T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ ORTAK TARIM POLİTİKASI VE ÜYE ÜLKELERİN TARIM POLİTİKALARININ YAKINSAMASI:POLONYA ÜLKE ÖRNEĞİ Harun UÇAK DOKTORA TEZİ ADANA -2009

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ ORTAK TARIM POLİTİKASI VE ÜYE ÜLKELERİN TARIM POLİTİKALARININ YAKINSAMASI: POLONYA ÜLKE ÖRNEĞİ Harun UÇAK Danışman: Prof. Dr. H. Mahir FİSUNOĞLU DOKTORA TEZİ ADANA -2009

3 Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz arafından İKTİSAT Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmişir. Başkan: Prof. Dr. H. Mahir FİSUNOĞLU (Danışman) Üye: Prof. Dr. Neja ERK Üye: Prof. Dr. H. Çein BEDESTENCİ Üye: Doç. Dr. M. Faih CİN Üye: Doç. Dr. Seda ŞENGÜL ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğreim elamanlarına ai olduklarını onaylarım. /./. Prof. Dr. Azmi YALÇIN Ensiü Müdürü No: Bu ezde kullanılan özgün ve başka kaynakan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fooğrafların kaynak göserilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sana Eserleri Kanunu ndaki hükümlere abidir.

4 i ÖZET AVRUPA BİRLİĞİ ORTAK TARIM POLİTİKASI VE ÜYE ÜLKERİN TARIM POLİTİKALARININ YAKINSAMASI: POLONYA ÜLKE ÖRNEĞİ Harun UÇAK Dokora Tezi, İkisa Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU Kasım, 2009, 160 sayfa Türkiye nin 1959 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu na (AET) oraklık başvurusu ve 1963 yılında imzalanan Ankara Anlaşmasıyla başlayan Türkiye nin Avrupa Birliği üyelik süreci, 1999 yılında Helsinki de gerçekleşirilen Avrupa Konseyi Zirve Toplanısında, Türkiye nin diğer ülkelere uygulananlar ile aynı krierler emelinde resmi olarak aday ülke olarak kabul edilmesi ve 2005 yılında müzakere sürecinin başlamasıyla, ilişkiler önemli bir nokaya gelmişir. Müzakereye konu olan AB mükesebaı 35 başlık alında yer almakla birlike, bu başlıklardan arım ve kırsal kalkınma, Türk arımının ekonomik büyüklüğü ve konumu açısından önemli bir yeri bulunmakadır. Bu çalışmada ilk önce Avrupa Birliği nin ilk orak poliikası olan Orak Tarım Poliikası (OTP) nın yapısı, işleyişi ve zaman sürecindeki gelişimi incelenmişir. OTP, dinamik bir yapıya sahip olup zaman sürecinde değişikliklere uğramışır. OTP, gerek AB üyesi ülkeler, gerekse adaylık sürecindeki ülkelerin arım poliikaları üzerinde ekisi olmuşur. 25 ülkeyi kapsayan yakınsama analizinde, ülkelerin kişi başı arımsal gelirlerinde yakınsamanın olduğu sonucu bulunmuşur. Bu yakınsamanın oluşmasında, verimlilik arışının bir ekisi olup olmadığı çalışmanın diğer bir uygulama alanını oluşurmuşur. Analize konu olan ülkeler, eski ve yeni üye ülkeler olarak iki kısma ayrılarak, AB müzakere sürecindeki Türkiye için çıkarsamaların elde edilmesi amaçlanmışır. Son olarak da, arım sekörünün büyüklüğü ve yapısal sorunları benzer bir ülke olan Polonya nın AB sürecindeki arım sekörü ile ilgili gelişmeleri incelenmişir. Türk arımı, gerek büyüklük, gerekse kendine özgü özellikleri ile AB üyesi ülkelerden oldukça farklı bir konumda olabilir, faka müzakere sürecinde benzer

5 ii arımsal yapıya sahip ülke incelemelerinin önemli çıkarsamaları da beraberinde geirmesi beklenebilir. Polonya sahip olduğu arım sekörünün büyüklüğü, arım işgücü sayısı, oralama arımsal işlemenin AB oralamasının alında olması, ve bu özellikleri ile müzakere sürecindeki uygulamalarıyla, müzakere sürecindeki Türkiye için önemli çıkarsamalar beklenebilir. Anahar Kelimeler: Avrupa Birliği, Orak Tarım Poliikası, Polonya, Yakınsama, Toplam Fakör Verimliliği

6 iii ABSTRACT COMMON AGRICULTURAL POLICY OF THE EUROPEAN UNION AND AND CONVERGENCE OF MEMBER STATATES AGRICULTURAL POLICIES: THE CASE OF POLAND Harun UÇAK PhD. Disseraion, Deparmen of Economics Supervisor: Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU November, 2009, 160 pages The beginning of official relaions beween he European Union and Turkey daes back o 1959, when Turkey applied for an associaion agreemen and he paries signed Ankara Agreemen in 1963 which came ino force in A he Helsinki Summi of he European Union in 1999, The EU officially recognized Turkey as a candidae sae and confirmed ha he same crieria would be applied o Turkey as i applied o he oher candidae counries. Finally he EU has sared accession negoiaions wih Turkey on 3 Ocober The candidae sae needs o fulfil EU acquis of 35 chapers including agriculure and rural developmen which are key imporance o Turkey in erms of social and economic aspecs. In his sudy, firsly, he Common Agriculural Policy (CAP) will be examined in he conex of is srucure, implemenaion and is hisorical evoluion and developmens. The CAP has had a dynamic srucure and hus changed since is esablishmen. The CAP has had enormous impacs on boh agriculural polices of EU member saes and candidae saes. The primary objecive of his sudy is o analyse he convergence per capia agriculural income among 25 EU member saes. Then i will move on o examine oal facor produciviy (TFP) process among EU counries and is relaion wih convergence process. In addiion he seleced counries is divided ino wo groups as new (EU 10) and old EU saes (EU15), in order o obain a framework in which he experiences of old and new members would be applied for he Turkish case in he accession negoiaions process. A cluser analysis is used o find an

7 iv appropriae EU sae o compare he Turkish case wih he aim of obaining some suggesions from he experience of he former. I should be born in mind ha Turkey is differen from he EU member saes in erms of he size of agriculural secor and he oal numbers employed in he secor. However, he EU sae which has similar feaures in agriculure secor would provide some suggesions for Turkey in he negoiaion process. Under hese consideraions Poland would be an appropriaive case for his hesis Keywords: European Union, Common Agriculural Policy, Poland, Convergence, Toal Facor Produciviy

8 v ÖNSÖZ Tez çalışmam süresince çalışmalarımda bana her ürlü yardımı sağlayan ve deseğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU na sonsuz eşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Tez jürisinde yer alan Prof. Dr. Neja ERK, Prof. Dr. Çein BEDESTENCİ, Doç. Dr. Faih CİN ve Doç. Dr. Seda ŞENGÜLE e bu çalışmaya sağladıkları kakılardan dolayı eşekkür ederim. İsaisiksel meodlar konusunda, derslerinden önemli derecede faydalandığım Yrd. Doç. Dr. Tuna ALEMDAR a da eşekkür ederim. Bu çalışmanın Polonya daki araşırma bölümünde Hüküme Bursu ile araşırma olanağı sağlayan Polonya lı yekililer ve Varşovada ki değerli akademisyenlere eşekkür ederim. Bu akademisyenlerden, Polonya daki danışmanlığımı yürüen Prof. Dr. Janina SAWICKA, Dr. Maria PARLISNKA ya, Polonya Tarımını Yeniden Yapılandırma ve Modernizasyonu Kurumu nda (ARMA) araşırma olanağı sağlayan Dr.Agnieszka BIERNAT-JARKA ve Dr. Slawomir JARKA ya, Polonya da bulunduğum sürede her zaman desek sağlayan Agaa GRABOWSKA ve ailesine sonsuz eşekkürlerimi sunarım Son olarak, benim bu günlere gelmemde en büyük emeği olan, anneme ve babama, sürekli deseklerini arkamda hisseiğim abla ve ağabeylerime, yüzlerinde gülücüklerin eksik olmadığı yeğenlerime eşekkürlerimi sunuyorum. Bu Çalışma Bilimsel Araşırma Projeleri Tarafından Deseklenmişir. Proje No: İİBF2008D2 Harun UÇAK ADANA, Kasım 2009

