T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI RADYOTERAPİ ALAN BAŞ BOYUN KANSERLİ HASTALARIN

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI RADYOTERAPİ ALAN BAŞ BOYUN KANSERLİ HASTALARIN"

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI RADYOTERAPİ ALAN BAŞ BOYUN KANSERLİ HASTALARIN YAŞADIKLARI SEMPTOMLARIN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Kamile BOSTANOĞLU Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Sevinç Kutlutürkan ANKARA Mart 2014

2 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK PROGRAMI RADYOTERAPİ ALAN BAŞ BOYUN KANSERLİ HASTALARIN YAŞADIKLARI SEMPTOMLARIN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Kamile BOSTANOĞLU Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Sevinç Kutlutürkan ANKARA Mart 2014

3 I

4 İÇİNDEKİLER Sayfa No Kabul ve Onay İçindekiler Tablolar Şekiller ve Grafikler Kısaltmalar Önsöz I II VI VIII IX X 1. GİRİŞ Problemin Tanımı ve Önemi Araştırmanın Amacı 7 2. GENEL BİLGİLER Baş Boyun Kanserleri ve Epidemiyoloji Baş Boyun Kanserleri ve Radyoterapi Baş ve Boyun Kanserlerinde Radyoterapi Uygulama Yöntemleri Baş Boyun Kanserinin Radyasyon İle Tedavisindeki Gelişmeler Üç Boyutlu Radyoterapi (Konformal Radyoterapi) Yoğunluk Ayarlı Radyoterapi (YART -IMRT) Görüntü Kılavuzluğunda Radyoterapi Radyoterapi Verilme Süreci Yan Etki Oluşumunu Etkileyen Faktörler 16 II

5 2.3. Baş Boyun Kanserlerinde Radyoterapiye Bağlı Gelişen Semptomlar Erken Dönem Yan Etkiler Ağız Kuruluğu ve Mukozal Lezyonlar Bulantı- Kusma Ağrı Tükürük Salgısında Azalma ve Tat Duyusu Değişikliği Kilo Kaybı Deri Bütünlüğünde Bozulma Disfaji Ses Değişikliği Saç Kaybı (Alopesi) Yorgunluk Psikososyal Sorunlar Geç Dönem Yan Etkiler Diş Problemleri Trismus Radyoterapi Alan Baş Boyun Kanserli Hastalarda Hemşirenin Rolü 33 III

6 3. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Şekli Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Araştırmanın Evreni Araştırmanın Örneklemi Araştırmaya Dahil Olma Kriterleri Verilerin Toplanması Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması Bireysel Bilgi Formu Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği Veri Toplama Araçlarının Ön Uygulaması Veri Toplama Araçlarının Uygulanması Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmanın Etik Yönü BULGULAR TARTIŞMA SONUÇLAR VE ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR 102 IV

7 10. EKLER 114 Ek 1. Ek tablolar 114 Ek 2. Gönüllü Denek Bilgilendirme ve Onay Formu 119 Ek 3. Bireysel Bilgi Formu 120 Ek 4. Ölçek 121 Ek 5. Araştırma Ön uygulama İzin Yazısı 126 Ek 6. Araştırmanın Yapıldığı Hastanelerden Alınan İzin Yazıları 127 Ek 7. Araştırmanın Etik Kurul izni ÖZGEÇMİŞ 132 V

8 TABLOLAR Tablolar Sayfa No Tablo 2.1: Evrelere Göre Uygulanan Tedaviler 9 Tablo 2.2: Palyatif ve Küratif Radyoterapi Arasındaki Farklar 16 Tablo 4.1: Hastaların Sosyo-demografik Özelliklerinin Dağılımı 52 Tablo 4.2: Hastaların Hastalık Özelliklerine Göre Dağılımı 54 Tablo 4.3: RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomların Dağılımları 57 Tablo 4.4: RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Semptomları Yaşama Sıklıklarının Dağılımı 61 Tablo 4.5: RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Hastaların Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptom Şiddetlerinin Dağılımı 65 Tablo 4.6: RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Hastaların Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomların Sıkıntı Verme Düzeyleri 69 Tablo 4.7: Tüm Hastalar İçin MSDÖ Alt Ölçek Puan Dağılımı 73 Tablo 4.8: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Radyoterapi Uygulama Süreçlerine Göre Dağılımı 75 VI

9 Ek Tablo 1: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Cinsiyet İle 114 Karşılaştırılması Ek Tablo 2: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Eğitim Durumu İle Karşılaştırılması Dağılımı 115 Ek Tablo 3: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Hastalık Evreleri İle Karşılaştırılması 116 Ek Tablo 4: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Kanserin Yerleştiği Bölgeler İle Karşılaştırılması (1) 117 Ek Tablo 5: MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Kanserin Yerleştiği Bölgeler İle Karşılaştırılması (2) 118 VII

10 ŞEKİLLER VE GRAFİKLER Sayfa No Grafik 4.1: Kanserin Yerleştikleri Bölgelere Göre Dağılımı 56 Şekil 3.1: Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği Puanlaması 46 Şekil 3.2: Veri Toplama Formlarının Uygulanması 48 VIII

11 KISALTMALAR YART: Yoğunluk Ayarlı Radyoterapi (IMRT: İntensity Modulated Radiotherapy) IGRT: Görüntü Eşliğinde Radyoterapi (Image Guided Radiation Therapy) Kİ: Kemik İliği GİS: Gastrointestinal Sistem ABD: Amerika Birleşik Devletleri RT: Radyoterapi KT: Kemoterapi MSDÖ: Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği SPSS: Statistical Package for the Social Sciences (Sosyal Bilimler için İstatistik Paketi) GDİ: Global Distres İndeksi IX

12 ÖNSÖZ Çalışma sırasında bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım, desteğini ve yardımlarını esirgemeyen hocam ve tez danışmanım Yrd.Doç.Dr. Sevinç Kutlutürkan a, Yüksek lisans eğitimim sırasında bilimsel katkıları ile bana yardımcı olan Gazi Üniversitesi Hemşirelik Programı öğretim üyelerine, Radyasyon onkoloji bünyesinde çalışan tüm ekip üyelerine ve çalışmama katılmayı kabul eden hastalara, Çalışmam süresince desteklerini hep hissettiğim aileme ve arkadaşlarıma, Çalışmamın tüm aşamalarında her zaman yanımda olan, maddi manevi desteğini esirgemeyen sevgili eşim Burak KIRCA ya ve çalışmamı bitirebilmem için bana gerekli zamanı veren kızım İpek Duru KIR- CA ya, Teşekkür Ederim Kamile BOSTANOĞLU X

13 1. GİRİŞ Problemin Tanımı ve Önemi Kanser, tüm dünyada ve ülkemizde en çok ölüme yol açan önemli bir sağlık sorunudur. Dünyada en sık görülen kanserler sıralamasında meme, over, akciğer, prostat ve kolorektal kanserlerin ardından baş boyun kanserleri altıncı sırada gelmektedir. Baş boyun kanserleri, tüm kanserlerin yaklaşık %4-5 ini oluşturmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri nde baş boyun kanserleri tüm kanserlerin %4 ünü, baş boyun kanseri nedeniyle görülen ölümler ise tüm kanserlere bağlı ölümlerin % 2 sini oluşturmaktadır. 1,2,3,4,5,6 Dünya genelinde erkeklerde en sık görülen baş-boyun kanseri, oral kavite kanserleridir. Bunu larenks kanseri izlemektedir. Kadınlarda ise en çok görülen baş-boyun kanseri türü orofarenks ve hipofarenks kanserleri olup, bunu oral kavite kanserleri izlemektedir. Baş boyun kanserlerinin erkeklerde görülme oranı kadınlara göre 3-4 kat daha fazladır ve sıklıkla yaşları arasında görülmektedir. Hastaların %60 ı ileri evrede tanı almakta, 5 yıllık ortalama sağ kalım süresi %40-50 civarındadır. 1,7,6,8 Ülkemizde kanser türleri içerisinde baş boyun kanserleri her iki cinsiyet grubunda ilk 10 içerisinde yer almaktadır. Sağlık Bakanlığı Kanserle Daire Başkanlığı nın 2009 yılı verilerine göre erkeklerde en sık görülen 10 kanser türünde larenks kanseri %8.1 ile altıncı; kadınlarda ise tiroid kanseri %18.6 ile ikinci sırada yer almaktadır yılına ait tahmini 1

14 insidans değerlerinde ise erkeklerde larenks kanseri %10.3 ile yedinci; kadınlarda ise tiroid kanseri %29.8 ile ikinci sırada bulunmaktadır. 9,10 Baş boyun kanserlerinin yerleşim yerleri, merkezi sinir sistemi, kranial sinirler, duyu organları, solunum ve sindirim sistemi başlangıç organları gibi yapılara komşudur. Bu durum tedavi yaklaşımlarında kısıtlamalara neden olmaktadır. Çünkü uygulanan tedaviler bu organ ve dokular üzerine etkili olmaktadır. Baş boyun kanseri tanısı alan hastalarda tedavi yöntemleri olarak cerrahi, kemoterapi (KT) ve radyoterapi (RT) kullanılmaktadır. Günümüzde immünoterapi ve gen tedavileri de yeni tedavi seçenekleri arasında yer almaktadır. Bu tedavi seçenekleri tek başına veya kombine şekilde de kullanılabilmektedir. 11,12,13 Radyoterapi, kür elde etmek, kontrol veya palyasyonu sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Radyoterapi, baş boyun kanserlerinde uygulanan güvenilir ve etkin bir tedavi şekli olmasına karşın çeşitli yan etkiler oluşmaktadır. Bu yan etkiler erken dönemde ya da geç dönemde ortaya çıkmaktadır. Erken dönem yan etkiler, mukoza ve deri gibi hızlı çoğalan dokularda, radyoterapi sırasında veya hemen sonrasında görülebilmektedir. Bu yan etkiler; mukozit, koku ve tat almada değişim, tükürük salgısında azalma, disfaji ve ciltte eritem şeklinde görülmektedir. Geç dönem yan etkiler, genellikle yavaş çoğalan dokularda ortaya çıkmaktadır. Örneğin; trismus, ödem, nekroz, diş çürükleri ve ciltte atrofi gibi. Gelişen yan etkiler, tedavi süresi, uygulanan doz, hastalığın evresi, kemoterapi ve cerrahi uygulanma durumuna göre değişiklik göstermektedir. 14,15,16,17 2

15 Baş boyun kanseri, görülme sıklığı açısından diğer kanser türlerine göre daha alt sıralarda yer almasına karşın hastalık ve tedaviye bağlı gelişen fiziksel/fonksiyonel olumsuz değişimler bireyin günlük yaşam aktivitelerini yerine getirmesinde güçlüklere neden olmaktadır. Fiziksel/fonksiyonel olumsuz değişimler arasında fiziksel görünümde değişim, yemek yemede değişim, konuşma ses değişimi, ağrı ve yorgunluk önemli bir yer tutmaktadır. Baş-boyun bölgesi yemek yeme, solunum ve iletişim sağlayıcı fonksiyonların gerçekleştirildiği alan olması nedeniyle hem hastalık sürecinden hem de uygulanacak tedavi şeklinden dolayı bireyin çeşitli semptomlarla baş etmesinde güçlüklerle karşılaşmasına yol açmaktadır. Beslenme sorunlarına beden imgesinde değişme, benlik saygısında azalma, sosyal izolasyon, sosyal aktivitelerde azalma, anksiyete, çalışma yaşamında değişim, günlük işlevlerini yerine getirmede zorluk ve aile yaşamında değişimler de eklenmektedir. 18,12,16 Ertem ve arkadaşlarının 2006 yılında radyoterapi alan hastaların evde bakım gereksinimleri ve yaşam kaliteleri üzerine yaptıkları çalışmada, hastaların %50.7 sini baş boyun kanserli hastalar oluşturmaktadır. Bu çalışmada halsizlik, bulantı- kusma ve ağrı ilk üç sırada yer almaktadır. 19 Rosenthal ve arkadaşları (2009) tarafından yapılan bir çalışmada, baş boyun kanserli hastaların tedavi sırasındaki semptom yükü araştırılmıştır. Bu çalışmada; tedavi öncesi hastaların %18 i çeşitli semptomlar tanımlarken(orta seviyede ağrı, uykusuzluk, yorgunluk, duyusal gerginlik, üzüntü), tedavinin başlangıcından 6 hafta sonra ise hastaların 3

16 %59 unun yüksek oranda semptom tanılamaya başladığı(orta seviyede ağrı, yorgunluk, ağız kuruluğu, iştah azlığı, bulantı, çiğneme problemleri, tat kaybı), hastaların %54 ünün ise tedavi başlangıcında semptom tanımlamazken tedavi sonunda semptom sıkıntısı yaşadığı belirtilmiştir. 20 Uysal (2011) tarafından baş boyun kanserli hem kemoterapi hem de radyoterapi alan hastalarda fonksiyonel durum ve sosyal desteği belirlemek üzere yaptıkları çalışmada, hastaların hastalık ve\veya tedavi sürecine bağlı yaşadıkları ilk 7 sorun; ağrı, enerji, canlılıkta azalma, yorgunluk ve halsizlik, yeme ve yutma güçlüğü, konuşma ve ses değişimi, kilo kaybı ve solunum güçlüğü olarak saptanmıştır. 21 Aplak ve arkadaşları (2007) baş boyun kanserli hastaların yaşam kalitelerini incelenmiştir. Yapılan çalışmada oral kavite kanserlerinde; ağrı ve diş sorunları, ağız açmada zorluk, tat kaybı ve yemek yemede güçlükler, farinks kanserinde; boğaz ağrısı ve sekresyonda azalma; larinks kanserinde dispne ve konuşmada güçlük sorunları en yüksek puanları almıştır. 2 Haisfield ve arkadaşları (2012) radyoterapi veya radyoterapi ile birlikte kemoterapi alan baş boyun kanserli hastalarda tedavi süresince ve sonrasında görülen semptomlar ve bu semptomlarda haftalara göre herhangi bir değişiklik olup olmadığını araştırmışlardır. Araştırmada 5. ve 9. haftalarda, fiziksel semptomlarda %50 artış ve % 24 ünde depresyon görülmüştür. Belirsizlik durumu ise tüm haftalarda yüksek bulunmuştur. 22 4

17 Öztürk (2011) tarafından radyoterapi alan baş boyun kanserli hastalarda yapılan çalışmada, yaşam kalitesinin fonksiyonel ve semptom skalalarından bir çok boyutunun radyoterapi sonunda kötüleştiği ve radyoterapi sonrası 1. ayda düzelmeye başladığı belirlenmiştir. Ağız kuruluğu ve tükürük yapışkanlığının diğer semptomlara göre daha geç düzeldiği görülmüştür. Tedavi sonunda da hastaların %74 ünde malnutrisyon saptanmıştır. 23 İlgili literatür incelendiğinde, radyoterapi alan baş boyun kanserli hastalara ilişkin yapılan çalışmaların çoğunlukla yaşam kalitesi, yorgunluk düzeyleri, fonksiyonel sağlık durumları ve sosyal desteğin belirlenmesi üzerine odaklandığı görülmektedir. Semptomların belirlenmesine yönelik çalışmalar da bulunmakla birlikte, bu çalışmaların örneklemlerini heterojen gruplar (RT-KT alan) oluşturmuştur. 19,22,23,18 İlgili literatürden anlaşıldığı üzere; radyoterapi alan hastalar günlük yaşam aktivitelerini sınırlayacak birçok semptomu eş zamanlı ya da ayrı ayrı deneyimlemektedir. Semptom deneyimi sırasında semptomla etkili baş etmek önemlidir. Semptomlarla etkin baş edemeyen hastanın benlik saygısı azalmakta, rol işlevlerini yerine getirememekte, yaşam kalitesi bozulmakta ve tedaviye uyumunu güçleştirmektedir. 3,24 Hastalarda oluşabilecek semptomları etkin yönetebilmek için hastaların tedavi sürecinde yaşadıkları semptomları ve sıklığı, semptomların yarattığı sıkıntı düzeyinin, şiddetinin bilinmesi gerekmektedir. Semptom 5

18 tanılaması sonrası, semptom yönetimine ilişkin, daha etkin ve kanıta dayalı hemşirelik girişimlerinin planlanması gerçekleştirilebilecektir. 5,25 Özellikle tedavi sürecinde ve sonrasında sıklıkla sorunları devam eden radyoterapi hastalarının desteklenmesinde sürekliliği olan bir hemşirelik bakımının önemi vurgulanmaktadır. 26,27,28 Radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi adlı çalışmamız daha homojen bir grup oluşturulması açısından ilk kez radyoterapi alan baş boyun kanser tanısı alan hastalarla dört aşamada gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın farklı aşamalarda yapılmış olması, hastaların radyoterapi sürecinde tedaviye bağlı gelişen semptomları yaşama sıklıklarının, şiddetinin ve yarattığı sıkıntı düzeyinin ortaya çıkmasını sağlayacağı düşünülmektedir. Sonuç olarak, hemşirenin baş boyun kanser tanısı alan ve radyoterapi planlanan hastada gelişebilecek sorunları bilmesi; hasta bakımında vereceği önceliklerin belirlenmesi, hastaların gereksinim duyduğu desteğin sağlanabilmesi, hastaların kendi öz bakım gereksinimlerini karşılamada aktif rol alabilmelerinin sağlanması, hasta ve ailesine eğitim verebilmeleri sağlayarak daha kaliteli bir bakım almasını sağlayacaktır. 6

19 1.2. Araştırmanın Amacı Araştırma, radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. 7

20 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Baş Boyun Kanserleri ve Epidemiyolojisi Baş boyun kanserleri, üst solunum yolu ve sindirim sistemi mukozalarından kaynaklanan skuamöz hücreli kanserlerdir. Baş boyun kanserlerinde kadın ve erkek oranlarının birbirine yakın olduğu, krikoid arkası hipofarinks karsinomları dışında daha çok erkeklerin hastalığı olarak belirtilmektedir. 3,4 Dünyada ve ülkemizde baş ve boyun kanserleri ilk sırada yer almamakla birlikte kansere bağlı ölüm nedenleri arasında yer almaktadır. Anatomik yerleşimi nedeniyle yaşamsal fonksiyonları olumsuz yönde etkileyebilen baş ve boyun kanserleri, istatistiksel olarak dünyada tüm kanser türleri içerisinde yaklaşık % 4-5 lik bir dilimi oluşturmaktadır. ABD de yapılan istatistiklerde, baş-boyun kanserlerine bağlı ölümler %2 lik bir oranı oluşturmaktadır. Tanı konulduğunda hastaların %40 ında bir veya birden fazla lenf nodu metastazı bulunmaktadır. Bu hastalarda izlem süresince %10 20 oranında ikincil tümörler gelişebilmektedir. Genel olarak 5 yıllık yaşam süresi %35 50 arasında değişmektedir. Ülkemizde baş ve boyun kanserlerinin lokalizasyonuna göre larenks kanseri erkeklerde %8.1 ile tüm kanser türlerinde 6. sırada yer alırken, tiroid kanseri %18.6 ile kadınlarda en sık görülen 2. kanser türüdür. 1,3,6,2,29,30,9 8

21 2.2. Baş Boyun Kanserleri ve Radyoterapi Baş-boyun kanserleri, birçok dokunun bir arada bulunduğu bölgenin kanseri olduğundan tek tip bir tedavi yaklaşımı uygulanmamaktadır. Tedavi yöntemleri içerisinde cerrahi, kemoterapi, radyoterapiden biri veya birkaçı kanserin türü, bölgesi ve yayılımına göre uygulanmaktadır. Hastalarda evrelere göre uygulanan tedaviler Tablo 2.1'de özetlenmiştir. Evre I ve II olan hastalarda genellikle tek bir tedavi seçeneği yeterli olabilecek iken, Evre III ve IV olan hastalarda kombine tedaviler kullanılmaktadır. Radyoterapi organ bütünlüğünü olumsuz etkilememesinden dolayı önemli bir tedavi yöntemi yaklaşımı olarak görülmektedir. 31,32,4,26 Tablo 2.1. Evrelere Göre Uygulanan Tedaviler Evre I Cerrahi veya radyoterapi Evre II Cerrahi veya radyoterapi Cerrahi+/- cerrahi sonrası radyoterapi Evre III Radyoterapi +/- kurtarma cerrahisi Kemoterapi ekli protokoller Cerrahi + cerrahi sonrası radyoterapi Evre IV Radyoterapi+/-kurtarma cerrahisi Kemoterapi ekli protokoller Kaynak: UICC Klinik Onkoloji- Uluslararası Kanserle Savaş Derneği (2007) Radyoterapide hedef dokuya istenen dozda iyonize radyasyonu verirken normal dokuların daha az miktarda etkilenmesi amaçlanır. Radyoterapide kullanılan ışınlar, tümörlü dokuların hücre çekirdeğindeki DNA yı etkiler. Hücre çekirdeğindeki DNA'nın yeterince zarar görmesi ile 9

22 hücrelerin çoğalma yeteneğini kaybolur. Kanserli dokuda ölen hücreler yenilenmediğinde, kanserin büyümesi durur ve kitle küçülür. 29,27,23,33 Radyoterapi, preoperatif veya postoperatif olarak uygulanabilmektedir. Preoperatif uygulama ile inopere hastalık opere olabilir hale gelebilmekte, cerrahi ile çıkartılması gereken doku miktarı en aza indirgenebilmekte ve uzak metastazlar azalabilmektedir. Postoperatif uygulamada ise genellikle cerrahi ile tam çıkarılamayan tümör olduğu düşünüldüğünde uygulanmaktadır. Işınlanan dokunun ameliyatı güç ve yara iyileşmesi geç olduğu için operasyon sonrası radyoterapi avantajlı olabilmektedir. Ayrıca cerrahi sonrası tümör küçüleceği için radyoterapi etkinliği de artabilmektedir. 33,12,29, Baş ve Boyun Kanserlerinde Radyoterapi Uygulama Yöntemleri Radyoterapi internal, eksternal ve sistemik selektif olarak uygulanmaktadır. Uygulanacak RT yöntemine hastanın özellikleri, hastanın tanısı ve hastalık evresi değerlendirilerek karar verilmektedir. Eksternal Radyoterapi (Teleterapi); bireyin vücuduna dışarıdan tedavi dozunun verilmesidir. Bu yöntem en sık kullanılan radyoterapi şeklidir. 10

23 Radyoterapide tümör ve tümör taşıma olasılığı olan dokulara etkin doz verilirken tümöre yakın doku ve organların tolerans dozunun aşılmaması planlanmaktadır. Bu planlama radyasyon onkoloğu, patolog, radyolog, cerrah, klinik fizik mühendisi, dozimetrist ve radyoterapi teknisyeni gibi bireylerden oluşan büyük bir takımın katılım ve uzmanlığını gerektirmektedir. 29,35,36,37 Eksternal RT de tedavi süreci; hasta konsültasyonu, simülasyon, tedavi planlama, bireyin eğitimi, tedavinin uygulanması ve izlemden oluşmaktadır. Hasta konsültasyonu, fizik muayene, evreleme işlemlerinden sonra hastaya Tomografi, MR veya simülatör için ve tedaviye başlamak için randevu verilmektedir. Simülasyon, tedavide önemli bir adımdır. Hasta tedavi uygulanacak bölgeye göre uygun pozisyonda tedavi masasına alınmakta ve simülatör sayesinde tedavi uygulanacak alanlar belirlenmektedir. Cilt üzerine veya maskeler üzerine tedavi sahaları çizilmektedir. Tümör ve tedavi edilecek volüm ile birlikte bölgede yer alan normal dokular kesit kesit çizilerek tümöre verilecek ve normal dokular tarafından alınacak doz sınırlamaları belirlenir Tedavi planlama, tedavi bölgesini içeren bilgisayarlı tomografinin çekilmesi, tümörün patolojisi, yerleşimi, kaç bölgede olduğu, tümörün radyasyona duyarlılığı ve tedavi hacmine giren normal doku gibi özelliklerin bilgisayara temellendirilmesinden oluşmaktadır. Tedavi uygulama, tedavi planlama ünitesinde, üç boyutlu konformal ya da IMRT planı yapılarak tedaviye geçilmekte ve hastanın alması gereken doz seanslara bölünerek uygulanmaktadır. Bireyin eğitiminde ve izleminde tedaviyle ilişkili olarak ortaya çıkabilecek semptomlar, planlanan tedavi, tedavinin süresi konularında hastaya rehberlik yapılmakta ve profesyonel destek verilmektedir. 29,36,37,8 11

24 Brakiterapi; internal radyasyon tedavisi ya da implant tedavisi olarak da adlandırılmaktadır ve hastaya radyoizotop kullanılarak verilmektedir. Burada radyoaktif kaynak, tümör içine ya da çevresine yerleştirilmektedir. İnternal radyoterapide tedavi edici doz 3 şekilde sağlanabilmektedir; 1. İntertisyel implant; radyoaktif kaynak tümör içine doğrudan yerleştirilir. Radyoaktif kaynak çekirdek ya da tohum, iğne ya da özel bir kateter aracılığıyla gelir. 2. İntrakaviter; radyoaktif kaynak doğrudan vücut boşluğuna yerleştirilir. Bir aplikatör aracılığıyla gönderilir. 3. Sistemik; kapalı olmayan radyoaktif kaynak oral ya da intravenöz olarak verilir. 29,35,36,37 İntertisyel ya da intrakaviter radyasyon uygulamasında, implant cerrahi işlem ile yerleştirilmektedir. Ancak tümör içine yerleştirilen katater aracılığı ile sonradan yüklemeli ve uzaktan kumandalı cihaz aracılığı ile radyoaktif kaynak gönderilip daha sonra bu kaynak tekrar cihaza dönüyorsa bu uygulama afterloading olarak adlandırılmaktadır. 38,27,33 12

25 Baş ve Boyun Kanserinin Radyasyon İle Tedavisindeki Gelişmeler Üç Boyutlu Radyoterapi (Konformal Radyoterapi); Radyoterapide temel amaç olan "tümöre maksimum zarar, çevre dokulara minimum hasar" büyük oranda bu yöntemle gerçekleşmeye başlamıştır. Konformal terimi, çepeçevre sarmak anlamına gelen conform kelimesinden türetilmiştir. Bu tedavilerde planlanan radyoterapi dozunun hedeflenen tümörü belli bir emniyet sınırıyla 3 boyutlu olarak çepeçevre sarması ve çevre dokuların olabildiğince korunması amaçlanmaktadır. Bu tekniklerin en önemli avantajı, çevre normal dokuları klasik tekniklere göre daha iyi koruyabilmeleridir. Bununla birlikte baş boyun kanserlerinde tümör kontrolü için daha yüksek radyoterapi dozlarının kullanımına olanak sağlamaktadır. 36, Yoğunluk Ayarlı Radyoterapi(YART -IMRT); Primer amacı, kritik organ dozlarını en düşük seviyede tutarken, hedef volümün reçete edilen toplam dozu almasını sağlamaktır. YART, vücuda tek bir büyük radyasyon ışını göndermek yerine, radyasyonu binlerce ince ışıncığa bölmektedir. Milimetrik doğruluktaki bu ışıncıklar, vücuda birçok açıdan girmekte ve kanserli bölgenin üzerinde kesişmektedir. Böylece hedef bölgeye yüksek bir doz ve çevredeki sağlıklı dokuya ise düşük bir doz verilmektedir

