikle Hz. İsa nın öldürüldüğü, yıkandığı, defnedildiği ve dirildiği kabul edilen yerde inşa edilen Kutsal Kabir kilisesi bütün Kilislerin anası olarak kabul edilir. Ya da Via Dolorosa, olarak adlandırılan Hz. İsa nın çarmıha gerileceği yere kadar haçını taşımak zorunda bırakıldığı yol üzerine inşa edilmiş on dört kilise, o günü hissetmek isteyen Hıristiyanlar için, adeta bir zaman tünelidir. Kudüs te Hz. İsa nın hatırasına atfedilen kırk kadar yapı bulunmaktadır. Havarileriyle söyleştiği, son yemeğini yediği, Roma askerlerine yakalandığı zeytinlikler bu zamansal kırılmaya özel bir boyut katar. Çünkü binlerce yıllık ömrü olan zeytin ağaçları Hz. İsa zamanında olduğu gibi, bu gün hala oradalar. Ancak şu da bir gerçektir ki, İncil Kudüs e Tevrat ın verdiği kutsamayı vermez. Yahudilere göre Kudüs dinleri gereği değerlidir ve kutsaldır. Hıristiyanlık içinse, Müslümanlıkta olduğu gibi hatırası itibarı ile kutsaldır. Aslında erken dönem Hıristiyan Avrupa sında Kudüs çok da büyük bir önem atfedilmeyen bir şehirdi. Hatta Hz. Ömer şehri fethettiğinde, Hz. Muhammed (S.A.V) in miraç yolculuğunun başladığı yer olan tapınak dağını bulmak için bir araştırma yaptırtmak zorunda kalmıştı. Tapınak dağını ise şehir çöplüğünün altında bulmuştu. Zaman içinde Tevrat tan da etkilenen Hıristiyan filozoflar, dini ritüellerinde zaman ile mekân arasındaki bağlantı 10 sabah

11 eksikliğini Kudüs üzerinden tamamlama yolunu seçmişlerdi. Bir inanana falanca zamanda şu olmuştur demekle, işte burada bu olmuştur demek arasındaki fark vardır. Bu fark dini ritüellerin yaşanılan güne etkisine ahlaki bir zemin temin eder. Bu yüzden zaman içinde Kudüs Papalar tarafından kutsanmıştır. Papalar onu ele geçirmek için, Hıristiyanlık teolojisiyle çelişse dahi, ordular kurup kan dökmüşlerdir. Zaman içinde Kudüs o kadar yüceltilir ki, kutsal bir şehirden mitolojik bir kahramana dönüşür. Tanrı nın şehri göksel Kudüs Kıyamet günü yaklaştığında, şu an gökyüzünde olan Tanrının şehri yeryüzüne inecektir. İşte bu şehir gerçek Kudüs tür. Bu şehir cennetten bir şehirdir. Kıyamete az kala dünya ile arasında az bir fark kalacak şekilde havada asılı duracaktır. Dünya buradan yönetilecek, hastalık, savaşlar ve her türlü kötülük dünyadan silinecektir. Çünkü Mesih dünyaya geri dönmüştür ve kıyamet artık çok yakındır. Müslümanlık içinse Kudüs, ne Yahudiler gibi İslam ın dini ritüellerinin bir parçasıdır, ne de Hıristiyanlar gibi mitolojik şehirdir. Başta İslam ın, Kuran da da geçen İbrani peygamberlere derin bir sevgisi vardır. Bu peygamberlerin birçoğunun Kudüs te yaşamış olması, onların kutsiyetinin mirasçısı olan Müslümanlar için, şehri manevi bir merkez haline getirmektedir. Ayrıca Hz. İdris ve Hz. İsa nın göğe, Hz. Muhammed (S.A.V) in miraca yükseldiği şehir olması Kudüs e, Allah ın sevgisine mazhar olmuş bir kent olarak derin bir kutsallık katmakta. Bunun yanı sıra Müslümanların ilk kıblesinin Kudüs olması, İslamiyet'in Kudüs ü dini bir merkez olarak tanımladığının Kuranì bir ispatıdır. Bu gün Müslümanlar için Kudüs sadece kutsiyeti olan bir şehir değil, aynı zamanda bir medeniyet olarak verilen var olma mücadelesinde, onuru, gururu ve namusu simgelemekte. Rönesans la birlikte başlayan batıya karşı geri çekilmede, kendisini savunduğu en uç ve en önemli kaledir. Kubbetüs Sahra, Hz. Muhammed (S.A.V) in miraca yükseldiği kaya üzerine inşa edilmişti. Mescid-i Aksa ise İslamiyet te Hz. Süleyman ın inşa ettiği Beytü l-makdis in, bir devamıdır. Allah ın gönderdiği bütün dinler arasındaki birliğin ve diğer bozulmuş olan hak dinlerin yerine gelen İslam ın, dinlerin sonuncusu olduğunun simgesidir. Hz. Muhammed miraca çıkmadan önce bütün peygamberlere burada imam olmuş, onlara burada namaz kıldırmıştı. Bu bakımdan Kudüs ü kaybetmek demek Müslümanların onurunu kaybetmesi demektir. Çünkü Kudüs kendisinden önce gelen bütün dinlere ve medeniyetlere, Müslümanlığın Allah ın gönderdiği son din olduğunu haykırır. Çünkü hiçbir Yahudi ve Hıristiyan orada Müslümanlar var olduğu sürece İslamiyet in ışığını görmemezlikten gelemez. (1) Tapınak Dağı (2) Teilim-Mezmurlar 137:1-6 sabah 11