9 vi İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...iii ÖNSÖZ...iv KISALTMALAR LİSTESİ...ix TABLOLAR LİSTESİ...xi ŞEKİLLER LİSTESİ...xiii EKLER LİSTESİ...xv GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİNDE TARIM POLİTİKASI 1.1. Orak Bir Tarım Poliikasını Doğuran Nedenler Avrupa Birliğinde Tarım Poliikasının Oraya Çıkışı OTP nin Gelişimi ve Reformlar Orak Tarım Poliikasının İlkeleri Tek Pazar İlkesi Topluluk Tercihi İlkesi Mali Dayanışma İlkesi Orak Tarım Poliikasının İşleyişi Karar Mekanizması Piyasa Düzenlemeleri Piyasa ve Fiya Mekanizması İç Piyasaya Yönelik Poliikalar Dış Piyasaya Yönelik Poliikalar Yapısal Poliikalar Finansman Mekanizması AB Tarım Sekörünün 2000 li Yıllardaki Görünümü..32

10 vii II. BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ ÜYESİ ÜLKELERİN TARIM POLİTİKALARIN YAKINSAMASI, VERİMLİLİK VE KÜMELEME ANALİZİ 2.1. Yakınsama Uygulaması AB Sürecinde Tarımda Toplam Fakör Verimliliği Analizi Tarımsal Yapısı Türkiye ye Benzer AB Üyesi Ülkelerin Araşırılması (Kümeleme Analizi) III.BÖLÜM POLONYA DA EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE AVRUBA BİRLİĞİ TAM ÜYELİĞİ SÜRECİNDE TARIM SEKTÖRÜ 3.1. Polonya da Ekonomik Dönüşüm AB-Polonya İlişkileri ve AB Tarafından Polonya ya Sağlanan Deseklemelerin Gelişimi PHARE ISPA SAPARD Polonya Tarımındaki Gelişmeler Tarımda Yapısal Dönüşüm Tarımsal Üreimdeki Gelişmeler AB Sürecinde Tarım Sekörü İçin Kurumsal Yapılanma Kırsal Bölgeler ve Tarım Seköründe AB Deseklemeleri PHARE SAPARD a. Tedbir 1: Çiflik ve Balık Ürünlerinin İşlenmesi b. Tedbir 2: Tarımsal İşleme Yaırımları c. Tedbir 3: Kırsal Alanların Alyapısın Gelişirilmesi d. Tedbir 4: Kırsal Bölgelerdeki İkisadi Faaliyelerin Çeşilendirilmesi e. Tedbir 5: Tarım, Çevre ve Ormancılık Tedbirleri f. Tedbir 6: Mesleki Eğiim g. Tedbir 7: Teknik Yardım

11 viii Alan Ödemeleri Kırsal Kalkınma Planı Öncelik A: Tarımsal İşlemelerin Rekabe Gücünü Arırılması a. Erken Emeklilik b.Yarı-Geçimlik Tarımsal İşlemelere Yapılan Desekler c. Tarımsal Üreici Grupları Öncelik B: Çevre Sorunlarına Duyarlı Sürdürülebilir ve Çok Fonksiyonlu Kalkınma a. Az Gelişmiş ve Çevresel Kısıı Olan Alanlara Yapılan Desekler b. Tarım-Çevre ve Hayvan Sağlığı Girişimlerine Sağlanan Desekler c. Tarımsal Alanların Ağaçlandırılması d. Tarımsal Arazilerin AB Sandarlarına Uydurulmasına Yönelik Düzenlemeler e. Diğer Faaliyeler Sekör Eylemsel Programı (SOP) ; Gıda Sekörü ve Kırsal Bölgelerin Modernizasyonu ve Yeniden Yapılandırılması Meyve ve Sebze Piyasası Deseği Taze Meyve ve Sebze Piyasasında Mali Desek Sisemi Meyve ve Sebze İşlenmesi İçin Mali Desek Sisemi AB Üyeliği Sonrası Polonya Tarımının Genel Görünümü Polonya Ülke Örneği Türkiye Değerlendirmesi Tarımsal Yapı Benzerlikleri Müzakere Sürecine Hazırlık-Türkiye ye Yönelik Çıkarsamalar SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ...160

12 ix KISALTMALAR LİSTESİ AB : Avrupa Birliği AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AMA : Polonya Tarım Piyasası Kurumu AMECO : Avrupa Komisyonu Yıllık Makroekonomi Veri Tabanı APA : Polonya Tarımsal Mülkiye Kurumu ARMA : Polonya Tarımın yeniden Yapılandırılması ve Modernizasyonu Kurumu CIF : Mal Bedeli, Sigora ve Navlun CBOS : Polonya Kamuoyu Araşırma Merkezi CoAM : Avrupa BirliğiTarım Bakanları Konseyi COPA : Avrupa Birliği Tarımsal Organizasyonlar Komiesi CSM : Uluslar arası İlişkiler Merkezi DPT : Devle Planlama Teşkilaı DTÖ : Dünya Ticare Örgüü EAFRD : Avrupa Kırsal Kalkınma Tarımsal Fonu EUROSTAT : Avrupa Birliği İsaisik Kurumu FAO : Birleşmiş Milleler Gıda ve Tarım Örgüü FAPA : Tarımsal Desek Programları Kurumu FEOGA : Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garani Fonu GATT : Gümrük Tarifeleri ve Ticare Genel Anlaşması GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYH : Gayri Safi Yuriçi Hasıla GUS : Polonya İsaisik Kurumu ISPA : Kaılım Öncesi Yapısal Poliikalar Aracı KBGSYH : Kişi Başına Gayri Safi Yuriçi Hasıla KRUS : Polonya Tarımsal Sosyal Sigora Kurumu MDAÜ : Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgüü OTP : Orak Tarım Poliikası PHARE : Polonya Macarisan Ekonomik Yeniden Yapılanma Fonu PLN : Polonya Para Birimi (Zloy) PSE : Tahmini Üreici Deseği

13 x SAPARD SOP TFV TKBG TÜFE : Tarımsal ve Kırsal Kalkınma için Özel Eylem Programı : Sekör Eylemsel Programı : Toplam Fakör Verimliliği : Tarımsal Kişi Başına Gelir : Tükeici Fiyaı Endeksi

14 xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. OTP Öncesi Üye Ülkelerdeki Tarım Poliikasının Durumu...6 Tablo 1.2. Seçilmiş Avrupa Ülkelerinde Temel Tarımsal Veriler ( )...8 Tablo 1.3. DTÖ Tarım Anlaşmasının Yapısı...18 Tablo 1.4. AB de Tarımsal İşlemelerin Sayısı ve Oralama Büyüklükleri...19 Tablo 1.5. Berlin Zirvesi Sonrası (Gündem 2000) Orak Piyasa Düzenlemelerine Göre Liselenen Ürünler...26 Tablo 1.6. FEOGA Fonlarının Ülkelere Göre Dağılımı ( )...31 Tablo li Yıllarda Yeni AB Üyesi Ülkelerde Tarımsal İsihdamın Gelişimi (2000=100)...33 Tablo 1.8. AB Ülkelerinde Tarımsal Gelirin Gelişimi (Reel Fakör Gelirleri Endeksi).34 Tablo Arası AB de Tarımsal Gelirin Gelişim Süreci (2007=100)...35 Tablo Bikisel Ürünler Reel Fiya Eğilimi (2000=100)...38 Tablo Hayvansal Ürünler Reel Fiya Eğilimi (2000=100)...39 Tablo AB 27 Birlik Dışı Tarımsal Ürünler Dış Ticare Dengesi (Milyon Euro)...41 Tablo 2.1. AB 25 de Mulak Yakınsama ( β Yakınsaması Sonuçları)...44 Tablo 2.2. AB 25 de Tarımsal Kişi Başı Gelir Mulak Yakınsama ( β Yakınsaması Sonuçları)...45 Tablo 2.3. Tarım Seköründe TFV Ölçümü Lieraür Özei...49 Tablo 2.4. AB Üyesi Ülkelerinde Tarım Seköründe Toplam Fakör Verimliliği (TFV) ve Bileşenleri Oralama Değerleri ( )...52 Tablo 2.5. Benzemezlik (Dissimilariy) Marissi...56 Tablo 3.1. Geçiş Döneminde Polonya Ekonomisinin Görünümü...60 Tablo 3.2. AB Sürecinde Polonya Ekonomisinin Genel Görünümü...61 Tablo 3.3. Polonya ya Sağlanan AB Deseklerinin Gelişimi...63 Tablo 3.4. II. Dünya Savaşı Sonrasında Tarımsal Arazilerin (%) Dağılımın Gelişimi..69 Tablo 3.5. Geçiş Öncesi Polonya Tarımın Yapısı (1988)...72 Tablo Arası Özel Tarımsal İşlemelerin Büyüklük Sınıflandırmasına Göre Dağılımı...73 Tablo Tarihleri Arasında ARMA Tarafından Dağıılan Fonlar (milyon PLN)...80

