bilim eğitiminde yapılandırıcı paradigma

Transkript

1 bilim eğitiminde yapılandırıcı paradigma teoriden öğretim uygulamalarına Prof. Dr. Fitnat Köseoğlu Dr. Halil Tümay Zihnimizde "Bilgi" nasıl oluşur? Öğrenme nasıl gerçekleşir?

2 Prof. Dr. Fitnat KÖSEO LU Dr. Halil TÜMAY B L M E T M NDE YAPILANDIRICI PARAD GMA Teoriden Ö retim Uygulamalar na ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumlulu u yazarlar na aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitab n bas m, yay n ve sat haklar Pegem Akademi Yay. E t. Dan. Hizm. Tic. Ltd. ti ye aittir. An lan kurulu un izni al nmadan kitab n tümü ya da bölümleri, kapak tasar m, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kay t ya da ba ka yöntemlerle ço alt lamaz, bas lamaz, da t lamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanl bandrolü ile sat lmaktad r. Okuyucular m z n bandrolü olmayan kitaplar hakk nda yay nevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yay nlar sat n almamas n diliyoruz. 1. Bask : Ocak 2013 Yay n - Proje Yönetmeni: Ozan Ermi Dizgi-Grafik Tasar m: Selda K l ç Kapak Tasar m : Gürsel Avc Bask : Ayr nt Matbaas (Ankara ) Yay nc Sertifika No: Matbaa Sertifika No: leti im Karanfil 2 Sokak No: 45 K z lay / ANKARA Yay nevi: Yay nevi Belgeç: Da t m: Da t m Belgeç: Haz rl k Kurslar : E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini merak eden ve daha iyi bir eğitim-öğretim arayışında olan bir öğretmen, kitap yazarı, müfredat yapıcı veya sadece nasıl öğrendiğimizi anlamak isteyen biriyseniz, bu kitap öğrenme ile ilgili bakış açınızda derinden bir değişim sağlayarak eğitimde fark yaratmanıza yardımcı olacaktır. Eğitimciler olarak, tüm çabalarımıza rağmen öğrenciler neden öğrettiklerimizden farklı kavramlar yapılandırırlar?, hangi öğretim yaklaşımları daha iyi sonuçlar verir, neden?, öğrenciler neden öğrendiklerini uygulayamazlar? gibi sürekli zihnimizi kurcalayan problemleri derinlemesine düşünürken dönüp dolaşıp öğrenme nasıl gerçekleşiyor? sorusuna ve öğrenme teorilerine geliriz. Öğrenme ve öğretme süreci birçok faktörün dinamik bir şekilde etkileşimde olduğu kompleks bir süreçtir ve öğrenmeyi tamamen anlayabilmiş değiliz. Geçmişten günümüze farklı öğrenme teorileri öne sürülmüş olsa da, öğrenmeyi aktif bir anlam yapılandırma süreci olarak gören yapılandırıcı öğrenme teorisi (constructivism), günümüzde tüm dünyada eğitimin her alanını çarpıcı bir şekilde etkilemiş ve eğitimin yönlendirici paradigması olmuştur. Pek çok ülkede müfredat reformlarında vurgulanan bilimsel sorgulayıcı-araştırma ve işbirlikli öğretim yöntemleri gibi popüler öğretim uygulamalarının temelinde yapılandırıcı öğrenme teorisi yatmaktadır. Elinizdeki kitap, yapılandırıcı paradigma ile ilgili temel ilkeleri anlamanızı ve gerçek sınıf ortamlarında yapılandırıcı öğretim yaklaşımlarını yaratıcı bir şekilde uygulamanızı sağlayacaktır. Kitapta kullanılan örnekler daha çok fen bilimlerinden seçilmiş olsa da, genel prensipler diğer alanlar için de geçerli olduğundan bu kitabın tüm öğretmen ve öğretmen adaylarının mesleki gelişimine önemli katkı sağlayacağına inanıyoruz. Ayrıca yeni öğrenme ve öğretim yaklaşımlarıyla ilgili daha derin araştırma yapmak isteyen bilim eğitimcileri için kitapta atıf yapılan zengin referanslar yol gösterici olacaktır. Bu kitap, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi nde lisans, yüksek lisans ve doktora düzeyinde öğretmen adaylarına 1996 yılından beri verdiğimiz yapılandırıcı öğrenme teorisi ile ilgili dersler, yaptırdığımız doktora tezleri, proje çalışmaları ve çeşitli hizmet-içi öğretmen eğitimlerindeki deneyimlerimizle zenginleşerek olgunlaştığı için bu vesileyle katkısı olan herkese teşekkür etmek isteriz. Aslında, içinde yaşadığımız bilgi çağında hepimiz yaşam boyu hem öğrenen hem de öğreten durumundayız. Öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini anladıkça; zihinsel şemalarımızla ilgili farkındalığımız artacak ve hem yeni şeyler öğrenmekten hem de yeni kitaplar okumaktan daha çok zevk alacağız. İyi okumalar Prof. Dr. Fitnat KÖSEOĞLU - Dr. Halil TÜMAY