12 Yüreğimizin üstündeki tül: 12 sabah

13 "Ve Kudüs Şehri. Gökte yapılıp yere indirilen şehir. Tanrı şehri ve bütün insanlığın şehri. Altında bir krater saklayan şehir. Kalbime bir ağırlık gibi çöküyor şimdi. Ne diyor ne diyor Kudüs bana şimdi." (1) Enes Bayraklı Kudüs-ü Şerif; peygamberler şehri, Mirac mucizesinin mekânı, Müslümanların ilk kıblesi mescidi aksanın olduğu mübarek belde Dünyanın sayılı kadim şehirlerinden birisi olan Kudüs ün kuruluşu MÖ.1900 yıllarında Kenaniler dönemine kadar gider. Tarih boyunca şehir hepsinin ortak manası barış ve kutsal olan anlamına gelen, Yerushalayim, Yerusalim, Hierusalem, Ursalem, Yebus, Sion, Ir-Davud, Ilya, Medinetü Beyti l-mukaddes, Beytü l-makdis, Daru s-salem, el-kuds, Kudsu Şerif gibi isimlerle anılmıştır. Ancak Kudüs, İslam hâkimiyeti ve Osmanlı Dönemi hariç özellikle son yüzyılda Filistin halkına reva görülen gözyaşı ve zulmün eksik olmadığı bir şehir olmuştur. Hz. Davud MÖ. 997 de Kudüs ü ve çevresini fethetmiş ve şehri İsrail ve Yuda krallığının başkenti yapmıştır. Hz. Davud un ölümünden sonra onun planladığı mabedi oğlu Hz Süleyman inşaa etmiştir. Hz Süleyman ın vefatından sonra krallık Yuda ve İsrail krallığı olmak üzere ikiye bölünmüş ve İsrailoğulları Hz Davud un ihya ettiği tevhit inancını bozarak çeşitli putlara tapmaya başlamışlardır. KUDÜS sabah 13

14 Babil Kralı Nebukadnezar (Buhtunnasır) MÖ. 568 de Kudüs ün sahibi İsrail krallığına son vererek Süleyman mabedini yıkmış ve Yahudileri Babil e sürmüştür. MS. 538 de Babil i işgal eden Pers Kralı II. Kyross Yahudilerin Filistin e dönmelerine ve Süleyman Mabedini ikinci defa inşaa etmelerine izin vermiştir. Bölge zamanla Roma imparatorluğunun hâkimiyeti altına girmiştir. MS. 70 de başlayan Yahudi ayaklanması sonrası Roma Kralı Titus, Süleyman mabedini yıkıp yerine roma tanrılarına tapılan Jüpiter mabedini yaptırmış ve Yahudileri dünyanın dört bir yanına sürmüştür. Roma imparatorluğunda Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesinde sonra İmparator Jüstinyen 530 yılında Jüpiter tapınağının bulunduğu yerde Hz. Meryem kilisesini inşaa ettirmiştir. Bu kilise 7. Yüzyılın başlarında Filistin i fetheden Sasani İmparatoru II. Hüsrev tarafından yıktırılmıştır. MS. 683 te İslam orduları şehri fethettiğinde Hz. Meryem kilisesinin sadece kalıntıları bulunmakta idi. Şehrin anahtarlarını bizzat teslim alan Hz. Ömer, Yahudilerin şehre dönmelerine izin vermiş ve şehir sakinlerine inanç özgürlüklerini garanti altına alan bir emanname vermiştir. Yine aynı dönemde eskiden Süleyman Mabedi nin bulunduğu yerde Mescid-i Aksa ilk haliyle ahşap olarak inşaa edilmiştir. Zamanla birçok defa yeniden inşaa edilen Mescidi Aksa 1033 yılında yaşanan depremin ardından yıkılmış ve 1035 yılında bugünkü haliyle Fatımi Halifesi Ali Azzahir tarafından inşaa ettirilmiştir. Peygamber efendimizin miraca yükselirken üzerine bastığı ve havada asılı olduğuna inanılan muallâka kayasının üzerine Halife Abdulmelik döneminde Kubbetüs Sahra inşaa edilmiştir. Yukarıda anlatılan tarihi gerçeklerden de anlaşıldığı üzere şehir ve özellikle mescidi aksa ve Kubbetüs Sahranın