15 xii Tablo 3.8. Tarım PSE (Tahmini Üreici Deseği) Oranları (%)...81 Tablo 3.9. SAPARD Çerçevesindeki Deseklemelerin Tedbirlere Göre Dağılımı...84 Tablo Sekörlere Göre Ayrılmış Tedbir 1 Alında Karara Varılan Sözleşmeler ve Yürürlüğe Konulmuş Ödemeler...85 Tablo Sekörler Göre Ayrılmış Tedbir 2 Alında Yapılan ve Uygulana Sözleşmeler Tablo Sekörlere Göre Ayrılmış Tedbir 3 Alında Yapılan ve Gerçekleşen Sözleşmeler...87 Tablo Tedbir 4 Alında Onaylanan Sözleşmeler ve Yapılan Ödemeler...88 Tablo Polonya da Tarımsal Alanlara Yapılan Doğrudan Ödemelerin Mikarı (Milyon EUR)...90 Tablo Kırsal Kalkınma Planının Mali Desek Tablosu (milyon EUR)...93 Tablo Erken Emeklilik Ödemesinin Hesaplanma Yönemi...95 Tablo Sekör Eylemsel Programı (SOP); Gıda Sekörü ve Kırsal Bölgelerin Modernizasyonu ve Yeniden Yapılandırılması Tablo Arası Yıllık Oralama Makro Tarımsal Büyüklükler Tablo Polonya ve Türkiye de Bikisel Ürün Bazında Verimliliklerin Gelişimi (hg/ha) Tablo Polonya ve Türkiye de Hayvansal Ürün Bazında Verimliliklerin Gelişimi.116

16 xiii ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1. AB Sü Ürünleri Sokları (Bin Ton)...14 Şekil 1.2. OTP Büçesini Dağılımı ( )Şekil 1.3. FEOGA Büçesinin Gelişimi...19 Şekil 1.3. FEOGA Büçesinin Gelişimi...28 Şekil 1.4. FEOGA nın Toplam AB Büçesindeki Payının Gelişimi...29 Şekil 1.5. AB Ülkelerinde Tarımsal Arazilerin Büyüklüğü (1000 Hekar)...35 Şekil 1.6. AB Ülkelerinde Tarımsal İşleme Sayısı (1000)...36 Şekil 1.7. AB Ülkelerinde Oralama Tarımsal İşleme Büyüklüğü...37 Şekil 1.8. AB 27 Tarımsal Ürünler Dış Ticarei (Milyon Euro)...39 Şekil 2.1. EU 25 LNKBG σ Yakınsaması...45 Şekil 2.2. :EU 25 LNTHBG σ Yakınsaması...46 Şekil 2.3. Kümülaif TFV Gelişimi...53 Şekil Yılları Arasında Avrupa Birliğinin Kırsal Kalkınma Deseklemelerin Dağılımı...64 Şekil Yılları Arasında SAPARD ın Ülkelere Göre Dağılımı...67 Şekil Yılında Geçiş Ekonomilerinde Tarımsal Alanların Özel Kullanımı (%)...72 Şekil 3.4. Canlı Hayvan Soklarındaki Gelişim...75 Şekil 3.5. E Fiyalarındaki Gelişim...76 Şekil 3.6. Polonya da Tahıl Üreimi...77 Şekil 3.7. Tahıl ürünlerinde Hekar Başına Verim (kg/hekar)...77 Şekil 3.8. Polonya da Tarımsal Kamu Kurumları...78 Şekil 3.9. Tedbir 2 Alında Yapılan Sözleşmelerin Arazi Büyüklüğü Açısından Dağılımı...87 Şekil Hekar Başına Ödeme (EUR/hekar)...90 Şekil Hekar Başına Ödeme (PLN/hekar)...91 Şekil AB 25 Ülkerlerinde Tarımsal İsihdamın Payı (%) Şekil Polonya da Tarımsal İşgücünün Gelişimi (1000 kişi) Şekil Tarımsal Üreim Değerleri (milyon PLN) Şekil Ekilebilir Oralama Arazi Fiyaları Şekil Polonya Tarımsal Dış Ticarei...107

17 xiv Şekil Polonya ve Türkiye de Tarımsal İşlemelerin Büyüklüklerine Göre Dağılımı (%) Şekil Polonya ve Türkiye de Tarımsal İşlemelerin Büyüklüklerine Göre Arazilerin Dağlımı %)...112

18 xv EKLER LİSTESİ EK 1: Roma Anlaşması nın Tarım ile ilgili Maddeleri EK 2: Yakınsama Analizi EK 3: Malmquis Toplam Fakör Verimliliği Endeksi...157

19 1 GİRİŞ Avrupa ülkeleri II Dünya Savaşı sonrasında hızlı bir ikisadi yapılanma sürecine girmişir. Bu yapılanma sürecinde savaş yıllarının yaraığı sorunlara karşı daha ekin önlemlerin alınması için çalışılmışır. Gerek savaş dönemi gerekse savaşın hemen ardından oraya çıkan en önemli sorunlardan birisi gıda arzı güvenliğinin sağlanması olmuşur. Sraejik sekör olarak kabul edilen arım sekörü, günümüze kadar gelen süreçe desekleme poliikalarından yüksek derecede faydalanmışır. Avrupa Birliği Orak Tarım Poliikası nın (OTP) kuruluşunda, arımsal arzın arırılmasına yönelik poliikalar ağırlık kazanırken, 1980 lerde meydana gelen arım ürünlerindeki aşırı fazlalıklar, OTP da yapısal poliikalara yönelik değişimleri zorunlu kılmışır.1980 li yıllarda Topluluğun arım sorununa yönelik yapığı çalışmalar yeerli görülmemekle birlike 1990 ların başlarında arışmalar devam emişir 1992 yılında OTP de kuruluşundan bu yana en köklü reform harekei yapılmışır. MacSharry Reformu olarak adlandırılan bu reform sonrasında, kırsal kalkınma deseklemelerinin önemi armışır. Devam eden süreçe, gerek doğrudan gelir deseği gerekse kırsal kalkınma deseklerin arması, OTP nin yönünü arımsal arzı arırmaya yönelik poliikalardan, AB içindeki gelir dengesizliklerini azalmaya yönelik poliikalara doğru bir geçişi başlamışır. Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerine yönelik genişleme süreciyle beraber, 26 Mar 1999 arihinde Berlin de Gündem 2000 adı alında yapılan Avrupa Konseyi oplanısıyla, OTP na yönelik yeni düzenlemeler yapılmışır. Ekonomik ve arımsal yapı olarak mevcu AB üyesi ülkelerden oldukça düşük verimlilik düzeyine sahip yeni aday ülkelerin uyumlaşırma süreciyle birlike, OTP nin kapsamı oldukça genişlemişir. AB nin 2004 yılındaki genişlemesiyle birlike, yeni üye ülkelerin OTP ye uyumları ve arımsal verimliliklerinin önceki üyelerin oralamasına yakınsamasına yönelik poliikalar önem kazanmışır. Diğer arafan, AB üye ülkeleri arım sekörleri arasında, coğrafi koşullar, arım seköründe faaliye göserenlerin nielikleri, kullandıkları yönemler, pazara uzaklıkları gibi pek çok nokada önemli ölçüde farklılıklar bulunmakadır. Bu çalışmanın önemli bir amacı, ülkelere göre aynı girdi mikarlarıyla verimliliğin yıllara göre gelişimi göserip, yapısal poliikaların başarısını da gösermekedir

