Kınalı Keklik (Alectoris chukar L.) in Biyolojisi, Türkiye deki Yayılışı ve Uygulanabilecek Envanter Metotları

Transkript

1 Kınalı Keklik (Alectoris chukar L.) in Biyolojisi, Türkiye deki Yayılışı ve Uygulanabilecek Envanter Metotları Mıhlı, A., Kınalı Keklik (Alectoris chukar L.) in Biyolojisi, Türkiye deki Yayılışı ve Uygulanabilecek Envanter Metotları, DİFSA, Düzce. ÖZET Ahmet MIHLI* *Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Yüksek Lisans Kınalı keklik, yurdumuzda, Karadeniz sahillerinin çok yağışlı ve sık ormanları ile Marmara, Ege ve Akdeniz bölgesindeki düz ovalar dışında, dağların 2800m. yüksekliklerine kadar olan her tarafta yayılış göstermektedir. Kınalı kekliğin envanterinde, Bahar Sayımı, Kuluçka Dönemi Sayımı, Fotoğrafla Tespit ve Karede Sayım Yöntemi, Sürek-Tarama Sayım yöntemleri kullanılmaktadır. Bu çalışmada, ülkemizin önemli av kuşlarından olan Kınalı keklik in genel karakteri, önemi, Türkiye deki yayılış alanı ve durumu, ayrıca, bu türün envanteri yapılırken uygulanabilecek metotlar ele alınmıştır. Kınalı kekliğin genel karakteri başlığı altında türün morfolojisine, yaşama ortamına ve biyolojisine değinilmiş, ayrıca, ekolojik, rekreatif ve estetik açılardan da değerlendirilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kınalı keklik, yayılış, envanter, Alectoris chukar L. Biology, Distributions and İnventory Methods of Chukar Partridge (Alectoris chukar L.) in Turkey ABSTRACT Ahmet MIHLI* *Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Yüksek Lisans Chukar partridge is found up to 2800 meters on mountains in Turkey except very rainy and dense forests of the Blacksea coast and uniform agricultural lands of Marmara, Aegean and Mediterranean region. Spring count, Post-breeding stubble count, Camera and Quadrat Method and Sürek-Tarama count are used in inventory of Chukar partridge. This study aimed to determine Chukar partridge s general characteristics, importance, distribution and state in Turkey and inventory methods. Morphological structure, habitat and biology of Chukar partridge s are explained. Furthermore, importance of Chukar partridge is explored in terms of ecological, recreative and aesthetic aspects. 1. GİRİŞ Keywords: Chukar Partridge, distribution, inventory, Alectoris chukar L. Ünin ötti keklik küler katgura / Kızıl ağzı kan teg kaşı kapkara, Keklik yüksek sesle öttü, sanki gülmekten katılıyor, ağzı kan gibi, başı simsiyah. beyitiyle Kutadgu Bilig adlı eserde Yusuf Has Hacib 10. yüzyılda bu şekilde tanımlıyor kekliği (Bozkaplan, 2007). Yüzyıl öncesine kadar padişah sofralarının süsü olan keklik, günümüzde de salonların duvarlarını süslemektedir. Zamanla sayıları azalan keklikler Orman Bakanlığının koruduğu alanlarda nüve veya yer yer numuneler halinde kalmıştır (Anonim, 2008b). Kınalı keklik, her varlık gibi ekolojik yönden önemli bir türdür. Tarım zararlısı olan süne ile kımıl gibi böceklerin baş düşmanlarındandır. Ayrıca, keklik avcıların çok fazla tercih ettiği bir türdür. Avcılar tarafından o kadar revaçta olan bir türdür ki, bazı avcıların rüyalarına girdiği bile olur. Bunun yanında, ses ritmi çoğu kimse tarafından beğenilmekte ve tabiatın peyzajına kattığı renklilik göz ardı edilmeyecek seviyededir. Yani, rekreatif ve estetik açıdan da çok önemli bir türdür. 1