bulunduğu alanda birçok sembolik önemi olan binalar vardır. Yahudilerin Süleyman mabedinden geriye kalan tek bölüm olduklarına inandıkları ağlama duvarı hem mescidi aksanın dış duvarlarından birini teşkil etmektedir hem de peygamber efendimizi İsra (gece yürüyüşü) hadisesi sırasında Mekke den Mescid-i Aksaya getiren bineği Burakı bu duvara bağladığına inanılmaktadır. MS yılında Haçlı orduları şehri işgal etmişler ve Yahudi, Müslüman, Hıristiyan ayırımı yapmadan kişiyi katletmişlerdir Yılında Selahaddin Eyyubi, şehri haçlılardan geriye almış ve yüzyıllar sürecek olan bir barış ve refah dönemi başlamıştır. Yavuz Sultan Selim döneminde şehir 1517 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman döneminde şehir büyük imar faaliyetlerine sahne olmuştur. Şehrin Surları genişletilip yenilenmiş, Kubbetussahra ve Mescid-i Aksa tamir edilmiştir. Uzunluğu 4 km olan surlarda 7 tane kapı vardır, bunların en güzeli Şam Kapısıdır. Bunun dışında Zeytin dağına açılan Aslanlı Kapı ve Yahudi ve Ermeni mahallesine açılan Davud Kapısı vardır. Kudüs 1917 ye kadar 400 yıl Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır. Bu tarihte şehir İngilizler tarafından işgal edilmiştir. O dönemde Zeytin Dağındaki Osmanlı karargâhında subay olarak bulunan Falih Rıfkı Atay ın Zeytin Dağı adlı hatıratı okunmazsa olmaz sayılan kitaplar arasındadır. Osmanlı ordusunun şehri terk etmesini dolayısıyla şehrin İslam hâkimiyetinden çıkışını üstad Sezai Karakoç lirik bir üslupla aşağıdaki şiirinde tasvir etmiştir; "Ve Kudüsü terkettiğin o ikindi Birinci Cihan harbi günü vakti Kan sızdırıyor kaburga kemikleri Karlı dağlardan indirdiğin atların Bir evde perdeyi indiriyor bir kadın Mahşerin perdesini kıyametin perdesini Ağlıyor yere inen saçları Göğü yırtan kefen beyazı elleri" (2) Mahşerin perdesi, kıyametin perdesi inmiş ve Kudüs için Filistin için acı dolu yıllar başlamıştır den 1948 e kadar şehir İngiliz işgali altında kalmış, bu arada İngilizlerin göz yumduğu göçlerle birlikte Yahudi nüfusu hızla artmıştır İngilizlerin çekilmesiyle birlikte Yahudiler İsrail devletini ilan etmişler, bunu takip eden savaşta Arap ordularını mağlup ederek Filistin in büyük kısmına hâkim olmuşlardır. Kudüs zar zor işgal altına düşmekten kurtulmuştur. Fakat aradan 20 yıl geçmeden 1967 de çıkan 6 gün savaşında İsrail orduları Kudüs ü işgal etmişler ve ağlayarak ağlama kapısının önünde şükür 14 sabah

15 duaları okumuşlardır. O gün bugündür hiçbir BM kararını takmayan İsrail, Kudüs ü işgal altında tutmaktadır. Süleyman mabedinin kalıntılarını bulmak umudu ile mescidi aksanın altında tüneller açmakta ve bazı uzmanlara göre bir oldubittiyle Mescid-i Aksanın yıkılmasına sebebiyet vererek, Süleyman mabedini yeniden inşaa etmek istemektedir. Eski şehir de denilen doğu Kudüs te, Yahudi nüfusunu arttırmak için her yöntem denenmektedir. Kudüs şehri Yahudiliğin Hıristiyanlığın ve İslamiyet in mübarek olarak kabul ettiği birçok mekâna ev sahipliği yapmaktadır. Hz. İsa, Filistin in Beytüllahim şehrinde dünyaya gelmiş, Kudüs te tebliğini insanlara sunmuştur. Hıristiyanlara göre Hz İsa nın çarmıha gerildiği yer Kudüs tedir. Bu inanca göre Hz. İsa Aslanlı kapıdan Kıyamet Kilisesine kadar çarmıhını sırtında taşımış ve kilisenin bulunduğu yerde can vermiştir. Daha sonra tekrar dirilerek zeytin dağından göğe yükselmiştir. Bu yol via Dolorosa (Acılar yolu) olarak adlandırılır. Yahudilere göre Hz İbrahim, Hz. Süleyman, Hz. Davud ve Hz Zekeriya burada yaşamıştır. Ayrıca Süleyman Mabedi Kudüs te olduğundan Kudüs çok önemlidir. Yahudiler neredeyse 2000 yıldan uzun süren sürgün günlerinde Kudüs ü