20 2 AB nin dayandığı emel değerleri oraya koyan Roma Anlaşma sının OTP nın amaçlarına yönelik olarak; Teknik ilerlemelerin eşviki, arımsal üreimin makul gelişiminin sağlanması ve üreim fakörlerinin, özellikle de işgücünün opimal kullanımı ile arımsal verimliliğin arırılması. ilk sırada yer almaka ve günümüzde de geçerliliğini sürdürmekedir. Özellikle, arımsal işgücünün oplam işgücü içindeki payı, OTP nın oluşurulmasından günümüze, önemli derecede azalmışır. Aynı dönemde arımsal ürünlerin arz eksikliği oradan kalkıp, özellikle verimlilikeki arışlardan dolayı arımsal arz fazlalığı oraya çıkmışır. Zaman içersindeki verimliğin değişimi, ülkeler ve bölgeler arasındaki verimlilik farklılıkları, büyüme eorisi ve kalkınma ikisadının emel konularından birisi olarak süregelmişir. Gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler arasındaki farklar incelendiğinde, ekonominin genel yapısı ve kaynakların kullanımından kaynaklanan, verimlilik farklılığı görülmekedir. Lieraürde, AB am üyeliğinin genelde üye ülkelerin ekonomilerine poziif kakıları olduğu yönündedir. AB uyum sürecinde sekörel bazda, bir çok uyumlaşırma reformları yapılmakadır. Bu çalışanın amacı, AB enegrasyon sürecinde am üye ve aday ülkelerde arımsal gelirdeki değişimi ve birbirlerine olan yakısama veya ıraksamayı araşırmak, bu süreçe oplam fakör verimliliğinin nasıl bir seyir izlediğini inceleyerek yakınsama veya ıraksama ile ilgili bağlanısını araşırmak ve son olarak yapısal olarak Türkiye ye yakın bir ülke örneği belirlenerek bu ülkedeki AB uyum sürecindeki gelişmeler ayrınılı olarak incelenerek Türkiye için çıkarsamalar oraya koymakır. Bu yönü ile çalışmamız enegrasyon eorisi, verimlilik ve üle karşılaşırmalarını yaparak hem ikisa eorisi ile ilişkilidir, hem de lieraüre bu açıdan kakı sağlaması amaçlanmakadır. Bu çalışmanın birinci bölümünde, AB Orak Tarım Poliikasının arihsel gelişim süreci ve günümüzdeki yapısı incelenecekir. AB nin kuruluşundan günümüze, en yüksek deseklemenin sağlandığı arım sekörüne yönelik poliikalar, zamanının gereksinimlerine göre değişim gösermişir. 6 kurucu üyede başlayan OTP, günümüzde 27 ülkeyi kapsayan, bölgesel farklılıkların yüksek olduğu bir Birliğe uygulanmaya çalışılmakadır. Dolayısıyla da, bölgesel farklıklıları azalmaya ve bağlı olarak da arımsal verimlilike geri kalmış bölgeleri daha ileri düzeylere aşımaya yönelik poliikalar önem kazanmışır.

21 3 Çalışmanın ikinci bölümünde, AB üyesi ülkelerde arımsal gelir ve arımsal verimlilik yakınsamaları incelenecekir. Tarihsel açıdan bakıldığında, AB üyeliği yeni üyelerin refah düzeylerinin arışında ekili olmuşur. Bununla birlike, 2004 yılında gerçekleşen AB nin en büyük genişlemesinin, yeni üyeler üzerindeki ekileri üzerindeki arışmalar güncelliğini korumakadır. AB nin yeni üyelere yönelik OTP ye uyum çalışmaları, 2000 li yılların başlangıcındaki adaylık süreciyle başlamış olup, am üyeli süreciyle de devam emekedir. Çalışmada, AB ye 2004 de am üye ile önceki am üyeler iki ayrı gruba ayrılarak, oplam fakör verimliliklerindeki gelişim incelenecekir. Çalışmanın son bölümünde, AB ye 2004 de am üye olan Polonya ülke örneği incelenecekir. Polonya, AB üyesi ülkeler içersinde arımsal isihdamın en fazla olduğu ülke olmasının yanısıra, Türkiye nin arımsal yapısıyla benzerlikler aşıdığı sık sık belirilmekedir. Polonya nın AB üyeliği sürecinde, arım sekörüne yönelik poliikalar, yeni aday ülkeler için de önemli çıkarsamaları beraberinde geirebilecekir yılında ekonomik ve siyasi alanda dönüşüm geçiren Polonya, geçiş ülkeleri arasında AB ile enegrasyon sürecine giren ülkelerdendir. Polonya yı diğer (slovenya hariç) geçiş ülkelerden ayıran öenmli bir noka arım seköründeki mülkiye ile ilgilidir. Serbes piyasa ekonominse geçiş öncesinde de, arımsal işlemelerin önemli kısmı (%77) aile işlemelerinden oluşmakaydı. Dolayısıyla, Polonya da devlee ai arım alanlarının özelleşirilmesi, AB üyesi olan diğer geçiş ekonomilerindeki kadar önemli bir durum oluşurmadığı söylenebilir. Polonya arımının genel çerçevesine bakıldığında, AB içinde en fazla arımsal isihdama sahip olması ve oralama arımsal işleme büyüklüğünün oldukça düşük olması göze çarpmakadır. Dolayısıyla, AB uyum sürecinde arım poliikalarının ekin olarak kullanılması için ekin arım kurumlarına ihiyaç duyulmuşur. Polonya da, AB sürecinden önce kurulan faka AB süreciyle yeniden yapılandırılan ARMA (Tarımının Yeniden yapılandırılması ve Modernizasyonu Kurumu) bu görevi ekin olarak yerine geiren bir kurum olarak ön plana çıkmakadır. AB üyelik sürecinde, Polonya deneyimin Türkiye için oraya koyduğu başlıca çıkarsamalarda, müzakere sürecine arım sekörünü ayrınılı olarak göseren ve güncelleşrilmiş isaiksel alyapının oluşurulması, AB deeklemelerinden ekin olarak

22 4 faydalanılabilmesi için, gerek ödeme kurumu gerekse yöneici kurum olarak idari alyapının sağlanması ön plana çıkmakadır. Bu gerekli alyapının olşurulması ve arım sekörünün emsilcilerinin müzakere sürecinde ön planda yer alması, Türk arımının bu süreçe OTP poliikalarının meydana geirebileceği değişimlerden olumlu bir şekilde ekilenmesini sağlayabilecekir.

23 5 I. BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİNDE TARIM POLİTİKASI 1.1. Orak Bir Tarım Poliikasını Doğuran Nedenler Avrupa ülkeleri II Dünya Savaşı sonrasında ikisadi, siyasi, sosyal ve külürel çok hızlı bir yapılanma sürecine girmişir. Bu yapılanma sürecinde savaş yıllarının yaraığı sorunlara karşı daha ekin önlemlerin alınması için çalışılmışır. Gerek savaş dönemi gerekse savaşın hemen ardından oraya çıkan en önemli sorunlardan birisi gıda arzı güvenliğinin sağlanması olmuşur. Sraejik sekör olarak kabul edilen arım sekörü, günümüze kadar gelen süreçe desekleme poliikalarından yüksek derecede faydalanmışır. Hofreiher (2007) 1948 yılından iibaren, Marshall Planı adı alında yapılan dış deseğin, sermaye birikimi (makine, bina, canlı hayvan) eksikliğini gidermede önemli bir fakör olduğunu belirmekedir. Kendi kendine yeerlilik amacında olan emel deseklerden birisi üreicilere sağlanan uluslar arası düzeyin üsündeki fiya garanisidir. Bu durum çifçilerin naki akımını gelişirmiş, yaırım yapacak konuma gelmelerini sağlamış ve dolayısıyla da üreim kapasielerinde arışlar meydana gelmeye başlamışır. Tarım sekörü, Avrupa Ekonomik Topluluğunun kuruluşundan iibaren (1957), ekonomi ve icare poliikasında merkezi bir rol oynamışır. Pezaros (1998) e göre bunun nedenleri: Birinci olarak, arımsal faaliyeler genelde Avrupa sosyal ve külürel hayaının en önemli paramerelerinden biri olarak sayılmakadır. İkinci olarak, arım sekörü arihsel olarak Avrupa ulusları ve devleleri arasındaki gerilimlerin önemli bir kaynağı olmuşur. Üçüncü olarak, Avrupalı çifçiler, Avrupa demokraik siseminin parlamener rejiminde önemli bir poliik ağırlığı olmuşur ve halen devam emekedir. En önemli neden olarak belirilen dördüncü neden ise, savaş sonrası yıllarda ve II. Dünya Savaşının rajik ecrübesinden sonra, çoğu Avrupa devlei için sraejik seçim gıda güvenliğine hızla ulaşılması ve garani alına alınması olmuşur. Bu hedefe de zaman içinde ulaşıldığı söylenebilir. Sanayileşmiş olan üye ülkeler, mevcu gıda açığını kapamak amacıyla, bir yandan, arımda girdi ve eknolojik kullanımı yaygınlaşırmak