2 Türkiye de av kaynaklarının yeterince korunamadığı, özellikle usulsüz avlanmanın önlenemediği, bu konudaki organizasyon ve kanunların yetersiz kaldığı bilinen bir gerçektir. Bunun yanında avlakların sınıflandırılması, envanter ve planlama konusunda alt yapının da henüz oluşturulamadığı kabul edilmekte, bu konudaki arayış ve gayretlerin sürdürüldüğü bilinmektedir (Oğurlu, 1993). Kınalı keklik, alımlı görünümü, etinin lezzetli oluşu, farklı ötüş şekli nedeniyle avcılar tarafından oldukça fazla tercih edilen bir kuş türü olması nedeniyle sayısı oldukça azalmış bir türümüzdür. Sayısı oldukça azalmış sözünü kullanıyoruz kullanmasına, ama bu biraz sözde kalmaktadır. Çünkü, Kınalı kekliğin Türkiye genelinde sağlam bir envanterine rastlanılmamaktadır. Yapılan envanterlerde de kınalı keklik sayımı tali bir sayım olarak kalmıştır. Bu nedenle, servetimiz tam bilinememekte ve buna bağlı olarak da yaban hayatı çalışmalarına sağlıklı bir yön verilememektedir. Sonuç olarak, Türkiye geneli envanteri yapılmamış türler gibi Kınalı keklik envanteri de zorunluluk arz etmektedir. Burada, kınalı keklik in genel özelliklerinden, Türkiye deki yayılış alanından, Türkiye deki bugünkü durumundan, karşılaştığı problemlerden ve kullanılabilecek sayım tekniklerinden bahsedilecektir. 2. GENEL KARAKTERİ 2.1. Morfolojisi Orta büyüklükte, güzel görünüşlü, çok tanınan ve sevilen bir av kuşudur. Erkek ve dişi aynı görünümdedir. Başın üzeri açık kurşunî, alın daha açık renklidir. Burun kısmından başlayan, göz ve kulaktan geçerek boynun iki yanından inen ve gerdanın altında birleşen siyah bir kolye başını süsler. Gerdan krem rengi ve kirli beyazdır. Kulak tüyleri kahverengidir. Göğüs açık külrengi, karın kısmı koyu krem veya çok açık kahverengi-beyazdır. Ense ve sırtı erguvani gri-kahverengidir. Omuz örtü tüyleri daha parlak morumsu, üzeri açık renk lekeli ve harelidir. Gövdenin yanlarında kanatları saklayan uzun koyu renkli tüyler enine siyah, beyaz bantlı, uçları kızıl kahverengidir. Kanatları kapalı durduğunda bu tüyler siyah, beyaz ve kahverengi 9-10 şerit oluştururlar. Kuyruk altı örtü tüyleri kiremit rengidir. Gaga kalınca, üst gaga hafif kıvrıktır. Gaga, göz çevresi ve ayaklar kırmızıdır. Erkeklerin ayağında mahmuz bulunur. Yaşama ortamlarına göre renkleri daha açık veya koyu, büyüklükleri de farklı olabilir. Boyları 33 cm civarındadır (Turan, 1990; Demirsoy, 1992; Hocaoğlu, 1992) Yaşama Ortamı Dağlık, kayalık, taşlık yerlerde yaşar. Sık ormanlık çorak ve bataklıklar dışında hemen hemen ülkemizin her yerinde bulunur (Anonim, 2000). Çok yağışı olmayan, yarı kurak ve kurak bölgelerde, çalı ve otlarla kaplı yamaçlar, vadiler ve tepelerde, ekili alanlar ve bağlar çevresindeki kayalı taşlı arazilerde yaşarlar (Turan, 1990) Biyolojisi Kınalı keklik