26 2011 yılında yapılan bir çalışmada 2 boyutlu, 3 boyutlu ve IMRT uygulanan hastalarda görülen semptomların sıklığı izlenmiş ve IMRT uygulanan hastaların semptomlarında diğer yöntemlere göre azalma gözlenmiştir. İki boyutlu RT uygulanan hastaların; % 20,8 inde ağrı, %45.1 inde tükürük salgısında azalma ve %32 sinde bulantı tespit edilmiştir. Üç boyutlu RT uygulanan hastaların; %18,4 ünde ağrı, %35.8 inde tükürük salgısında azalma ve %26.9 unda bulantı tespit edilmiştir. IMRT uygulanan hastaların ise; %15,2 si ağrı, %33,6 sı tükürük salgısında azalma ve %26.5 i bulantı yaşadığını belirtmiştir Görüntü Kılavuzluğunda Radyoterapi (Image Guided Radiotherapy-IGRT); IGRT, tedavi sırasında hedef tümörün ve normal dokuların iki ya da üç boyutlu olarak görüntülerinin elde edilmesi, elde edilen görüntülerin değerlendirilmesi ve tedavinin doğruluğu ve hassasiyeti için gerekli girişimde bulunulmasıdır. Tümörün stabil olmaması ve tedavi süresince organ hareketleri, görüntü eşliğinde radyoterapiye ihtiyaç duyulmasına neden olmuştur. IMRT ve 3 boyutlu RT uygulanan hastalarda mümkün olduğunca görüntüleme kılavuzluğundan faydalanmak hem yan etki hem de tedavi başarısı açısından oldukça önemlidir. IGRT yüksek dozlara çıkılan, küçük emniyet sınırlarının kullanıldığı ve keskin doz düşüşlerine sahip IMRT tedavilerinde güvenle tedavi yapılmasını sağlamaktadır. 40,36 14

27 Radyoterapi Verilme Süreci Hastalar radyasyon onkolojisine, radyoterapi almak için başvurmaktadırlar. Simülasyon sırasında kullanılan küçük dövmeler, hastanın üzerine konulan işaretler yardımıyla planlanan tedavi alanları, tedavi makinesinde aynı şekilde ayarlanır. Tedavi makineleri verilmesi planlanan toplam dozun gerektirdiği fraksiyon sayısı; tedavi alanlarının sayı ve boyutlarının yanında tedavinin verileceği makinenin özelliklerine göre gerekli olan zaman süresince açık tutulmaktadır. Çoğunlukla bu süre çoklu alanlarda her alan için bir ya da iki dakikadan daha uzun değildir. 26,29 Radyoterapi fraksiyonları arasındaki süre, normal doku yenilenmesine izin verecek, hücrelerin radyosensitif faza girebileceği, dirençli tümör hücrelerinin tekrar oksijenize olabileceği periyodlara göre seçilmektedir. Bu periyodun hızlı tümör çoğalmasını önleyecek kadar kısa olması önerilmektedir. Günümüzde günlük fraksiyon şemaları 3 haftada 50 Gy den 7 haftada 70 Gy e kadar değişen protokollerde uygulanmaktadır. 29 Palyatif tedavi, yan etkileri en aza indirmek ve hastalara verdiği rahatsızlığı ortadan kaldırmak için daha düşük dozlarda ve daha kısa sürede uygulanmaktadır. Radyasyon tedavisi, ağrı, kanama, büyüyen bir tümörün neden olduğu kompresyon gibi çeşitli belirtilerin etkin olarak palyasyonunu sağlayabilmektedir. 4 RT uygulamaları palyatif amaçlı ve küratif amaçlı tedavilerde farklılık gösterebilmektedir( Tablo 2.2) 15

28 Tablo 2.2. Palyatif ve Küratif Radyoterapi Arasındaki Farklar Palyatif amaçlı tedavi Küratif amaçlı tedavi Tedavinin amacı Hastalığı belli derecede azaltmak Hastalığı tümden yok etmek Klinik hedef Semptom kontrolü Tam iyileşme Tedavi süresi 1gün-2hafta 4-7 hafta Toplam doz 8-30 Gy >50Gy Fraksiyon dozu 3-10 Gy,toplam tedavi süresini kısa tutmak için <2,5 Gy geç yan etkileri azaltmak için Tedavi alanı Sadece makraskopik semptomatik hastalık Tümör ve potansiyel mikroskopik yayılım bölgeleri Kaynak: UICC Klinik Onkoloji. Uluslararası Kanserle Savaş Derneği (2007) Yan Etki Oluşumunu Etkileyen Faktörler Tedavi alanının büyüklüğü ve yerleşimi Önerilen total RT dozu Tedavi alanı içindeki diğer doku ya da organlar Günlük RT dozu Tedavi için kullanılan iyonize partikül tipi Eş zamanlı tedaviler, RT ve KT kombinasyonları Hastada var olan diğer hastalıklar 29,37 16

29 2.3. Baş Boyun Kanserlerinde Radyoterapiye Bağlı Gelişen Semptomlar Radyoterapi güvenle kullanılan bir tedavi yöntemi olmakla birlikte, tüm tedavi alternatiflerinde olduğu gibi yan etkileri vardır. Bu yan etkiler, hastaların yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemekte, fiziksel ve emosyonel semptomları yoğun bir şekilde yaşamalarına neden olmaktadır. 41,20, Erken Dönem Yan Etkiler Radyoterapi süresince görülen yan etkiler olduğu için sıklıkla hızlı çoğalan dokularda (GİS, deri, Kİ) görülmektedir. Bu yan etkiler, tedavinin 3-4. haftasında görülmekte ve haftalık alınan dozla doğrudan ilişkili olmaktadır. Radyoterapinin tamamlanmasından 3 aya kadar bu şekilde görülen normal doku hasarlarına akut etkiler denmektedir. Ancak tüm akut etkiler hücre kaybına bağlı olarak ortaya çıkmamaktadır. Akut etkilerin radyasyona bağlı bazı sitokinlerin salınımıyla da ilişkili olduğu düşünülmektedir. 4,15,12,8 17

30 Ağız Kuruluğu ve Mukozal Lezyonlar RT sırasında salgı bezleri (parotis bezleri, çene altı bezleri, dilaltı bezleri) normalden daha az salgı salgılayabilmekte ve bu da ağız kuruluğuna neden olmaktadır. Ağız ve gırtlak sorunları dışarıdan verilen radyoterapinin 2-3 haftasında başlamaktadır. Genellikle tedaviden sonra sona ermektedir. Literatürde RT uygulanan baş boyun kanserli hastaların %100 e yakın oranlarda oral komplikasyonlar yaşadığı belirtilmektedir. 4,42,17 Oral mukozit, iyonizan radyasyon veya sitotoksik ilaçların direkt veya indirekt etkilerine bağlı olarak oral mukozada gelişen inflamatuvar değişikliklerle karakterizedir. Radyoterapi, hücresel mitoz ile ilişkilidir ve ağız mukozasının yenilenme yeteneklerinin azalmasına neden olmaktadır. Patalojik olarak epitelin bazal tabaka hücrelerinin azalmasına bağlı olarak oluşan yüzeyel bir ülserdir. İlk olarak kırmızılık ve eritem ile başlamakta, daha sonra ilerleyerek beyaz soliter yamalı alanlara dönüşmekte ve ağrı oluşmaktadır. Bu reaksiyon ışınlanan alan ile sınırlıdır. 42,43,17 Mukozit lezyonları genellikle baş boyun ışınlamasının 2-3. haftası içinde ortaya çıkabilmektedir. İyileşmesi ise tedavinin son haftasında başlamakta ve 4-6 haftada iyileşme görülmektedir. 44,17,45 18

31 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Ağız mukozasının düzenli olarak değerlendirilmesi, Ağız mukozasını tahriş eden yiyecek ve içeceklerden sakınılması (çok sıcak, baharatlı, asidik, sert), Ağız bakımı eğitimi verilmesi (yumuşak diş fırçası kullanımı; ağız gargarası hazırlama vs), Ağız kuruluğunda; ortamın nemlendirilmesi, yapay tükürük preparatları kullanılması, oral hijyene dikkat etmesi, şekersiz sakız kullanması ve soğuk içecekler içmesi, Mukozit ile ilişkili ağrı varsa hekim istemiyle analjezik uygulanması ve günlük ağrı değerlendirmesinin yapılması önerilmektedir. 46,47,48, Bulantı- Kusma Radyoterapide bulantı ve kusma sık görülen semptomlar arasında yer almaktadır. Özellikle mide, ince bağırsak, kolon, pelvis ve baş boyun bölgesine ışın tedavisi uygulanıyorsa bu semptomlar görülmektedir. Radyoterapinin dozu, tedavi alanı ve kemoterapi alınıp alınmaması bulantı-kusmanın semptomların şiddetini etkilemektedir. Baş-boyun bölgesine radyoterapi alan hastaların % ında bulantı ve kusma görülmektedir. Bulantı kusma; şiddeti ve süresiyle ilişkili olarak hastada dehidratasyon, elektrolit dengesizliği, halsizlik ve kilo kaybına neden olabilmektedir. 49,46,16,5 19

32 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Bulantı ve kusmada rol oynayan bireysel faktörlerin belirlenmesi, Bulantı ve kusma başlama zamanı, sıklığı, şiddeti, arttıran ve azaltan faktörler ile miktarının değerlendirilmesi, Sık sık ve azar azar beslenmesinin önerilmesi, Sıvı ve yumuşak diyet tüketmesi; çok tatlı, tuzlu, yağlı ve baharatlı yiyeceklerden sakınmasının söylenmesi, Bulantı hissini başlatabilecek koku, görüntü ve yemek pişirilen ortamdan uzak durmasının sağlanması, Hastanın oral alım ve sıvı tüketiminin kontrol edilmesi, Antiemetik ilaçların hekim isteminde ve kontrolünde kullanılmasının sağlanması, Hastanın uygulayabileceği egzersiz programlarının düzenlenmesi (derin nefes alma egzersizleri, açık havada yürüyüş, hafif egzersizler) önerilebilir. 49,46,5, Ağrı Bu hastalarda boyun ve omuz ağrısı, yutma sırasında ağrı ve ağız içinde ağrı şikayetleri yüksek oranda bildirilmektedir. RT uygulama sürecinin her aşamasında sıklık ve şiddeti değişerek ağrı yaşanmakadır

33 2009 yılında radyoterapi alan hastalarla yapılan bir çalışma sonucunda; hastaların %55.2 si tedavinin ortasında; %59.4 ü tedavi sonunda ve %51.6 sı da tedaviden bir ay sonra ağrı tariflemektedir. Aynı çalışmada ağrının sık görülen semptomlardan biri olduğu ve tedavi almadığı süre içerisinde semptomun gerilediği belirtilmiştir. 11 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Her tedavi gününde ağrı değerlendirmesinin yapılması (sıklığı, şiddeti, yeri, zamanı, ne kadar sıkıntı verdiği), Ağrının hastada yarattığı fiziksel (iştahsızlık, yorgunluk, vital bulgularda değişim vs) ve psikolojik semptomların (anksiyete, huzursuzluk vs) değerlendirilmesi, Ağrı ile baş etme yöntemleri konusunda bilgi verilmesi (dikkati başka yöne çekme, gevşeme teknikleri, hayal kurma), Hastane ortamında ses, ışık ve gürültü açısından uygun bir fiziksel çevrenin sağlanması, Farmakolojik tedavilerin hekim istemine uygun şekilde verilmesi ve tedavinin etkileri, yan etkileri ve yönetimi konusunda hasta ve hasta ailesinin bilgilendirilmesi. 46,50,48,28 21

34 Tükürük Salgısında Azalma ve Tat Duyusu Değişikliği Baş boyun bölgesinde çok sayıda tükürük üreten salgı bezi vardır. Salgı bezleri, radyoterapiden etkilenerek, tükürük üretimini azaltabilmektedir. Radyoterapi uygulanan hastalarda, tükürük salgısının azalması fırsatçı enfeksiyonlar için uygun bir ortam oluşturmaktadır. Bu hastalarda, sıklıkla mantar enfeksiyonları (pamukçuk) görülebilmektedir. Radyoterapi bu bölgede bulunan dili etkileyebileceği için tat almadan sorumlu hücrelerin fonksiyonlarında da azalma olabilmektedir. Bazı hastalar hiç tat alamaz iken bazıları ise ağızlarında metalik bir tat hissedebilmektedirler. Radyoterapinin tamamlanmasından sonraki gün içerisinde tat duyusunda kısmen ya da tamamen iyileşme gözlenmektedir. Tat alma bozukluğunun düzelmesi bazen 1 yıla kadar gecikebilmektedir. 51,48,17,15 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Tükürük salgısında azalma ve ağız kuruluğu arasındaki ilişkinin açıklanması, Tükürük salgısını arttırmak için kafein içermeyen sıvılardan günlük en az 8-10 bardak tüketilmesi, Hastaya yemek öncesi limon ile tatlandırılmış içecekler kullanarak tat duyusunu uyarması, yemeklerde baharat vb aromalar kullanması önerilebilir. 50,48,17,15 22

35 Kilo kaybı Ağız içerisinde radyoterapiye bağlı olarak gelişen yan etkiler, bulantı kusma ve disfaji iştah azalmasına ve bununla birlikte kilo kaybına neden olabilmektedir. Bu durum vücut direncinin azalmasına yol açmakta ve tedavi sürecini de etkileyebilmektedir. Gerekirse ağız içi sorunlar geçene kadar yüksek kalorili solüsyonlarla takviye yapılabilmektedir. 52,5,25,51 Öztürk ün (2011) çalışmasında, hastaların %74 ü orta derecede ve üstü malnütrisyonlu olarak bulunmuş; bu değerlerin RT sonrası 1.ay ve 3. ayda, RT öncesi değerlere döndüğü saptanmıştır. Araştırmaya katılan hastaların RT öncesinde çoğunluğu öğününün tamamına yakınını tüketirken, RT sonunda yarısına yakınının öğününün yarısını tükettiği saptanmıştır. 23 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Günlük vücut ağırlığı, tüketilen besin miktarı, besin tercihi ve oral alımın değerlendirilmesi, Beden kitle indeksi ve antropometrik ölçümlerin değerlendirilmesi, Dehidratasyon belirti ve bulgularının izlenmesi, Kilo kaybının nedenlerinin belirlenmesi (bulantı-kusma, yutkunma güçlüğü, mukozit, tat almada değişiklik), 23

36 Günlük kalori ve besin gereksinimleri doğrultusunda diyetisyenle işbirliği yapılarak uygun bir beslenme planı geliştirilmesi, Laboratuar bulgularının incelenmesi (plazma proteinleri, böbrek fonksiyon testleri, karaciğer fonksiyon testleri), Parenteral sıvılar, elektrolitler ve nutrisyonel destek ürünlerinin isteme göre uygulanması, Kilo kaybıyla birlikte hastanın beden imajında değişiklik olabilmektedir. Bu nedenle hastanın genel iyilik halini geliştirmek için emosyonel destek verilmesi önerilebilir. 53,5,25,51,52, Deri Bütünlüğünde Bozulma Radyoterapinin etkisiyle tedavi uygulanan bölgede irritasyon, kızarıklık ve kaşıntı meydana gelerek deri bütünlüğü bozulmaktadır. Cilt reaksiyonları tedaviye ara vermeyi gerektiren önemli yan etkilerden biridir. Cilt reaksiyonları, genellikle tedavinin 3. haftasından sonra başlamaktadır ve büyük bir bölümü tedavi bitiminden 2-4 hafta sonra kaybolmaktadır. Cilt reaksiyonları geç dönemde de ortaya çıkabilmektedir. 16,55 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Radyoterapi öncesi ve her gün tedaviye girmeden önce hastanın cildinin değerlendirilmesi (deride önceden sorun varlığı, ciltte kuruluk, nemli bölgeye uygulama vs), 24

37 Cilt hijyenini nasıl yapacağına ilişkin eğitim; cilt temizliğinin yumuşak ürünlerle ve ılık su ile yapılması, cildin iyice kurulanması ve kuru tutulması, kozmetik ürünlerin dikkatli kullanılması, tedavi alanına ilişkin çizgilerin korunması, uygulama bölgesine yapıştırıcı kullanılmaması, Tedavi alanının basınç ve sürtünmelere karşı korunması (bol ve pamuklu giysiler giymesi, tırnaklarının kısa olması, kravat gibi boynu sıkan giysileri kullanmaması), Sıcak- soğuk uygulamalardan ve direkt güneş ışığından sakınılması gerekiyorsa güneş koruyucu krem kullanılması, Traş için elektrikli makine kullanılması önerilebilir. 16,55,46, Disfaji Disfaji, alınan gıdanın ağızdan mideye transferinin mekanik olarak engellenmesi, yutma hareketini sağlayan kasların gücünün azalması veya koordinasyonunun bozulması sonucu oluşan semptomdur. Bu yan etki, tümörün yerleşim yerine ve büyüklüğüne bağlı olmakla birlikte cerrahi tedavi ve radyoterapinin de bir yan etkisi olarak ortaya çıkabilmektedir. Yapılan bir çalışmada radyoterapi alan hastaların %68 inin disfaji yaşadığı bulunmuştur. 56,57 25

38 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Hasta tedaviye başlamadan önce yutma fonksiyonunun değerlendirilmesi, Ağız kuruluğu ve yutma güçlüğü arasındaki ilişkinin açıklanması, Hastanın yutması kolay ve yumuşak gıdalar tüketmesi (çorba,püre), Sigara, alkol kullanımından kaçınması, Sert gıdalar tüketmekten kaçınması, yumuşak ve sulu gıdalarla sık öğün şeklinde beslenmesi, Diyetin uygun enerji ve protein içeriyor olmasının sağlanması, Aspirasyon riski yönünden izlenmesi, Doktor önerisiyle analjezik etkili gargaraların kullanılması, Disfajiyle ilişkili olarak sözel iletişimde bozulma varlığı değerlendirilmesi önerilebilir. 56,57,58, Ses Değişikliği Ses değişiklikleri, özellikle larinks kanserlerinin bir belirtisi olabildiği gibi baş boyun bölgesine radyoterapi alan hastalarda da görülebilen bir semptomdur. Ses tellerinin bulunduğu bölgeye uygulanan radyoterapi sonrası sesin boğuklaşıp kısılması veya tamamen kesilmesi söz konusu olabilmektedir

39 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Hastanın tedavi öncesi ve sırasında ses kısıklığı olup olmadığının değerlendirilmesi Kısık sesle, fısıldayarak konuşarak, ses tellerini yormaktan kaçınması önerilebilir. 59,25, Saç kaybı (Alopesi) Uygulanan radyasyon alanının genişliğine ve dozuna bağlı olarak saç kaybı (alopesi) görülebilmektedir. Genellikle tedavinin ikinci haftasından sonra başlamaktadır. Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Tedavi öncesi alopesi gelişme riski olduğunun anlatılması, Saçın taranmasında geniş dişli tarak kullanılması, Saç şekillendiricileri (elektrikli saç kurutma makinesi, toka, saç spreyi vs.) ve saç boyası kullanılmaması, Peruk, bandana ve eşarp kullanabileceği konusunda bilgilendirilmesi, Benzer deneyimi yaşayan hastalarla iletişim kurmasının sağlanması, 27

40 Duygularını paylaşması için cesaretlendirilmesi, Başını güneşten ve soğuktan koruması önerilebilir. 50,41,15, Yorgunluk Yorgunluk nedeniyle hastalar daha fazla dinlenmeye ihtiyaç duyabilmekte ve günlük yaşam aktivitelerinin yerine getirilmesi güçleşmektedir. Hastaların sosyal aktiviteleri azalmakta, diğer kişilerle ilişkisi etkilenmekte ve tedaviyi kabul etmemektedirler. 23,50 Yorgunluk daha çok anemi, malnütrisyon, bulantı, kusma ve ağrı gibi semptomlarla ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. 56 Kayış ve arkadaşlarının(2010) yaptığı bir araştırmada, hastalar yorgunluk nedeni olarak tedaviyi, hastalığın kendisini, stres ve moral bozukluğunu, beslenme ve çevresel etkileri göstermişlerdir. Hastalar yorgunluğu azaltmak için en sık dinlenmek daha sonra da uyumak, müzik dinlemek- televizyon izlemek, pozitif düşünmek ve aile ile birlikte olma aktivitelerini yerine getirdiklerini belirtmişlerdir. 60 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Yorgunluğun başlangıcı, süresi ve arttıran azaltan faktörlerin değerlendirilmesi, 28

41 Hastanın yaşadığı yorgunluğun günlük yaşam aktiviteleri üzerine etkilerinin değerlendirilmesi, Yorgunluğa neden olan faktörlerin belirlenmesi (subjektif bulgular, objektif bulgular ve laboratuar/ test sonuçlarının değerlendirilmesi), Hastaya ve ailesine tedavi öncesi yorgunluk olasılığı, yönetimi ve öz bakım aktivitelerine ilişkin bilgi verilmesi, Hastanın enerjisini koruması için aktivite ve uyku planlaması yapılması, Aktiviteler arasında öncelik belirlenmesi; çok aşırı ve erken yüklemelerden kaçınılması önerilebilir. 46,61,50,62, Psikososyal Sorunlar Kanser tanısının yarattığı stres ve tedavi ile ilişkili ortaya çıkan yan etkilerle baş edemeyen hastalarda psikososyal sorunlar baş gösterebilmektedir. Anksiyete, depresyon ve sosyal izolasyon yaşayabilmektedirler. Kendini endişeli, üzgün ve kızgın hissedebilmektedirler. 25,63,64,24 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Tedavi başlangıcında ve tedavi tamamlandıktan sonra hastadaki duygu durum değişikliklerinin incelenmesi, 29

42 Hastanın mevcut güçlükleri ve baş etme stratejilerinin değerlendirilmesi, Hastalık ve tedavi süreci ile ilgili olarak hastanın ve ailesinin bilgilendirilmesi (açık ve basit cümlelerle), Hastanın sosyal destek durumunun değerlendirilmesi ve ekip ile işbirliği yapılarak destek verilmesi, Hastanın hastalığı ve prognozu ile ilgili düşüncelerini anlatması konusunda cesaretlendirilmesi, Hastaya radyoterapi bitiminden sonra hemen hemen normal hayatlarını sürdürebilecek duruma gelebileceklerinin açıklanması önerilebilir. 25,63,64, Geç Dönem Yan Etkiler Radyasyona bağlı normal doku hasarıdır. Tedavinin tamamlanmasından aylar veya yıllar sonra ortaya çıkabilmektedir. Bu geç etkilerin küçük damarlarda yavaş gelişen kayıp, parankimal hücre işlev bozuklukları ve fibrozis sonucu ortaya çıkabileceği düşünülmektedir. Normal bir dokunun radyasyonun etkilerine dayanma gücü, tolerans şeklinde ifade edilmektedir. Toplam doz, fraksiyon dozu ve ışınlanan doku hacmi gibi etkenlere bağlıdır. Bir dokunun tolerans sınırı, haftada 5 gün, günde tek fraksiyon 2 Gy verildiğinde, izleyen 5 yıl içinde %5 oranında ciddi geç etki ortaya çıkma şansı olan radyasyon dozu olarak belirtilmektedir. 4,1,16,65 30

43 Diş Problemleri Radyoterapi sonrası, ağız kuruluğuyla birlikte radyasyon çürüğü denen durum da meydana gelebilmektedir. Tükürük miktarının azalması diş çürümesini tamir eden mekanizmanın ortadan kalkmasına neden olmaktadır. 45 Özsaran ve arkadaşlarının (2003) baş boyun kanseri tanısı ile radyoterapi gören olgularda geç yan etkilerin değerlendirilmesi adlı çalışmalarında hastaların %11.7 sinde diş çürümesinde hızlanma, %8.3 ünde spontan dökülme saptanmıştır. 15 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Radyoterapi öncesi hastanın diş muayenesine yönlendirilmesi, Radyoterapi sırasında ve sonrasında hastanın diş ve diş etleriyle ilgi subjektif ve objektif bulguların değerlendirilmesi, Hastaya radyoterapi sırasında dental hijyenin öneminin anlatılması önerilebilir. 45,15,44 31

44 Trismus Trismus, çiğneme kaslarının tonik kontraksiyonu olarak tanımlanmaktadır. Temporamandibular eklem ve çiğneme kasları radyasyona maruz kaldığında spazm gelişebilmektedir. Buna bağlı trismus ağız açmada kısıtlılığa neden olmaktadır. Ciddi trismus halinde oral hijyen, çiğneme ve yutma fonksiyonları olumsuz yönde etkilenmekte ve aspirasyon riski artmaktadır. 66,67 Trismus, radyoterapi sonrası görülen geç yan etkilerdendir. Trismus, yavaş geliştiğinden aylarca fark edilmeyebilir. Ağız kuruluğunun da katı besinlerle beslenmeyi zorlaştırması nedeniyle trismus göz ardı edilebilmektedir. Radyoterapi uygulanan hastalarda trismusun primer nedeni, hızlı kollajen formasyonu olup sinir hasarı veya bunların kombinasyonu da etkili olabilir. 68 Baş ve boyun bölgesine uygulanan RT sonrası ortaya çıkan trismus prevalansı %5 ile %38 arasında değismektedir. 64 Özyar ve arkadaşlarının (2006) nazofarinks kanserli hastalarla yaptığı bir çalışmada, tanı anında trismus oranının %9 olduğu saptanmıştır

45 Semptom Kontrolü ve Hemşirelik Bakımı: Pasif ve aktif hareket içeren egzersizler konusunda bilgilendirilmesi, Parmakla germe, yay içeren apareyler, akrilik kamalar, mandallar gibi çeşitli mekanik metotların uygulanmasında fizyoterapist ile işbirliği yapılması önerilebilir. 66,67,68, Radyoterapi Alan Baş Ve Boyun Kanserli Hastalarda Hemşirenin Rolü Karmaşık ve hayati önem taşıyan yapıların yer aldığı baş ve boyun bölgesi kanserlerinde, hastanın yaşadığı semptomlara radyoterapinin yan etkilerinin de eklenmesi etkin bir semptom yönetiminin mutlak yapılması gerektiğini göstermektedir. Tüm ekip üyelerinin iş birliği içinde çalışmasını gerektiren bu hastaların bakımında, hastayla sürekli iletişim içerisinde olan, tedavinin başlangıcında, sırasında ve sonrasında hastanın devamlı yanında olan hemşirelik hizmeti önem taşımaktadır. Hastanın iyilik haline ulaşması, sağlığının korunması ve geliştirilmesi için hemşire semptom kontrolünde etkin bir rol üstlenmektedir. Bunun için hemşire, hastanın sağlık bakım gereksinimlerinin belirlenmesi ve ona özgü bakım verilebilmesi için hemşirelik sürecinden yararlanabilmektedir. Hemşirelik sürecinin ilk basamağını verilerin toplanması oluşturmaktadır. Hastada tedaviyle ilişkili olarak ortaya çıkan semptomların belirlenmesi de bu yüzden önem taşımaktadır. Semptomlar belirlendikten sonra eleştirel düşünme ve karar verme süreci başlamaktadır. Hemşire hastaya uygun girişimleri planlamakta ve uygulamaktadır. 70,71,50,48 33