24 6 sureiyle verimliliği arırırken, öe yandan da pazarlama imkan ve şarlarını gelişirmeye ağırlık vermişlerdir (Karabağlı,1989,9) Fennel (1979) e göre, bir Avrupa Ekonomik Topluluğu nun oluşurulması fikrinde arımın yer alması açık bir gereksinimdi. Bunun en önemli nedenleri; arımın başlıca isihdam alanı olması; önemli derecede sekördeki gelirlerin arırılması ihiyacı; arımda devle müdahalesinin büyüklüğü, ve özellikle geleneksel yönemlerle ulaşılması zor olan orak bir pazar amacı meydana geirmişir Avrupa Birliğinde Tarım Poliikasının Oraya Çıkışı Günümüzde 27 üyeden oluşan Avrupa Birliğinin kurumsal emelleri, 6 ülkenin ilk önce Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu ve daha sonra Avrupa Ekonomik Topluluğu nu kurmasıyla aılmışır li yıllarında Topluluk üyelerinin arım poliikaları günümüzdeki OTP dan oldukça farklı amaçları bulunmakaydı. Tablo 1.1 de AET nin kurucu 6 üye ülkenin OTP öncesi arım poliikalarını gösermekedir. 6 ülke farklı arımsal amaçlar ve bu amaçlara ulaşmak için farklı rejimlere sahip olmakla beraber, genelde ülkelerin orak amacının arımsal üreimi arırmak olduğu söylenebilir. Belçika Tablo 1.1: OTP Öncesi Üye Ülkelerdeki Tarım Poliikasının Durumu ÜLKE Poliika amaçları Poliika Rejimi Tarımsal işgücünün (Yüksek) Fiya poliikası ve göçmesiyle öncelikli olarak ihala konrolleri İhala konrolleri ve arımsal arazilerin gelirlerinin ihraca desekleri ile birlike piyasa güvenliğinin sağlanması düzenlemeleri aracılığıyla (yüksek) fiya poliikası Fransa Almanya Tarımsal arazilerin gelirlerini ve ödemeler dengesinin sağlanması için üreimin arırılması Tarımsal arazilerin gelirlerinin korunması ve ükeiciler için adil gıda fiyalarının sağlanması için daha yüksek ekinlikle beraber arımsal üreimin arırılması. Kırsal alyapıyı gelişirmek. (Yüksek) İhala konrolleri ve ihraca deseklemeleri ile birlike piyasa organizasyonu vasıasıyla fiya poliikası (yüksek) (Yüksek) Yapısal Poliika birleşirilmiş fiya poliikası ile

25 7 Tablo 1.1. Devamı İalya Lüksemburg Hollanda Tarımsal üreimi arırmak, verimliği yükselmek ve arımsal arazilerin gelirlerini korumak için arazi reformunu deseklemek Tarımsal arazilerin gelirlerinin korunması için verimliliği ve üreimi arırmak Ulusal refaha en geniş biçimde kakı sağlamak için arıma imkan veren şarların sağlanması Yuriçi ve uluslararası icarein her ikisinde devlein yer alması. Tüm arımsal arazileri faka özellikle güney bölgeler için kredi faaliyelerini içeren geniş çaplı yapısal poliikalar (Yüksek) İhala konrolleri ile piyasa organizasyonu boyunca fiya poliikası (Belirli fiya düzeylerini aşamazdı) Fiya poliikası, ihala konrolleri ve ihraca deseklemeleri. Geniş ölçüde yapısal poliikalar. Kaynak: Zobbe, H. (2001), The Economic and Hisorical Foundaion of The Common Agriculural Policy In Europe, The Royal Veerinary and Agriculural Universiy Food and Resource Economic Insiue, Unis of Economics Working Papers 2001/12, Denmark Avrupa da savaş yıllarında gıda güvenliği konusunda yaşanan sıkınılara karşın, farklı arımsal yapı ve poliikalar, ülkeleri arım alanında orak hareke emeye zorlamışır li yılların başlangıcından iibaren, Avrupa Konseyi Danışma Meclisi nin öncülüğünde arımda orak bir piyasanın oluşurulması yönünde çalışmalar başlaılmışır yılları arasında yapılan bir dizi görüşmede, bu konuda çeşili ülkelerce hazırlanan öneriler ele alınmış, ancak oluşurulacak orak piyasanın saüsü, hangi kuruma bağlı olacağı ya da bağımsız mı olacağı konularında anlaşmaya varılamamışır. (Erakan ve Ören,2005,1) Topluluğun kuruluş yıllarında, arımın gerek GSYH, gerekse oplan işgücü içindeki payı günümüz oranlarına oldukça yüksek olup, arımsal dış icareinde genelde açık vermişir. Tablo 1.2 de görüldüğü gibi 1955 yılında Fransa da GSYH nın %9,7 sini, işgücünün de %40 gibi yüksek bir oranının arım kesimi oluşurmuşu yılına gelindiğinde bu oranlar sırasıyla %1,7 ve %3,8 olarak gerçekleşmiş olup değişimin ne kadar büyük olduğu görülmekedir. Diğer ülkelerde de aynı yüksek değişim gerçekleşmiş olup arımın GSYH içindeki payı %1-2 ve alına düşmüşür. Topluluğun kuruluş yıllarında, arımsal kesimin bu kadar yüksek oranlara sahip olmasına rağmen öncelikli sorun olarak arz güvenliği oraya çıkmışır. Günümüz

26 8 şarlarında ise, arımsal oranların düşmesine rağmen, arz fazlalığı önemli sorunları beraberinde geirmişir. Tablo 1.2: Seçilmiş Avrupa Ülkelerinde Temel Tarımsal Veriler ( ) Belçika 1 Lüksemburg Hollanda Almanya Fransa İalya Tarımın GSYH İçindeki Payı (%) ,9 9,3 11,4 8,0 11,4 20, ,3 7,6 10,5 6,0 9,7 15, ,8 0,3 1,7 0,6 1,7 1,9 Tarımın İşgücü Payı (%) ,3 19,4 13,2 18,5 26,9 40, ,6 16,4 11,5 14,0 22,4 32,8 Toplam İçindeki ,1 1,7 3,3 2,3 3,8 4,1 Tarımın Toplam Dış Ticare İçindeki (%) Payı ( Oralama) İhraca 5,4 33,6 2,8 14,9 22,6 İhala 17,2 19,6 32,9 29,2 20,6 Tarımsal Ürünlerde Oralama Ne Dış Ticare ( Oralamaları ile 1000 USD) -386,4 +310,0-2124,6-836,0-114,2 AET (6) 11,5 9,0 21,2 17,5 15,9 23,9 İngilere 4,8 4,0 0,4 4,6 4,3 1,4 6,5 41,8 Danimarka 18,4 14,4 1,2 24,9 21,2 3,2 65,7 20,3-4013,6 +502,2 Kaynak: Zobbe, H. (2003), The Economic and Hisorical Foundaion of The Common Agriculural Policy In Europe, The Royal Veerinary and Agriculural Universiy Food and Resource Economic Insiue, Unis of Economics Working Papers 2001/12, Denmark ve EUROSTAT veri abanından derlenmişir. Avrupa Ekonomik Topluluğu nun hukuken ve fiilen uluslar arası bir kuruluş nieliği 1 Ocak 1958 yılında yürürlüğe giren Roma Anlaşmasıyla başlamışır. Roma Anlaşması, Avrupa Birliği nin dayandığı emel değerleri üsü kapalı ve açık bir şekilde oraya koyan emel doküman nieliğindedir. Anlaşma zaman içinde değişikliklere uğramasına rağmen, bu değerler değişime uğramamışır (Türkan,2003,31). Roma Anlaşması ayrıca, AB nin ümünde geçerli olacak arım poliikasının ve orak piyasa düzenlerinin yasal emelini oluşurmakadır (Çakmak ve Kasnakoğlu,2001,15) AET yi kuran Roma Anlaşması 248 maddeden oluşmakadır. Bu Anlaşmasının 38. maddesinden 46. maddesine kadar olan bölümü arım ile ilgili konuları 1 Son 3 süunda Lüksemburg verileri Belçika verilerinin içinde yer almakadır.