bir gün bile unutmamış ve her Şabat duasını Gelecek Yıl Kudüs te diyerek bitirmişlerdir. Bu azim ve kararlılıklarının karşılığında milyonlarca Müslüman ın çaresiz bakışları altında 1967 yılında Kudüs ü işgal etmişlerdir. Bunun dışında kıyamet koptuktan sonra insanların ilk dirileceği yerin Zeytin dağının etekleri olduğuna inanılmaktadır. Müslümanlar ise Kuran da zikredilen Mescidi Aksa nın (en uzak mescit) Kudüs te Süleyman Mabedi nin bir zamanlar bulunduğu tepede olduğuna inanmaktadırlar. Ayrıca yukarıda zikredilen tüm peygamberler ve onların getirmiş oldukları tahrif edilmemiş mesaj, tevhidi geleneğin bir halkası olduğundan Müslümanlar için Kudüs, Mekke ve Medine den sonra üçüncü mübarek beldedir ve aynen bu şehirlerde olduğu gibi Kudüs te de Harem bölgesi bulunmaktadır. Peygamber efendimiz bir hadisi şerifinde şöyle buyurmuşlardır. Ey Kudüs! Allah ın seçtiği toprak ve onun kullarının vatanı! Senin duvarlarından dünya, dünya oldu. Ey Kudüs! Sana doğru inen çiğ taneleri bütün hastalıklara şifa getiriyor. Çünkü geldiği yer, Cennetin bahçeleri. Üstad Nuri Pakdil in de dediği gibi Yüreğimizin yarısı Mekke dir, geri kalanı da Medine dir. Üstünde bir tül gibi Kudüs vardır. (3) İşte bu sebepten dolayı Kudüs Müslümanların gönlünde bir buhurdan gibi tütmektedir Filistin de Kudüs dışında Müslümanlar için en önemli şehir Hz. İbrahim, Hz. İshak, Hz. Yakup ve Hz. Yusuf un kabirlerinin bulunduğu Haremül Halil camiini bağrında barındıran El Halil kentidir. Bunun dışında II. Abdulhamid Saat Kulesi, Osmanlı Kışlası, Çeşmesi, Mahmudiye Camii ve Bahriye Camiini bağrında barındıran portakalıyla meşhur yafa Osmanlının Filistin de bıraktığı eserlere ev sahipliği yapmaktadır. Yafanın dışında Akka da da Osmanlıdan kalma Sultan Abdulhamid Saat Kulesi, Bahriye Camii, Zeytuniye Camii, Kale ve Napolyon u Akka da durduran Cezzar Ahmet Paşanın Camisi var. Yazıma burada son verirken Tevrat tan bir ayeti ibret olsun diye tüm Ümmeti Muhammede hatırlatmak istiyorum; Kudüs, ey Kudüs Seni unutursam ey Kudüs Sağ elim hünerini unutsun! Eğer seni anmazsam Eğer Kudüs ü baş sevincimden üstün tutmazsam Dilim damağıma yapışsın (Tevrat, Mezmur 137) (1) Sezai, Karakoç; Gün Doğmadan (Şiirler), Alınyazısı Saati, s. 627, Diriliş Yayınları, İstanbul, (2) Sezai, Karakoç; Gün Doğmadan (Şiirler), Alınyazısı Saati, s. 628, Diriliş Yayınları, İstanbul, (3) Bkz: Nuri, Pakdil ; Batı Notları, s.59, Edebiyat Dergisi Y., ankara, sabah 15

16 16 sabah

17 İsrail askerleri ile Filistinliler. Oyunda her zaman bir çekişme vardır ve İsrail askerleri Filistinli çocukları ele geçirmeye, çocuklar da İsrail askerlerinin elinden kaçmaya çalışırlar. Bu o zamanlar en gözde oyunumuzdu. Çok dikkate değerdir ki; 1987 de bu oyun bir dönüşüm geçirmiştir. Bu dönüşümden sonra artık Filistinli çocuklar İsrail askerlerini kovalamaya başlamışlardır. Hüssam Şakir S.Ü: Kısaca kendinizi tanıtır mısınız? H.S: İsmim Hüssam Şakir senesinde dünyaya geldim ve şu an Viyana da gazeteci-yazar olarak çalışıyorum. Aslen Filistin in Yafa şehrindenim. Yafa 1948 senesinde işgal edilince dedelerim ve ebeveynim oradan sürülmüşler. Bu da bizim için yeni bir dönemin başlangıcı olmuş. Filistin in dışında (Kuveyt) dünyaya gelmiş olmama rağmen Filistin her Filistinlide olduğu gibi- her zaman içimde yaşaya gelmiştir. Filistin de az sayıda ve kısa süreler için bulundum. Ancak Filistin gündemini büyük bir alaka ile takip ediyorum. S.