4 Ç NDEK LER Önsöz... iii İçindekiler...v 1. Bölüm E T ME YÖN VEREN PARAD GMA: YAPILANDIRICILIK (CONSTRUCTIVISM) Yapılandırıcı Öğrenme Teorisi... 6 Jean Piaget ve Bilişsel Yapılandırıcılık... 9 Lev Semenovich Vygotsky ve Sosyal Yapılandırıcılık Yapılandırıcı Öğrenme Teorisi Işığında Temel Öğrenme İlkeleri A- Öğrenciler bilgilerini aktif olarak kendileri yapılandırır B- Öğrencilerin ön bilgileri öğrenmeyi etkiler C- Sosyal etkileşim öğrenmede kritik bir rol oynar Yapılandırıcı Öğrenme Ortamlarının Genel Özellikleri Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme yapılandırılır Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme sürecine aktif katılım desteklenir Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme düşünmeyi içerir Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme işbirliklidir Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme sorgulayıcı-araştırmaya dayalıdır Yapılandırıcı bir sınıfta, öğrenme yavaş yavaş gelişir Yapılandırıcı bir sınıfta, anlamlı öğrenme desteklenir Yapılandırıcı bir sınıfta, öğretmen kolaylaştırıcı bir rehberdir Bölüm ÖN B LG LER Ö RENMEY NASIL ETK LER? Ön Bilgiler ve Anlamlı Öğrenme Alternatif Kavramlar ve Kavramsal Değişim Alternatif Kavramlar Nasıl Oluşur? Kavramsal Değişim Nasıl Sağlanır?... 53

5 vi Bilim E i minde Yap land r c Paradigma 3. Bölüm YAPILANDIRICILIKTA SOSYAL ETK LE M VE B RL KL Ö RENME Yapılandırıcı Bir Sosyal Etkileşim Kültürü Nasıl Oluşturulur? Grup Büyüklüğü Heterojen-Homojen Gruplar Grup Çalışmasını Düzenleme Teknikleri Çiftler Çiftler - Dörtler Düşün-Tartış-Paylaş Kartopu Dinleme Üçlüleri Grup Çift Tek Gökkuşağı Grupları Yapboz Grupları Elçiler Bölüm B L MSEL SORGULAYICI - ARA TIRMA Ö RET M YAKLA IMI Sorgulayıcı-Araştırma Yaklaşımıyla Öğretim Modelleri Üç Aşamalı Öğrenme Döngüsü Öğretim Modeli Dört Aşamalı Öğrenme Döngüsü Öğretim Modeli Beş Aşamalı Öğrenme Döngüsü Öğretim Modeli: 5E Modeli (3D-2A Modeli)... 88

6 çindekiler vii 5. Bölüm YAPILANDIRICI Ö RET M VE DE ERLEND RME TEKN KLER Yapılandırıcı Soru Sorma Stratejileri ve Bekleme Zamanı Tahmin Et Gözle Açıkla Öğretim Tekniği Bir Argümantasyon Tekniği: Yarışan Teoriler Bir Argümantasyon Tekniği: Kavram Karikatürleri Analojilerle Öğretim Tekniği Rol Oynama Öğretim Tekniği Kavram Haritaları Tekniği Bildiklerim Merak Ettiklerim-Öğrendiklerim (BMÖ Çizelgeleri) Tekniği Probleme Dayalı Öğrenme (PDÖ) Bölüm SINIFTA ve DERS K TAPLARINDA YAPILANDIRICILIK UYGULAMALARI Sınıfınızda Yapılandırıcılığı Nasıl Uygularsınız? Geleneksel ve Yapılandırıcı Bir Dersi Karşılaştıralım Yapılandırıcı Öğretim İle İlgili Yaygın Yanlış İnanışlar Yapılandırıcı Paradigmaya Göre Ders Kitapları Kaynakça Dizin...173