27 9 kapsamakadır. Orak arım poliikasının amaçları da 39. maddede belirilmekedir. Tarımla ilgili diğer maddelerin açıklaması EK 1 dedir. Roma Anlaşmasının 39. maddesinde OTP nın amaçları şöyle belirilmekedir: a. Teknik ilerlemelerin eşviki, arımsal üreimin makul gelişiminin sağlanması ve üreim fakörlerinin, özellikle de işgücünün opimal kullanımı ile arımsal verimliliğin arırılması, b. Tarımda çalışanların kişi başına gelirlerinin arırılması ile arımsal nüfusu uygun bir yaşam düzeyine geirmek, c. Piyasaların isikrarlı duruma geirilmesi, d. Tarımsal arzın emininin güvence alına alınması, e. Tarımsal arzın ükeicilere uygun fiyalarla ulaşmasının sağlanması. OTP nın emelleri Roma Anlaşmasıyla aılmasına rağmen uygulanmaya başlanması ilerleyen yıllarda olmuşur. Roma Anlaşmasının imzalanışında, Anlaşmaya imza koyan alı ülkenin arım poliikaları birbirinden farklı ve çelişkiler içermekeydi; çünkü çok yönlü ekonomilere ve Kuzey Denizi nden Akdeniz e uzanan çok değişik arımsal yapılara uymak zorundaydı. Bazı ülkeler arzın ve alebin serbes mekanizmasını savunuyorlar, başka ülkelerse daha korumacu sisemler gelişiriyorlardı (Durmuş,1977,9). Dolayısıyla bu farklı bölgeler arasında orak bir arım poliikasının oluşurulması uzun süren görüşmeler sonucu uygulamaya geçebilmişir. Avrupa Ekonomik Topluluğu Orak Tarım Poliikasının uygulanması Ocak 1962 yılında başlamışır. Bu farklı poliikaların uyuşmasının hemen hemen imkansızlığı oraya çıkığından, yeni poliikalar bulmak gereki. Aslında Roma anlaşması yalnızca hedefleri ve uyulacak yönemleri anımlıyordu. Bu durumda, üye ülkelerin ümüne orak yeni bir arım poliikası bulmak Topluluğun kuruluşlarına düşüyordu. (Durmuş,1977,9) 1.3. OTP nin Gelişimi ve Reformlar 1950 lerde Avrupa içinde arımsal ürünlerin icarei yoğun bir şekilde arışılmışır (Ludlow,2005,350). Roma Anlaşmasına doğru önemli bir adım 1955 yılında

28 10 Messina da düzenlenen konferansır. Bu konferansa Avrupa Ekonomik Topluluğu (EEC) üyesi 6 ülke orak bir pazarı kapsayan bir Birleşik Avrupa ya yönelik çalışma konusunda aynı fikre varmışlardır. (Hofreiher,2007,7) Devam edilen çalışmalar neicesinde arım sekörünü de kapsayan Spaak Raporu 29 Mayıs 1956 yılında 6 üye ülke arafından onaylanmışır Spaak Raporunda genel sorunlarla beraber, piyasa isikrarı ve gıda sağlığı, üreici çifçilerin gelir düzeylerini daha uygun hale geirmek, arım arazilerinin kademeli olarak düzenlenmesi yer almaka ve çoğu günümüze kadar halen devam eden şu konuları ele almışır ( Hofreiher,2007,8) Yerli üreim ve uzmanlaşmayı göz önüne alan ve kendi kendine yeerlilik sağlayan opimal oran ne olmalıdır? Çoğunluğu oluşuran aile işlemelerine ileri eknoloji ve örgüsel gelişim nasıl akarılabilir? Tarımsal alanlardan ayrılacak işgücüne arım dışı sekörlerde yeerli çalışma imkanları nasıl sağlanabilir? Hangi ürünlere hangi derecede fiya isikrarı müdahalesi gerekmekedir? Fennel (1979)'a göre, bir ekonomik ve siyasi birlik amacıyla kurulan AET için, arımın varlığı bir zorunluluk olup, bunun nedenleri şu şekilde sıralanabilir: Birincisi, arım sekörü en büyük isihdama sahip olması, ikincisi sekörde gelirlerin yükselilmesi çok büyük bir ihiyaçı, üçüncüsü büyük devle müdahalelerinin varlığı özellikle geleneksel yönemlerle ulaşılması zor olan orak bir pazarı sağlamışır. Bu nenlerden dolayı, Spaak raporunu hazırlayanlar bu yeni poliikanın oluşumunda arıma önem vermişlerdir. Spaak Raporunda arım ürünlerinde orak bir pazarın oluşurulması için üç koşulun yerine geirilmesi zorunlu görülmüşür. Birincisi, üye ülkeler arasında normal icare engellerini kaldırmak yeerli değildir. Bunun yanında, koalar, gümrük vergileri, mevsimlik kısılamalar, fiya belirlemeleri ve ihraca sübvansiyonları gibi icare üzerine ekili olan diğer uygulamalar da kaldırılmalıdır. İkincisi, üye ülkeler ulusal arım poliikalarından vazgeçmeli ve orak bir arım poliikası izlenmelidir. Üçüncüsü ise

29 11 eknik alanlarda, fiya düzeylerinde ve arımsal girdi sanayilerinde maliye farklılıklarına neden olan uygulamalarda uyum için bir geçiş dönemi gereklidir. Spaak Raporu nda yer alan bu görüşler, Roma Anlaşması ndaki arımla ilgili hükümlerin de esasını oluşurmuşur. Ancak Roma Anlaşması görüşmelerinde, öngörülen gümrük birliği, araflar arasında önemli bir anlaşmazlığa neden olmazken, arım ürünlerinde orak pazarın oluşurulması ciddi arışmalara yol açmışır (Erakan ve Ören,2005,1; Fennel,1979,5-6) ların sonlarına kadar, fiya deselemeleri OTP alında yürüülen desekleme poliikalarının emel aracı olmuşur. Her yıl alınan emel kararlardan birisi hangi desekleme fiyalarının belirleneceği konusunda olmuşur (Ackrill,2000,49). OTP ye yönelik ilk reform harekei, alebin arzı karşılayamadığına yönelik eleşirilerin yer aldığı 1968 arihli Manshol Planı olarak kabul edilmekedir (Koaser ve El-Agraa,2003,398; Hofreiher,2007,17). Reform planı, başa Fransa olmak üzere üye ülkelerce eleşirilmiş ve kabul edilmemişir. Ancak söz konusu aslak zaman içerisinde yumuşaılarak diğer reformlara emel oluşurmuşur (Tekelioğlu,2003,168). Manshol Planı nın emel önerileri şunlardır (Sead,2007,41) Parasal eşvikler kullanılarak, erken emeklilik, alernaif iş imkanları (özellikle yerel bölgelerde) için meslek içi eğiim uygulamaları yollarıyla 1970 li yıllarda arım seköründeki nüfusun yaklaşık yarısının sekörden ayrılmasının eşvik edilmesi, Tarımsal ve yarı arımsal bölgelerde yeni iş olanaklarının yaraılmasının kolaylaşırılması ve projelerin deseklenmesi, Çifçilerin en düşük ekin ölçeğe ulaşması 2 için, daha çok arazi vb vasıasıyla kalkınmalarının deseklenmesi, Kamu yaırım deseklemelerinin, sadece birliklere üye olan arımsal işleme veya çifçilere sağlanması, 1980 yılı iibariyle en az 5 milyon hekar arazide (yaklaşık %7) arımsal üreimden vazgeçilmesi ve kullanılmaka olan bu arazilerin büyük kısmın orman için ve geri kalanında dinlenme merkezleri için ayrılması, 2 Sead (2007), düşük ekin ölçek için ne bir büyüklük belirmemekle birlike, örneğin ekim için hekar, sü sığırcılığı için büyük baş hayvan olarak varsayılabileceğini belirmişir.