46 2011 yılında Hemşirelik Yönetmeliği nde yapılan değişiklikle hemşirelerin görev ve yetkileri düzenlenmiştir. Bu yönetmeliğe göre onkoloji hemşiresinin radyoterapi süresince görev, yetki ve sorumlulukları aşağıdaki gibidir; 72 Birey ve ailesini planlanan tedavi, süresi, cihazlar ve saati gibi konularda bilgilendirir. Birey ve ailesini radyoterapiye bağlı oluşabilecek genel semptomlar (cilt reaksiyonları ve yorgunluk gibi) ve tedavi alacağı bölgeye özel yan etkiler ve kontrolüne yönelik bilgilendirir. Planlanan radyoterapide olası yan etkileri (mukozit, cilt reaksiyonu, yorgunluk, bulantı-kusma v.b.) izler ve erken saptanmasını sağlar. Brakiterapi süresince hasta bakımına katılır; hasta ve/veya ailesini bilgilendirir; gerektiğinde hastayı sedatize eder/ağrı kesici ilaç verir; muayene ve aplikatörün yerleştirilmesi sırasında yardım eder; kullanılan malzemeleri temizleme ve sterilizasyon için hazırlanmasını sağlar. Bireyi radyoterapi süresince uygun aralıklarla cilt reaksiyonları, yorgunluk ve bölgelere özel diğer yan etkiler yönünden değerlendirir ve uygun girişimlerde bulunur. Hasta ve ailesinin sosyal hizmet gereksinimlerini (ulaşım, konaklama, sevk işlemleri gibi) değerlendirir. Hasta ve ailesine olası yan etkilere yönelik rehberlik yapar ve profesyonel destek sağlar. Hasta ve ailesini beslenme konusunda bilgilendirir. Bireyi radyoterapinin uzun dönemde görülebilecek geç yan etkileri yönünden değerlendirir ve bilgilendirir. 34

47 Radyasyon onkolojisi hemşirelerine yönelik yönetmelikte belirtilen görev, yetki ve sorumlulukların uygulanmasıyla etkin bir semptom yönetimi gerçekleştirilerek bakım kalitesi yükseltilecektir. 35

48 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Şekli Bu araştırma, radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi amacıyla yapılan tanımlayıcı nitelikte bir çalışmadır. Çalışmada yanıtları aranan sorular şunlardır: Baş ve boyun kanserli radyoterapi alan hastaların kişisel özellikleri nelerdir? Baş ve boyun kanserli radyoterapi alan hastaların hastalığa ilişkin özellikleri nelerdir? Baş boyun kanserli radyoterapi alan hastaların deneyimledikleri semptomlar nelerdir? Baş boyun kanserli radyoterapi alan hastaların deneyimledikleri semptomlar, sosyo- demografik özelliklere göre farklılık göstermekte midir? Baş boyun kanserli radyoterapi alan hastaların tedavi sürecinde, tedavi sonunda ve tedavi tamamlanması sonrası bir ay sonunda semptomların görülme sıklığı, şiddeti ve verdiği sıkıntı nasıl değişmektedir? 36

49 3. 2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Bu araştırma, Samsun ilindeki Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Radyasyon Onkoloji kliniklerinde yapılmıştır Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi Radyasyon Onkoloji Kliniği; Radyasyon onkolojisi kliniğinde 9 Hekim, 21 hemşire ve radyoterapi teknikerleri hizmet vermektedir. Klinikte doktor odaları, hemşire odası, sekreterlik, poliklinikler, simülatör, bilgisayarlı planlama bölümü yer almaktadır. Radyasyon Onkoloji kliniğinde bulunan tedavi cihazları; eksternal tedavi cihazı, BT- simulatör, üç boyutlu planlama sistemi, IMRT planlama sistemi bulunmaktadır.radyasyon Onkoloji kliniği, hastanenin zemin katında yer almaktadır ve buradaki polikliniklerde, baş boyun kanserleri, hematolojik maligniteler, meme ve jinekoljik kanserler, akciğer ve beyin kökenli tümörler gibi bir çok kanser türüne radyoterapi planlaması ve uygulaması yapılmaktadır. 37

50 Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde Türkiye de yanlıca 8 merkezde bulunan bir radyocerrahi aygıtı olan CyberKnife teknolojisi de kullanılmaktadır. Bu cihaz ile tümör tedavisinin yanı sıra zarar görmesi muhtemel riskli organlara yakın ya da bitişik olan tümörler de stereotaktik radyoterapi şeklinde güvenle uygulanabilmektedir Ondokuz Mayıs Üniversite Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Radyasyon Onkoloji Kliniği; Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı nda 1992 yılında poliklinik ve hasta tedavilerine başlanmıştır. Radyasyon Onkolojisi kliniği ana binada 0. katta bulunmaktadır. Klinikte, doktor odaları, hemşire odası, fizik uzmanları odası, toplantı salonu, sekreterlik, poliklinikler, simülatör, bilgisayarlı planlama bölümü, destek tedavi ünitesi ve tedavi cihazlarının bulunduğu bölümler yer almaktadır. Klinik, 1740 metrekarelik tek katlı bir alanda bulunmaktadır. Hastanede radyasyon onkolojisine ait yataklı servis bulunmamaktadır 27,74 Poliklinik hizmetleri, çeşitli kanser türlerine göre 3 ayrı poliklinikte yürütülmektedir. 1. Poliklinik: meme, jinekolojik ve çocuk yaş grubu kökenli tümörü olan; 2. Poliklinik: baş boyun, beyin, yumuşak doku, cilt, lenfoid ve hematolojik kökenli tümörü olan; 38

51 3. Poliklinik: akciğer, genitoüriner ve gastrointestinal sistemden köken alan tümörü olan hastalara hizmet vermektedir. Poliklinik hizmeti, Pazartesi, Salı ve Perşembe günleri öğlene kadar verilmekte ve randevu esasına dayanmaktadır. Çarşamba ve Cuma günleri ise multidisipliner tümör toplantıları, bölüm içi eğitim, seminer ve makale saatleri ve simülasyon toplantıları düzenlenmektedir. Radyoterapi planlanan hastalara aşağıdaki sıralamaya göre tedavi uygulanmaktadır: 1.Radyoterapi endikasyonu 2. Planlama randevusu 3. Hasta simülasyonu 4. Bilgisayarlı planlama Bu aşamaların tamamlanması, yaklaşık bir haftalık bir süreyi almaktadır. Son aşama ise hastanın radyoterapi tedavisine başlanmasıdır. Radyoterapi tedavisi kanserin türüne, yayılım durumuna ve tedavinin amacına göre 6 veya 7 hafta arasında değişmektedir. 39

52 Radyasyon Onkoloji kliniğinde çeşitli tedavi cihazları bulunmaktadır. Bunlar; 1 adet eksternal tedavi cihazı, BT- simulatör, CT- Sim Gammex hareketli lazer sistemi, üç boyutlu planlama sistemi, Multidata DSS Plus, IMRT planlama sistemidir. Bölümde üç öğretim üyesi, bir uzman, iki fizik uzmanı, iki hemşire, yedi teknisyen, bir psikolog, iki sekreter ve bir personel görev yapmaktadır. 27 Her iki klinikte hemşireler; gerektiğinde tedavi sırasında hastanın sedatize edilmesi, analjezik ve/veya infüzyon uygulanması, venöz kateter takılması, muayene sırasında hekime yardım edilmesi ve kontrol zamanları ile ilgili danışmanlık yapmaktadırlar Araştırmanın Evreni Araştırmanın evrenini, Samsun ili sınırları içerisinde yer alan, radyoterapi uygulayan Samsun Eğitim Araştırma Hastanesi ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Radyasyon Onkoloji poliklinik/kliniğine bir yıl içinde başvuran hastalar oluşturmuştur. 40

53 3.4. Araştırmanın Örneklemi Araştırmanın örneklemini, Samsun Eğitim Araştırma Hastanesi ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Hastanesi ne tarihleri (dört ay) arasında radyoterapi için başvuran baş boyun kanseri tanısı almış ve dahil olma kriterlerine uyan hastalar oluşturmuştur. Her iki kliniğe de yılda yaklaşık arasında baş ve boyun kanserli hasta RT almak için başvurmaktadır. Power analizinde; 0,80 duyarlılıkta, %95 güvenirlikte %80 teorik power ile bu çalışma için en az 44 denekle çalışma hedeflenmiştir. Duyarlılık ve anlamlılık düzeyine göre n, örnek hacmi G-POWER 3.1 paket programı yardımı ile hesaplanmıştır (d(duyarlılık)=0,40 ;α=0,05; 1-β=0,80) Araştırmaya Dahil Olma Kriterleri 18 yaş üstü İlk kez radyoterapi alan ve eş zamanlı kemoterapi almayan Okur yazar olan İletişim kurulabilen Araştırmaya katılmaya gönüllü olan hastalar alınmıştır. 41

54 3.6. Verilerin Toplanması Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması Araştırmada, kişisel özellikler ve hastalık özellikleriyle ilgili verilerin toplanması için araştırmacı tarafından geliştirilen bireysel bilgi formu (Ek 3) ve radyoterapiye bağlı semptomların belirlenmesi için Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği (Ek 4) kullanılmıştır Bireysel Bilgi Formu (Ek 3) Araştırmada kullanılan bireysel bilgi formu araştırmacı tarafından literatürden yararlanılarak oluşturulmuştur. Anket formu iki bölümden oluşmaktadır. 3,16,22,20,75,76 Birinci bölüm; radyoterapi alan hastaların kişisel özelliklerine ilişkin (yaş, cinsiyet, eğitim durumu, aile tipi, çocuk sayısı, medeni durum, gelir düzeyi, mesleği, çalışma durumu, sigara kullanma durumu, kronik hastalığı olma durumu) açık ve kapalı uçlu 11 sorudan oluşmaktadır. 42

55 İkinci bölüm; baş ve boyun kanserine ilişkin (klinik evresi, kanserin yerleşim bölgesi, hastalık süresi, daha önce alınan tedaviler, uygulanan radyoterapi dozu, radyoterapi alma sıklığı) 5 açık ve kapalı uçlu sorudan oluşmaktadır Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği(MSDÖ) (Ek 4) MSDÖ, kanserli hastaların son bir haftada yaşadıkları yaygın semptomların prevalansı, karakteristik özellikleri ve yarattığı sıkıntı düzeyini değerlendirmek amacıyla Portenoy ve arkadaşları (1994) tarafından geliştirilmiştir MSDÖ nin Güvenirliği ve Geçerliği MSDÖ Türkçe versiyonunun geçerlilik ve güvenirlilik çalışması, Yıldırım ve arkadaşları tarafından 2007 yılında yapılmıştır. MSDÖ yapılan Türkçe geçerlilik güvenirlik çalışmasında, Cronbach alpha katsayıları alt ölçekler için 0.71 ve 0.75 arasında ve toplam MSDÖ için 0.84 olarak bulunmuştur. MSDÖ nin tekrar deneme tutarlılığı 0.78 olarak bulunmuştur. 78 Bizim çalışmamızda da Cronbach alpha güvenilirlik katsayısı 0.70 olarak bulunmuştur. 43

56 MSDÖ Alt Ölçek Tanımları, Puanlaması ve Değerlendirilmesi MSDÖ, 32 öğeye sahiptir. Ölçekte yer alan 24 semptomun son bir haftadaki sıklığı, şiddeti ve hastada yarattığı sıkıntıyı içeren üç alt boyutu, 8 semptomun ise şiddeti ve hastada yarattığı sıkıntıyı içeren iki boyutu yer almaktadır. Semptomların sıklık ve şiddet düzeyleri 4 lü likert şeklinde cevaplanırken, sıkıntı düzeyleri 5 li likert şeklinde cevaplanmaktadır. MSDÖ nde semptomlar mevcut ve yok olarak kaydedilmektedir. Eğer semptom mevcutsa 4 lü veya 5 li likert şeklinde değerlendirilmektedir. MSDÖ alt ölçekleri; 10 öğeli Global Distres İndeksi (MSDÖ -GDİ), semptomların verdiği sıkıntıları ölçmeyi içerir. GDİ, 4 yaygın psikolojik semptomların (üzgün hissetme, endişelenme, hassas hissetme, kendini sinirli hissetme ) sıklığının ve 6 yaygın fiziksel semptomun (iştahsızlık, enerji kaybı, ağrı, kendini uykulu sersemleşmiş gibi hissetme, konstipasyon, ağız kuruluğu,) verdiği sıkıntıların ortalamasıdır. Fiziksel semptom alt skalası skoru (MSDÖ- fizik), yaygın fiziksel semptomların (iştahsızlık, enerji kaybı, ağrı, şişkinlik hissi, konstipasyon, ağız kuruluğu, bulantı, kusma, tat almada değişiklik, kilo kaybı, kendini uykulu sersemlemiş hissetme, baş dönmesi) frekans, şiddet ve verdiği sıkıntıları ortalamasıdır. 44

57 Psikolojik semptom alt skala skoru (MSDÖ-psiko), 6 yaygın psikolojik semptomların (endişelenme, kendini üzgün hissetme, kendini sinirli hissetme, uyumada zorluk, hassas olma, konsantrasyon bozukluğu) frekans, şiddet ve verdiği sıkıntıları ortalamasıdır. Total MSDÖ (TMSDÖ) puanı, MSDÖ ölçeğinde bulunan 32 semptomun semptom skorunun ortalamasıdır. Her semptom skoru boyutların (frekans, şiddet, sıkıntı boyutlarının) ortalamasıdır. MSDÖ nde semptom yüzdelerinin artması semptomun daha sık, daha şiddetli ve yüksek düzeyde sıkıntı verici olarak yaşandığını göstermektedir. 78,77,79 45

58 Sıkıntı verme boyutu için puanlama; 0: Eğer semptom yaşamıyorsa 0.8: Semptom var ama sıkıntı yaşatmıyorsa 1.6: Semptom var ama biraz sıkıntı veriyorsa 2.4: Semptom var ama oldukça sıkıntı veriyorsa 3.2: Semptom var ama biraz fazla sıkıntı veriyorsa 4.0: Semptom var ama çok fazla sıkıntı veriyorsa Frekans boyutu için puanlama: 0: Semptom yok 1: Semptom var ve çok nadiren oluyor 2: Semptom var ve bazen oluyor 3:Semptom var ve sık sık oluyor 4: Semptom var ve neredeyse sürekli oluyorsa Şiddet boyutu için puanlama; 1: Semptom var ve hafif şiddetliyse 2: Semptom var ve orta şiddetliyse 3: Semptom var ve şiddetliyse 4: Semptom var ve çok şiddetliyse Şekil 3.1. Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği Puanlaması 46

59 Veri Toplama Araçlarının Ön Uygulaması Uygulamaya başlamadan önce bireysel bilgi hastalar tarafından anlaşılırlığının değerlendirilmesi amacıyla tarihleri arasında, Gazi Üniversitesi Sağlık Araştırma ve Uygulama Merkezi Radyasyon Onkolojisi polikliniğine başvuran 10 hasta üzerinde ön uygulama yapılmıştır. Ön uygulama sonrasında veri toplama formlarında gerekli düzenlemeler yapılmıştır Veri Toplama Araçlarının Uygulanması Veri toplamak amacıyla oluşturulan anket formu ve ölçek tarihleri arasında Samsun ili sınırları içinde bulunan yukarıda adı geçen polikliniklere/kliniklere başvuran 47 hastaya uygulanmıştır. Hastalara araştırmanın amacı, izlem süresi açıklanmış ve hastalardan sözel onay alınmıştır. Veri toplama formlarının uygulanması aşağıdaki gibidir; 47

60 BİRİNCİ AŞAMA Klinikleri ziyaret, ekiple tanışma, araştırmanın amacının ve sürecinin anlatılması, tedavi saatlerinin öğrenilmesi İlk kez radyoterapi alması planlanan baş boyun kanserli hastalarla tanışılması, araştırmanın amacının anlatılması ve onaylarının alınması Hastalara bireysel bilgi formunun (kişisel özellikler ve hastalıkla ilgili özellikler) yüz yüze görüşme tekniğiyle doldurulması (bu bölümün uygulanması ortalama 5 dakika sürmektedir) Bir sonraki görüşme için gün belirlenmesi ve hastanın telefon numarasının alınması İKİNCİ AŞAMA (TEDAVİNİN ORTASI- 3. ve 4. Hafta) Radyoterapi ortasında hastayla klinikte buluşulması Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği nin hastayla yüz yüze görüşme tekniğiyle doldurulması (5-10 dakika) Bir sonraki görüşme için gün belirlenmesi ÜÇÜNCÜ AŞAMA (TEDAVİNİN BİTİMİ- 7. ve 8. Hafta) Radyoterapi bitiminde hastayla klinikte buluşulması Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği nin hastayla yüz yüze görüşme tekniğiyle doldurulması Hastaya bir sonraki görüşmenin bir ay sonra ve telefonla gerçekleştirileceği bilgisinin verilmesi DÖRDÜNCÜ AŞAMA ( TEDAVİDEN BİR AY SONRA- 11. ve 12. Hafta) Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği nin telefon görüşmesi ile doldurulması Şekil 3.2. Veri Toplama Formlarının Uygulanması 48

61 3.7. Verilerin Değerlendirilmesi Bu çalışmada elde edilen veriler SPSS 20.0 paket programı ile değerlendirilmiştir. Verilerin frekans ve yüzdesel dağılımları verilmiştir. Normallik testi sonucunda, gruplar arasında farklılık incelenirken ikili gruplarda normal dağılıma uymayan değişkenlerde Mann Whitney U Testi kullanılmıştır. İkiden fazla gruplarda ise normal dağılıma uymayan değişkenlerde Bonferroni düzeltmeli Kruskal Wallis H Testi kullanılmıştır. Gruplar arası farklılık incelenirken; anlamlılık seviyesi olarak 0.05 kullanılmış olup p<0.05 olması durumunda gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılığın olduğu, p>0.05 olması durumunda ise gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılığın olmadığı belirtilmiştir. Farklı zamanlarda MSDÖ ile elde edilen veriler arasındaki farklılık incelenirken normal dağılıma uyan değişkenlerde Paired Samples T Test kullanılmıştır. Anlamlılık düzeyi 0.05 kabul edilmiş olup, p<0.05 olması durumunda ölçüm zamanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılığın olduğu, p>0.05 olması durumunda ise ölçüm zamanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılığın olmadığı belirtilmiştir. 49

62 3. 8. Araştırmanın Etik Yönü Araştırma için Gazi Üniversitesi Kurumsal Araştırma Değerlendirme Komisyonu ndan etik kurul izni alınmıştır (Ek 7). Araştırmanın ön uygulaması için Gazi Üniversitesi Sağlık Araştırma ve Uygulama Merkezi nden yazılı izin alınmıştır (Ek 5). Araştırmanın uygulaması için Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi nden ve Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi nden yazılı izinler alınmıştır (Ek 6). Araştırmaya katılan hastalara araştırmanın amacı ile ilgili bilgi verildikten sonra bireylerin yazılı/sözel izinleri (Ek 2) alınmıştır. 50

63 4. BULGULAR Bu bölümde hastaların sosyo-demografik özellikleri, tedavinin ortasında, bitiminde ve bir ay sonrasında MSDÖ ile ilgili veriler yer almaktadır. 51

64 Tablo 4.1. Hastaların Sosyo-demografik Özelliklerinin Dağılımı (n=47) Özellikler Sayı % Yaş : ± 9.16 (min: 30, max: 67) Cinsiyet Kadın Erkek Eğitim Durumu Okur-Yazar İlk-Ortaokul Lise Üniversite Medeni durumu Evli Bekar Boşanmış/Ayrı Yaşıyor Çocuk Sayısı( =2.49 ± 1.07 (min: 1, max: 5) Aile tipi Geniş Aile Çekirdek Aile Parçalanmış Aile Çalışma Durumu Çalışıyor Çalışmıyor Gelir Düzeyi Gelir Gideri Karşılıyor Gelir Gideri Kısmen Karşılıyor Gelir Gideri Karşılamıyor Meslek Ev Hanımı İşçi Memur Serbest Meslek Emekli Öğretmen Mühendis Diğer* Sigara Kullanma Durumu Kullanmama Durumu Bırakmış Olma Durumu *Diğer: mimar,tekniker,şöför Tablo 4.1 de araştırmaya katılan hastaların sosyodemografik özelliklerinin dağılımı görülmektedir. Araştırma kapsamına alınan hastaların yaş ortalaması; : ± 9.16 olup %63.8 ü erkektir. 52

65 Hastaların eğitim durumlarına göre dağılımları incelendiğinde; %29.8'inin lise ve %27.7'sinin ilk-ortaokul mezunu olduğu görülmektedir. Hastaların çalışma durumu ve gelir durumuna göre dağılımlarına bakıldığında, hastaların %51.1'i gelirinin giderini kısmen karşıladığını, %31.9 u gelirinin giderini karşılamadığını belirtmiştir. Hastaların %57.4'ünün tedavi aldığı süreçte çalışmadığı ve %17 oranlarında ev hanımı, işçi ve memur serbest meslek sahibi olduğu saptanmıştır. Hastaların medeni durumları, aile tipi ve çocuk sayılarına göre dağılımları incelendiğinde; %78.7'isinin evli, %15'inin bekar, %6.3'ünün boşanmış/ayrı olduğu belirlenmiştir. Hastaların %61.7 sinin çekirdek aile ve %29.8 inin geniş aileye sahip olduğu ve en fazla 5 çocuk en az da 1 çocuk sahibi olduğu belirlenmiştir. Hastaların sigara kullanma durumuna bakıldığında %66'sının sigarayı bıraktığı ve %34 ünün sigara içmediği belirlenmiştir. 53

66 Tablo 4.2. Hastaların Hastalık Özelliklerine Göre Dağılımı(n=47) Hastalık Özellikleri Sayı % Daha Önce Alınan Tedaviler Kemoterapi Cerrahi Cerrahi+Kemoterapi Tedavi almayan Klinik Evre Evre Evre Evre Tanısı Konulan Diğer Hastalıklar Hipertansiyon Diyabetes Mellitus Hipo/ Hipertirioid Diğer (Romatoit Artrit, Koroner Arter Hastalığı) Tablo 4.2 de araştırmaya katılan hastaların hastalık özelliklerine göre dağılımı görülmektedir. Hastaların hastalıklarının %49 unun Evre 3, %25.5 oranlarında Evre 2 ve Evre 4 olduğu belirlenmiştir. Tabloda yer almamakla birlikte hastaların tanı süresi 1-24 ay arasında değişmektedir. Araştırma kapsamına alınan hastalara daha önce uygulanan tedavi yöntemleri incelendiğinde; %59.6'sına cerrahi, %17 sine cerrahi ve kemoterapi, %12.8 ine kemoterapi tedavisi uygulandığı ve %10.6 sının tedavi almadığı belirlenmiştir. Tabloda yer almamakla birlikte hastalara günlük 2-2,5 Gy RT uygulanmakta ve süresi 25 ile 35 gün arasında değişmekte olup ortalama 29.8±2.9 gündür. 54

67 Hastaların %47.6 sında tanısı konulmuş hipertansiyon, %28.6 sında Diyabetes Mellitus, %14.32ünde hipo/hipertiroidi hastalığı ve 59.6 sında KAH ile Romatoid Artrit in olduğu saptanmıştır. 55

68 Tükrük bezi Tiroid 9% 13% Dudak ve Oral kavite 17% Larenks 28% Orofarenks 4% Burun boşluğu 29% Grafik 4.1. Kanserin Yerleştikleri Bölgelere Göre Dağılımı Grafik 4.1 de Baş ve boyun kanserinin yerleştiği bölgelere göre dağılımı yer almaktadır. Hastaların %29 unun burun boşluğu, %28 inin larenks, %17 sinin dudak ve oral kavite, %13 ünün tiroid, %9 unun tükürük bezi ve %4 ünün de orofarenks kanseri olduğu saptanmıştır. 56

69 Tablo 4.3. RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomların Dağılımları (n=47) RT nin Ortasında RT Bitiminde RT Bitimden 1 ay sonra Semptomları Yaşama Yaşadım Yaşamadım Yaşadım Yaşamadım Yaşadım Yaşamadım Durumu % % % % % % Dikkati toplamada zorluk Ağrı Halsizlik ya da enerji kaybı Öksürük Kendini sinirli hissetme Ağız kuruluğu Bulantı Kendini uykulu yada sersemlemiş gibi hissetme El ve ayaklarda uyuşukluk gibi hissetme Uyumakta zorluk Şişkinlik hissi İdrar yaparken zorluk Kusma Nefes darlığı İshal Kendini üzgün hissetme Terleme Endişelenme Cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar Kaşıntı İştahsızlık Baş dönmesi Yutma güçlüğü Ağız yaraları Yiyeceklerin tadını almada değişiklik Kilo kaybı Saç dökülmesi Kabızlık El veya ayaklarda şişme Ben kendime benzemiyorum Deride değişiklikler

70 Tablo 4.3 de araştırmaya katılan hastaların tedavinin ortasında, bitiminde ve tedaviden 1 ay sonra kendi öz bildirimleriyle yaşadıkları semptomların dağılımı görülmektedir. RT nin ortasında; Hastaların en fazla yaşadıkları sorunlar; halsizlik ya da enerji kaybı (%100), uyumakta zorluk (%100), kendine benzemediğini düşünme (%100), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%97.9) ve ağız kuruluğu (%97.8), ağrı (%97.9), endişelenme (%95.7), kendini üzgün hissetme (%95.7), dikkati toplamada zorluk (%93.6), yutma güçlüğü (%93.6), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%91.5), kendini sinirli hissetme (%90) ve deride değişiklikler (%89.4), kilo kaybı (%87.3) ve iştahsızlık (%87.2), ağız yarası (%82.9)dır. RT nin bitiminde; Hastaların en fazla yaşadıkları sorunlar; ağrı (%100), halsizlik ya da enerji kaybı (%100), ağız kuruluğu (%100), kendini üzgün hissetme (%100), endişelenme (%100), yutma güçlüğü (%100), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%100), ve ben kendime benzemiyorum (%100), kilo kaybı (%97.9), dikkati toplamada zorluk (%97.8), kendini sinirli hissetme (%95.7), uyumakta zorluk (%95.7), iştahsızlık (%95.7), ağız yaraları (%95.7), deride değişiklik (%95.7), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetmek (%93.6)tir. 58