7 1. BÖLÜM E T ME YÖN VEREN PARAD GMA: YAPILANDIRICILIK (CONSTRUCTIVISM) Bilgi nedir?, Öğrenme nedir?, İnsanlar nasıl öğrenir? gibi sorulara verdiğimiz cevaplar öğrenmeye ve öğretmeye bakış açımızı yansıtır. Öğrenme hakkındaki inançlarımız eğitim sürecinin nasıl işleyeceğine yön veren en önemli faktörlerden birisidir. Hangi kazanımların önemli olduğundan öğretimi nasıl planlayacağımıza, uygulayacağımıza ve değerlendirmeyi nasıl yapacağımıza kadar birçok kararımız öğrenmenin nasıl olduğu hakkındaki inançlarımızdan doğrudan etkilenir. Bu inançlarımız, bilimde olaylara bakış açımızı, neyi nasıl algılayacağımızı ve nasıl yorumlayacağımızı şekillendiren paradigmalara benzetilebilir 1. Günümüzde hemen hemen her alanda bilimsel, teknolojik, sosyal veya kültürel gelişmelerin etkisiyle düşünce yapımızda köklü kavramsal değişimler yaşayarak farklı bakış açıları benimsemekteyiz, bir başka deyişle paradigma kaymaları yaşamaktayız. Paradigma kayması yaşadığımızda zihnimizde yeni kavram sistemleri ve yeni düşünme yolları yapılandırırız ve belki de yıllarca aynı şekilde algıladığımız ve yorumladığımız konuları bambaşka bir bakış açısıyla düşünmeye başlarız. Dünya merkezli evrenden Güneş merkezli evrene geçiş, flojiston teorisinden oksijenli yanma teorisine geçiş, Newton fiziğinden kuantum fiziğine geçiş bilimde yaşanan paradigma kaymalarına örnek olarak verilebilir. 20. Yüzyılda öğrenmenin doğası ile ilgili paradigmalarımızda da önemli değişiklikler olmuştur. Öğrenmenin doğası hakkında öne sürülen alternatif teorilerin güçlü ve 1 Kuhn, T.S. (2000). Bilimsel Devrimlerin Yapısı (5. Baskı). (Çev. Nilüfer Kuyaş), İstanbul: Alan Yayınevi. Thomas S. Kuhn ( ) Paradigma terimini bilim ve felsefe dünyasına kazandıran kişi. Öğrenme hakkındaki düşüncelerimizde davranışçılıktan bilişselciliğe ve günümüzde yapılandırıcılığa bir paradigma kayması yaşanmıştır.