sürüler halinde yaşayan bir türdür. Bazen birkaç aile birleşerek büyük sürüler meydana getirirler. Monogam, yani tek eşli bireylerdir. Kınalı keklik, mart, nisan aylarında çift çift ayrılarak eşleşirler (Turan, 1990). Dişiler 4 aylıkken yumurtlamaya başlar. Mart ve Haziran ayları arasında günde bir adet yumurta yapar (Anonim, 2008b). Çoğunlukla, yılda bir kez kuluçkaya yatar. Yuvalarını yaparken fazla özen göstermezler (Anonim, 2000). Dişiler, çalılar arasında, kaya diplerinde gizli yerlerde toprakta basit bir yuva yapar ve civarında yumurta yumurtlar. Kuluçka süresi, 24 gündür. 2 haftalık yavrular palaz tüylerini düzmeye başlayınca ilk kısa uçuşlarını yaparlar. İlk dört hafta sadece böcekler, kurtlar, larvalar ve karınca yumurtaları ile beslenirler. Besinlerini taneler, tohumlar, körpe filizler, tomurcuklar ve böcekler oluşturur (Turan, 1990; Demirsoy, 1992). Kışın aç kaldıklarında kaya yosunlarını yedikleri de görülmüştür. Genel olarak temel besini, tahıllardır. Fazla kar yağdığı ve yiyecek bulma güçleştiği zaman iller ve hatta ülkeler arasında göç ederler (Anonim, 2000). Sert ve seri kanat vuruşlarıyla uçar. Kuvvetli bir trrrr gürültüsüyle dikine havalanır. Biraz yükseldikten sonra kanat gererek ve ara sıra çırparak düz uçuşa geçer. Özellikle erkekleri fırlarken vjıjjık-vıjjık-cık cık sesi çıkartır. Sabah ve akşamüstleri ve sürü dağıldığında toplamak için kak kak kak kuvak, kak kuvak diye öterler. Erkeklerin sesi tok, dişilerin ise daha incedir. Palazlar, çır çırık-çırık çırak diye öterler. Yerde çok hızlı yürürler (Turan, 1990; Demirsoy, 1992). 2

3 Yerli bir kuş türü olan Kınalı keklik, bazı bölgelerde, özellikle Doğu Anadolu da kışı daha ılıman bölgelerde, az kar tutan vadilerde geçirmek için sökün adı verilen birkaç yüz km.lik göçler gerçekleştirir. 8 yıla kadar yaşarlar (Turan, 1990; Demirsoy, 1992). 3. Türkiye deki Yayılış Alanı Yurdumuzda, Karadeniz sahillerinin çok yağışlı ve sık ormanları ile Marmara, Ege ve Akdeniz bölgesindeki düz ovalar dışında her taraf, dağların 2800 m. yüksekliklerine kadar olan yerlerde yayılış göstermiştir (Turan, 1990; Demirsoy, 1992; Anonim, 2000). Kınalı keklik, Aksaray, Bursa, Çankırı, Düzce, Edirne, Hatay, İstanbul, Kastamonu, Kocaeli, Sakarya, Sinop illerinde koruma altına alınmıştır (Anonim, 2007).. Alectoris spp. yayılışını gösterir harita 4. Türkiye deki Durumu Kınalı kekliğin Türkiye deki durumu, şu anda bulunduğu ve hedef türler arasında yer aldığı alanlar baz alınarak; Yaban Hayatı Geliştirme Sahası (YGS), Örnek Avlak, Üretme İstasyonu olmak üzere üç kategoriye ayrılarak belirtilmiştir Türkiye de Keklik in Hedef Tür Olarak Bulunduğu YGS ler Emremsultan YGS Ankara ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 4 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ile 2 adet Örnek Avlak adet bulunmaktadır. Söz konusu bu alanlardan ha lık alana sahip olan Emremsultan YGS nde Keklik türü, Yaban Koyunu ve tavşan ile birlikte hedef tür olarak belirlenmiştir (Anonim, 2008) Oltu YGS Erzurum ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 3 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ndan biri olan Oltu YGS, ha. lık bir alanı kapsamaktadır. Bu alanda Keklik, Yaban keçisi ve Vaşak ile birlikte hedef tür olarak tayin edilmiştir (Anonim, 2008) Türkiye de Keklik in Hedef Tür Olarak Bulunduğu Örnek Avlaklar Kaklım Örnek Avlağı Çanakkale ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 2 adet Örnek Avlak bulunmaktadır. Bu sahalardan ha. genişliğindeki Kaklım Örnek Avlağı nda hedef tür, Kekliktir. Avlak, 2007 yılında 10 yıllığına ihale edilmiştir (Anonim, 2008). 3

4 Gökçeada Örnek Avlağı Çanakkale ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 2 adet Örnek Avlak bulunmaktadır ha. genişliğe sahip Gökçeada Örnek Avlağı nda hedef tür, Kekliktir. Bu alan, 2007 yılında 10 yıllığına ihale edilmiştir (Anonim, 2008) Darlık Örnek Avlağı İstanbul ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 2 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ile 1 adet Örnek Avlak 3 adet de yaban hayvanı üretme yeri ve istasyonu bulunmaktadır. Bu sahalardan Darlık Örnek Avlağı nın hedef türlerinden olan Sülün ile birlikte Keklik de hedef tür olarak belirlenmiştir. Avlak, ha. genişliğinde olup, 2006 yılında 10 yıllığına ihale edilmiştir (Anonim, 2008) Elbistan-Kızılkandil Örnek Avlağı Kahramanmaraş ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 1 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ile 1 adet Örnek Avlak ve 1 adet yaban hayvanı üretme istasyonu bulunmaktadır. Bu alanlardan 4150 hektar genişliğindeki Elbistan-Kızılkandil Örnek Avlağı nda hedef tür keklik olarak belirlenmiştir (Anonim, 2008) Türkiye de Keklik in Hedef Tür Olarak Bulunduğu Üretme İstasyonları Polenezköy Sülün-Keklik Üretme İstasyonu İstanbul ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 2 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ile 1 adet Örnek Avlak 3 adet de yaban hayvanı üretme yeri ve istasyonu bulunmaktadır. Bu üretme istasyonlarından 5 ha.lık alana sahip olan Polenezköy Sülün-Keklik Üretme İstasyonu nda Keklik üretimi yapılmaktadır (Anonim, 2008) Kapıçam Keklik Üretme İstasyonu Kahramanmaraş ilinde 4915 sayılı Kanun uyarınca ilan edilmiş 1 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ile 1 adet Örnek Avlak ve 1 adet yaban hayvanı üretme istasyonu bulunmaktadır. Bu alanlardan 2001 yılında kurulan Kapıçam Keklik Üretme İstasyonu üretim kapasitesine sahiptir (Anonim, 2008). Kapıçam Keklik Üretim İstasyonu 37 S UTM enlem ve boylamlarında yer almakta olup,kahramanmaraş iline yaklaşık 8 km. mesafede, Kapıçam Orman İçi Dinlenme Yeri içerisinde yer almaktadır. Kapıçam Keklik Üretim İstasyonunda, keklik üretimine 2001 yılında ilk kez başlanmıştır. Kapıçam üretim İstasyonunun kurulması esnasında 3 adet cimuka marka kuluçka makinesi alınmış, kuluçka odası oluşturulmuş, daha önceden mevcut olan gelişim kafesleri ve diğer tel kafesler kullanıma uygun hale getirilmiştir (1980 lerde sülün ve pekin ördeği yetiştirmek amacıyla kurulduğu bilinmektedir) yılında ise ilk üretim