71 RT nin bitiminden 1 ay sonra; Hastaların en fazla yaşadıkları sorunlar; halsizlik ya da enerji kaybı (%100), uyumakta zorluk (%100), ben kendime benzemiyorum (%100), ağrı (%97.9), dikkati toplamada zorluk (%95.7), kendini üzgün hissetme (%95.6), endişelenme (%93.5), kendini sinirli hissetme (%89.1), iştahsızlık (%87.2), ağız kuruluğu (%87.2), yutma güçlüğü (%87.2), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%85.1), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%85.1)tir. Araştırma kapsamına alınan hastaların RT nin ortasında, bitiminde ve RT bitiminden 1 ay sonra yaşadıkları semptomlar benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte Tablo 4.3 de görüldüğü üzere, yaşanan semptomlar içerisinde bulantı (%19.1- %29.8), kaşıntı (%21.3-%44.6), baş dönmesi (%23.4-%19.6), kabızlık (%13.0-%12.8), el ve ayaklarda şişme (%6.3-%8.5), kusma (%10.7-%17.0) semptomları RT ortasında ve bitiminde %50 oranının altında yaşanırken, RT den 1 ay sonra %10 oranının altında yaşanan ya da hiç yaşanmayan semptomlar içerisinde yer almaktadır. 59

72 MSDÖ ndeki semptomlara ek olarak, hastalar, tükürük salgısında azalma(%58), diş problemleri(%50) ve ses değişikliği(%34) yaşadığını ifade etmiştir. 60

73 Tablo 4.4. RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Semptomları Yaşama Sıklıklarının Dağılımı(n=47) RT nin Ortasında RT Bitiminde RT Bitimden 1 Ay Sonra Semptomları Yaşama Sıklığı Dikkati toplamada zorluk % % % % % % % % % % % % Ağrı Halsizlik yada enerji kaybı Öksürük Kendini sinirli hissetme Ağız kuruluğu Bulantı Kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetmek El ve ayaklarda uyuşukluk gibi hissetme Uyumakta zorluk Şişkinlik hissi İdrar yaparken zorluk Nefes darlığı Kendini üzgün hissetme Terleme Endişelenme Cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar Kaşıntı İştahsızlık Yutma güçlüğü Hassas olma / hissetme

74 Tablo 4.4'de araştırmaya katılan hastaların tedavinin ortasında, bitiminde ve tedaviden 1 ay sonra kendi öz bildirimleriyle yaşadıkları semptomların sıklık dağılımları yer almaktadır. MSDÖ nin içerdiği semptomların sıklığı, çok nadiren (1), bazen (2), sık sık (3), neredeyse sürekli (4) ile ifade edilmiştir. Buna göre yaşanılan semptomlar incelendiğinde; RT nin ortasında; Hastaların neredeyse sürekli yaşadıkları sorunlar; endişelenme (%20), kendini üzgün hissetme (%17.8) ve hassas olma(%14.9)dır Hastaların sık sık yaşadıkları sorunlar; kendini üzgün hissetme (%71.1), endişelenme (%68.9) ve hassas olma (%59.6)dır. Hastaların bazen yaşadıkları sorunlar; ağrı (%60.9), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%60.5), iştahsızlık (%58.5), uyumakta zorluk (%53.2), dikkati toplamada zorluk (%50), kendini sinirli hissetme (%50), halsizlik ya da enerji kaybı (%46.8), yutma güçlüğü(45.5)dür. 62

75 RT nin bitiminde; Hastaların neredeyse sürekli yaşadıkları sorunlar; endişelenme (%40.4), hassas olma (%40.4), kendini üzgün hissetme (%39.1) ve uyumakta zorluk(%17.8)tur. Hastaların sık sık yaşadıkları sorunlar; halsizlik ya da enerji kaybı (%57.4), endişelenme (%53.2), hassas olma (%53.2), ağız kuruluğu (%51), kendini üzgün hissetme (%50), uyumakta zorluk (%46.7), ağrı (%42.5) ve iştahsızlık(%37.8)tır. Hastaların bazen yaşadıkları sorunlar; dikkati toplamada zorluk (%65.2), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%63.6), yutma güçlüğü (%60.9), iştahsızlık (%53.3), ağrı (%53.2), idrar yaparken zorlanma (%50), ağız kuruluğu (%38.3), terleme (%37.5), cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar (%36.4) ve uyumakta zorluk(%35.5)tur. RT bitiminden 1 ay sonra; Çalışmaya katılan hastalar, RT ortasında ve RT bitiminde yaşadıkları semptomları çoğunlukla sık sık, bazen ve neredeyse sürekli şeklinde ifade ederken; RT bitiminden 1 ay sonra bazen çok nadiren şeklinde ifade etmişlerdir. 63

76 Hastaların sık sık yaşadıkları sorunlar; kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%100), endişelenme (%48.8), kendini üzgün hissetme (%47.7) ve hassas olma(%46.8)dır. Hastaların bazen yaşadıkları sorunlar; idrar yaparken zorlanma (%100), ağrı (%73.9), ağız kuruluğu (%70.7), uyumakta zorluk (%68.1), iştahsızlık (%58.5), halsizlik ya da enerji kaybı (%54.3), kendini sinirli hissetme (%51.2), kendini üzgün hissetme (%50), yutma güçlüğü(%48.8), endişelenme (%46.5) ve kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme(%42.5)dir. 64

77 Tablo 4.5. RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptom Şiddetlerinin Dağılımı (n=47) RT nin Ortasında RT Bitiminde RT Bitimden 1 Ay Sonra Semptomların Şiddeti Dikkati toplamada zorluk Ağrı Halsizlik ya da enerji kaybı Öksürük Kendini sinirli hissetme Ağız kuruluğu Bulantı Kendini uykulu yada sersemlemiş gibi hissetmek El ve ayaklarda uyuşukluk gibi hissetme Uyumakta zorluk Şişkinlik hissi İdrar yaparken zorluk Nefes darlığı Kendini üzgün hissetme Terleme Endişelenme Cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar Kaşıntı İştahsızlık Yutma güçlüğü Hassas olma / hissetme Ağız Yaraları Yiyeceklerin Tadını Almada Değişiklik Kilo Kaybı El veya Ayaklarda Şişme Ben Kendime Benzemiyorum Deride Değişiklikler % % % % % % % % % % % %

78 Tablo 4.5 de araştırmaya katılan hastaların tedavinin ortasında, bitiminde ve tedaviden 1 ay sonra kendi öz bildirimleriyle yaşadıkları semptom şiddetlerinin dağılımı yer almaktadır. MSDÖ'nin içerdiği semptomların şiddeti hafif (1), orta (2), şiddetli (3), çok şiddetli (4)olarak ifade edilmiştir. RT nin ortasında; Hastaların çok şiddetli yaşadıkları sorunlar; endişelenme (%31.1), kendinin üzgün hissetme (%24.4) ve hassas olma(%14.9)dır. Hastaların şiddetli yaşadıkları sorunlar; kendini üzgün hissetme (%64.5), endişelenme (%62.2), hassas olma(%59.6), halsizlik ya da enerji kaybı (%42.6), uyumakta zorluk (%31.9) ve ağız kuruluğu(%28.2)dur Hastaların orta şiddetli yaşadıkları sorunlar; ağrı (%65.2), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%62.8), iştahsızlık (%58.6), uyumakta zorluk (%57.5), ağız yaraları (%56.4), ben kendime benzemiyorum (%53.2), dikkati toplamada zorluk (%52.3), yutma güçlüğü (%52.3), idrar yaparken zorlanma (%50), nefes darlığı (%50), kendini sinirli hissetme (%42.6), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%39.1), kilo kaybı(%39)dır. 66

79 RT nin bitiminde; Hastaların çok şiddetli yaşadıkları sorunlar; hassas olma (%48.9), kendini üzgün hissetme (%47.8) ve endişelenme(%46.8)dir. Hastaların şiddetli yaşadıkları sorunlar; halsizlik ya da enerji kaybı (%59.6), ağrı (%56.2), uyumakta zorluk (%55.6), kendini üzgün hissetme (%50), ben kendime benzemiyorum (%48.9), iştahsızlık (%48.9) ve endişelenme(%44.7)dir. Hastaların orta şiddetli yaşadıkları sorunlar; kilo kaybı (%56.5), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%53.2), deride değişiklik (%51.1), idrar yaparken zorlanma (%50), terleme (%50), öksürük (%47.9), yutma güçlüğü (%47.8), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme(%47.7)dir. RT bitiminden 1 ay sonra; Hastaların şiddetli yaşadıkları sorunlar; hassas olma (%29.8), endişelenme (%25.6) ve kendini üzgün hissetme(%22.7)dir. Hastaların orta şiddetli yaşadıkları sorunlar; idrar yaparken zorlanma (%100), el ve ayaklarda şişme (%100), kendini üzgün hissetme (%70.5), endişelenme (%67.4), ben kendime benzemiyorum (%54.3), 67

80 hassas olma (%53.2), uyumakta zorluk (%46.8), yutma güçlüğü (%46.3) ve halsizlik ya da enerji kaybı(%43.5)dır. Araştırmaya katılan hastalar yaşadıkları semptomların şiddetini RT nin ortasında ve RT bitiminde çoğunlukla orta şiddetli ve şiddetli olarak belirtirken, RT bitiminde hafif şiddetli ve orta şiddetli olarak ifade etmişlerdir. 68

81 Tablo 4.6. RT Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların MSDÖ ne Göre Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomların Sıkıntı Verme Düzeyleri(n=47) RT Ortası RT Bitimi RT Bitiminden 1 Ay sonra Semptomların Sıkıntı Verme Düzeyi Biraz Oldukça Biraz fazla Çok fazla Biraz Oldukça Biraz fazla Çok fazla Hiç Biraz Oldukça Biraz fazla Çok fazla % % % % % % % % % % % % % Dikkati toplamada zorluk Ağrı Halsizlik ya da enerji kaybı Öksürük Kendini sinirli hissetme Ağız kuruluğu Bulantı Kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetmek El ve ayaklarda uyuşukluk gibi hissetme Uyumakta zorluk Şişkinlik hissi İdrar yaparken zorluk Nefes darlığı Kendini üzgün hissetme Terleme Endişelenme Cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar Kaşıntı İştahsızlık Yutma güçlüğü Hassas olma / hissetme Ağız Yaraları Yiyeceklerin Tadını Almada Değişiklik Kilo Kaybı El veya Ayaklarda Şişme Ben Kendime Benzemiyorum Deride Değişiklikler

82 Tablo 4.6 da araştırmaya katılan hastaların tedavinin ortasında, bitiminde ve tedaviden 1 ay sonra kendi öz bildirimleriyle yaşadıkları semptom sıkıntı verme düzeylerinin dağılımı yer almaktadır. RT'nin ortasında: Hastaların çok fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; endişelenme (%33.3), kendini üzgün hissetme (%26.7), hassas olma (%17) ve ben kendime benzemiyorum(%12.8)dur. Hastaların biraz fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; kendini üzgün hissetme (%60), endişelenme (%60), hassas olma (%38.3), halsizlik ya da enerji kaybı (%38.3), uyumakta zorluk (%27.7) ve yutma güçlüğü(%27.3)dür. Hastaların oldukça sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%67.4), iştahsızlık (%63.4), ağrı (%63), uyumakta zorluk (%59.6), ağız yaraları (%59), dikkati toplamada zorluk (%50), idrar yaparken zorluk (%50),nefes darlığı (%50), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%47.8), halsizlik ya da enerji kaybı (%46.8) ve yutma güçlüğü(%45.4)dür. 70

83 RT'nin bitiminde; Hastaların çok fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; hassas olma(%53.2), endişelenme (%49.0), kendini üzgün hissetme (%47.8), ben kendime benzemiyorum (%25.5) ve uyumakta zorluk(%20)tur. Hastaların biraz fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; halsizlik ya da enerji kaybı (%55.3), uyumakta zorluk (%53.3), ben kendime benzemiyorum (%48.9), ağrı (%48.9), kendini üzgün hissetme (%47.8), ağız kuruluğu (%46.8), iştahsızlık (%44.4), dikkati toplamada zorluk (%43.5) ve yutma güçlüğü(%43.5)dür. Hastaların oldukça sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; kilo kaybı (%54.4), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%53.2), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%50), idrar yaparken zorlanma (%50), ağız yaraları (%48.9), deride değişiklik (%48.9), öksürük (%47.8), yutma güçlüğü (%47.8), iştahsızlık (%46.7) ve terleme(%45.9)dir. RT'nin bitiminden 1 ay sonra; Hastaların çok fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; hassas olma (%4.3), kendini sinirli hissetme (%2.4), kendini üzgün hissetme (%2.3) ve endişelenme(%2.3)dir. 71

84 Hastaların biraz fazla sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar, hassas olma (%25.5), kendini üzgün hissetme (%25), endişelenme (%23.3) ve kendini sinirli hissetme(%14.6)dir. Hastaların oldukça sıkıntı düzeyinde yaşadıkları sorunlar; idrar yaparken zorlanma (%100), el ve ayaklarda şişme (%100), kendini üzgün hissetme (%65.9), endişelenme (%62.8), hassas olma (%55.3), uyumakta zorluk (%44.7), ağız kuruluğu (%41.4), ben kendime benzemiyorum (%41.3) ve halsizlik ya da enerji kaybı(%39.1)dır. 72

85 Tablo 4.7. Tüm Hastalar İçin MSDÖ Alt Ölçek Puan Dağılımları (n=47) RT Ortası RT Bitimi RT Bitiminden 1 Ay Sonra Min Max SS Min Max SS Min Max SS MSDÖ GDI MSDÖ Fiziksel MSDÖ Psikolojik Total MSDÖ 0,60 3,02 2,29 0,39 1,84 3,42 2,68 0,34 0,66 3,10 1,75 0,40 0,67 1,84 1,31 0,31 0,74 2,35 1,59 0,32 0,20 1,64 0,88 0,28 0,71 3,53 2,65 0,50 2,14 3,84 3,03 0,41 0,40 3,53 2,00 0,47 0,84 2,17 1,37 0,30 1,17 2,80 1,64 0,31 0,56 1,94 0,94 0,28 Tablo 4.7'de çalışmaya dahil edilen hastaların MSDÖ nin alt ölçekleri olan olan Global Distres İndeksi (MSDÖ-GDİ), Fiziksel Semptom Altölçeği (MSDÖ- Fiziksel), Psikolojik Semptom Alt ölçeği (MSDÖ- Psikolojik) ve Total Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği puanı (TMSDÖ) yer almaktadır. RT ortasında; MSDÖ-GDİ için = 2.29±0.39; MSDÖ-Fiziksel için =1.31±0.31; MSDÖ-Psikolojik için =2.65±0.50 ve TMSDÖ için =1.37±0.30 dur. 73

86 RT bitiminde; MSDÖ-GDİ için =2.68±0.34; MSDÖ-Fiziksel için =1.59±0.32; MSDÖ-Psikolojik için =3.03 ± 0.41 ve TMSDÖ için = 1.64±0.31 dir. RT Bitiminden 1 Ay Sonra; MSDÖ-GDİ için =1.75±0.40; MSDÖ-Fiziksel için =0.88±0.28 dir. MSDÖ-Psikolojik için =0.94±0.28 dir. =2.00±0.47 ve TMSDÖ için RT tedavisinin bitiminde, MSDÖ alt ölçek puan ortalamalarının en yüksek değerlerde olduğu ve tedavi bitiminden 1 ay sonra alt ölçek puan ortalamalarının azaldığı saptanmıştır. 74

87 Tablo 4.8. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Radyoterapi Uygulama Süreçleri İle Karşılaştırılması (n=47) Paired Samples T Test Mean Median Min Max SS Z P MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel(RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik (RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik (RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik (RT 1 ay sonra) Total MSDÖ (RT ortası) Total MSDÖ (RT bitimi) Total MSDÖ (RT ortası) Total MSDÖ (RT 1 ay sonra) Total (RT bitimi) Total (RT 1 ay sonra)

88 Tablo 4.8'de MSDÖ alt ölçek puanlarının uygulamanın yapıldığı (RT ortası, RT bitimi, RT bitiminden 1 ay sonra) süreçler ile karşılaştırılması yer almaktadır. RT ortasındaki GDİ puanı ile RT bitimindeki GDİ puanı ve RT bitiminden 1 ay sonraki GDİ puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur(p<0.05). RT bitimindeki GDİ puanı ile RT bitiminden 1 ay sonraki GDİ puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). RT ortasındaki MSDÖ Fiziksel puanı ile RT bitimindeki ve RT bitiminden 1 ay sonraki MSDÖ Fiziksel puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur(p<0.05). RT bitimindeki MSDÖ Fiziksel puanı ile RT bitiminden 1 ay sonraki MSDÖ Fiziksel puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur(p<0.05). RT ortasındaki MSDÖ Psikolojik puanı ile RT bitimindeki MSDÖ Psikolojik puanı ve RT bitiminden 1 ay sonraki MSDÖ Psikolojik puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur(p<0.05). RT bitimindeki MSDÖ Psikolojik puanı ile RT bitiminden 1 ay sonraki MSDÖ Psikolojik puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur(p<0.05). 76

89 RT ortasındaki TMSDÖ puanı ile RT bitimindeki TMSDÖ puanı ve RT bitiminden 1 ay sonraki TMSDÖ puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). RT bitimindeki TMSDÖ puanı ile RT bitiminden 1 ay sonraki TMSDÖ puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). MSDÖ alt ölçek ve toplam ölçek puanları hastaların cinsiyetleri, eğitim durumları, hastalık evreleri ve kanser bölgeleri ile karşılaştırılmıştır. Cinsiyet ile RT bitimi MSDÖ psikolojik alt ölçek puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). (Ek Tablo 1) Kanserin yerleştiği bölge grupları arasında TMSDÖ puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). (Ek Tablo 5) Diğer değişkenler ile MSDÖ Alt ölçek ve toplam ölçek puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (Ek Tablo 3 ve Ek Tablo 4). 77

90 5. TARTIŞMA Radyoterapi alan baş ve boyun kanserli hastalar aldıkları tedaviye bağlı semptomlar yaşamaktadırlar. Çalışmamızda hastaların üç ayrı dönemdeki (RT ortasında, RT bitiminde ve RT bitiminden 1 ay sonrası) radyoterapiye bağlı olarak yaşadıkları semptomlar, sıklık, şiddet ve verdiği sıkıntı düzeyleri açısından ele alınarak tartışılmıştır. Araştırma kapsamına alınan hastalar RT ortası, RT bitimi ve RT bitiminden 1 ay sonra MSDÖ nde yer alan 32 semptomun %50 sinden fazlasını yüksek oranda yaşadıkları ve bireylerde sıkıntı yarattığı saptanmıştır. Hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemde dikkati toplamada zorluk (%93.6-%97.8-%95.7), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%91.5-%93.6-%85.1), ağrı (%97.9- %100-%97.9), halsizlik ya da enerji kaybı (%100-%100-%100), kendini sinirli hissetme (%90-%95.7-%89.1), ağız kuruluğu (%97.8-%100-%87.2), uyumakta zorluk (%100-%95.7-%100), kendini üzgün hissetme (%95.7- %100-%95.6), endişelenme (%95.7-%100-%93.5), yutma güçlüğü (%93.6- %100-%87.2), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%97.9-%100-%85.1), ben kendime benzemiyorum (%100-%100-%100) semptomlarını yüksek oranda yaşadıkları belirlenmiştir. İlginç bir bulgu olarak, RT de hastalar için önemli sorun olarak rastlanan deride değişiklik (%89.4-%95.7) semptomu RT ortası ve RT bitiminde yüksek oranlarda görülürken RT bitiminden 1 ay sonra oldukça düşük bir oranda (%36.2) yaşandığı belirlenmiştir (Tablo 4.3). 78

91 Ertem ve arkadaşlarının (2006) radyoterapi alan hastaların evde bakım gereksinimleri ve yaşam kalitelerini araştırdıkları çalışmada, hastaların tedaviye bağlı en fazla halsizlik, ağrı, bulantı-kusma ve iştah kaybı sorunları yaşadıklarını belirlenmiştir. 19 Chang ve arkadaşlarının (2000) kanser hastalarıyla MSDÖ ni kullanarak yaptıkları bir araştırmada enerji kaybı (%62), ağrı (%59), ağız kuruluğu (%54), uyumakta zorluk (%45), üzgün hissetme (%44), endişelenme (%40), sinirli hissetme (%37), kilo kaybı (%33) ve iştahsızlık (%29) semptomlarının en sık görülen semptomlar olduğu saptanmıştır. 79 RT alan veya RT ile birlikte KT alan farklı türdeki kanser hastaları ile yapılan iki çalışma sonucunda; hastaların RT ye bağlı olarak en fazla ağrı ve halsizlik ya da enerji kaybı semptomlarını yaşadıkları belirlenmiştir. Çalışmaların örneklemini heterojen yapıda hasta gruplarının oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte sonuçlar bizim çalışmamızla paralellik göstermektedir. Larsson ve arkadaşları (2006) baş ve boyun kanserli hastaların RT süresince mukozit, yutma güçlüğü, ağız kuruluğu, tükürük yapışkanlığı, ağrı, iştahsızlık tat değişiklikleri ve ağızda metalik tat nedeniyle yeme sorunları yaşadıklarını belirtmişlerdir. 5 Rosenthal ve arkadaşlarının (2007) çalışmasında ağız kuruluğu, ağız ve boyun ağrısı, uyumakta zorluk, iştahsızlık, yiyeceklerin tadını almada değişiklik, yutma güçlüğü semptomlarının puan ortalamaları yüksek bulunmuştur

92 Wan Leung ve arkadaşlarının (2011) radyoterapi alan hastaların yaşam kalitelerine ilişkin yaptıkları bir çalışmada; nazofarenks kanserli hastaların %27.2 sinin tat kaybı, % 17 sinin ağrı, %12.7 sinin dispne, % 25.1 inin uykusuzluk, %53.5 inin ağız kuruluğu yaşadığını ve %29.6 sının kendilerini hasta hissettiklerini belirlemişlerdir. Orofarenks kanserli hastaların % 26.4 ünün tat kaybı, % 26.8 inin ağrı, % 17.8 inin dispne, %30.1nin uykusuzluk, %49.2 sinin ağız kuruluğu yaşadığını ve %31.5 inin de kendilerini hasta hissettiklerini saptamışlardır. Hipofarenks kanserli hastaların ise %31.3 ünde tat kaybı, %24.9 unda ağrı, %23.6 sında dispne, % 30.7 sinde uykusuzluk, %36.6 sında ağız kuruluğu olduğu bulunmuştur. 39 Hasfield ve arkadaşlarının (2011) MSDÖ ni kullanarak baş ve boyun kanserli hastalarda yaptıkları çalışmada; hastaları 1., 5., 9. ve 12. haftada değerlendirmişlerdir. Semptom puanlarının 5. ve 9. haftada en yüksek değerlere ulaştığı belirlenmiştir. Bu semptomlardan ağız kuruluğu 5.,9.,ve 12. haftalarda hastaların büyük çoğunluğu (>%90) tarafından deneyimlenmiştir. Fiziksel semptomların 5. ve 9.haftada %50 oranında arttığını bildirmişlerdir. 5.haftada yaygın olarak görülen semptomlar; yutma güçlüğü (%100), iştahsızlık (%91) ve kilo kaybıdır (%91). 9.haftada enerji kaybı (%95) ve 12. haftada ağrıdır (%91). 22 Özellikle baş boyun kanserli hastalarla yapılan çalışma sonuçlarına bakıldığında; bizim çalışma bulgularımızla benzerlik göstermektedir. Bizim çalışmamızda da hastalar, ağrı, uyumakta zorluk, ağız kuruluğu, yutma güçlüğü, iştahsızlık ve yiyeceklerin tadını almada değişiklik semptomlarını yüksek oranlarda yaşadıklarını belirtmişlerdir. Bununla bir- 80

93 likte çalışmamızda psikolojik semptomlarında yüksek oranda yaşanmış olması bakımın planlanmasında bütüncül görüş çerçevesinde bakımın ele alınması gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Araştırmaya katılan hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemlerde semptomları yaşama sıklıkları değişmektedir. RT ortasında, RT bitimi ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemde hastaların dikkati toplamada zorluk (%50-%65.2-%40), ağrı (%60.9- %53.2-%73.9), iştahsızlık (%58.5-%53.3-%58.5) ve hassas olma (%59.6- %53.2-%46.8) semptomlarını yakın oranlarda yaşadıkları belirlenmiştir. Bununla birlikte hastalar tarafından sık sık yaşandığı belirtilen halsizlik ya da enerji kaybı (%38.3-%57.4-%19.6), ağız kuruluğu (%28.3-%51- %0.0), uyumakta zorluk (%42.5-%46.7-%17) ve endişelenme (%68.9- %53.2-%48.8) semptomlarının ve bazen yaşandığı belirtilen kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%60.5-%63.6-%42.5), yutma güçlüğü (%45.5- %60.9-%48.8) ve cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar (%33.4-%36.4-%16.7) semptomlarında sıklık yüzdelerinin çoğunlukla RT bitiminde en yüksek oranlarda olduğu ve RT bitiminden 1 ay sonra düşük oranlarda olduğu saptanmıştır (Tablo 4.4). İlgili literatürde, çalışma bulgularımıza benzer şekilde RT ye bağlı olarak erken dönem yan etkilerin genellikle tedavinin 3. ve 4. haftasında ortaya çıktığı, tedavi bitiminde semptomların yüksek oranlarda olduğu ve tedavinin bitiminden sonra semptom yaşama sıklıklarının azaldığı belirtilmektedir. 12,15 Hickok ve arkadaşlarının (2005) kanser hastalarıyla yaptığı çalışmada ağrı, cilt problemleri ve iştahsızlık sık yaşanan semptomlar olarak saptanmıştır. Bu semptomların sıklık ve şiddeti RT uygulamasının 3. 81