Ü: Yani siz sürgünden bir sonraki nesilsiniz. Ebeveyniniz bu sürgünü henüz küçükken yaşamış olmalılar. Bu nasıl gerçekleşmiş, Yafa dan sürülünce nereye gitmişler? H.S: Akraba çocukları olan ebeveynim bu trajediyi henüz çocukluk ve gençlik dönemlerinde yaşamışlar. Babam o zamanlar 13 yaşında, annem ise daha küçük. Bir anda Yafa da neleri var neleri yoksa gayr-ı menkuller, araziler, evler Hepsini kaybetmişler ve kendilerini bir anda şimdi Gazze Şeridinin bulunduğu Mısır sınırına yakın bir yerde, bir çadırın içerisinde buluvermişler. Çok kötü şartlar altında kalmışlar. Bu bütün bir Filistin halkı için şok etkisi meydana getirmiş ve en başından itibaren halk olarak kendi geleceğini tayin edebilme hakkı lehine bir tercihte bulunmuşlar. Yine en başından itibaren, kimliğin korunması ve Filistin halkı olarak hayatta kalabilmek doğrultusunda bir irade gösterilmiştir. Bunun için biz duygusunun korunması ve mümkün mertebe eğitim imkânlarının peşine düşülmesi gibi ilginç yaşam taktikleri geliştirilmiştir. Böylece Filistin de eğitimli bir nesil ortaya çıktı, hatta kısa süre içerisinde birçok akademisyen yetişti. S.Ü: Hatırlayabildiğiniz kadarı ile Filistin e ilk gidişinizde kaç yaşında idiniz? H.S: Dört yaşında idim ve buna rağmen çok iyi hatırlıyorum. S.Ü: Zira o zamanlar Kuveyt te bir çatışmanın içerisinde yaşamıyordunuz ve Filistin de çok daha başka şartlar mevcuttu... H.S: Gerçekten de öyle... Kuveyt te çok sakin bir hayat yaşıyorduk, iyi de eğitim alıyorduk ancak Filistin her daim kalbimizde ve hatırımızda idi. S.Ü: Filistin de çocuklar için nasıl bir hayat vardı? Muhakkak ki Filistinli çocuklar da, dünyadaki diğer çocuklar gibi dışarıda oynuyorlar H.S: Evet Filistinli çocuklarda oynuyorlar ancak dünyadaki bütün çocuklar gibi değil... Mesela ben küçükken... S.Ü: Neydi mesela o zamanlar gözde oyun? H.S: İsrail askerleri ile Filistinliler. Oyunda her zaman bir çekişme vardır ve İsrail askerleri Filistinli çocukları ele geçirmeye, çocuklar da İsrail askerlerinin elinden kaçmaya çalışırlar. Bu o zamanlar en gözde oyunumuzdu. Çok dikkate değerdir ki; 1987 de bu oyun bir dönüşüm geçirmiştir. Bu dönüşümden sonra artık Filistinli çocuklar İsrail askerlerini kovalamaya başlamışlardır. Çünkü 1987 senesinde İntifada vuku bulmuştur ve çocukların oyunu da sokaktaki duruma paralel olarak dönüşüme uğramıştır. Daha önceleri insanların işgal askerlerinden ödü kopardı, sonra çocuklar bile korkmamaya başladı. Yeni bir nesil işgalin içinde doğup büyüdü ve bu gerçekliği tattı ve bu yeni temayül böylece ortaya çıkmış oldu. Savaş ve işgal çocuklarında en çok telaffuz ettiği kelimelerdi. Çocukken yaptığımız resimlerde, nerede olursak olalım, Filistin her zaman vardı. Panzerler, tanklar, savaş jetlerinin resimlerini yapardık, özgürlüğümüzün sem- sabah 17

18 Filistin de bir biz duygusu vardır ve bunda annelerin çok önemli bir rolü vardır. bolü olarak ise Filistin bayrağı. Bu 1967 sonrasının bütün kuşaklarında böyledir. Bununla da sınırlı değil tabii, mesela çocuklar için de önemli bir yere sahip olan, ellerimizden alınan evlerimizin sembolü olarak anahtar.. S.Ü: Avdetin sembolü olarak yani... H.S: Evet, bir logo gibi her yerde bulmak mümkündü. S.Ü: Bu çocukların resmettiği bir şey mi idi, yoksa evlerde falan asılı olarak duran bir nesne mi? H.S: Hem evlerde bulunurdu, hem de çocuklar tarafından resmedilirdi. S.Ü: Yani çocuklar bizatihi sürgünü yaşamamalarına rağmen bununla alakalı bir bilince sahiptiler, ebeveynlerinin onlara aktarması ile... H.S: Tabii ki, burada dedelerimizin ve büyükannelerimizin çok önemli bir rolü vardır, bilhassa büyükannelerimizin. Onlar çocuklara Filistin ile alakalı çok fazla şey anlatmışlardır... Eski güzel günleri, yılları... Dikkate şayandır ki, bu anlatılar bilinçlerde vatan ile alakalı hayalî bir resim meydana getirmiştir. S.