8 2 Bilim E i minde Yap land r c Paradigma Davranışçı yaklaşıma göre, insan zihni içine bilgilerin doğrudan aktarılabildiği anlaşılamaz bir kara kutu dur. zayıf yönlerinin delillerle sorgulanması ve tartışılması sonucunda bu yüzyıl içinde öğrenmenin nasıl gerçekleştiği hakkındaki düşüncelerimizde davranışçılıktan bilişselciliğe ve günümüzde yapılandırıcı öğrenme teorisine doğru önemli bir paradigma kayması yaşanmıştır 2. Bu paradigma kayması, eğitime bakış açımızı her yönüyle farklılaştırmış ve bunun sonucunda eğitim felsefesi ve pedagojik uygulamalar önemli ölçüde yeniden kavramsallaştırılmıştır. Eğitimde ilk çağlardan itibaren Daha iyi nasıl öğretebiliriz? sorusunun cevabı aranmıştır. Ve çok uzak değil, 1930 lardan yakın bir zamana kadar bu soruya insan zihninin anlaşılamaz bir kara kutu olduğunu varsayan davranışçı yaklaşımla cevap verilmeye çalışılmıştır. Davranışçılar, zihni gözlenebilir olmadığı için incelenemez, anlaşılamaz olarak görmüş ve araştırmalarının kapsamı dışında tutmuşlardır. Davranışçı bakış açısına göre öğrenme, uyarıcı-tepki bağlantısı ve şartlanma ile açıklanabilir. Bu yaklaşımda öğretim ise, pratik yaptırma ve pekiştirici ödüller aracılığıyla çağrışım lar oluşturma olarak görülmüştür. Davranışçı yaklaşıma göre öğrenme bir anlamda bilgi parçalarının birikmesidir; her bilgi parçası için öğrenci dış uyarıcılara uygun tepkileri (davranışları) otomatik olarak verdiğinde öğrenmenin gerçekleştiği düşünülür 3. Bu yaklaşım açısından öğretim; öğrencinin dış uyarıcılara (öğretmen, ders kitabı vb.) karşı tepkilerini gözlemek ve istenen davranış görüldüğünde uygun bir pekiştireçle pekiştirmektir lardan 1970 lere kadar tüm dünyada eğitim kültüründe baskın bir yaklaşım olan davranışçı teori, öğrenmeyi uyarıcı-tepki arasında kurulan bağla ve şartlanma ile açıklamaya çalışarak öğrenme ile ilgili dış faktörleri ve bu faktörlerin nasıl manipüle edilebileceğini incelemiştir. Davranışçı yaklaşımı temel alan eğitimciler sürekli daha iyi öğretme çabası içinde birçok strateji geliştirmiş ve belki de gerçekten iyi öğretmişlerdi. Ama öğrenciler ne öğrenmişlerdi? Eğer öğrenme, öğretmenin veya ders kitabının öğrencilere aktardığı bilgilerin öğrenciler tarafından testlerde veya sınavlarda aynen tekrarlanması ise o yıllarda çoğu şey yolunda gidiyor gibi görünmekteydi. Davranışçı teori, ayakkabıyı bağlama veya elementlerin periyodik tablodaki yerini hatırlama gibi gözlenebilir, somut davranışlara veya cevaplara 2 Cooper, P.A. (1993). Paradigm shifts in designed instruction: From behaviorism to cognitivism to constructivism. Educational Technology 33: Lave, J. & Wenger, E. (1991). Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation. Cambridge, MA: Cambridge University Press.

9 E i me Yön Veren Paradigma: Yap land r c l k 3 odaklandığından amaç, öğrencilerin bazı belirli davranışları edinmesini sağlamak olduğunda iyi çalışır. Ancak amaç öğrencilerin anlamasını, sentez yapmasını sağlamak, bilgiyi yeni durumlarda kullanarak uygulamasını sağlamak olduğunda ise bu yaklaşım başarılı olmaz lı yıllardan günümüze kadar artarak devam eden araştırmalarda çoğu öğrencinin, hatta sınavlarda çok yüksek başarı gösteren öğrencilerin bile bilimsel kavramlarla çelişen çeşitli alternatif kavramlar geliştirdikleri ortaya çıkarıldı. Bu çalışmalar özellikle fen ve matematik eğitiminde bir kırılma noktası oluşturdu ve birçok ülkede eğitim araştırmalarına ağırlık verilerek eğitim sistemi, müfredatlardan öğretim uygulamalarına kadar her yönüyle sorgulanmaya başlandı. Araştırmalarda sorunun sadece öğrencilerin sahip olduğu alternatif kavramlar olmadığı görüldü. Geleneksel eğitimin; öğrenilen bilgilerin ilişkisiz parçalar halinde ezberlenmesi, gerçek yaşama uygulanamaması, öğrencilerin derslere ilgisinin sürekli azalması gibi daha birçok sorununun olduğu ortaya çıkarıldı. Peş peşe yeni müfredatlar, yeni ders kitapları, yeni öğretim uygulamaları denenmeye başlandı. Ancak sonuçlarda önemli bir değişiklik gözlenemedi. Özellikle 1960 lı yıllarda, eğitimi iyileştirmek için Daha iyi nasıl öğretebiliriz? sorusu yerine İnsanlar nasıl öğreniyor? sorusuna cevap aranmaya başlanmıştı. Bu yeni araştırma alanında yapılan çalışmalar sonucunda eğitimdeki tüm gelenekleri kökten değiştirecek olan bilişsel psikoloji gelişmeye başladı. Bilişsel psikoloji ile öğrenmenin doğasına ilişkin kabuller de değişti; artık zihin davranışçı yaklaşımda olduğu gibi anlaşılamaz bir kara kutu olarak görülmüyordu. Bilişsel yaklaşımda, öğrenmenin sadece uyarıcı tepki davranışıyla açıklanamayacağı, öğrenme sürecinin bilişsel ve duyuşsal boyutları olan zihinsel bir süreç olduğu ve bu sürecin anlaşılabileceği düşüncesi vurgulanıyordu. Bilişsel öğrenme teorisine göre, öğrenme sürecinde kişi dünyanın işleyişi hakkında zihinsel modeller oluşturur ve yeni deneyimlere bağlı olarak bu zihinsel modeller değişir 5. Bu yaklaşımda birey, var olan zihinsel modellerinden ve yeni deneyimlerinden yola çıkarak anlam oluşturmaya çalışan, yorumlar yapan aktif bir öğrenen olarak görülmüştür. Bilişsel öğrenme teorisine göre öğrenme, zihinsel modeller oluşturma ve değiştirme sürecidir. 4 Yager, R.E. (1991). The constructivist learning model, towards real reform in science education. Science Education, 58(6), Phillips, D. C. (1995, October). The good, the bad, and the ugly: The many faces of constructivism. Educational Researcher, 5-12.