94 ve 5. haftasında en yüksek değerlere ulaşmıştır. Çürük (2005) çalışmasında RT tedavisi esnasında hastaların en sık yaşadıkları sorunları %80 halsizlik- yorgunluk, %80 iştahsızlık, %80 bulantı- kusma, %48.5 yutma güçlüğü ve %32.3 ün de stomatit olarak saptamıştır. 80,70 Rose-Ped ve arkadaşları (2002) baş boyun kanserli hastalarda yan etkileri araştırdıkları çalışmalarında; ağız ve boğaz ağrısı, ağız kuruluğu, yutma güçlüğü, yemek yeme/içmede zorluk, depresyon, kilo kaybı ve uyuma zorluğu en sık yaşanan semptomlar olarak bulunmuştur. 28 Çalışmamızda da iştahsızlık, ağız kuruluğu, yutma güçlüğü, halsizlik ve ağrı semptomları sık yaşanan semptomlar arasında yer almaktadır. Çalışmamızdan elde edilen bulgular literatürle benzerlik göstermektedir. Öztürk (2011) araştırmasında hastaların çoğunluğunun (%90) RT öncesinde iyi beslenmiş durumdayken, RT sonunda %74 ünün orta derece ve üstü malnütrisyonlu olduğunu saptamıştır. RT sonrası 1.ay ve 3.ayda ise değerlerin RT öncesi değerlerle aynı olduğu bulunmuştur. Aynı çalışmada kilo kaybı, ağız kuruluğu, ağızda ağrı, yutma güçlüğü, ağız açma sorunu, tükürük yapışkanlığı, sosyal ortamda yeme sıkıntısı, iştahsızlık, tat/koku alma sorunu, yorgunluk ve cinsel sorunlar RT sonunda RT öncesine göre en fazla kötüleşen semptomlar olarak bulunmuştur. 23 Baş ve boyun kanseri tanısı alan hastalarda kanserin yerleştiği bölge düşünüldüğünde özellikle yemek yeme işlevleri etkilenmektedir. Çalışmamızda da yan etkilerin sık görülmeye başlandığı 3. ve 4. haftalarda ve tedavinin devam ettiği süreçte ağız yaraları, ağız kuruluğu, iştahsızlık, yutma güçlüğü, kilo kaybı, yiyeceklerin tadını almada değişiklik semptomlarının sıklıkla ve şiddetli derecelerde yaşandığı hastalar tarafından bildirilmiştir. Yemek yeme işlevinin bozulması hastada malnütrisyona ve sosyal izolasyona yol açabilmekte, yaşam kalitesinin kötüleşmesine katkıda bulunabilmektedir. 54,5. 82

95 Çalışmamızdaki hastaların yaşadıklarını belirttikleri semptomların şiddetinin çoğunlukla RT bitimindeki dönemde arttığı belirlenmiştir. Yalnızca psikolojik semptomların(endişelenme, kendini üzgün veya sinirli hissetme, hassas olma, kendine benzemediğini düşünme) her üç dönemde de yakın oranlarla olmak üzere orta şiddetli ve şiddetli düzeylerde yaşandığı belirtilmiştir (Tablo 4.5). Hastalar özellikle kendime benzemiyorum semptomunu sıklıkla ve şiddetli derecede yaşadıklarını belirtmişlerdir. Baş boyun bölgesi anatomik yerleşim nedeniyle tedavi sonucu kozmetik görünümde değişikliklere yol açabileceği için hastaların değişen beden imgesine uyumları güçleşebilmektedir. 3,4,80,81 Özbek ve arkadaşları (2003) radyoterapi uygulanan hastaları psikososyal yönden değerlendirdikleri çalışmada hastalar önemsememe, inanmama, ne yapacağını bilememe duyguları yaşadıklarını belirtmişlerdir. Kanser gibi kronik bir hastalığın tedavisinde sonucun daha az belirgin olması hastaların geleceğe yönelik planlarının bozulmasına neden olmaktadır. Bu nedenle hasta korku, endişe, kendini sinirli hissetme, üzgün ve hassas hissetme semptomlarını şiddetli bir şekilde yaşayabilmekte ve algılanan sıkıntı düzeyi yükselmektedir. 24,69,83 RT alan hastaların semptomları yaşadığı sıklık ve şiddet düzeyleri ile birlikte semptomun sıkıntı verme düzeyi de semptom yönetimi açısından önem taşımaktadır. Çalışmamızda, RT nin ortasında, RT bitiminde ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemde semptomların sıkıntı verme düzeyleri değişkenlik göstermiştir. Araştırmaya katılan hastalar, RT bitiminde, dikkati toplamada zorluk, halsizlik ya da enerji kaybı, kendini sinirli 83

96 hissetme, ağız kuruluğu, kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme, uyumakta zorluk, kendini üzgün hissetme, iştahsızlık, yutma güçlüğü, hassas olma, ağız yaraları, yiyeceklerin tadını almada değişiklik, kilo kaybı, ben kendime benzemiyorum ve deride değişiklik semptomlarının diğer dönemlere (RT ortası, RT bitiminden 1 ay sonra) göre en fazla sıkıntı veren semptomlar olduğunu belirtmişlerdir. RT bitiminden 1 ay sonra ise semptomların sıkıntı verme düzeyleri azalmıştır(tablo 4.6). Hastaların yaşam kalitesinin yüksek olması ve günlük yaşam aktivitelerini yerine getirebilmeleri, yaşadıkları semptomların verdiği sıkıntı düzeyi ile yakın ilişkilidir. Semptomların en çok sıkıntı verdiği dönem ise RT bitimidir. Bu dönemde hastaların baş etme yöntemleri gözlemlenerek desteklenmelidir. Hasfield ve arkadaşları (2011), radyoterapinin 5.haftasında en çok enerji kaybı, iştahsızlık ve yiyeceklerin tadını almada değişikliğin sıkıntı verdiğini; 9.haftada (RT bitimi) ağrı, yutma güçlüğü, yiyeceklerin tadını almada değişikliğin sıkıntı verdiğini; 12. haftada ise yutma güçlüğü, ağrı ve ağız kuruluğunun sıkıntı verdiğini belirlemişlerdir. 22 Chang ve arkadaşları (2000) enerji kaybı, ağrı, uyumakta zorluk, sinirli ve üzgün hissetmenin hastalara en fazla sıkıntı veren semptomlar olduğunu belirlemişlerdir. 79 Hasfield ve ark(2011) ve Chang ve arkadaşları (2000) tarafından yapılan çalışmaların sonuçları, bizim çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Yıldırım ve arkadaşlarının (2011) çalışmasında hastaların çoğunluğu, dikkati toplamada zorluk, ağrı, enerji kaybı, kendini sinirli hissetme, ağız kuruluğu, bulantı, uyumada zorluk, endişelenme ve iştahsızlık semptomlarını orta şiddette değerlendirmiştir. Aynı çalışmada hastaların 84

97 çoğunluğu bu semptomların biraz fazla sıkıntı verdiğini belirtmiştir. 78 Bizim çalışmamızda hastalar çoğunlukla semptomların oldukça sıkıntı verdiğini belirtmişlerdir. Çalışmamızda, MSDÖ alt ölçek puan ortalamaları incelenmiştir. MSDÖ GDİ, MSDÖ fiziksel, MSDÖ psikolojik ve TMSDÖ ortalamalarının RT bitiminde yüksek oranlarda olduğu ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemde de azaldığı belirlenmiştir. MSDÖ psikolojik puan ortalamasının RT bitiminde en yüksek oranda olmakla birlikte her üç dönemde de diğer alt ölçek gruplarına göre daha yüksek olduğu bulunmuştur (Tablo 4.7). İlgili literatürde de fiziksel semptomların tedavi bitiminden sonra iyileşmeye başladığı, psikolojik semptomların ise giderek azalsa da hastalar tarafından şiddetli ve sıkıntı verici düzeylerde yüksek olarak tanımlandığı belirtilmektedir. Kanser hastalarının psiko-onkolojik desteğe gereksinimleri olduğu, kanser tedavisi ve sonrasında bu desteğin verilmesi gerektiği belirtilmektedir. 24,63,64 Tedavi süresince yapılacak bilgilendirici açıklamaların hastaların endişelenme, kendini üzgün ve sinirli hissetme semptom puanlarını düşüreceği, yaşam kalitesini ve tedaviye uyumunu arttıracağı düşünülmektedir. Lampic ve arkadaşlarının (2001) yaptığı araştırmada, kanser tanısı alan hastaların hastalığa ve tedavi sürecine uyum sorunları yaşadıkları, bireysel baş etmede etkisizlik, rol performansında değişim, depresif duygulanım; sosyal sorunlardan günlük işleri sürdürmede yetersizlik ve sosyal izolasyon yaşadıklarını belirtmiştir

98 Araştırmaya katılan hastaların MSDÖ alt ölçek puanları RT uygulama süreçleri ile karşılaştırılmıştır. Farklı uygulama süreçlerindeki alt ölçek puanları arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). RT bitimindeki alt ölçek puanları, RT ortası ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemlere göre yüksek olarak belirlenmiştir (Tablo 4.8). Literatürde ulaşılabilen MSDÖ kullanılarak yapılan çalışmalara ilişkin sonuçlar şu şekildedir: Chang ve arkadaşlarının (2000) çalışmasında GDİ ortalaması 0.94, MSDÖ Fiziksel ortalaması 0.79, MSDÖ Psikolojik ortalaması 0.75 ve TMSDÖ ortalaması ise 0.62 olarak bulunmuştur. Mehrekula nın (2010) hematolojik maligniteli hastalarla yaptığı çalışmada MSDÖ GDİ ortalaması 1.53, MSDÖ Fiziksel 1.30, MSDÖ Psikolojik 1.44 ve TMSDÖ ortalaması 1.13 olarak bulunmuştur. 84 Yıldırım ve arkadaşlarının (2007) kanser hastalarıyla yaptığı çalışmada GDİ ortalama puanı 1.13, MSDÖ Fiziksel 0.94, MSDÖ Psikolojik 0.92 ve TMSDÖ 0.82 bulunmuştur. 79,84,78 Bizim çalışmamızda alt ölçek puanları daha yüksek oranlarda bulunmuştur. Alt ölçek puanlarının yüksek olması hastaların ilk kez RT alıyor olmalarına ve ileri evrelerde yer almalarına bağlı olduğu düşünülmüştür. Çalışmamızda hastaların MSDÖ alt ölçek puanları ile cinsiyet grupları karşılaştırılmasında RT bitimindeki MSDÖ Psikolojik puanı ile cinsiyet grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). RT bitiminde MSDÖ Psikolojik puan ortalamasının kadınlarda erkeklere göre anlamlı derecede daha yüksek olduğu belirlenmiştir (Ek Tablo 1). 86

99 Graeff ve arkadaşlarının (2000) yaptığı çalışmada, kadın hastalarda semptom görülme sıklığının daha fazla olduğu ve bu hastalarda fonksiyonel durumun daha kötü olduğu belirtilmiştir. 85 Mehrekula (2010) çalışmasında ayaktan tedavi gören hastalar ile MSDÖ alt gruplarında cinsiyetler arasında anlamlı fark olduğunu bulmuştur. 62,84 Sonuçlar çalışmamızla benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte, Yeşilbalkan ve arkadaşlarının (2007) çalışmasında, cinsiyetin semptomları etkilemediği belirtilmiştir. 62 Bizim çalışmamızdan elde edilen bulgular doğrultusunda RT'nin tedavi ortası, bitimi ve 1 ay sonraki dönemde bireyleri farklı oranlarda da olsa etkilediği, özellikle RT bitiminde semptomların daha yoğun olarak yaşandığı ve cinsiyetin RT bitiminde Psikolojik puan ortalamasında etkili olduğu belirlenmiştir. RT alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomlar ve yaşanan semptomların sıklık, şiddet ve sıkıntı düzeylerinin belirlenmesi bakımın planlanmasında etkili hemşirelik girişimlerinin belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Etkili hemşirelik girişimleri belirlenmesi semptomun kontrolünde önemli bir yere sahiptir. Etkili semptom kontrolü de bakım kalitesinin yükseltilmesine katkı sağlayacaktır. 87

100 6. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi amacıyla yapılan araştırmada aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir; 6.1. Sonuçlar Hastaların Sosyo-demografik Özellikleri: Hastaların yaş ortalaması ± 9.16 dır. Hastaların %63.8 i erkek, %78.7 si evli, %61.7 si çekirdek aile ve en fazla 5 çocuk en az da 1 çocuk sahibidir (Tablo 4.1.) Hastaların meslekleri ve eğitim durumları; Hastaları % 17.0 oranlarında işçi, memur, ev hanımı olan bireyler oluşturmuştur. Eğitim düzeyine göre hastaların %29.8 i lise mezunu, %27.7 si ilk- ortaokul mezunu ve %23.4 ü üniversite mezunudur (Tablo 4.1.). 88

101 Hastaların çalışma durumu ve gelir durumu: Hastaların %51.1 inin gelir durumunun orta düzeyde olduğu, %57.4 ünün tedavi aldığı süreçte çalışmamaktadır (Tablo 4.1.) Hastaların sigara kullanma durumları: Hastaların büyük çoğunluğunun (%65.96) tanı konulmadan önce sigara kullanmaktadır (Tablo4.1) Hastaların Hastalık Özellikleri: Araştırma kapsamına alınan hastalara günlük 2-2,5 Gy ışın tedavisi uygulanmakta ve RT süresi 25 ile 35 gün arasında değişmekte olup ortalama 29.75±2.89'dur Hastaların Hastalık Özellikleri: Hastaların büyük çoğunluğunu burun boşluğu kanseri (%29), larenks kanseri (%28) ve dudak ve oral kavite kanseri (%17) oluşturmuştur. Kadın hastaların %29.4 ü burun boşluğu, %23.5 i tiroid, % 17.6 sı tükürük bezi; erkek hastaların %36.6 sı larenks, %30 unun burun boşluğu, %23.3 ü dudak ve oral kavite kanseridir (Grafik 4.1). Hastaların klinik evreleri incelendiğinde, %49 u evre 3, %25.5 i evre 2 ve %25.5 i evre 4 aşamasındadır. Hastaların %59.6 sına cerrahi, %17 sine cerrahi ve kemoterapi, %12.8 ine kemoterapi tedavisi uygulandığı ve %10.6 ünün ise tedavi almadığı belirlenmiştir (Tablo 4.2.). 89

102 Hastaların %47.6 sınde hipertansiyon, % 28.6 sında Diyabetes Mellitus, %14.3 ünde hipo/hipertiroid hastalığı bulunmaktadır (Tablo 4.2.) Hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT Bitiminden 1 Ay Sonraki Dönemlerinde Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomlar: RT ortasında hastalar, çoğunlukla halsizlik ya da enerji kaybı (%100), uyumakta zorluk (%100), kendine benzememe (%100), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%97.9), ağız kuruluğu (%97.9), ağrı (97.9), endişelenme ve kendini üzgün hissetme (%95.7), dikkati toplamada zorluk ve yutma güçlüğü (%93.6), kendini uykulu veya sersemlemiş gibi hissetme (%91.5), kendini sinirli hissetme (%90), deride değişiklikler (%89.4), kilo kaybı (%87.3), iştahsızlık (%87.2) ve ağız yaraları (%82.9) semptomlarını yaşadıklarını belirtmişlerdir (Tablo 4.3). RT bitiminde hastalar çoğunlukla ağrı, halsizlik ya da enerji kaybı, ağız kuruluğu, kendini üzgün hissetme, endişelenme, yutma güçlüğü, yiyeceklerin tadını almada değişiklik ve kendine benzememe(%100), kilo kaybı (%97.9), dikkati toplamada zorluk (%97.8), kendini sinirli hissetme, uyumakta zorluk, iştahsızlık, ağız yaraları ve deride değişiklik (%95.7) yaşadıklarını belirtmiştir (Tablo 4.3). RT bitiminden 1 ay sonra hastalar, çoğunlukla halsizlik ya da enerji kaybı, uyumakta zorluk ve kendine benzememe (%100), ağrı 90

103 (%97.9), dikkati toplamada zorluk (%95.7), kendini üzgün hissetme(%95.6), endişelenme(%93.5), kendini sinirli hissetme (%89.1), iştahsızlık, ağız kuruluğu ve yutma güçlüğü (%87.2), kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme ve yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%85.1), ağız yaraları (%76.6) ve kilo kaybı (%74.5) semptomlarını yaşadıklarını belirtmiştir (Tablo 4.3.) Hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT Bitiminden 1 Ay Sonraki Dönemlerinde Son Bir Hafta İçinde Semptomları Yaşama Sıklıkları: RT nin ortasında hastalar sık sık kendini üzgün hissetme(%71.1); bazen dikkati toplamada zorluk (%50), ağrı (%60.9), kendini sinirli hissetme (%50), ağız kuruluğu (%47.8), uyumakta zorluk (%53.2), iştahsızlık (%58.5) yaşadıklarını ifade etmişlerdir (Tablo 4.4.). RT bitiminde hastalar neredeyse sürekli kendini üzgün hissetme (%39.1); sık sık kendini sinirli hissetme (%46.7), ağız kuruluğu (%51.0), uyumakta zorluk (%46.7), iştahsızlık (%37.8); bazen dikkati toplamada zorluk (%65.2), ağrı (%53.2) yaşadıklarını belirtmişlerdir (Tablo 4.4.). RT bitiminden 1 ay sonra sık sık kendini uykulu ya da sersemlemiş gibi hissetme (%100), endişelenme (%48.8), kendini üzgün hissetme (%47.7) ve hassas hissetme (%46.8); bazen ağrı (73.9), kendini sinirli hissetme (%51.2), ağız kuruluğu (%70.7), uyumakta zorluk (%68.1), 91

104 iştahsızlık (%58.5), kendini üzgün hissetme (%50) yaşadıklarını belirtmişlerdir (Tablo 4.4.) Hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT Bitiminden 1 Ay Sonraki Dönemlerinde Son Bir Hafta İçinde Semptomları Yaşama Şiddetleri: RT ortasında hastalar şiddetli kendini üzgün hissetme (%64.5), endişelenme (62.2), hassas hissetme (%59.6); orta şiddette dikkati toplamada zorluk (%52.3), ağrı (%65.2), iştahsızlık (%58.6), uyumakta zorluk (%57.5), yutma güçlüğü (%52.3), ağız yaraları (%56.4), kendine benzememe (%53.2), ağız kuruluğu (%43.5) yaşadıklarını ifade etmişlerdir (Tablo 4.5). RT bitiminde hastaların çok şiddetli ağız kuruluğu (%12.8), kendini üzgün hissetme (%47.8), endişelenme (%46.8), kendini hassas hissetme (%48.9); şiddetli dikkati toplamada zorluk (%41.3), ağrı (%46.8), uyumakta zorluk (%55.6), iştahsızlık (%48.9), yutma güçlüğü (%43.5); orta şiddette dikkati toplamada zorluk (%43.48), yiyeceklerin tadını almada değişiklik (%53.2), deride değişiklik (%51.1) yaşadıkları saptanmıştır (Tablo 4.5.). 92

105 RT bitiminden 1 ay sonra hastalar şiddetli hassas olma (%29.8) ve endişelenme (%25.6); orta şiddette uyumakta zorluk (%46.8), kendini üzgün hissetme (%70.5), endişelenme (%67.4), yutma güçlüğü (%46.3), kendini hassas hissetme (%53.2) yaşadıklarını belirtmişlerdir (Tablo 4.5.) Hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT Bitiminden 1 Ay Sonraki Dönemlerinde Son Bir Hafta İçinde Yaşadıkları Semptomların Sıkıntı Verme Düzeyi: RT ortasında hastalar biraz fazla kendini üzgün hissetmenin(%60), kendini hassas hissetmenin (%57.4); oldukça ağız yaralarının (%59), yiyeceklerin tadını almada değişikliğin (%47.8), dikkati toplamada zorluğun (%50), ağrının (%63), enerji kaybının (%46.8), yutma güçlüğünün (%45.4), iştahsızlığın (%63.4) sıkıntı verdiğini ifade etmişlerdir (Tablo 4.6.). RT bitiminde hastalar çok fazla endişelenmenin (%49), kendini üzgün hissetmenin (%47.8); biraz fazla dikkati toplamada zorluk çekmenin (%43.5), ağrının (%48.9), enerji kaybının (%55.3), uyumakta zorlanmanın (%53.3) ağız kuruluğunun (%46.8); oldukça ağız yaralarının (%48.9), iştahsızlığın (%46.7), deride değişikliğin (%48.9), yiyeceklerin tadını almada değişikliğin (%53.2), yutma güçlüğünün (%47.8) sıkıntı verdiğini belirtmişlerdir (Tablo 4.6.). 93

106 RT bitiminden 1 ay sonra hastalar biraz fazla hassas olmanın(%25.5), kendini üzgün hissetmenin (%25) ve endişelenmenin (%23.3); oldukça kendini üzgün hissetmenin (%65.9), endişelenmenin (%62.8) sıkıntı verdiğini belirtmişlerdir (Tablo 4.6.). RT uygulamasının ortasında ve sonunda yaşanılan semptomların sıklığının, şiddetinin ve verdiği sıkıntı düzeyinin arttığı, RT bitiminden 1 ay sonra ise sıklık, şiddet ve sıkıntı düzeyinin azalmaya başladığı saptanmıştır MSDÖ Alt Ölçek Puan Dağılımları: RT ortasında; MSDÖ-GDİ ortalaması 2.29, MSDÖ-Fiziksel ortalaması 1.31, MSDÖ- Psikolojik ortalaması 2.65 dir. TMSDÖ ortalaması 1.37 dir. RT bitiminde; MSDÖ-GDİ ortalaması 2.68, MSDÖ-Fiziksel ortalaması 1.59, MSDÖ- Psikolojik ortalaması 3.03, TMSDÖ için ortalaması 1.64 dür. RT 1 ay sonra; MSDÖ-GDİ için ortalaması 1.75, MSDÖ-Fiziksel için ortalaması 0.88, MSDÖ-Psikolojik ortalaması 2.00, TMSDÖ için ortalaması 0.94 dür (Tablo 4.7.). Alt ölçek puanları arasında radyoterapi uygulama zamanıyla ilişkili olarak istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur(p<0.05) (Tablo 4.8.) MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Cinsiyet ve Kanserin Yerleştiği Bölgeler İle Karşılaştırılması: Cinsiyet grupları arasında RT bitimindeki MSDÖ Psikolojik ve TMSDÖ puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). (Ek Tablo 1). Kanserin yerleştiği bölge grupları ile RT ortasında ve RT bitimindeki TMSDÖ puanları arasın- 94

107 da istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05).(ek Tablo 5.) MSDÖ alt ölçek puanları ile hastalığın klinik evresi ve eğitim durumu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Sonuç olarak, RT uygulanan baş boyun kanserli hastaların RT ortası, RT bitimi ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemlerde, ağrı, halsizlik ya da enerji kaybı, iştahsızlık, ağız kuruluğu, tat almada değişim, uyumakta zorluk, endişelenme, ben kendime benzemiyorum ve kendini üzgün hissetme semptomlarını sıklıkla, şiddetli bir şekilde ve sıkıntı verici düzeylerde yaşadıkları belirlenmiştir. Hastalar semptom sıklık, şiddet ve sıkıntı verme düzeyini genellikle RT bitiminde en yüksek oranlarda yaşamıştır. 95

108 6.2. Öneriler 1. RT ortasında ve RT bitiminde hastaların semptomları yaşama sıklıkları, semptom şiddeti ve sıkıntı verme düzeylerinde belirgin bir artış görülmüştür. Bununla ilişkili olarak hemşirenin, her kontrolde radyoterapiye bağlı oluşan yan etkilerin devam edip etmediğini değerlendirmesi ve hastaya ne zaman hekimi ve hemşiresi ile iletişim kuracağının açıklanması, 2. RT ile ilişkili olarak iştahsızlık, yutma güçlüğü, ağız kuruluğu ve yiyeceklerin tadını almada değişiklik hastalarda sık görülen ve sıkıntı veren semptomlar arasında yer almaktadır. Bu sonuçlar hastada malnütrisyona ve tedavi sürecinin planlandığı gibi gitmemesine neden olabileceği için hemşire, hekim ve diyetisyenin multidisipliner bir yaklaşım ile hastayı beslenme konusunda bilgilendirmesi ve bir beslenme programı oluşturması, 3. Kendini üzgün ve sinirli hissetme, endişelenme ve hassas olma gibi psikolojik semptomlar RT nin her aşamasında en fazla sıkıntı veren psikolojik semptomlar olarak bulunmuştur. Bununla ilgili olarak hemşirenin danışmanlık yapması, hastanın semptomlarla baş etme yöntemlerinin neler olduğunu saptanması ve duygu durumlarını izlenmesi, 4. Hastalığın anatomik yerleşimi ve RT nin bir yan etkisi olarak cilt bütünlüğünde değişiklik oluşabilmektedir. Hastalar şiddetli olarak ve yüksek sıkıntı düzeyinde kendime benzemiyorum semptomunu yaşadıklarını belirtmişlerdir. Bu durum sosyal izolasyon, benlik saygısında azalma ve beden imajında bozulmaya neden olabileceği için, hastaya ekip 96

109 tarafından sürekli desteğin sağlanması, duygularını ifade etmesi konusunda cesaretlendirilmesi ve benzer durumdaki hastalarla iletişime geçmesinin sağlanması, 5. Hastanın ağrı değerlendirmesinin her kontrolde yapılması, farmakolojik ve nonfarmakolojik uygulamalar konusunda bilgilendirilmesi, 6. Radyoterapi uygulanan hastaların büyük çoğunluğunu ayaktan tedavi alan hastalar oluşturmaktadır. Hastaların evde semptomlarla baş edebilmesi, öz bakımlarını gerçekleştirebilmeleri ve günlük yaşam aktivitelerini yerine getirebilmeleri için multidisipliner (hemşire, doktor, diyetisyen, fizyoterapist vs.) bir yaklaşım içerisinde bulunulması, 7. Tedaviye bağlı oluşabilecek yan etkilere odaklanan eğitim programları düzenlenmesi, kitapçık ve broşürlerin oluşturulması önerilebilir. 97

110 7. ÖZET Bostanoğlu K. Radyoterapi Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların Yaşadıkları Semptomların Belirlenmesi. Araştırma, radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırma, Samsun Eğitim Araştırma Hastanesi ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Hastanesi radyasyon onkolojisi bölümüne başvuran 47 hasta ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmada veriler, radyoterapi ortası, radyoterapi bitimi ve radyoterapi bitiminden 1 ay sonraki dönemde Memorial Semptom Değerlendirme ölçeği (MSDÖ) ve literatüre dayalı oluşturulan bireysel bilgi formu kullanılarak elde edilmiştir. Elde edilen veriler, yüzdelik, ortalama, Mann Whitney U Test ve Bonferroni Düzeltmeli Kruskal Wallis H testi kullanılarak değerlendirilmiştir. Yapılan çalışma sonucuna göre MSDÖ GDİ, MSDÖ fiziksel, MSDÖ psikolojik ve TMSDÖ ortalamalarının RT bitiminde yüksek oranlarda olduğu ve RT bitiminden 1 ay sonraki dönemde de azaldığı belirlenmiştir. Radyoterapi ortası, radyoterapi bitimi ve radyoterapi bitiminden 1 ay sonraki değerlendirme için alt ölçek grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark görülmüştür (p<0.05). MSDÖ alt ölçek puanları, cinsiyet, eğitim durumu, hastalık evresi ve kanserin yerleştiği bölgeler ile karşılaştırılmıştır. Cinsiyet ile radyoterapi bitimindeki MSDÖ psikolojik puan ortalaması arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Radyoterapi bitimindeki MSDÖ psikolojik ortalamasının kadınlarda erkek- 98