Ü: Gözle görülemediği içindir ki, tahayyül ediliyor çocuklar tarafından; bir zamanlar bizim olan köyümüz acaba neye benzer diyerek... H.S: Şu anda Filistin de 1948 işgali sonrasının üçüncü ve dördünce nesilleri yaşıyor. Bazı gelişmeler başlangıç noktasına kıyasla çok daha çetin şartları getirdi. Mesela Batı Şeria da yaklaşık olarak 600 kontrol noktası bulunmakta. Bu engeller ve güçlük çıkarmalar Filistinlilerin katlanmak durumunda oldukları gündelik eziyetler. İsrail askerleri cankurtaranları ve taksileri uzun süre bu geçiş noktalarında alıkoydukları için, birçok kadın bebeğini bu kontrol noktalarında dünyaya getiriyor. Bu bebeklerin bazılarına Arapça kontrol noktası anlamına gelen haciz ismi veriliyor. Bu kontroller yüzünden önceden araba ile on dakikadan fazla çekmeyen bir köye artık 2-3 saatte varılabiliyor. Hakeza okulları araba ile bir saatten fazla bir uzaklıkta olmayan üniversite öğrencileri, derslerine yetişebilmek için tan yeri ağarırken evlerinden çıkmak durumundalar. Okullarına ya öğlen vakti varabilirler, ya da hiç... Çünkü kendilerini bir İsrail hapishanesinde bulmaları muhtemeldir... Başka kötü hikâyeler de var tabii... S.Ü: Filistin de tahsil hayatı bir hayli ilginç. Ancak kısa olmak kaydı ile tekrar çocuklar meselesine dönelim. Filistin de kaç yaşından itibaren okula gider çocuklar? H.S: Anaokulları var tabii daha önce ama 6-7 yaşından itibaren. S.Ü: Okul diye isimlendiriyoruz ama bahsettiğimiz okullar Filistin dışında yaşayan bizlerin kafalarında okul denilince canlanan şeyin aynısı olmasa gerek. Filistin okullarının sınıfları bizimkilerden belki çok daha değişik... H.S: Emin olun, katlanılamaz şartlar hüküm sürmekte. Bu gündelik ve sosyal durumlar doğru dürüst bir eğitim sistemine doğru yol aldırmıyorlar bize. Ancak Filistinlilerin iradesi her zaman devam etmekten, teslim olmamaktan yana. Bu sayede hakkından gelinmesi nerede ise imkânsız olan şeylerin hakkından gelindi. Okulların ve üniversitelerin bugüne değin faaliyetlerini sürdürmüş olmaları gibi S.Ü: Filistin de gençler üniversitelerin daha çok hangi bölümlerine rağbet ediyorlar? H.S: Birçok bölüme ancak en parlak bölümler alışıldığı üzere Tıp ve teknik bölümler. Bu arada Siyaset Bilimi ne de yoğun ilgi var. S.Ü: Okuldan mezun oldukları zaman Filistin sınırları içerisinde bir iş imkânına sahip olamayacaklarını bilmelerine rağmen... H.S: Mezuniyet sonrasında çaycılık yapacağını ya da tahsil ettiği branşla doğrudan alakası olmayan bir meslek edin- 18 sabah

19 şekilde okula giden öğrencilerin öğretmenlerinin şehit olduğunu öğrenmeleri ya da okullarına bir roketin isabet ettiğini görmeleri gayet tabiidir orada... mek zorunda olduklarını bilmelerine rağmen okuyorlar, çünkü Filistin de tahsile verilen değer çok büyük. Bilindik bu bölümlerin dışında şu anda Tarih ve Sosyoloji çok tutulmakta, çünkü Filistinlilere sivil toplum çalışmalarında çok yararı dokunuyor. Yine Hukuk bölümünde bir patlama söz konusu... Bu da İsrail in insan hakları ihlallerine karşı dünya ölçeğinde bir mücadeleyi yürütme isteğinden doğuyor. Bunu yanında İletişim Bilimleri de talep edilen bölümler arasında. S.Ü: Üniversitelerden ve değişik bölümlerden bahsediyorsunuz. Birçok insanın aklında Filistin denilince toplama kamplarında sabah dışarı çıkıp akşam eve dönmekten başka bir şey yapmayan insanlar geliyor. Ancak gelişmiş toplumlarda görmeye alışık olduğumuz yüksek, entelektüel faaliyetlerden bahsediyorsunuz. H.S: Üniversitelerimiz eğitimin seviyesi bakımından da, bölge ile mukayese edildiğinde en iyiler arasında yer almakta S.