30 12 Topululuk genelinde sü sığırcılığında 3 milyon adelik (yaklaşık %14) bir azalma için desekleme primleri ve diğer ödemelerin azalılması Düzenli saış için, üreici birliklerinin oluşumunun deseklenmesiyle birlike pazarlama koşullarında iyileşirmeler yılında İngilere ve İrlanda nın kaılımıyla Topluluk genişleme sürecine girmişir li yıllar Topluluğun genişlemesiyle beraber arım üzerindeki arışmaların da arığı yıllar olmuşur. Tarımsal deseklemeler Topluluk büçesinin önemli bir kısmını kapsaması arışmaların arım üzerinde yoğunlaşmasında önemli bir eken olmuşur. Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garani Fonundan arım kesimine yapılan deseklemelerin oplam Topluluk büçesinde payı 1974 yılında %74 olarak gerçekleşmişir. Dolayısıyla, opluluğun resmi deseklerinin önemli bir kesimi arım kesimine gimişir. Topluluk büçesinden sağlanan deseklemelere ilaveen, ihala yoluyla arımsal ürünlerin fiyalarının düşmesini engellemek için sabilenen fiyalarla, ükeicilerden çifçilere bir kaynak akarımı söz konusu olmuşur (Marsh,1977,603) Topluluğun genişlemesi, üreim arışının dengelemesini ve büçe harcamalarının azalılmasını hedefleyen dar kapsamlı bazı reformların gerçekleşmesine neden olmuşur. İlk reform, 1977 yılında sü ürünlerine geirilen orak sorumluluk vergisidir (coresponsibiliy levy). Faka bu verginin ilk uygulaması oldukça sembolik ve ekisiz olup Topluluğun ihiyaçlarını karşılamakan uzakı (Mahe ve Roe,1996,1314). Orak sorumluluk vergisi, bazı ürünlerde yaşanan arz fazlalığının finansmanında, üreici ile bu maliyei paylaşma amacıyla uygulanmakadır. Üreimin belli bir düzeyi aşması durumunda, bu fazlalığın neden olduğu bazı harcamaların bir bölümünün üreici arafından üslenilmesi isenmekedir. Bu durum, orak fiyalarda ve üreici yardımlarında indirim, belirli bir orandaki fazlalığın elden çıkarılmasında harcamalara kakıda bulunma veya saış koaları olarak anımlanan ve saışın garani edilen mikarlarla sınırlanması şeklinde olmakadır (Saçlı,2007,195) li yıllarda Topluluk ayrıca, iç alebi arırıcı önlemler almışır. Bu deseklemeler arasında endüsriyel arımsal hammadde kullanıcılarına sağlanan deseklemeler, hanehalkı ükeimi için uygun olmayan üreimin hayvan yemine dönüşürülüp ekonomiye kazandırılmasına yönelik önlemler yer almakadır. Bununla birlike Topluluk, devle desekleme programları alında saın alacağı üreim fazlalığı

31 13 ürünlerin kalie sandarları yükselmiş ve saın alım fiyalarını cari müdahale fiyalarının biraz alına çekmişir (Baylis,2002,3). Gerek koruma için konulan yüksek eşi fiyaı, gerekse çifçileri deseklemek için konulan yüksek (garani) desek fiyaları, Topluluk içinde düşük maliyeli işlemelerin ürekenliklerini ve üreimlerini arırmışır. Aynı zamanda, orak büçeden daha büyük pay kapma yarışında girilmişir. Böylelikle Topluluğun bir çok üründe kendine yeerliliği hızla armış, diğer bir ifadeyle ihalaa olan alebi düşmüşür (Akder,1988,11) AB nin dış pazarlara yöneldiği 1980 li yılların dış alebin durgunluğa girdiği bir dönemle çakışması arım icareindeki rekabei daha da serleşirerek adea bir sübvansiyonlar savaşı na dönüşürmüşür. Belirli bir süre sonra, AB ve rakipleri açısından sürdürülemez hale gelen dış pazar mücadelesi ve icari karmaşa 1986 yılında başlayan GATT Uruguay Round ile çözüme göürülmeye çalışılmışır (Şahinöz,2003,3). Paerson (1997), arımsal verimliliği arırmak, arım kesiminde çalışanların gelirini arırmak, arım piyasasına isikrar kazandırmak, arımsal arzın güvenliğinin sağlanması, ükeicilere arımsal ürünleri uygun fiyaa arz emek gibi amaçları olan OTP, konrolü güçleşen aşırı üreim fazlalığını meydana geirdiğini belirmekedir. Bu üreim fazlalığı dünya piyasasına iki yolla ekilemişir. Birincisi, Topluluk a arım ürünleri arzı arım ürünleri alebinden daha hızlı gelişmişir. Bununla birlike, dünya arım fiyalarında hızlı bir düşüş meydana gelmesi, arımsal desek programlarının genişlemesine neden olmuşur lerin başında dünya buğday soku % 70 oranında ararken, dünya buğday fiyaları yılları arasında %44 oranında azalmışır. Dünya piyasasına ikinci eki, Topluluğun sokları azalmak için ihraca eşviklerini arırması olmuşur. İhraca eşvikleri Topluluğun dünya piyasasındaki payını arırırken, rakipleri olan diğer üreicilerin pazar paylarında azalmaya neden olmuşur li yıllarda Topluluğun üzerinde aran baskılardan önemli bir nedende opluluğun genişlenmesinden kaynaklanmakaydı. Topluluğun ikinci genişlemesinin OTP üzerinde ekisi, İngilere, Danimarka ve İrlanda nın kaıldığı 1973 lü yıllara göre muhemelen daha büyük olmasıdır. Ocak 1981 de Yunanisan ın opluluğa girişi ve daha sonra Porekiz ve İspanya nın üyeliği sonucunda, opluluğun GSMH sı yüzde 10 ararken, oplam üreiminin yüzde 25 i oplam nüfusun yüzde 20 si ve arımda çalışanlar oplam arımda çalışanların yüzde 50 si kadar arış meydana geirmişir

32 14 (Tunç,1990,134). İkinci ve üçüncü genişleme aşamaları ile piyasa müdahaleleri daha çok ürüne uygulanmaya başlanmışır. Bir arafan üreim arışını frenlemek için fiyalar sabi uulmaya çalışılırken, diğer arafan fazla üreimin yol açığı soklar dünya piyasalarına akarılmaya başlanmışır. İhraca yoluyla dünya piyasalarında yaraılan arz baskısı dünya fiyalarını düşürürken, bu amaçla yapılan harcamalar da armışır. Bunun sonucu, Topluluk ükeicileri yüksek fiyalarla arımsal ürün saın alırken, vergi mükelleflerinden sağlanan kaynaklarla üçüncü ülkeler ükeicilerine ucuz besin maddesi sağlamak sağlanması arışmaları beraberinde geirmişir (Erakan,1997,22). Topluluk sü ürünleri üreimi 1980 lerin oralarında en üs düzeye çıkmışır. Kurulduğu yıllarda, üreim arzı güvenliği en önemli amaç olarak görülen OTP de, yeni sorun, arz fazlalığı olarak oraya çıkmışır. ereyağı dağları olarak lieraürde yer alan bu aşırı üreim fazlalılığı, Topluluk büçesinde de önemli sıkınıları beraberinde geirmişir Tereyağı 1988 Sü Tozu Şekil 1.1. AB Sü Ürünleri Sokları (Bin Ton) Kaynak: Gargner, B. (1996), European Agriculure, Policies, Producion and Trade, Rouledge Publish, pp. 53, Newyork 1980 lerde gerek arz ve alep dengesizlikleri gerekse de aran büçe maliyeleri, OTP de değişiklikleri zorunlu hale geirmişir. İlk olarak, 1984 yılında, FEOGA Garani harcamalarının % 40 ını oluşuran sü ürünleri sekörüne koa uygulaması geirilmişir yılında ise, sığır ve dana ei ile hububaa yönelik harcamaların giderek arması, İspanya ve Porekiz in üyeliği ile Akdeniz menşeli ürünlerin büçeye geirdiği yük, dünyada arım ürünleri fiyalarının düşmesi ve AB ihraca maliyelerinin yükselmesi