111 lere göre anlamlı derecede daha yüksek olduğu saptanmıştır. Kanserin yerleştiği bölge grupları ile radyoterapi ortası ve radyoterapi bitimindeki TMSDÖ ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Radyoterapi sürecinde, semptomların belirlenmesi hastanın iyilik halinin arttırılmasına katkı sağlayacaktır. Anahtar kelimeler: Baş boyun kanseri, radyoterapi, semptom, hemşirelik 99

112 8. SUMMARY Bostanoğlu K., Determining the Symptoms of the Patients with Head and Neck Cancers Receiving Radiotherapy This research was performed to determine the symptoms of the patients with head and neck cancers receiving radiotherapy. This research was performed with 47 patients applying to the departments of Radiation Oncology in both Samsun Education and Research Hospital and Ondokuz Mayıs University Hospital. The data in the research were collected via Memorial Symptom Assessment Scale (MSAS) and personal data form based on literature during the middle of the radiation therapy, when the therapy ended and in the period after 1 month passed over the end of the therapy. In the evaluation of the data, percentile calculation, mean, Mann Whitney U Test and Bonferroni Adjusted Kruskal Wallis H Test were utilized. According to the results of the research; at the end of the therapy with head and neck cancer, the avarage of MSAS-GDI (Global Distres Indeks), MSAS-physical, MSAS-psychological and Total Memorial Symptom Assessment Scale (TMSAS) were found to higher and after 1 month passed over the end of the therapy, the average of MSAS subscale reduced. There seems a meaningful statistical difference between the subscale groups, in the middle, at the end and 1 month after the end of the therapy (p<0.05). The scores of MSAS subscale were checked against sex, education level, the phase of the sickness and the area that the cancer cells located. There found a meaningful statistical difference between the avarages of sex and MSAS-psychological score at the end of the radiotherapy (p<0.05). It was determined that the avarage of MSAS- 100

113 psychological scores at the end of the radiotherapy were meaningfully higher on the women than the men. There also found a meaningful statistical difference between the avarages of TMSAS of the area that the cancer cells were located, during the middle of radiotherapy and at the end of the therapy (p<0.05). Determining symptoms during radiotherapy will contribute to increase the well-being of the patients. Key Words: Head and Neck Cancers, Radiotherapy, Symptom, Nursing 101

114 9. KAYNAKLAR 1. Mehanno H, Paleri V, West CM, Nutting C. Head and Neck Cancer Epidemiology, Presentation and Prevention. Clinical Otolaryngology. 2011; 36: Aplak B, Malkoç M, Gelecek N, Şen M. Quality of Life Turkish Patients With Head and Neck Cancer. Turkish Journal of Cancer 2007;37(4); Babin E, Sigston E, Hitier M, Dehesdin D. Marie JP, Choussy O. Quality Of Life In Head and Neck Cancers Patients: Predictive Factors. Functional and Pyschosocial Outcomes. Eur Arch Otorhinolaryngol 2008, 265(3): O Sullivan B, Irish J, Sıu L, Lee A. Baş ve Boyun Kanserleri. Güllü İ(çev). Pollock RE, Doroshow JH, Khayat D, Nakao A, O Sullivan B, editörler. Klinik Onkoloji. Uluslararası Kanserle Savaş Derneği. Sekizinci baskı; 2007; Larsson M. Eating Problems In Patients With Head and Neck Cancer Treated With Radiotherapy. Karlstad University Studies. 2006; İnternette Erişim Tarihi; Bölge Bölge Kanserler [İnternette].ErişimTarihi: Karnell LH, Christenson AJ, Rosenthal EL, Magnusan JS. Influence of Social Support on Health-related Quality of Life Outcomes In Head and Neck Cancer. Head Neck 2007;29:

115 8. National Cancer Institute At The National Institute of Health Radiation Therapy for Cancer, Fact Sheet. İnternette Erişim tarihi: T.C. Sağlık Bakanlığı. İnternette Erişim tarihi; T.C. Sağlık Bakanlığı. Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı.Türkiye de Kanser Durumu ve Uluslararası Göstergeler İle Uyumun Değerlendirilmesi Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü. Ankara: Kim E, Jahan T, Aouizerat BE, Dodd MJ, Cooper BA, Paul SM, West C, Lee K, Swift PC ve ark. Changes In Sypmtom Clusters In Patients Undergoing Radiation Therapy. Support Care Cancer 2009;17: Management of Head And Neck Cancers. Effective Health Care 2004;8(5):1-7. internette Erişim tarihi; Akduman D. Larenks Kanserlerinin Cerrahi Sonuçları; Evrelendirmelerinin Preoperatif, İntraoperatif ve Postoperatif Karşılaştırılması; Sağkalım ve Tedavi Sonrası Hayat Kalitelerinin Değerlendirilmesi. Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi. İstanbul. 2007; İnternette Erişim tarihi; Jolyon H, Jeremic B, Zubizarreta EH. Normal Tissue Complications After Radiation Therapy. 2006; 20(2/3):

116 15. Özsaran Z, Yalman D, Yıldırım G, Parvızı M, Esassolak M, Haydaroğlu A. Baş Boyun Kanseri Tanısı ile Radyoterapi Gören Olgularda Yan Etkilerin Değerlendirilmesi. Tur Klin Tıp Bilimleri 2003; 23: Cooper R, Şen M. Radyoterapi İlişkili Yan Etkilerin Yönlendirilmesi. Hematoloji-Onkoloji Dergisi 2001;3(3); Yavuz M, Yavuz A. Kanser Tedavisinde Görülen Oral Komplikasyonlar: Mukozit, Oral İnfeksiyon, Ağız Kuruluğu ve Tat Alma Bozukluğu. Hematoloji-Onkoloji Dergisi 2001; 3(3): Sadırlı S. Kanserli Hastalarda Semptom Kontrolünün Değerlendirilmesi. Trakya Üniversitesi. Yüksek Lisans Ertem G, Kalkım A, Bulut S ve Ümran S. Radyoterapi Alan Hastaların Evde Bakım Gereksinimleri ve Yaşam Kaliteleri. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2009; 2(2); Rosenthal DI, Mendoza M, Cleeland C. Identifying Head and Neck Cancer Patients at Risk For High Symptom Burden During Treatment. Journal of Clinical Oncology 2009; 27: Uysal N. Baş Boyun Kanserli Hastalarda Fonksiyonel Durum ve Sosyal Desteğin Belirlenmesi. Yüksek Lisans. Ankara. Gazi Üniversitesi;

117 22. Haisfield ME, McGuire DB, Soeken K, Geiger J, De Forge B, Sunthaligram M. Prevalence and Correlates of Symptoms and Uncertainty In İllness Among Head and Neck Cancer Patients Receiving Definitive Radiation With Or Without Chemotherapy. Supportive Care in Cancer 2012; 20(8); Öztürk E. Radyoterapi Alan Baş Boyun Kanserli Hastaların Yaşam Kalitesi ve Yaşam Kalitesini Etkileyen Faktörler. Yüksek Lisans Tezi.İ stanbul Üniversitesi. İstanbul Özbek Ö, Özşenol F, Oysul K, Beyzadeoğlu M, Pak Y. Radyoterapi Uygulanan Hastaların Psikososyal Yönden Değerlendirilmesi. T Klin Tıp Bilimleri 2003; 23; Larsson M, Hedalin B, Athlin E. A Supportive Nursing Care Clinic: Conceptions of Patients With Head And Neck Cancer. European Journal of Oncology Nursing 2007; 11: Çukurova İ, Çerçi İ, Aslan B, Demirhan E, Özkul M. Baş Boyun Kanserli Hastalarda Etiyolojik ve Epidemiyolojik Faktörler. Türk Otolarongoloji Arşivi 2007; 45(4): Ocak A. Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı. Omü Hemşire. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi Hemşirelik Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2012; Rose-Ped AM, Bellm LA, Epstein JB, Trotti A,Gwede C,Fuchs HJ. Complications of Radiation Theraphy for Head and Neck Cancer. Cancer Nursing 2002;25(6);

118 29. O Sullivan B, Waldron JN. Radyasyon Onkolojisinin İlkeleri. Atahan L (çev). Pollock RE, Doroshow JH, Khayat D, Nakao A, O Sullivan B, editörler. UICC Klinik Onkoloji. Uluslararası Kanserle Savaş Derneği. Sekizinci Baskı; Sağlık Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı İnternette Erişim tarihi: Güney E. Baş Boyun Kanserleri. [İnternette]. Erişim tarihi: Haksever, M. Oral Kavite Kanserlerinde Evreleme, Prognostik Faktörler ve Evreleme Sistemi Üzerine Değerlendirmeler. Kocatepe Tıp Dergisi 2013; 14: Servet İ. Radyoterapi Aygıtları ve Modern Uygulamaları. Radyasyon Onkolojisinde Temel Yaklaşımlar. Şahinler İ ve Ergen ŞA, editörler; Öztop İ. Baş Boyun Tümörlerinde Hedefe Yönelik Tedavi. Uluslararası Hematoloji Onkoloji Dergisi 2008; 18(1): Gürdallı S. IMRT de Kalite Kontrolüne Genel Bir Bakış 2010; İnternette Erişim Tarihi; RDALLIIMRTDEKALITEKONTROLMLCTESTLERI.pdf. 36. Özyiğit G. Radyoterapide Üçüncü Boyut. Bilim ve Teknik 2005;(9):

119 37. Pak Y. Radyasyon Onkolojisi ve Radyoterapi Kavramları. Ankara Üniversitesi Dikimevi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yıllığı 2001; 2(1): Seyrek E. Radyoizotopların Üretimi ve Radyoterapide Kullanılması. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi. Ankara. 2007; Wan Leung S, Lee T, Chien C, Chao P, Tsai W. ve Fang F. Health-related Quality of Life in 640 Head and Neck Cancer Survivors After Radiotherapy Using EORTC QLQ-C30 and QLQ-H&N35 quastionnaires. BMC Cancer 2011; Atalar B ve Özyar E. Radyoterapide Teknik Gelişmeler ve IGRT (Görüntü Kılavuzluğunda Radyoterapi. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2010;1(2); Ünsar S, Yıldız Ü, Kurt S, Özcan H. Kanserli Hastalarda Evde Bakım ve Semptom Kontrolü. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi. 2007; 2(5): 93: Keçeci D ve Özdemir F. Ağız Kuruluğunun Etiyolojisi ve Tedavisinde Günümüzdeki Yaklaşım. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2005; 12(4): Atri R, Dhull AK, Nair V, Dhankhar R ve Kaushal V. Orodental Care Related To Radiotherapy For Head and Neck Cancer. J Oral Health Comm Dent. 2007; 1(3)

120 44. Ağız, Diş, Çene Hastalıkları ve Cerrahisi. Tümörlerin Tedavileri. İnternette.Erişim tarihi: Özbayrak S. Kanserin Işın İle Tedavisinde Ağız, Diş ve Çene Kemiklerinde Oluşabilecek Değişiklikler 2009; İnternette. Erişim Tarihi; on_id=8&connection_table=1&content_type=1 46. Can G ve Durna Z. Hemşirelik Bakımı. Engin K ve Erişen L, editörler. Baş-Boyun Kanserleri. İstanbul. Nobel Matbaacılık: 2003: Birol L. Hemşirelik Süreci Hemşirelik Bakımında Sistematik Yaklaşım.7. baskı Etki matbaacılık yayıncılık LTD.STİ. İzmir , Çürük GN. Radyoterapi Uygulanan Kanserli Hastaların Bakım Gereksinimleri. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Anabilim Dalı, Yüksek Lisans, Erciyes; Müjdeci F.Bulantı ve Kusmada Hemşirelik Bakımı. Radyasyon Onkolojisinde Temel Yaklaşımlar. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri 2012; Yavaş Ö. Baş Boyun Bölgesine Radyoterapi Alan Hasta Bakımı. V. Ulusal Radyasyon Onkolojisi Kongresi. Antalya

121 51. Lazarus C, Logeman JA, Pauloski BR, Rademaker AW, Helenowski IB ve ark. Effects of Radiotherapy With or Without Chemotherapy On Tongue Strength And Swallowing In Patients With Oral Cancer. Wiley InterScience 2007; İnternette. Erişim tarihi: Buluş M, Durna Z, Akın S. Beslenmede Değişim. Can G, editör. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Bakım. İstanbul: Nobel Matbaacılık: Kömürcü Ş. Baş Boyun Kanserlerinde Beslenme. K.B.B. ve Baş Boyun Dergisi 2004; 12 (2): Capuano G, Gentile PC, Bianciardi F, Tosti M, Palladino A, Palma M. Prevalence and Influence of Malnutrition On Quality of Life And Performance Status In Patients With Locally Advanced Head And Neck Cancer Before Treatment. Support Care Cancer 2009;18(4): Karabacak U. Radyoterapiye Bağlı Cilt Reaksiyonları. Can G, editör. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Bakım. İstanbul: Nobel Matbaacılık: Özdemir A. ve Çekin A. Disfajiye Genel Yaklaşım. Güncel Gastroenteroloji 2011;15(4); Peponi E, Glanzmann C, Willi B, Huber G, Studer G. Dysphagia In Head and Neck Cancer Patients Following Intensity Modulatedv Radiotherapy (IMRT) İnternette. Erişim Tarihi: s 2-8) 109

122 58. Şenol A ve Koçkar M. Disfaji. Yeni Tıp Dergisi 2008;25: Akbulut S, Aksoy E, Öz F. Ses Kısıklığı. Klinik Gelişim. 2012; İnternette.Erişim Tarihi Kayış A, İnanır İ, Sefer D, Kılıç G. Kemoterapi ve Radyoterapi Alan Kanser Hastalarında Yorgunluğun Değerlendirilmesi ve Hemşirelik Bakımı; 19.Ulusal Kanser Kongresi. 2010; İnternette.Erişim Tarihi; Azak A ve Çınar S. Lenfomalı Hastalarda (Hodgkin ve Nonhodgkin) Yorgunluk Sendromu ve Etkileyen Faktörler. Türk Hemotoloji Onkoloji Dergisi 2005; 15(2): Yeşilbakan ÖU, Özçelik H, Fadıloğlu Ç. Yorgunluk. Can G, editör. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Bakım. İstanbul: Nobel Matbaacılık: Llewellyn CD, McGurk M, Weinman J. Are Psycho-social And Behavioural Factors Related To Health Related-quality of Life In Patients With Head And Neck Cancer? A Systematic Review. Oral Oncol 2005;41(5): Lampıc C, Peterson VM, Larsson G, Sjöden O, Esans L. Anxiety And Depression In Hospitalized Patient With Cancer. Aggrement In Patient- Staffdyads. Cancer Nursing 2003;19: Anders BJ, Hansen O, Jorgensen K, Basthold L. Influence of Late Sıde Effects Upon Daily Life After Radiotherapy for Laryngeal and Pharyngeal Cancer. Acta Oncologica 1994; 33(5):

123 66. Dijkstra PU, Kalk WW ve Roodenburg JL. Trismus In Head And Neck Oncology: A Systematic Review. Oral Oncology 2004;40; Özyar E, Karakaya E, Yıldız F ve Atahan L.Nazofarenks Kanserli Hastalarda Geç Yan Etki Olarak Ortaya Çıkan Trismus Gelişimine Etkili Faktörler. Türk Onkoloji Dergisi 2006; 21(2): Bulut E. Baş Boyun Kanserli Hastalarda Trismus. Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi 2009; 1(1); Louise Kent M, BrennanMT, Noll JL, Fox PC,Burri SH, Hunter JC, Radiation Induced Trismus In Head and Neck Cancer Patients. Support Care cancer. 2008;16(3): Güney E, Çağlı S, Yüce İ. Yaşlılarda Baş Boyun Kanserleri Kulak Burun Boğaz İhtisas Dergisi 2009; 19(4): Ouwens MM, Hermens RR, Hulscher MM, Merk, MA, Grol RP, Wollersheim HC, Marres HA. Impact Of An Integrated Care Program for Patients With Head and Neck Cancer on The Quality Of Care. Head&Neck 2009;31(7); Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik İnternette Erişim tarihi: Samsun Eğitim ve Araştırma Hastanesi. İnternette. Erişim Tarihi:

124 74. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Hastanesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı. İnternette Erişim tarihi; nkolojisi 75. Marur, S, Forastiere, AA. Head And neck Cancer; Changing Epidemiology Diagnosis and Treatment. Mayo Clinic Proceedings 2008:83(4); Taş F, Aydıner A. Kanserin Nedenleri, Sigara ve Kanser İlişkisi, Diyet ve Kanser. Topuz E, Aydıner A, Karadeniz N A (Editörler). Klinik Onkoloji. İstanbul: Tunç Matbaası; 2000: Portenoy RK, Thaler HT, Kornblith AB, et al. The Memorial Symptom Assessment Scale: An Instrument for The Evaluation of Symptom Prevelance, Characteristics And Distress. Eur J Cancer, 1994; 30, Yıldırım Y, Tokem Y, Bozkurt N, Fadiloğlu Ç, Uyar M ve Uslu R. Reliability And Validity of The Turkish Version of the Memorial Symptom Assessment Scale In Cancer Patients. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention 2011;12: Chang VT, Hwang SS, Feuerman M, Kasimis BS. Symptom and Quality of Life Survey of Medical Oncology Patients at a Veterans Affairs Medical Center. Cancer. American Cancer Society 2000; 88(5):

125 80. Hickok JT, Morrow GR, Roscoe JA, Mustian K, Okunieff P. Occurrence, Severity, and Longitudinal Course of Twelve Common Symptoms in 1129 Consecutive Patients During Radiotherapy for Cancer. Journal of Pain and Symptom Management 2005;30(5): Cognetti DM, Weber RS, Lai SY. Head and Neck Cancer. Cancer 2008;113(7): Aras M, Atalay N, Ünsal- Delialioğlu S, Taflan-Selçuk S. Kanser Hastalarında Rehabilitasyon Gereksinimi. Türk Fiz Tıp Rehab Derg 2009; 55: Alacacıoğlu A, Yavuzşen T, Diriöz M ve ark. Kemoterapi Alan Kanser Hastalarında Anksiyete Düzeylerindeki değişiklikler, Uluslar arası Hematoloji-Onkoloji Dergisi 2007; 17(2): Alacacıoğlu A, Yavuzşen T, Diriöz M ve ark. Kemoterapi Alan Kanser Hastalarında Anksiyete Düzeylerindeki değişiklikler, Uluslar arası Hematoloji-Onkoloji Dergisi 2007; 17(2): Mehrekula Z. Hematolojik Malignitelerde Semptom Kontrolü. Ege Üniversitesi. İç hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı. Yükseklisans Tezi. İzmir Graeff A, Leeuw JR, Ros WJ, Hordıjk G.J, Blıjham GH, Wınnubst JA. Long-term Quality of Life of Patients With Head and Neck Cancer. Laryngoscope 2000;110(1) :

126 10.EKLER EK 1. EK TABLOLAR Ek Tablo 1. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Cinsiyet İle Karşılaştırılması (n=47) Cinsiyet Mann Whitney U Testi N Mean Median Min Max SS Sıra Ort. U P MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik (RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik (RT 1 ay sonra) TMSDÖ (RT ortası) TMSDÖ (RT bitimi) TMSDÖ (RT 1 ay sonra) Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam

127 Ek Tablo 2. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Eğitim Durumu İle Karşılaştırılması Dağılımı (n=47) MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik (RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik (RT 1 ay sonra) TMSDÖ (RT ortası) TMSDÖ (RT bitimi) TMSDÖ (RT 1 ay sonra) Eğitim Durumunuz Kruskal Wallis H Testi n Mean Median Min Max SS Sıra Ort. H p İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam İlkokul altı Lise Üniversite Toplam

128 Ek Tablo 3. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Hastalık Evreleri İle Karşılaştırılması (n=47) MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik (RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik (RT 1 ay sonra) TMSDÖ (RT ortası) TMSDÖ (RT bitimi) TMSDÖ (RT 1 ay sonra) Evre Mann Whitney U Testi n Mean Median Min Max SS Sıra Ort. U P Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam Evre Evre Toplam

129 Ek Tablo 4. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Kanserin Yerleştiği Bölgeler İle Karşılaştırılması (1) (n=47) MSDÖ GDI (RT ortası) MSDÖ GDI (RT bitimi) MSDÖ GDI (RT 1 ay sonra) MSDÖ Fiziksel (RT ortası) MSDÖ Fiziksel (RT bitimi) MSDÖ Fiziksel (RT 1 ay sonra) MSDÖ Psikolojik(RT ortası) MSDÖ Psikolojik (RT bitimi) MSDÖ Psikolojik(RT 1 ay sonra) Kanserin yerleştiği bölge Kruskal Wallis H Testi n Mean Median Min Max SS Sıra Ort. H p Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam

130 Ek Tablo 5. MSDÖ Alt Ölçek Puanlarının Kanserin Yerleştiği Bölgeler İle Karşılaştırılması (2) (n=47) TMSDÖ(RT Ortası) TMSDÖ(RT Bitimi) TMSDÖ(RT Bitiminden 1 ay sonra) 1/Dudak Ve Oral Kavite 2/Burun Boşluğu 3/Larenks 4/Diğer Toplam 1/Dudak Ve Oral Kavite 2/Burun Boşluğu 3/Larenks 4/Diğer Toplam Dudak Ve Oral Kavite Burun Boşluğu Larenks Diğer Toplam Kanserin yerleştiği bölge Kruskal Wallis H Testi n Mean Median Min Max SS Sıra Ort. H P İkili Karşılaştırma

131 EK 2. GÖNÜLLÜ DENEK VE BİLGİLENDİRME FORMU RADYOTERAPİ ALAN BAŞ BOYUN KANSERLİ HASTALARIN YAŞADIKLA- RI SEMPTOMLARIN BELİRLENMESİ Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Yüksek Lisans Programı Tez çalışması kapsamında yürütülmekte olan bu araştırma ile radyoterapi alan baş boyun kanserli hastaların yaşadıkları semptomların belirlenmesi amaçlanmaktadır. Araştırmanın uygulama aşamasında ilk kez radyoterapiye başladığı andan itibaren hastaların yaşadıkları semptomların ne sıklıkta, ne şiddette olduğu ve ne kadar sıkıntı verdiği ölçek yardımıyla sorgulanacaktır. Uygulama Radyoterapinin ortasında, bitiminde ve 1 ay sonra olmak üzere 4 aşamada yapılacaktır. Böylelikle tedavinin farklı aşamalarında hastalar değerlendirilebilecektir. Çalışmanın dört aşamada yapılacak olması, hastaların radyoterapi aldıkları dönemlerde hangi semptomu ne sıklıkta ve ne şiddette yaşadığını göstererek hemşirenin hasta bakımında vereceği önceliğin ortaya çıkmasına yönlendirici olacak ve daha kaliteli bir bakım almasını sağlayacaktır. Bu çalışmanın hastaya verilecek bakım ve destek programlarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmayı Yürüten Kamile BOSTANOĞLU Danışman Yrd. Doç. Dr. Sevinç KUTLUTÜRKAN Yukarıdaki, araştırmadan önce gönüllüye verilmesi gereken bilgileri içeren metni okudum. Bana, konusu belirtilen araştırmayla ilgili yazılı ve sözlü açıklama yapıldı. Araştırmaya gönüllü olarak katıldığımı ve katılmama hakkımın olduğunu, araştırma başladıktan sonra devam etmeyi istememe hakkına sahip olduğum gibi, kendi isteğime bakılmaksızın araştırmacı tarafından araştırma dışı bırakılabileceğimi biliyorum. Bu koşullarda söz konusu araştırmaya, hiçbir baskı ve zorlama olmaksızın, kendi rızam ile katılmayı kabul ediyorum. GÖNÜLLÜ Adı Soyadı: Adresi: ARAŞTIRMACI Adı Soyadı: Kamile Bostanoğlu Adresi; Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Telefon: E mail: İmza Telefon: E mail: kamilebst@hotmail.com İmza 119

132 EK 3. BİREYSEL BİLGİ FORMU I. KİŞİSEL ÖZELLİKLER 1. Yaş: Cinsiyeti: 1( )Bayan 2( )Erkek 3.Eğitim Durumunuz: 1( ) Okur-yazar değil 2( )Okur-yazar 3( )İlk-Ortaokul 4( )Lise 5( )Üniversite 4. Mesleğiniz:.. 5. Medeni durumunuz: 1( )Evli 2( )Bekar 3( ) Boşanmış/ayrı yaşıyor 7. Aile tipiniz: 1 ( ) geniş aile 2 ( ) çekirdek aile 3 ( ) Parçalanmış aile 4 ( ) diğer 8. Çocuk sayınız: 9. Çalışma durumu: 1( ) Çalışıyorum 2( )Çalışıyordum hastalık nedeni ile bıraktım 3( ) Emekliyim 4( ) Öğrenciyim 5( ) Diğer. Açıklayınız 9. Aylık gelirinizin geçiminizi karşılama düzeyi 1( ) Gelir giderimi karşılıyor 2( ) Gelir giderimi kısmen karşılıyor 120

133 3( ) Gelir giderimi karşılamıyor 10. Şu andaki hastalığınız dışında tanısı konulan hastalığınız varsa söyler misiniz 1( )Diyabetes Mellitus 2( )Hipertansiyon 3( ) hipo/ hipertiroid 4 ( )Diğer. Açıklayınız 11. Sigara kullanıyor musunuz? 1( )Evet 2( )Hayır 3( ) Bıraktım II. HASTALIK İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER 1. Klinik evresi:.. 2. Kanserin Yerleştiği Bölge 1( ) Dudak Ve Oral Kavite 2( ) Burun Boşluğu 3( )Orofarenks 4( ) Larenks 5( )Tiroid 6( ) Tükrük Bezi 7(.) Diğer Hastalığınız ne zaman teşhis edildi:. ay/ yıl 121

134 3. Daha önce Almış olduğunuz tedaviler: 1( ) Kemoterapi 2( ) Radyoterapi 3( ) Cerrahi 4( ) Diğer. Açıklayınız 4. Şu an uygulanan radyoterapi dozu 5. Radyoterapi alma sıklığı./süresi 122

135 Çok Nadiren Bazen (Arada sırada) Sık sık Neredeyse sürekli Hafif Orta Şiddetli Çok Şiddetli Hiç Bir Parça (Biraz) Oldukça Biraz fazla Çok fazla EK 4; MEMORİAL SEMPTOM DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ MEMORIAL SEMPTOM DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Adı: Tarih: Yaşınız: Bölüm I Açıklama: Aşağıda sıralanmış 24 semptom bulunmaktadır. Her birini dikkatlice okuyun.eğer geçen hafta boyunca semptom yaşadıysanız, bu semptomu NE SIKLIKTA yaşadığınızı, genellikle ne kadar ŞİDDETLİ olduğunu ve bu semptomun size NE KADAR SIKINTI VERDİĞİNİ veya NE KADAR CANINIZI SIKTIĞINI uygun sayıyı yuvarlak içine alarak belirtiniz. Eğer hiç semptom yaşamadıysanız SEMPTOM YAŞA- MADIM sütununa X işareti koyunuz. Y EĞER EVET İSE GEÇEN HAFTA BO- YUNCA AŞAMADIM EĞER EVET İSE NE SIKLIKTA yaşadınız? EĞER EVET İSE Genellikle ne kadar ŞİD- DETLİ idi? Size ne kadar SIKINTI VERDİ? Aşağıdaki semptomlardan herhangi birini yaşadınız mı? Dikkati toplamada zorluk Ağrı Halsizlik yada enerji kaybı Öksürük Kendini sinirli hissetme Ağız kuruluğu Bulantı Kendini uykulu yada sersemlemiş gibi hissetme El veya ayaklarda uyuşukluk/karıncalanma Uyumada zorluk Şişkinlik hissi İdrar yapmada zorluk Kusma

136 Nefes darlığı İshal Kendini üzgün hissetme Terleme Endişelenme Cinsel istek veya aktivite ile ilgili sorunlar Kaşıntı İştahsızlık Baş dönmesi Yutma güçlüğü Hassas olma/ hissetme

137 Hafif Orta Şiddetli Çok Şiddetli Hiç Bir Parça (Biraz) Oldukça Biraz fazla Çok fazla Bölüm 2: Yönerge: Aşağıda sıralanmış 8 semptom bulunmaktadır. Her birini dikkatlice okuyun. Eğer geçen hafta boyunca semptom yaşadıysanız, bu semptomu genellikle ne kadar ŞİDDETLİ olduğunu ve bu semptomun size NE KADAR SIKINTI VERDİ veya NE KADAR CANINIZI SIKTIĞINI uygun sayıyı yuvarlak içine alarak belirtiniz. Eğer hiç semptom yaşamadıysanız SEMPTOM YAŞAMADIM sütununa X işareti koyunuz. Y EĞER EVET İSE EĞER EVET İSE A GEÇEN HAFTA BOYUNCA Ş Genellikle ne kadar ŞİDDETLİ idi? Sizi ne kadar SIKINTI VERDİ? A Aşağıdaki semptomlardan herhangi birini yaşadınız mı? M A D I M Ağız yaraları Yiyeceklerin tadını almada değişiklik Kilo kaybı Saç dökülmesi Kabızlık El veya ayaklarda şişme Ben kendime benzemiyorum Deride değişiklikler GEÇEN HAFTA BOYUNCA HERHANGİ BAŞKA BİR SEMPTOM YAŞADIYSANIZ, LÜTFEN AŞAĞIYA YAZINIZ VE BU SEMPTOMUN SİZİ NE KADAR SIKINTI VERDİĞİNİ İŞARETLEYİNİZ. Diğer: Diğer: Diğer:

138 EK 5. ARAŞTIRMA ÖN UYGULAMA İZİN YAZISI 126

139 EK 6: ARAŞTIRMANIN YAPILDIĞI HASTANELERDEN ALINAN İZİN YAZILARI 127

Baş Boyun Radyoterapisi Yan Etkileri. Yrd. Doç. Dr. Banu Atalar Acıbadem Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi A.D.