10 4 Bilim E i minde Yap land r c Paradigma Yapılandırıcı öğrenme teorisine göre bilgi bir dış kaynaktan bireye doğrudan aktarılamaz, birey tarafından aktif bir şekilde yapılandırılır. Öğrenmenin bilişsel boyutlarına odaklanan bu bakış açısı, öğrenme süreci ile ilgili algıları değiştirmiş ve öğrenme sürecinde zihinde gerçekleşen olayları açıklamaya çalışan teorilerin ortaya atılmasına yol açmıştır. Böylece belirli yönleriyle bilişsel psikolojiden ayrılan yapılandırıcı öğrenme teorisi geliştirilmiş ve bu teori eğitimin her alanını çarpıcı bir şekilde etkilemiştir. Yapılandırıcı öğrenme teorisine göre bilgi bir dış kaynaktan bireye doğrudan aktarılamaz, birey tarafından aktif bir şekilde yapılandırılır. Yapılandırıcı öğrenme teorisi, öğrenmeye yaklaşımlarındaki benzerlik nedeniyle bazı akademisyenler tarafından bilişsel öğrenme teorisi ile aynı grup içinde değerlendirilmiştir. Gerçekten de, yapılandırıcılık ile bilişselciliği birbirinden net çizgilerle ayırmak zordur; her iki teori de öğrenmeyi bilişsel süreçlerle açıklamaktadır ve öğrenme olayının bir bilgi yapılandırma süreci olduğunda hemfikirdir. Ancak her iki teori arasında bilginin niteliğine ve bilginin yapılandırılmasına ilişkin bazı görüş ayrılıkları söz konusudur. Yapılandırıcı teorinin öne sürdüğü öğrenen ve öğrenme süreci ile ilgili düşünceler, öğrenmeyi objektif bir perspektiften ele alan davranışçılıktan ve bilişselcilikten net bir şekilde ayrılmaktadır. Objektif dünya görüşü; özelliklerine ve ilişkilerine göre yapılandırılmış nitelikleri olan bir dış gerçekliğin olduğu, dış dünyanın tam ve doğru olarak bilinebileceği, sembollerin gerçekliğin temsilleri olduğu ve dış gerçekliğe uyduğu ölçüde anlamlı olduğu, dünyanın teorik modellerle tanımlanabileceği, zihnin bir bilgisayar gibi matematik ve mantık kurallarına dayalı olarak sembolleri işlediği gibi varsayımlara dayanmaktadır 6, 7. Objektif görüşe göre dünya hakkındaki bilgimiz deneyimlerimizden ve bunların zamanla daha doğru bir şekilde betimlenmesinden kaynaklanır. Özetlersek bu bakış açısında, bilginin öğrenenden bağımsız olarak var olduğu ve dış gerçeklikten öğrenenin iç gerçekliğine transfer edildiğinde içselleştirileceği düşünülmektedir. 6 Bednar, A K, Cunningham, D., Duffy, T. M., & Perry, D. J. (1992). Theory into practice: How do we link? In T. Duffy & D. Jonassen (Eds.), Constructivism and the Technology of Instruction (pp ). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 7 Jonassen, D. (1991). Objectivism versus constructivism: Do we need a new philosophical paradigm? Educational Technology Research and Development, 39(3), 5-14.