33 15 kapsamlı reformları gerekirmişir. Bu reform çerçevesinde, FEOGA Garani harcamalarının; 1992 yılına kadar yılda en fazla % 1,9 arması ve büçe kaynaklarının arırılması ile OTP nin AB büçesindeki payının azalılması hedeflenmiş, bu sisemin aşırı üreimle bozulmasını önlemek amacıyla, arz-alep dengesini sağlamaya yönelik büçe dengeleyiciler oluşurulmuşur. Bu çerçevede en önemli araç, garani eşiği maksimum garani edilmiş mikar dır. Her bir ürün için, üreimin önceden sapanan eşiği aşması durumunda verilen deseğin oomaik olarak azalılması öngörülmüşür (Varol,2003,2; Hofreiher 2007,17). Tarımsal isikrarlandırıcılar, emel ürünler arasında yer alan sığır ei dışındaki arımsal üreimin yarısından çoğuna uyumlaşırılmışır (USDA Rapor,1999,5). Ancak, bu eşiklerin aşılması durumunda Konsey in büçenin dengelenmesi için yapması gereken fiya indiriminden kaçınması nedeniyle 1988 reformlarının ekisi zayıf olmuş ve sok birikimi engellenememişir. Bununla birlike, OTP nin yapısını esnekleşiren bu reformlar, Garani bölümün FEOGA içindeki payını önemli ölçüde azalmışır (Varol,2003,2) sonunda Topluluk, arım poliikası reformuyla ilgili iki müzakere süreciyle karşı karşıya kalmışır. Birincisi uluslar arası düzeyde devam eden Uruguay Görüşmeleri, ikincisi opluluk düzeyinde devam eden OTP reform görüşmeleridir. Her iki müzakere sürecinde de, 1980 lerde yüksek arış göseren arımsal üreim fazlalıkları ve desekleme harcamaları önemli yer umuşur (Paerson,1997,145) yılları arasında yapısal fonlardaki reformlarla, Avrupa Bölgesel Fonu, Avrupa Sosyal Fonu ve Avrupa Tarımsal Garani ve Yönlendirme Fonunun Yönlendirme Bölümünün çalışmaları koordine edilmişir. Bu yolla kırsal kalkınmanın özendirilmesi ve kırsal oplumda arım sekörünün emel dayanak olma özelliği sürdürmek üzere, kırsal alanda arımsal ve arım dışı ekonomik faaliyelerin çeşilendirilmesi amaçlanmışır. Bu arada işlemelerin modernleşirilmesi, projelerin finansmanı, çifçiliğe yeni başlayan gençlere yardım yapılması, dağlık ve az gelişmiş yörelerde çifçiliğin deseklenmesi, arım ve orman ürünlerinin işleme ve pazarlamasının iyileşirilmesi, arım opraklarının arım dışı amaçlarla kullanımın engellenmesi, çevrenin korunması çalışmaları yürüülmüşür (Erakan,1997,20) li yıllarda Topluluğun arım sorununa yönelik yapığı çalışmalar yeerli görülmemekle birlike 1990 ların başlarında arışmalar devam emişir yılında OTP de kuruluşundan bu yana en köklü reform harekei yapılmışır (Daugbjerk,

34 ,409;Schmi ve Sinabel,2003,3). Nilsson (2000) a göre, reformun yapılmasında iki kısımdan baskı gelmişir. Birincisi, Uruguay Görüşmeleri ve DTÖ oplanıları sürecindeki dışsal baskılardır. İkincisi ise, önemli derecede aran ahıl üreiminin meydana geirdiği içsel ve dışsal sorunlardan kaynaklanan baskılardır. MacSharry Reformu OTP nin yapısını değişirerek, piyasa konrol siseminden doğrudan gelir deseğine doğru sraejik bir dönüşümle başlamışır (Pohl ve Heiduk, 2002,4). Uzun görüşmelerden sonra Mayıs 1992 de şu konularda uzlaşmaya varılmışır (Amey 1992: 167) (3 yıl içinde) yılı iibariyle Topluluk fiya deseklemelerini, ahıllarda %29, sığır einde %15 ve ereyağında %5 oranında azalılması, Maksimum garani mikarının üzerindeki ahıl üreim fazlalığı için orak sorumluk vergisinin kaldırılması, Üreicilerin, cari hedef fiyaı ve indirimli hedef fiya arasındaki farka eşi olacak şekilde doğrudan gelir deseği vasıasıyla zararlarının elafi edilmesi, Ekim alanının %15 ini nadasa bırakan çifçilere üs üse üç yıl boyunca yıllık doğrudan gelir deseği mikarların 25, 35 ve 45 ECUs/m olarak belirlenmesi 3, 1997 yılı iibariyle, sığır ei için saın alım müdahalelerinin %53 oranında azalılması ve fiya deseklemelerin üç yıl içinde %15 oranında azalılmasına karar verilmişir. MacSharry Reformu kırsal kalkınma ve çevresel sandarlara yönelik kararlarda alınmışır. Reform arımsal üreimin sınırlandırılmasına yönelik kararların yanında çifçilerin doğal kaynaklara zarar vermeyen üreimi deseklenmişir. Çifçiler kaı çevre sandarlarıyla sınırlandırılarak aşağıda belirilen şarları yerine geirirlerse mali desek sağlanmışır: Gübre ve arımsal kimya kullanımını önemli derecede azalan ve organik arıma devam eden çifçilere, 3 ECU (European Currency Uni), Avrupa opluluğu ülkeleri arafından 1979 yılında uygulanmaya başlayan Avrupa Para Siseminin bir unsuru olarak oluşurulan para sepeidir. 1 Ocak 1999 yılından iibaren Euro nun kaydi para olarak kullanılmaya başlamasıyla yürürlüken kaldırılmışır.

35 17 Daha kapsamlı ürün yeişiriciliği veya canlı hayvan besiciliğine yönelenlere, Kırsal kesimde yaşayanların gelirlerini arırmaya, Çevresel nedenlerle uzun dönemli oprağını nadasa bırakanlara, Kamuya yönelik eğlence ve dinlenme alanlarının oluşurulmasına yönelik deseklemeler öngörülmüşür reformunda elverişli ekim alanı kavramı gelişirilmişir. Bunun amacı, daha önceden arımsal üreim yapmaya elverişli olmayan alanların programdan faydalanmasını önlemekir. Bu ür arım alanlarının üreim ve büçe harcamalarını arırması veya çevre üzerinde olumsuz ekiler yaraması sakıncaları bu kavramın gelişirilmesinde ekili olmuşur. Bu nedenle, ödemelerin; çayır-mera, devamlı örü bikilerine ahsis edilen alanlar, orman ve arım dışı alanlar için yapılmaması için uygulama 1991 yılı sonu iibariyle esas alınmışır. Daha sonra çok kaı olduğu düşünülen bu konuda bazı düzenlemeler yapılmışır. Bu durum, daha önce aynı arım işlemesinde birden fazla ürün üreiminin gerçekleşmesi, desekleme poliikaları sonucu elverişli olmayan alanlarda ekim yapılması ve daha önce çok yıllık bir bikinin yeişirildiği ekim alanının yıllık bikilerin ekimine ahsis edilmesi gibi hususlar dolayısıyla söz konusu olmuşur (Babacan 1999:9). McSharry Reformları ile OTP nin yapısında oluşan değişiklikler, ABD ile AB arasındaki uyuşmazlıklar nedeniyle ıkanan Uruguay Görüşmelerinin ekrar başlamasını sağlamışır. ABD ile AB nin kendi aralarında uzlaşmaya vararak imzaladıkları Blair House Anlaşması nın ardından, Nisan 1994 e Marakeş e imzalanan nihai anlaşma ile Uruguay Görüşmeleri sona ermiş ve GATT yerini Dünya Ticare Örgüü ne (DTÖ) bırakmışır. DTÖ, Uruguay Turu Anlaşması çerçevesindeki Tarım Anlaşması nı da içermekedir (Tekelioğlu ve Çimen,2003,171)