Baş Boyun Radyoterapisi Yan Etkileri. Yrd. Doç. Dr. Banu Atalar Acıbadem Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi A.D. Baş Boyun Radyoterapisi Yan Etkileri Yrd. Doç. Dr. Banu Atalar Acıbadem Üniversitesi Radyasyon Onkolojisi A.D. Baş Boyun Radyoterapisinin Önemi Cerrahi ile eşit sonuç alınması Uzun yaşam beklentisi Organ

Detaylı

BAŞ BOYUN KANSERLERİNDE ADAPTİF RADYOTERAPİ. Medikal Fizik Uzmanı Yonca YAHŞİ

BAŞ BOYUN KANSERLERİNDE ADAPTİF RADYOTERAPİ. Medikal Fizik Uzmanı Yonca YAHŞİ BAŞ BOYUN KANSERLERİNDE ADAPTİF RADYOTERAPİ Medikal Fizik Uzmanı Yonca YAHŞİ GİRİŞ Baş boyun tümörleri için radyoterapi alan hastanın anatomisi tedavi süresince anlamlı olarak değişir. Tümörün büyümesi

Detaylı

KEMOTERAPİ NASIL İŞLEV GÖRÜR?

KEMOTERAPİ NASIL İŞLEV GÖRÜR? KEMOTERAPİ NEDİR? Kanser hücrelerini tahrip eden kanser ilaçları kullanılarak yapılan tedaviye kemoterapi denir. Bu tedavilerde kullanılan ilaçlara antikanser ilaçlar da denir. Kanserin türüne göre kemoterapinin

Detaylı

LENFÖDEM ERKEN TANI VE ERKEN TEDAVİ GEREKTİREN BİR HASTALIKTIR!

LENFÖDEM ERKEN TANI VE ERKEN TEDAVİ GEREKTİREN BİR HASTALIKTIR! LENFÖDEM ERKEN TANI VE ERKEN TEDAVİ GEREKTİREN BİR HASTALIKTIR! Lenfödem, lenf sıvısının dolaşımındaki yetersizlik yüzünden dokular arasında proteinden zengin sıvı birikimine bağlı olarak şişlik ve ilerleyen

Detaylı

ONKOLOJİ ECZACILIĞINA DOKTOR BAKIŞI

ONKOLOJİ ECZACILIĞINA DOKTOR BAKIŞI ONKOLOJİ ECZACILIĞINA DOKTOR BAKIŞI Dr. Evren Özdemir Hacettepe Üniversitesi Kanser Enstitüsü Ankara 05.04.2014 Akılcı İlaç Kullanımı İçin Sorumluluk Sahibi Taraflar Hekim Eczacı Hemşire Diğer sağlık personeli

Detaylı

Beslenme desteğinde hangi içerik kime, ne zaman, hangi yolla uygulansın?

Beslenme desteğinde hangi içerik kime, ne zaman, hangi yolla uygulansın? Beslenme desteğinde hangi içerik kime, ne zaman, hangi yolla uygulansın? Dr. Beste Atasoy Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı & Sağlık Bakanlığı-Marmara Üniversitesi Pendik

Detaylı

Yasemin ELİTOK. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi. Pediatrik Hematoloji-Onkoloji BD, Erzurum

Yasemin ELİTOK. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi. Pediatrik Hematoloji-Onkoloji BD, Erzurum Yasemin ELİTOK Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatrik Hematoloji-Onkoloji BD, Erzurum Tanı olanaklarının gelişmesi ve sağlık kuruluşlarından yararlanma olanaklarının artması, Toplumun bilgi seviyesinin

Detaylı

Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, FEC TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME

Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, FEC TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, FEC TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME Size üç antikanser ajan or ilaç oluşan FEC tedavisi öneriliyor.: Fluracedyl, Epirubicin ve Cyklofosfamid Üç haftalık

Detaylı

Bir hastanın mektubundan...

Bir hastanın mektubundan... Bir hastanın mektubundan... Değerli Meltem Hocam; Size bu satırları büyük bir yorgunluk ve zorlu bir nefes alıp verme gayreti içinde yazmaya çalışıyorum. Bu gün sizin beni evde ziyaretinizden sonra size

Detaylı

AYAKTAN HASTA DEĞERLENDİRME PROSEDÜRÜ

AYAKTAN HASTA DEĞERLENDİRME PROSEDÜRÜ REVİZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No 24.03.2014 CureMed te tanımlanmış anamnez modüller eklendi. 01 FTR Tedavi Formu prosedüre tanımlandı. Hazırlayan: Onaylayan: Onaylayan: Hasta Değerlendirme

Detaylı

HEMODİYALİZ HASTALARININ HİPERTANSİYON YÖNETİMİNE İLİŞKİN EVDE YAPTIKLARI UYGULAMALAR

HEMODİYALİZ HASTALARININ HİPERTANSİYON YÖNETİMİNE İLİŞKİN EVDE YAPTIKLARI UYGULAMALAR HEMODİYALİZ HASTALARININ HİPERTANSİYON YÖNETİMİNE İLİŞKİN EVDE YAPTIKLARI UYGULAMALAR Feray Gökdoğan 1, Duygu Kes 2, Döndü Tuna 3, Gülay Turgay 4 1 British University of Nicosia, Hemşirelik Bölümü 2 Karabük

Detaylı

LENFATİK VE İMMÜN SİSTEM HANGİ ORGANLARDAN OLUŞUR?

LENFATİK VE İMMÜN SİSTEM HANGİ ORGANLARDAN OLUŞUR? LENFOMA NEDİR? Lenfoma, diğer grup onkolojik hastalıklar içinde yaşamın uzatılması ve daha kaliteli yaşam sağlanması ve hastaların kurtarılmaları açısından daha fazla başarı elde edilmiş bir hastalıktır.

Detaylı

AKCİĞER KANSERİ AKCİĞER KANSERİNE NEDEN OLAN FAKTÖRLER

AKCİĞER KANSERİ AKCİĞER KANSERİNE NEDEN OLAN FAKTÖRLER AKCİĞER KANSERİ Akciğer kanseri; akciğerlerde anormal hücrelerin kontrolsüz olarak çoğalması sonucu ortaya çıkar. Kanser hücreleri akciğerlere, komşu dokulara veya vücudun diğer bölgelerine yayılabilir.

Detaylı

Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, DOCETAXEL TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME

Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, DOCETAXEL TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME Karolinska Üniversite Hastanesi Onkoloji Kliniği, DOCETAXEL TEDAVİSİ HAKKINDA BİLGİLENDİRME Size bir antikanser ajan olan Docetaxel tedavisi önerildi. Tedavi yaklaşık 1,5 saat sürer ve üç hafta aralıklarla

Detaylı

KANSER TEDAVİSİ SIRASINDA VERİLEN EĞİTİMİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ. Doç. Dr. Özgül Karayurt Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi

KANSER TEDAVİSİ SIRASINDA VERİLEN EĞİTİMİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ. Doç. Dr. Özgül Karayurt Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi KANSER TEDAVİSİ SIRASINDA VERİLEN EĞİTİMİN YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ Doç. Dr. Özgül Karayurt Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi İçerik Yaşam kalitesi kavramı Kanser hastalarının bilgi gereksinimleri

Detaylı

Kemoterapi Hastalarında Tedavi Uyumunun Arttırılmasında Eczacı Danışmanlığı

Kemoterapi Hastalarında Tedavi Uyumunun Arttırılmasında Eczacı Danışmanlığı Kemoterapi Hastalarında Tedavi Uyumunun Arttırılmasında Eczacı Danışmanlığı 3. Ulusal Hastane ve Kurum Eczacıları Kongresi 23-27 Mart 2016, Muğla Uz. Ecz. Metin Deniz KARAKOÇ Denizli Devlet Hastanesi Hasta

Detaylı

Doç. Dr. Fadime Akman

Doç. Dr. Fadime Akman RADYOTERAPİNİN TÜMÖR ÜZERİNE ETKİSİ Dr. Fadime Akman DEÜTF Radyasyon Onkolojisi AD 2005 TÜMÖR HÜCRELERİ NELER YAPIYOR? Prolifere olan steril Veya farklılaşmış Dinlenme veya G0 ÖLÜ Radyasyonun etki mekanizmaları

Detaylı

Vücutta dolaşan akkan sistemidir. Bağışıklığımızı sağlayan hücreler bu sistemle vücuda dağılır.

Vücutta dolaşan akkan sistemidir. Bağışıklığımızı sağlayan hücreler bu sistemle vücuda dağılır. HODGKIN LENFOMA HODGKIN LENFOMA NEDİR? Hodgkin lenfoma, lenf sisteminin kötü huylu bir hastalığıdır. Lenf sisteminde genç lenf hücreleri (Hodgkin ve Reed- Sternberg hücreleri) çoğalır ve vücuttaki lenf

Detaylı

AKCİĞER KANSERİ TANISI KONULDUKTAN SONRA NE YAPILIR HASTA NASIL TAKİP VE İDARE EDİLİR

AKCİĞER KANSERİ TANISI KONULDUKTAN SONRA NE YAPILIR HASTA NASIL TAKİP VE İDARE EDİLİR AKCİĞER KANSERİ TANISI KONULDUKTAN SONRA NE YAPILIR HASTA NASIL TAKİP VE İDARE EDİLİR Akciğer kanseri olmak her şeyin sonu değildir. Bu hastalığı yenmek için mutlaka azimli, inançlı ve sabırlı olmanız

Detaylı

JİNEKOLOJİK KANSERİ OLAN KADINLARIN BİLGİ GEREKSİNİMLERİ: LİTERATÜR İNCELEMESİ

JİNEKOLOJİK KANSERİ OLAN KADINLARIN BİLGİ GEREKSİNİMLERİ: LİTERATÜR İNCELEMESİ JİNEKOLOJİK KANSERİ OLAN KADINLARIN BİLGİ GEREKSİNİMLERİ: LİTERATÜR İNCELEMESİ Teskereci G*., Arslan İ*. & Akman G** *Akdeniz Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi, Antalya ** Ondokuz Mayıs Üniversitesi Samsun

Detaylı

Kan Kanserleri (Lösemiler)

Kan Kanserleri (Lösemiler) Lösemi Nedir? Lösemi bir kanser türüdür. Kanser, sayısı 100'den fazla olan bir hastalık grubunun ortak adıdır. Kanserde iki önemli özellik bulunur. İlk önce bedendeki bazı hücreler anormalleşir. İkinci

Detaylı

Kanserin sebebi, belirtileri, tedavi ve korunma yöntemleri...

Kanserin sebebi, belirtileri, tedavi ve korunma yöntemleri... Kanser Nedir? Kanserin sebebi, belirtileri, tedavi ve korunma yöntemleri... Kanser, günümüzün en önemli sağlık sorunlarından birisi. Sık görülmesi ve öldürücülüğünün yüksek olması nedeniyle de bir halk

Detaylı

HODGKIN DIŞI LENFOMA

HODGKIN DIŞI LENFOMA HODGKIN DIŞI LENFOMA HODGKIN DIŞI LENFOMA NEDİR? Hodgkin dışı lenfoma (HDL) veya Non-Hodgkin lenfoma (NHL), vücudun savunma sistemini sağlayan lenf bezlerinden kaynaklanan kötü huylu bir hastalıktır. Lenf

Detaylı

METASTATİK BEYİN TÜMÖRLERİ Hazırlayan: Türk Nöroşirürji Derneği Nöroonkoloji Eğitim ve Araştırma Grubu (TURNOG)

METASTATİK BEYİN TÜMÖRLERİ Hazırlayan: Türk Nöroşirürji Derneği Nöroonkoloji Eğitim ve Araştırma Grubu (TURNOG) METASTATİK BEYİN TÜMÖRLERİ Hazırlayan: Türk Nöroşirürji Derneği Nöroonkoloji Eğitim ve Araştırma Grubu (TURNOG) Metastatik tümörler en sık görülen beyin tümörleridir. Her geçen yıl çok daha fazla sayıda

Detaylı

HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE TRANSPLANTASYONUNDA HEMŞİRENİN ROLÜ. Nevin Çetin Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİT Ünitesi

HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE TRANSPLANTASYONUNDA HEMŞİRENİN ROLÜ. Nevin Çetin Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİT Ünitesi HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE TRANSPLANTASYONUNDA HEMŞİRENİN ROLÜ Nevin Çetin Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİT Ünitesi Hematopoetik kök hücre transplantasyonu hematoloji-onkoloji alanında özel bir daldır

Detaylı

Palyatif Bakım için Eksik bir Parçanın Tamamlanması: Kamu-Üniversite-Endüstri İşbirliği. 3. TÜKED Kongresi, Mart 2016, Dalaman - Muğla

Palyatif Bakım için Eksik bir Parçanın Tamamlanması: Kamu-Üniversite-Endüstri İşbirliği. 3. TÜKED Kongresi, Mart 2016, Dalaman - Muğla Palyatif Bakım için Eksik bir Parçanın Tamamlanması: Kamu-Üniversite-Endüstri İşbirliği Doç. Dr. Murat Gültekin Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kanser Daire Başkanı Prof. Dr. Bülent Gümüşel Hacettepe Üniversitesi

Detaylı

2. Kapsam Bu prosedür, günübirlik kemoterapi ünitesini ve burada yapılan işlemleri kapsar.

2. Kapsam Bu prosedür, günübirlik kemoterapi ünitesini ve burada yapılan işlemleri kapsar. Sayfa No : 1 / 5 1. Amaç Bu prosedürün amacı, kemoterapi tedavisi görecek hastaların günübirlik kemoterapi ünitesine kabul edilmesinden çıkışına kadar, temel olarak yapılacak işlemleri ve kemoterapi ünitesinin

Detaylı

YOĞUN BAKIM EKİBİNDE HEMŞİRE VE HASTA BAKIMI BURCU AYDINOĞLU HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ

YOĞUN BAKIM EKİBİNDE HEMŞİRE VE HASTA BAKIMI BURCU AYDINOĞLU HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ YOĞUN BAKIM EKİBİNDE HEMŞİRE VE HASTA BAKIMI BURCU AYDINOĞLU HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ 2007 Yoğun Bakım Üniteleri Hasta bakımının en karmaşık Masraflı Teknoloji ile içiçe Birden fazla organı ilgilendiren

Detaylı

Omurga-Omurilik Cerrahisi

Omurga-Omurilik Cerrahisi Omurga-Omurilik Cerrahisi BR.HLİ.017 Omurga cerrahisi, omurilik ve sinir kökleri ile bu hassas sinir dokusunu saran/koruyan omurga üzerinde yapılan ameliyatları ve çeşitli girişimleri içerir. Omurga ve

Detaylı

DİYARBAKIR MEMORİAL HASTANESİ ONUR HAS RADYOTERAPİ TEKNİKERİ

DİYARBAKIR MEMORİAL HASTANESİ ONUR HAS RADYOTERAPİ TEKNİKERİ DİYARBAKIR MEMORİAL HASTANESİ ONUR HAS RADYOTERAPİ TEKNİKERİ GİRİŞ Radyoterapinin temel prensibi : Normal dokuların ışın dozunu azaltarak tümöre istenilen dozu verebilmektir. Son yıllarda radyoterapi alanında

Detaylı

İÜ ONKOLOJİ ENSTİTÜSÜ RADYOTERAPİ İŞLEYİŞ PROSEDÜRÜ

İÜ ONKOLOJİ ENSTİTÜSÜ RADYOTERAPİ İŞLEYİŞ PROSEDÜRÜ Sayfa No : 1 / 5 1. Amaç Bu prosedürün amacı; Radyoterapi endikasyonu konmuş ve simülasyon randevusu verilmiş olan hastalar tedaviye girene kadar yapılacak işlemlerinin doğru ve eksiksiz yapılması için

Detaylı

Tıpta Uzmanlık Öğrencisinin: Adı ve Soyadı: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Başlama Tarihi: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Bitirme Tarihi:

Tıpta Uzmanlık Öğrencisinin: Adı ve Soyadı: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Başlama Tarihi: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Bitirme Tarihi: T.C CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ RADYASYON ONKOLOJİSİ ANABİLİM DALI Tıpta Uzmanlık Öğrencisinin: Adı ve Soyadı: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Başlama Tarihi: Tıpta Uzmanlık Eğitimine Bitirme Tarihi:

Detaylı

GİRİŞİMSEL İŞLEMLER HAKKINDA DERNEK GÖRÜŞLERİMİZ & SAĞLIK BAKANLIĞI NA VE SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YAZDIĞIMIZ YAZILAR

GİRİŞİMSEL İŞLEMLER HAKKINDA DERNEK GÖRÜŞLERİMİZ & SAĞLIK BAKANLIĞI NA VE SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YAZDIĞIMIZ YAZILAR GİRİŞİMSEL İŞLEMLER HAKKINDA DERNEK GÖRÜŞLERİMİZ & SAĞLIK BAKANLIĞI NA VE SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNA YAZDIĞIMIZ YAZILAR T.C.Sağlık Bakanlığı Kamu Hastaneleri Birliği Başkanlığı na ve Sosyal Güvenlik Kurumu

Detaylı

Çene Eklemi (TME) ve Yüz Ağrıları Merkezi

Çene Eklemi (TME) ve Yüz Ağrıları Merkezi Çene Eklemi (TME) ve Yüz Ağrıları Merkezi Beyin Tümörleri Çene Eklemi (TME) ve Yüz Ağrıları Merkezi Sizde mi Diş Sıkıyorsunuz? Diş sıkma ve gıcırdatma, gece ve/veya gündüz oluşabilen istemsiz bir aktivitedir.

Detaylı

T.C. ÜSKÜDAR ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMLARI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL ZORUNLU DERSLER

T.C. ÜSKÜDAR ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMLARI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL ZORUNLU DERSLER T.C. ÜSKÜDAR ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMLARI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL ZORUNLU DERSLER PSH 501 - Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Hemşireliği Temelleri

Detaylı

RADYOTERAPIDE TEDAVI TEKNIKLERI VE KLINIK SONUÇLARA ETKISI

RADYOTERAPIDE TEDAVI TEKNIKLERI VE KLINIK SONUÇLARA ETKISI RADYOTERAPIDE TEDAVI TEKNIKLERI VE KLINIK SONUÇLARA ETKISI Beste Atasoy Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı bmatasoy@marmara.edu.tr Robert Pope, Radiation, 1989, Nova

Detaylı

Herkes için Kaliteli, Koruyucu, Eşit Sağlık Hizmeti

Herkes için Kaliteli, Koruyucu, Eşit Sağlık Hizmeti Herkes için Kaliteli, Koruyucu, Eşit Sağlık Hizmeti EVDE BAKIM ve DESTEK HİZMETLERİ v Evde Doktor Muayene Hizmeti: Hekim ve hemşire tarafından hastanın evinde muayenesi, reçetesinin düzenlenmesi,tıbbı

Detaylı

MEME KANSERİ. Söke Fehime Faik Kocagöz Devlet Hastanesi Sağlıklı Günler Diler

MEME KANSERİ. Söke Fehime Faik Kocagöz Devlet Hastanesi Sağlıklı Günler Diler MEME KANSERİ Söke Fehime Faik Kocagöz Devlet Hastanesi Sağlıklı Günler Diler KANSER NEDİR? Hücrelerin kontrolsüz olarak sürekli çoğalmaları sonucu yakındaki ve uzaktaki başka organlara yayılarak kötü klinik

Detaylı

HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI NA GİRİŞ KOŞULLARI : Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sağlık veya Hemşirelik Yüksekokulları, Hemşirelik, Sağlık Memurluğu ve Ebelik Programları mezunu

Detaylı

RADYOTERAPİ BİLGİ YÖNETİMİ SİSTEMİ (RTIS) DR. FADİME AKMAN DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ RADYASYON ONKOLOJİSİ ANABİLİM DALI- 2005 GEREKSİNİM Güncel Radyoterapi: Üç boyutlu (3B) konformal tedaviler Hedef hacmi

Detaylı

HEM501 (3,0)3 Sağlık Tanılaması

HEM501 (3,0)3 Sağlık Tanılaması GİRNE AMERİKAN ÜNİVERSİTESİ HEMŞİRELİKTE YÜKSEK LİSANS PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER HEM501 (3,0)3 Sağlık Tanılaması Bu derste öğrencinin; birey, aile ve toplumun sağlık gereksinimlerini belirleyen

Detaylı

UÜ-SK KLİNİKTE HASTA BAKIMI PROSEDÜRÜ

UÜ-SK KLİNİKTE HASTA BAKIMI PROSEDÜRÜ 1 / 6 1. Amaç: Bu prosedür, UÜ-SK da yatan tüm hastaların aynı kalitede bakım hizmeti almasını tanı-tedavi hizmetlerinin planlı bir şekilde yürütülmesini ve kayıt altına alınmasını amaçlamaktadır. 2. Kapsam:

Detaylı

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL (ZORUNLU) SAĞLIK TANILAMASI (HEM 601 TEORİK 2, 2

Detaylı

Cerrahi Dışı Tedaviler

Cerrahi Dışı Tedaviler KÖTÜ HUYLU YUMUŞAK DOKU TÜMÖRLERİ Cerrahi Dışı Tedaviler Dr.Selami ÇAKMAK GATA Haydarpaşa Eğitim Hastanesi 50 den fazla yumuşak doku sarkomu tipi Kaynaklandığı doku, Klinik gidişat, Görülme yaşı, Agresifliği,

Detaylı

Halk Sağlığı. YDÜ Tıp Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Aslı AYKAÇ

Halk Sağlığı. YDÜ Tıp Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Aslı AYKAÇ Halk Sağlığı YDÜ Tıp Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Aslı AYKAÇ Halk Sağlığı, organize edilmiş toplum çalışmaları sonunda; - çevre sağlığı koşullarını düzelterek - bireylere sağlık bilgisi vererek - bulaşıcı hastalıkları

Detaylı

REVĠZYON DURUMU. Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No

REVĠZYON DURUMU. Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No REVĠZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No 04.04.2013 Madde 3.3 revize edildi. 01 14.03.2016 Hastane Logosu değişikliği yapıldı 02 Yatan Hasta Hemşirelik Hizmetlerinden Sorumlu Başhemşire ifadesi

Detaylı

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL (ZORUNLU) SAĞLIK BİLİMLERİNDE KURAM VE MODELLER (HEM 701

Detaylı

HİPOFARİNKS KANSERİ DR. FATİH ÖKTEM

HİPOFARİNKS KANSERİ DR. FATİH ÖKTEM HİPOFARİNKS KANSERİ DR. FATİH ÖKTEM Nadirdir!!! Üst aerodijestif sistem malinitelerinin % 5-10 u, tüm malinitelerin ise %0.5 i hipofarinks kanserleridir. Kötü seyirlidir!!! İleri evrede başvurmaları ve

Detaylı

09/11/2015 ANEMİ (KANSIZLIK)

09/11/2015 ANEMİ (KANSIZLIK) ANEMİ (KANSIZLIK) Vücut dokularında enerji oluşumu için gerekli kimyasal işlemlerde kullanılacak oksijeni taşıyacak yeterlilikte kırmızı kan hücresi bulunamaması veya bulunanların bu görevi yapamayacak

Detaylı

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2014-2015 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL (ZORUNLU) SAĞLIK BİLİMLERİNDE KURAM VE MODELLER Sağlık

Detaylı

Hemşireliğin Kayıtlara Yansıyan Yüzü

Hemşireliğin Kayıtlara Yansıyan Yüzü Hemşireliğin Kayıtlara Yansıyan Yüzü Yaşam başlangıcından ölümüne kadar, sağlık ve hastalık durumunu anlama, uygun girişimleri planlayarak sorunu çözme sorumluluğuna sahip olan hemşirelik; insanı ele alan

Detaylı

HEMODİYALİZ HASTALARINDA HUZURSUZ BACAK SENDROMU, UYKU KALİTESİ VE YORGUNLUK ( )

HEMODİYALİZ HASTALARINDA HUZURSUZ BACAK SENDROMU, UYKU KALİTESİ VE YORGUNLUK ( ) HEMODİYALİZ HASTALARINDA HUZURSUZ BACAK SENDROMU, UYKU KALİTESİ VE YORGUNLUK (2.0.20) Gülay Turgay, Emre Tutal 2, Siren Sezer Başkent Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Diyaliz Programı

Detaylı

Yakın Doğu Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu. Yaşlı Bakım-Ebelik. YB 205 Beslenme İkeleri

Yakın Doğu Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu. Yaşlı Bakım-Ebelik. YB 205 Beslenme İkeleri Yakın Doğu Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Yaşlı Bakım-Ebelik YB 205 Beslenme İkeleri Uzm. Dyt. Emine Ömerağa emine.omeraga@neu.edu.tr YAŞLANMA Amerika da yaşlı bireyler eskiye göre

Detaylı

CERRAHİ SERVİS HEMŞİRESİ

CERRAHİ SERVİS HEMŞİRESİ REVİZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No Hazırlayan: Onaylayan: Onaylayan: Eşit Tevfik Candan Öngün Adem Aköl Kalite Konseyi Başkanı Sinan Özyavaş Kalite Koordinatörü 1/5 1. ÇALIŞTIĞI BÖLÜM

Detaylı

RADYOTERAPİ TEKNİKERLERİNİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI

RADYOTERAPİ TEKNİKERLERİNİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI RADYOTERAPİ TEKNİKERLERİNİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI Med. Fiz. Uzm. Mertay Güner mertay.guner@okanhastanesi.com.tr 07 NİSAN 2018 The European Society for Radiotherapy & Oncology (ESTRO) The European Society

Detaylı

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI 2015-2016 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL (ZORUNLU) SAĞLIK TANILAMASI (HEM 601 TEORİK 2, 2

Detaylı

RADYOTERAP AMAÇ VE TEMEL LKELER

RADYOTERAP AMAÇ VE TEMEL LKELER RADYOTERAP AMAÇ VE TEMEL LKELER DR. FADME AKMAN DEÜTF RADYASYON ONKOLOJS AD 2005 Kanser tedavisi multidisipliner yaklaım gerektirir: Cerrahi Onkolog Radyasyon Onkolojisi Medikal Onkoloji Patoloji Radyodiagnostik

Detaylı

Doç.Dr.Berrin Karadağ Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları ve Geriatri

Doç.Dr.Berrin Karadağ Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları ve Geriatri Doç.Dr.Berrin Karadağ Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları ve Geriatri Hastalıkların tedavisinde kat edilen yol, bulaşıcı hastalıklarla başarılı mücadele, yaşam koşullarında düzelme gibi

Detaylı

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ

T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI 2016-2017 EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI DERS İÇERİKLERİ I. YARIYIL (ZORUNLU) SAĞLIK BİLİMLERİNDE KURAM VE MODELLER (HEM 701

Detaylı

HAFİF TRAVMATİK BEYİN HASARI (mtbi) ve GENEL TEDAVİ İLKELERİ

HAFİF TRAVMATİK BEYİN HASARI (mtbi) ve GENEL TEDAVİ İLKELERİ HAFİF TRAVMATİK BEYİN HASARI (mtbi) ve GENEL TEDAVİ İLKELERİ Doç.Dr. Cemil ÇELİK Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Gülhane Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Sunumun Hedefleri Genel Bilgiler mtbi

Detaylı

Beyin tümörü, beyni oluşturan üç bölgeden birinden -beyin, beyincik ve beyin sapıkaynaklanabilir.