sonuçları alınmıştır. Kapıçam Keklik Üretim İstasyonu nda keklik üretiminde anaç kınalı keklikler yılları arasında kahramanmaraş yöresi ormanlarından ve evlerden rastgele yakalanan kınalı kekliklerdir. Ayrıca, Adıyaman ve yöresinden de aynı şekilde kınalı keklikler anaç olarak kullanılmıştır yılında ise Bursa yöresinden 453 adet anaç kınalı keklik getirtilmiştir. Elde edilen yumurtalardan kuluçka makinelarında yavrular elde edilmekte, yavrular anaçlardan ayrı olarak tel kafeslerde uygun sıcaklık derecesinde büyütülmekte, daha sonrada gelişim kafeslerine alınmaktadır. 15 dönüm alan üzerine kurulmuş olan Kapıçam Keklik Üretim İstasyonu nda 3 adet uçuş kafesi, 8 adet gelişim kafesi bulunmaktadır. Ayrıca 1 adet depo bulunmaktadır. (İnaç, 2006) 5. Kekliğin Karşılaştığı Problemler Tilki, kedi, köpek ve sansar gibi hayvanlar kekliklerin en büyük düşmanlarıdır. (Anonim, 2008b). Yine, a aşırı ve bilinçsiz avlanma kınalı kekliğin de karşılaştığı sorunlardandır. Bu arada, habitatına yapılan pervasızca müdahaler de tür için besin kıtlığı sorununu doğurmaktadır. Ayrıca, hava koşullarının kötüye gitmesi ister istemez tür üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedir. 4

5 6. Keklik Sayımında Uygulanabilecek Envanter Metotları Yerde yuvalanan av kuşlarından olan Keklik Alectoris spp. in populasyon büyüklüğü tahmini için uygulanabilecek envanter yöntemleri sırası ile anlatılmıştır Keklikte Bahar Sayımı (BS) Keklik Alectoris spp. te BS ; mart ayında keklik çiftleşmeden ve vejetasyon iyice boylanmadan yapılır. Sayım zamanı olarak şafak söktükten sonraki 2 saat ile, güneş batmadan önceki 2 saat içerisinde kekliğin gizlendiği örtüden çıktığı vakitler ve keza sakin ve kuru havalar tercih edilir. Her gün görülen kekliğin yeri ve sayısı haritaya işlenerek, sayım dönemi boyunca gün bazında kaydedilmiş en büyük sayı çalışma alanındaki populasyon büyüklüğünü tahmin etmede kullanılır (Bibby ve ark., 1992; Oğurlu, 2003) Keklikte Kuluçka Dönemi Sayımı (KDS) Keklik Alectoris spp. te KDS; haziran ayı içerisinde civcivleriyle birlikte görülen çiftlerin sayılması şeklinde yürütülür. Güneşin doğuşunu izleyen ilk iki saat içerisinde yapılacak bu sayım, kekliğin kuluçka başarısını ve populasyonun büyüme hızını tespit etmeye yarar. Bu maksatla elde edilen rakamlar, civcivli ve civcivsiz keklik çiftlerinin oranı (kuluçka başarısı) ile beher kuluçkadaki civciv sayısı, yani kuluçka büyüklüğünü (populasyon artış hızı) belirlemede kullanılır (Bibby ve ark., 1992; Oğurlu, 2003) Fotoğrafla Tespit ve Karede Sayım Yöntemi Popülasyon büyüklüğünü belirlemede kullanılan Fotoğrafla Tespit ve Karede Sayım Tekniği; kekliğin üreme sezonu sonunda sürü oluşturduğu dönemde, havalanan kuş alaylarının büyüklüğünü tespit etmek amacıyla yapılır. Bu sayım şeklinde, fotoğrafla tespit edilen karelerdeki sayılardan hareketle populasyon büyüklüğü tespit edilebilir (Oğurlu, 2003) Sürek-Tarama Sayım Yöntemi Sürek-Tarama sayımı, sınırları iyi tanımlanmış, nispeten dar ve kapalı alanlarda yapıldığından dolayı oldukça