Ü: Yani Filistinliler bu zorluklar karşısında kötümserliğe kapılmak şöyle dursun, bunu kendileri için bir fırsata dönüştürmüşler. Çekilen sıkıntılardan dolayı normal bir insanın sarf ettiğinden daha fazla çaba sarf etmişler. Balıkçıların da ilginç bir hayatı var mesela Filistin de, öykülerde en sade hayat tarzının sembolüdür balıkçılar ancak Filistinli balıkçıların daha maceralı bir hayatları var... H.S: Her gün İsrail savaş botları tarafından vurulan ve yaralanan balıkçılar var, bu konuda çok şey anlatılabilir ancak onlar işlerine devam ediyorlar, başka seçenekleri yok çünkü. Gazze Şeridi nde de tarım arazileri vardır, orada da sürekli vurulan çiftçiler oluyor. İsrail ordusu da onların sınıra yaklaşmış oldukları bahanesini ileriye sürüyorlar. Çiftçilerinde fazla bir şansı yok, kaynaklar çok kısıtlı... S.Ü: Peki ortalama olarak nasıldır gündelik hayat Filistin de? H.S: Sabah namazından sonra herkes ekmeğinin peşine düşer. Bu Filistin de her yerde olduğu gibi alelade bir durum değildir. Çocuklar fırınların önlerinde ekmek alabilmek ümidi ile beklerler. Zira bu yeterli miktarda tahıl dağıtımının yapılmasına bağlıdır. Daha sonra da insanlar bir işleri varsa eğer- işlerine giderler. Ancak İsrail roketleri tarafından vurulan işyerlerini yerinde bulamamaları da muhtemeldir. Aynı S.Ü: Filistinli kadınlardan bahsetsek biraz... H.S: Filistinli kadınların oynadığı muazzam rolden ders çıkarılmalıdır. Hayatın bütün felaketlerine kadınların başını çektiği bir toplumsal dayanışma sayesinde çare arandı. Kadınlar ayrıca anneler olarak bir sonraki nesle umut aşıladılar. Filistinli kadın hem çocuklarının tahsiline yardımcı oldu, hem de yetiştirdiği çocukların direnişlerine engel olmadı. Bu çok önemli bir vakıadır. Filistin de bir biz duygusu vardır ve bunda annelerin çok önemli bir rolü vardır. Ancak Filistinli kadın çilekeştir. S.Ü: Yani bu bağlamda bütün zorluklara rağmen bir umuttan bahsedebiliriz. Dünyanın birçok neredeyse hiç işsizlik sorunu olmayan- refah nde ilginç bir şekilde yüksek intihar oranlarına rastlıyoruz. Sıkıntılarla boğuşan Filistin de nasıl peki bu oran? H.S: Bu manada bir tenakuz söz konusu, çünkü Filistin de stres nedeni ile tansiyonu çok yüksek olan insanlar yaşıyor ama en az intihar oranlarından birine sahip bir ülke. Bununla yaşamaya alışmışlık var ancak iman ve sabır ile aşılıyor tabii ki. Evlerini kaybeden, evleri yıkılan ya da gasp edilen insanlar var. Bu, Filistin in her yanında gündelik hayatın bir parçasıdır. Yine de Filistinliler umutsuzluğa düşmeyeceklerdir. Hem bu gerçekliğe alışmış olmalarından, hem de işgal kuvvetlerinden her an bir şer beklemelerinden ötürü. Şüpheye ve yeise düşülüp pes edilmesi onlar için başarısızlık demektir ve Filistinliler ülkelerinde bu tür bir başarısızlığa razı değiller. Çünkü hayatta kalma ve gelecek nesillere bir hayat emaresi gösterme iradesini taşımaktadırlar. S.Ü: Yani hayatın zorluklarına karşı teslim bayrağını çekmeleri söz konusu bile değil H.S: Kat i surette. Daha da cesaretliler. S.Ü: Ülkeleri dışında yaşayan Filistinlilerin özgüveni de buradan geliyordur belki... H.S: Bana göre Filistin sadece Filistinlilerin meselesi değildir. Filistin adaletten yana olup olmama meselesidir aynı zamanda; halkların özgürlüğünden, insan haklarından yana olma ya da olmama... Burada bütün evrensel değerler bir imtihandan geçmektedirler.. S.Ü: Dergimiz adına bu keyifli sohbet için teşekkür ediyoruz H.S: Ben teşekkür ederim... sabah 19