Beyin tümörü, beyni oluşturan üç bölgeden birinden -beyin, beyincik ve beyin sapıkaynaklanabilir. BEYİN TÜMÖRÜ BEYİN TÜMÖRÜ NEDİR? Beyin tümörü beyinde anormal hücrelerin çoğalması sonucu gelişen bir kitledir. Bazı beyin tümörleri iyi huylu (örneğin meningiom), bazıları ise kötü huylu kitlelerdir.

Detaylı

YAŞLI DEĞERLENDİRME FORMU. Boy/kilo / BKİ):

YAŞLI DEĞERLENDİRME FORMU. Boy/kilo / BKİ): ÖYKÜ YAŞLI DEĞERLENDİRME FORMU Adı Soyadı: Doğum tarihi/yaş: Cinsiyeti: Eğitimi: Medeni durumu: Çocuk sayısı: İşi-mesleği: Gelir kaynakları: Boy/kilo / BKİ): Şu anki sağlık sorunları: Sosyal güvence: Emeklilik

Detaylı

MULTİPL MYELOM VE BÖBREK YETMEZLİĞİ. Dr. Mehmet Gündüz Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Hematoloji B.D.

MULTİPL MYELOM VE BÖBREK YETMEZLİĞİ. Dr. Mehmet Gündüz Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Hematoloji B.D. MULTİPL MYELOM VE BÖBREK YETMEZLİĞİ Dr. Mehmet Gündüz Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Hematoloji B.D. Multipl Myeloma Nedir? Vücuda bakteri veya virusler girdiğinde bazı B-lenfositler plazma hücrelerine

Detaylı

DAMAR HASTALIKLARINDA GÜNCEL YAKLAŞIMLAR

DAMAR HASTALIKLARINDA GÜNCEL YAKLAŞIMLAR T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI D.P.Ü. KÜTAHYA EVLİYA ÇELEBİ EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ DAMAR HASTALIKLARINDA GÜNCEL YAKLAŞIMLAR PROF. DR. AHMET HAKAN VURAL OP. DR. GÜLEN SEZER ALPTEKİN ERKUL OP. DR. SİNAN ERKUL

Detaylı

Akciğer Radyoterapisinde RPM. Berna Savaş Özel Onkomer Onkoloji Merkezi, İzmir

Akciğer Radyoterapisinde RPM. Berna Savaş Özel Onkomer Onkoloji Merkezi, İzmir Akciğer Radyoterapisinde RPM Berna Savaş Özel Onkomer Onkoloji Merkezi, İzmir Özel Onkomer Onkoloji Merkezi (1997- ) 3 Boyutlu Konformal Radyoterapi(2000- ) Dinamik IMRT (Yoğunluk Ayarlı Yoğunluk Ayarlı)

Detaylı

AKCİĞER KANSERİ. Doç.Dr.Filiz Koşar

AKCİĞER KANSERİ. Doç.Dr.Filiz Koşar AKCİĞER KANSERİ Doç.Dr.Filiz Koşar Akciğer Kanseri Nedir? Kanserler genellikle ilk ortaya çıktığı dokuya göre adlandırılır. Akciğer kanseri ilk önce akciğerde başlar Akciğerler göğüs boşluğumuzun büyük

Detaylı

ÇOCUK VE AİLENİN SERVİSE KABULU

ÇOCUK VE AİLENİN SERVİSE KABULU ÇOCUK VE AİLENİN SERVİSE KABULU Hemşire Deniz YALÇIN Gazi Üniversitesi Sağlık Araştırma Ve Uygulama Merkezi Pediatri Hematoloji Onkoloji Kliniği Servis Sorumlu Hemşiresi Sunum Planı Hastanın servise kabulü

Detaylı

F.Ü. SHMYO Tıbbi Görüntüleme Teknikleri Selami SERHATLIOĞLU

F.Ü. SHMYO Tıbbi Görüntüleme Teknikleri Selami SERHATLIOĞLU F.Ü. SHMYO -2013 Tıbbi Görüntüleme Teknikleri Selami SERHATLIOĞLU KULLANILAN ALET VE MALZEMELER I. Tıbbi Görüntüleme Cihazları II. Radyoterapi Cihazları: III. Diğer Aksesuarlar Tıbbi Görüntüleme Cihazları

Detaylı

Mide Tümörleri Sempozyumu

Mide Tümörleri Sempozyumu Mide Tümörleri Sempozyumu Lokal İleri Hastalıkta Neoadjuvan Radyoterapi ve İORT Prof. Dr. Ahmet KİZİR İ.Ü. Onkoloji Enstitüsü 17 Aralık 2004 İstanbul Neoadjuvan Radyoterapi Amaç : Lokal ileri hastalıkla

Detaylı

Vücudumuzda oluşan tümör hücrelerini yok etmek için uygulanan ilaç tedavisine kemoterapi denir.

Vücudumuzda oluşan tümör hücrelerini yok etmek için uygulanan ilaç tedavisine kemoterapi denir. KEMOTERAPİ KEMOTERAPİ NEDİR? Vücudumuzda oluşan tümör hücrelerini yok etmek için uygulanan ilaç tedavisine kemoterapi denir. Kemoterapide, bir veya birden fazla ilaç bir arada kullanılabilir. Her ilacın

Detaylı

ONKOLOJİ HEMŞİRELİĞİ HEM AKTS 4. yıl 2. yarıyıl Lisans seçmeli. Dersle İlgili Görüşme Saati: Pazartesi :

ONKOLOJİ HEMŞİRELİĞİ HEM AKTS 4. yıl 2. yarıyıl Lisans seçmeli. Dersle İlgili Görüşme Saati: Pazartesi : ONKOLOJİ HEMŞİRELİĞİ HEM 406 30 AKTS 4. yıl 2. yarıyıl Lisans seçmeli 32 s/hafta 19 kredi Teorik: 8 s/hafta Uygulama: 24s/hafta Türkçe İletişim: Yrd. Doç.Dr. Elçin B. Akdeniz e-posta: elcinakdeniz@maltepe.edu.tr

Detaylı

HEMODİYALİZ HASTALARININ GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİ, YETİ YİTİMİ, DEPRESYON VE KOMORBİDİTE YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

HEMODİYALİZ HASTALARININ GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİ, YETİ YİTİMİ, DEPRESYON VE KOMORBİDİTE YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ HEMODİYALİZ HASTALARININ GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİ, YETİ YİTİMİ, DEPRESYON VE KOMORBİDİTE YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ 22.10.2016 Gülay Turgay 1, Emre Tutal 2, Siren Sezer 3 1 Başkent Üniversitesi Sağlık

Detaylı

YATAN HASTA DEĞERLENDİRME PROSEDÜRÜ

YATAN HASTA DEĞERLENDİRME PROSEDÜRÜ REVİZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No Hazırlayan: Onaylayan: Onaylayan: Hasta Değerlendirme Kurulu Adem Aköl Kalite Konseyi Başkanı Sinan Özyavaş Kalite Koordinatörü 1/5 1. AMAÇ Bu prosedürün

Detaylı

Yayın Tarihi: ĠÇ HASTALIKLARI SERVĠS HEMġĠRESĠ GÖREV, YETKĠ VE SORUMLULUKLARI. Dok. No.: HEM_GYS09 REVĠZYON DURUMU

Yayın Tarihi: ĠÇ HASTALIKLARI SERVĠS HEMġĠRESĠ GÖREV, YETKĠ VE SORUMLULUKLARI. Dok. No.: HEM_GYS09 REVĠZYON DURUMU REVĠZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No 17.10.2011 Madde 5.10 a Hasta Hizmetlisi ifadesi 01 eklendi. 04.04.2013 Madde 3.3 revize edildi. Madde 5.10 daki 02 İfade Hasta Hizmetlisi / Bakıcı

Detaylı

KANSER NEDIR? TARAMA YÖNTEMLERI NELERDIR? BURSA HALK SAĞLIĞI MÜDÜRLÜĞÜ KANSER ŞUBE DR.AYŞE AKAN

KANSER NEDIR? TARAMA YÖNTEMLERI NELERDIR? BURSA HALK SAĞLIĞI MÜDÜRLÜĞÜ KANSER ŞUBE DR.AYŞE AKAN KANSER NEDIR? TARAMA YÖNTEMLERI NELERDIR? BURSA HALK SAĞLIĞI MÜDÜRLÜĞÜ KANSER ŞUBE DR.AYŞE AKAN 2005 DEN 2030 A DÜNYADA KANSER 7 milyon ölüm 17 milyon 11 milyon yeni vaka 27 milyon 25 milyon kanserli kişi

Detaylı

MEME KANSERİ Erken tanı konulduğunda şifa şansı son derece yüksek bir kanser türüdür.

MEME KANSERİ Erken tanı konulduğunda şifa şansı son derece yüksek bir kanser türüdür. MEME KANSERİ { Erken tanı konulduğunda şifa şansı son derece yüksek bir kanser türüdür. Meme Kanserinde Erken Tanı İçin Ne Yapılmalı? 20 yaşından sonra tüm kadınlar ayda bir kez memenin yumuşak olduğu

Detaylı

KULAK BURUN BOĞAZ ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK EĞİTİM PROGRAMLARI. KBB-007 KBB Ab.D. Burun ve Paranazal Sinüs Hastalıkları Teorik Dersleri

KULAK BURUN BOĞAZ ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK EĞİTİM PROGRAMLARI. KBB-007 KBB Ab.D. Burun ve Paranazal Sinüs Hastalıkları Teorik Dersleri KULAK BURUN BOĞAZ ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK EĞİTİM PROGRAMLARI KBB-001: KBB Ab.D. KBB nin temelleri Teorik Dersleri KBB-002: KBB Ab.D. Seminer, Makale ve Olgu tartışması saati KBB-003: KBB Ab.D. KBB

Detaylı

KARAR AĞACI OLUŞTURMA

KARAR AĞACI OLUŞTURMA KARAR AĞACI OLUŞTURMA Elif Sözeri-Mine Buluş-Nurgün Platin 20. Ulusal Kanser Kongresi 19-23 Nisan 2013 Antalya Hemşirelik Bilgisi Teknik Bilgi Temel Bilimler Rehber/Stan. Sosyal Bilimler Teknik Beceri

Detaylı

Kanser Hastalarında Dental Yaklaşım. Dr.Kıvanç Bektaş-Kayhan İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş, Çene Cerrahisi Anabilim Dalı

Kanser Hastalarında Dental Yaklaşım. Dr.Kıvanç Bektaş-Kayhan İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş, Çene Cerrahisi Anabilim Dalı Kanser Hastalarında Dental Yaklaşım Dr.Kıvanç Bektaş-Kayhan İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş, Çene Cerrahisi Anabilim Dalı İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi- İstanbul

Detaylı

UROK 2012 Sözlü Sunum 32, 33 ve 34 e Bir Bakış. Doç. Dr. Mustafa Vecdi ERTEKİN Özel Universal İtalyan Hastanesi Radyasyon Onkolojisi

UROK 2012 Sözlü Sunum 32, 33 ve 34 e Bir Bakış. Doç. Dr. Mustafa Vecdi ERTEKİN Özel Universal İtalyan Hastanesi Radyasyon Onkolojisi UROK 2012 Sözlü Sunum 32, 33 ve 34 e Bir Bakış Doç. Dr. Mustafa Vecdi ERTEKİN Özel Universal İtalyan Hastanesi Radyasyon Onkolojisi Sözlü Sunum 32, 33 ve 34 Öncelikle 10. UROK kongresinde bana bu fırsatı

Detaylı

NÖTROPENİK HASTA BAKIM TALİMATI T.C NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ MERAM TIP FAKÜLTESİ HASTANESİ

NÖTROPENİK HASTA BAKIM TALİMATI T.C NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ MERAM TIP FAKÜLTESİ HASTANESİ SAYFA NO 1 / 5 1.AMAÇ: Nötropenik hasta bakımında standart bir yöntem belirlemektir. 2.KAPSAM:Nötropenik hasta bakım faaliyetlerini kapsar. 3. KISALTMALAR: MNS: Mutlak Nötrofil Sayısı 4.FAALİYET AKIŞI

Detaylı

TOMOTERAPİ CİHAZI İLE PROSTAT KANSERİ TEDAVİSİ

TOMOTERAPİ CİHAZI İLE PROSTAT KANSERİ TEDAVİSİ TOMOTERAPİ CİHAZI İLE PROSTAT KANSERİ TEDAVİSİ AYŞE E EVCİL DR.ABDURRAHMAN YURTASLAN ANKARA ONKOLOJİ HASTANESİ RADYASYON ONKOLOJİSİ KLİNİĞİ İĞİ Yoğunluk Ayarlı Radyoterapi (YART) ile; Hedef volümde yüksek

Detaylı

Quantec Özefagus kanseri Mide kanseri Hepatobilier ve pankreas kanseri Kolorektal kanser

Quantec Özefagus kanseri Mide kanseri Hepatobilier ve pankreas kanseri Kolorektal kanser Quantec Özefagus kanseri Mide kanseri Hepatobilier ve pankreas kanseri Kolorektal kanser Radyasyon tolerans dozu aşılmışsa Organ fonksiyonu bozulmuşsa EK TEDAVİ SAKINCALI İlk RT dozu İlk RT volümü Tedaviler

Detaylı

TIPTA UZMANLIK EĞİTİMİ PROGRAMI ve UZMANLIK ÖĞRENCİSİ ÇALIŞMA KARNESİ

TIPTA UZMANLIK EĞİTİMİ PROGRAMI ve UZMANLIK ÖĞRENCİSİ ÇALIŞMA KARNESİ T.C. CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ İÇ HASTALIKLARI ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK EĞİTİMİ PROGRAMI ve UZMANLIK ÖĞRENCİSİ ÇALIŞMA KARNESİ Tıpta Uzmanlık Öğrencisinin: Adı ve Soyadı: Tıpta Uzmanlık

Detaylı

REVİZYON DURUMU. Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No

REVİZYON DURUMU. Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No REVİZYON DURUMU Revizyon Tarihi Açıklama Revizyon No Hazırlayan: Onaylayan: Onaylayan: Hemşirelik Protokolleri Hazırlama Komitesi Adem Aköl Kalite Konseyi Başkanı Sinan Özyavaş Kalite Koordinatörü 1/7

Detaylı

Lokal Hastalıkta Hangi Hasta Opere Edilmeli? Doç. Dr. Serdar Akyıldız E ge Ü n i v e r sitesi Tı p Fakültesi K B B Hastalıkları Anabilim D a l ı

Lokal Hastalıkta Hangi Hasta Opere Edilmeli? Doç. Dr. Serdar Akyıldız E ge Ü n i v e r sitesi Tı p Fakültesi K B B Hastalıkları Anabilim D a l ı Lokal Hastalıkta Hangi Hasta Opere Edilmeli? Doç. Dr. Serdar Akyıldız E ge Ü n i v e r sitesi Tı p Fakültesi K B B Hastalıkları Anabilim D a l ı Genel olarak; Tümör hacmi arttıkça Evre ilerledikçe Kombine

Detaylı

Baş ağrısı, başta ve bâzen de boyun veya sırtın üst kısmında gerçekleşen ağrılara verilen ortak isimdir. Yaygın ağrı şikâyetlerinden biridir ve hemen

Baş ağrısı, başta ve bâzen de boyun veya sırtın üst kısmında gerçekleşen ağrılara verilen ortak isimdir. Yaygın ağrı şikâyetlerinden biridir ve hemen Baş ağrısı, başta ve bâzen de boyun veya sırtın üst kısmında gerçekleşen ağrılara verilen ortak isimdir. Yaygın ağrı şikâyetlerinden biridir ve hemen hemen tüm insanlar değişik nedenlerle baş ağrısından

Detaylı

TIBBİ HİZMETLER BAŞKANLIĞI VIII. SAĞLIK BAKIM HİZMETLERİ MÜDÜRLÜKLERİ TOPLANTISI

TIBBİ HİZMETLER BAŞKANLIĞI VIII. SAĞLIK BAKIM HİZMETLERİ MÜDÜRLÜKLERİ TOPLANTISI TIBBİ HİZMETLER BAŞKANLIĞI VIII. SAĞLIK BAKIM HİZMETLERİ MÜDÜRLÜKLERİ TOPLANTISI Prof. Dr. Behzat ÖZKAN İzmir Güney Bölgesi Kamu Hastaneleri Birliği Genel Sekreteri Hazırlayan: Uzm. Hem. Pınar AKÇAY-Tıbbi

Detaylı

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FLORENCE NIGHTINGALE HEMŞİRELİK FAKÜLTESİ KLİNİK UYGULAMA DERSİ DEĞERLENDİRME REHBERİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FLORENCE NIGHTINGALE HEMŞİRELİK FAKÜLTESİ KLİNİK UYGULAMA DERSİ DEĞERLENDİRME REHBERİ 2015 2016 DEĞERLENDİRME REHBERİ Sevgili öğrencimiz, Klinik Uygulama Dersi nde, lisans eğitimi süresince kazandığınız bilgi ve becerilerinizi birey, aile ve toplumun sağlık bakımı gereksinimlerini karşılamada

Detaylı

2. MUĞLA MULTİDİSİPLİNER ONKOLOJİK ARAŞTIRMALAR SEMPOZYUMU. ""Her Yönü ile Kanserde Tartışmalı Konular"" (MORE 2018) 05 Ekim 2018 CUMA

2. MUĞLA MULTİDİSİPLİNER ONKOLOJİK ARAŞTIRMALAR SEMPOZYUMU. Her Yönü ile Kanserde Tartışmalı Konular (MORE 2018) 05 Ekim 2018 CUMA 08.30-09.00 AÇILIŞ 2. MUĞLA MULTİDİSİPLİNER ONKOLOJİK ARAŞTIRMALAR SEMPOZYUMU ""Her Yönü ile Kanserde Tartışmalı Konular"" (MORE 2018) 05 Ekim 2018 CUMA GASTROİNTESTİNAL KANSERLERDE TARTIŞMALI KONULARA

Detaylı

Kanser Kemoterapi Rehberi ve Uygulamaya Yönelik Öneriler

Kanser Kemoterapi Rehberi ve Uygulamaya Yönelik Öneriler Kanser Kemoterapi Rehberi ve Uygulamaya Yönelik Öneriler İkinci Baskı Editörler Maryane Fishman, RN,MS Mary Mrozek Orlowski, RN, MSN, AOCN Amerikan Onkoloji Hemşireleri Derneği (ONS) bu baskıdaki değerli

Detaylı

Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı. Romatoloji Bilim Dalı Olgu Sunumu 28 Haziran 2016 Salı

Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı. Romatoloji Bilim Dalı Olgu Sunumu 28 Haziran 2016 Salı Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Romatoloji Bilim Dalı Olgu Sunumu 28 Haziran 2016 Salı Yandal Ar. Gör. Uzm. Dr. Kübra Öztürk Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi

Detaylı

TÜRKİYE DE MİDE KANSERLERİ SIKLIĞI, COĞRAFİ DAĞILIMI VE KLİNİK ÖZELLİKLERİ. Prof.Dr.Fikri İçli

TÜRKİYE DE MİDE KANSERLERİ SIKLIĞI, COĞRAFİ DAĞILIMI VE KLİNİK ÖZELLİKLERİ. Prof.Dr.Fikri İçli TÜRKİYE DE MİDE KANSERLERİ SIKLIĞI, COĞRAFİ DAĞILIMI VE KLİNİK ÖZELLİKLERİ Prof.Dr.Fikri İçli ANKARA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİNDE 1990 YILINDA GÖRÜLEN KANSERLERİN DAĞILIMI (PATOLOJİ KAYITLARI) Erkek 1898

Detaylı

MEME KANSERLİ KADINLARDA CİNSEL YAŞAM DEĞİŞİKLİKLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ

MEME KANSERLİ KADINLARDA CİNSEL YAŞAM DEĞİŞİKLİKLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ MEME KANSERLİ KADINLARDA CİNSEL YAŞAM DEĞİŞİKLİKLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN BELİRLENMESİ Aytül Yüntem Uzm. Hem.Nermin Güdüloğlu Uzm. Hem.Ayşegül İnce Uzm.Hem.Elif Akbal Prof. Dr.Haluk Onat Prof. Dr. Necdet

Detaylı

HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI

HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI HEMŞİRELİK DOKTORA PROGRAMI DOKTORA PROGRAMINA GİRİŞ KOŞULLARI Hemşirelik, Ebelik, Sağlık Memurluğu Programlarında Lisans eğitimi alarak Hemşirelik veya herhangi bir programda yüksek lisans yapmış olmak.

Detaylı

TİROİD (GUATR) CERRAHİSİ HAKKINDA SIK SORULAN SORULAR FR-HYE-04-301-08

TİROİD (GUATR) CERRAHİSİ HAKKINDA SIK SORULAN SORULAR FR-HYE-04-301-08 TİROİD (GUATR) CERRAHİSİ HAKKINDA SIK SORULAN SORULAR FR-HYE-04-301-08 Tiroid bezi boyun ön tarafında yerleşmiş olup, nefes, yemek borusu ve ana damarlarla yakın komşuluk gösterir. Kelebek şeklinde olup

Detaylı

Gastrointestinal Sistem Hastalıkları. Dr. Nazan ÇALBAYRAM

Gastrointestinal Sistem Hastalıkları. Dr. Nazan ÇALBAYRAM Gastrointestinal Sistem Hastalıkları Dr. Nazan ÇALBAYRAM ÇÖLYAK HASTALIĞI Çölyak hastalığı bir malabsorbsiyon sendromudur. Hastalık; gluten içeren unlu gıdalara karşı genetik bazda immünojik bir intolerans

Detaylı

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ Dönem VI Ön Hekimlik İç Hastalıkları (Zorunlu) Uygulama Dilimi Eğitim Programı Eğitim Başkoordinatörü: Dönem Koordinatörü: Koordinatör Yardımcısı: Doç. Dr. Erkan Melih ŞAHİN Doç. Dr. Erkan Melih ŞAHİN

Detaylı

AKUT LENFOBLASTİK LÖSEMİ TANILI ÇOCUKLARIN İDAME TEDAVİSİNDE VE SONRASINDA YAŞAM KALİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ. Dr. Emine Zengin 4 mayıs 2018

AKUT LENFOBLASTİK LÖSEMİ TANILI ÇOCUKLARIN İDAME TEDAVİSİNDE VE SONRASINDA YAŞAM KALİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ. Dr. Emine Zengin 4 mayıs 2018 AKUT LENFOBLASTİK LÖSEMİ TANILI ÇOCUKLARIN İDAME TEDAVİSİNDE VE SONRASINDA YAŞAM KALİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Dr. Emine Zengin 4 mayıs 2018 Lösemiye bağlı Psikososyal Geç Etkiler Fiziksel Görünüm (Saç

Detaylı

Engraftman Dönemi Komplikasyonlarda Hemşirelik İzlemi. Nevin ÇETİN Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİTÜ

Engraftman Dönemi Komplikasyonlarda Hemşirelik İzlemi. Nevin ÇETİN Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİTÜ Engraftman Dönemi Komplikasyonlarda Hemşirelik İzlemi Nevin ÇETİN Hacettepe Üniversitesi Pediatrik KİTÜ Engraftman Sendromu Veno- Oklüzif Hastalık Engraftman Sendromu Hemşirelik İzlemi Vakamızda: KİT (+14)-

Detaylı