doğru sonuçlar vermekte ve bu özelliği dolayısı ile, aynı alanda diğer sayım metotları ile elde edilmiş sonuçların doğruluğunu test etmek amacıyla kullanılabilmektedir. Bu yönüyle de araştırmalarda ayrı bir yeri vardır. Keklik sayımında kullanılan bu usulün esası; kuşları uçmaya zorlamak, yani kaldırıp saymaktır. Keklikte, bir hat üzerine dizilmiş vaziyette aynı hizada ilerleyen sayımcıların, önlerinden kalkan kuşları sayarak ilerlemeleri mümkündür. Bu sırada, henüz sayımcılar yaklaşmadan uçarak sayım alanı dışına çıkan fertleri görebilmek için, bazı elemanların yüksek noktalara yerleşmeleri gerekebilir. Bu tarz sayımlarda, bu iş için eğitilmiş av köpekleri de kullanılabilir. Bu teknik, gerekirse kuluçkadaki kuşları taciz etmek pahasına da olsa, kuluçka dönemi içinde -bir çeşit yuva sayımı şeklinde- de uygulanabilir. Yuva sayımları; ya araziyi boydan boya saf düzeninde tarayarak geçen bir sayım ekibi ile ya da yuvaları tek tek arayıp bulabilecek sabırlı elemanlar tarafından yapılır. Açık sahalarda, iki ucunu iki kişinin tuttuğu ve üzerine boylu boyunca ağırlıklar bağlanmış bir halat (Ürkütme Halatı) veyahut ilerleyen iki eleman arasına gerilen bir tarama ağı, kuluçkaya yatmış kuşları yuvalarından kaldırmada kullanılır. Bu iki elemanın arasında bunların 1-2 adım gerisinden yürüyen bir başka eleman da kalkan kuşları sayıp kaydederek ilerler. Çok geniş alanlardaki yuva sayımı için, halat veya ağların iki ucu iki arabaya ya da ata bağlanabilir. Hububat tarlalarında kuluçkaya yatan kuşların yuvaları, yine tarama usulü ile ekinler biçildikten sonra sayılabilir (Oğurlu, 2003). Kaynaklar Anonim, Türkiye de Yaşayan Kuşlar, Milli Parklar ve Av Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü Personeli Güçlendirme Vakfı, Ayal. Ltd. Şti., No:001, Ankara Anonim, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Millî Parklar Genel Müdürlüğü, Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararı, Ankara Anonim, 2008a. Erişim Tarihi: Anonim, 2008b. Erişim Tarihi:

6 Bibby, J. Burgess, S. and Hill, A Bird Census Techniques, Acedemic Press Ltd. London Bozkaplan, Ş., A Kutadgu Bilig deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall 2007 / (Sayfa) 1110, İzmir Demirsoy, A., Yaşamın Temel Kuralları Omurgalılar/Amniyota (Sürüngenler, Kuşlar, Memeliler), Meteksan A.Ş. Baskı Tesisleri, Ankara Hocaoğlu, Ö. L.,1992. Av Kuşlarımız, Lazer Ofset Matbaası, 208 s., Ankara İnaç, S., Kahramanmaraş-Kapıçam Keklik Üretme İstasyonunda İncelemeler, KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 2006 / (Sayfa) 87, Kahramanmaraş Oğurlu, İ., Av Kaynaklarımızın Azalma Sebepleri ve Geliştirilmesi İmkanları, T.C. Orman Bakanlığı 1. Ormancılık Şûrası Tebliğler ve Ön Çalışma Grubu Raporları (Cilt-2), Yayın No: 006, Seri No: 13, 1-5 Kasım 1993, Ankara Oğurlu, İ., Yaban Hayatında Envanter. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Av ve Yaban Hayatı Dairesi Başkanlığı Yayınları, 208, Ankara. Turan, N Türkiye nin Av ve Yaban Hayvanları-Kuşlar, OGM Eğitim Daire Başkanlığı, Ankara 6