20 Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek F reetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djam ena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent S an'a Şam Kuala Lumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Biş kek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşk ent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkaba t Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeri Begavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil C ezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Am man Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama Ban darseribegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat K abil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablu s Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağda t Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Tr Filistin in ablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Man ama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşan be Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banju l Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba R abat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana D uşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbab her a Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astan a Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt Abu Dabi Male Layun Moroni Cib uti Banjul Manama Bandar Seri Begavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja Ad disababa Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bak ü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Mor toprağı oni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abu ja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouaga dugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sara ybosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri bir Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam Kuala Lumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Ko nakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt Abu Dabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire başkent Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadiş u Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt Abu Dabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama Bandar Seri Begavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka K ahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Da kka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tu nus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran As mara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamaba t Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İsla mabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyru t Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakar ta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam Kuala Lumpur Bamako N iamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medine İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran Sarayosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamak o Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakchott Ma skat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt Abu Dabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama Bandar Seri Begavan N'Djamena Mekke Medine İs tanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLumpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown Nouakch ott Maskat Beyrut Tiran Asmara Kuveyt AbuDabi Male Layun Moroni Cibuti Banjul Manama BandarSeriBegavan N'Djamena Mekke Medi 20 sabah ne İstanbul Cakarta İslamabat Dakka Kahire Tahran SarayBosna Abuja AddisAbaba Rabat Bağdat Kabil Cezayir Taşkent San'a Şam KualaLu mpur Bamako Niamey Dakar Tunus Mogadişu Konakri Ouagadugou Bakü Astana Duşanbe Trablus Amman Aşkabat Bişkek Freetown No