1. İLETİŞİM VE HABER AJANSLARI

Transkript

1 1. İLETİŞİM VE HABER AJANSLARI 20. Yüzyıl a damgasını vuran ve bu yüzyılın İletişim Çağı olarak adlandırılmasına yol açan iletişim, en yalın biçimiyle bir kaynağın alıcıya (hedef kitleye) belirli bir kanaldan ileti göndermesi olarak tanımlanmıştır. Oysa bu tanıma direnen birçok düşünür, çeşitli örneklerden yola çıkarak değişik kuramlar geliştirmiştir. Böylece 20. Yüzyıl, aynı zamanda iletişimin çok konuşulduğu, çok tartışıldığı, çok yorumlandığı bir dönem olmuştur. Görüldüğü kadarıyla iletişim, iletişim teknikleri, iletişim yöntemleri, bunların birey ve toplum üzerindeki olumlu ya da olumsuz etkileri vb. konulu konuşmalar, yazışmalar, tartışmalar hatta yeni kuramların ortaya atılması, 21. Yüzyıl da da sürecektir. Acaba bunun nedeni, İletişimden en çok, iletişimi gerçekleştiremeyen toplumlarda söz edilir. Atina demokrasisinde iletişimden söz edilmiyordu; çünkü iletişim toplumun temel ilkesiydi. söylemindeki ileti midir?[1] Bir tanıma göre iletişim; birbirlerine ortamlarındaki nesneler, olaylar, olgularla ilgili değişmeleri haber veren, bunlara ilişkin bilgilerini birbirlerine aktaran, aynı olgular, nesneler, sorunlar karşısında benzer yaşam deneyimlerinden kaynaklanan benzer duygular taşıyarak bunları birbirlerine açıklayan bireylerin oluşturdukları topluluk ya da toplum yaşamı içinde gerçekleştirilen tutum, yargı, düşünce, duygu bildirişimidir.[2] Bir başka yaklaşıma göre de iletişim; insanın türsel özelliği olan toplumsallaşırlığının bir yansımasıdır. Bu nedenle iletişimin başlıca amacı, kişiler arası ilişkilerin kurulmasını ve devam ettirilmesini sağlamaktır. İletişimi yalnızca, iki kişi arasında gerçekleşen bir eylem ya da eylemler dizisi olarak değil, ayrılmaz bir parçası sayıldığı toplum düzeninde, etki-tepki ilişkileri çerçevesindeki toplumsal bir süreç olarak da düşünmek gerekir. Bilginin paylaşımı diye de nitelendirilen iletişim, günümüzde bir yönüyle bireylerin ve dolayısıyla toplumların gelişmesine katkıda bulunan, önemi yadsınamaz araçlardan biri sayılmaktadır.[3] İletişim, toplumu oluşturan bireyler arasında gerekli ilişkilerin kurulmasına olanak sağlayan bir araç olduğu kadar, toplum hayatının devamını sağlayan bir süreçtir. İletişim toplumun, örgütlenmenin bir arada yaşamanın temelidir. İletişim olmadan toplumsal hayatın varlığı ve devamı düşünülemez. Bireyler arasında ortak bir anlayışın yaratılması ve çeşitli ortak gereksinimlerin karşılanması amacıyla çeşitli örgütlerin kurulması, ancak iletişimle gerçekleşebilmektedir. Bu yöntemlerle toplum güncel varlığını sürdürürken, bir yandan da değerlerini, geleneklerini yeni kuşaklara iletişimle aktarır ve varlığının sürekliliğini sağlamaya çalışır. Şöyle ki, canlılarda en temel dürtü, varlığını güvence altına almaktır. Bu yüzden de canlı varlıklar yaşadıkları ya da yaşayacakları ortamı tanımaya ve onun hakkında bilgi sahibi olmaya gereksinim duyarlar. Yaşadığı ortam hakkında en çok bilgiye gereksinim duyan varlık ise insandır. Yaşamak, bireye bilgiler sağlayan iletişim ağını, iletişim etkinliklerini içeren bir olaydır. Birey varolduğu andan itibaren çevreyle sürekli iletişim, etkileşim içine girer; bilmeden çevreyi etkilemeye, değiştirmeye, yine bilinçsizce etkilenmeye, çevreye uyarlanmaya başlar. Bireyin bildikleri, duydukları, yapabilecekleri iletişim tavrıyla belirlenir. Anlamak, öğrenmek, anlatmak, başkalarına ulaşmak için iletişim kullanılır.[4] İnsanlar eylemde bulunarak ve konuşarak kim olduklarını gösterir; birbirleriyle uyuşan ya da çelişen, sık sık da çatışan benzersiz kişisel kimliklerini etkin bir biçimde ortaya koyarlar ve bu sayede insani dünyada boy gösterirler. Oysa ki fiziksel kimliğin, bedenin benzersiz hali ve sesin tonuyla kendini ortaya koyması için herhangi bir etkinlikte bulunması gerekmez. Kişinin ne olduğunun -gözler önüne serebileceği ya da gizleyebileceği özellikleri, yetenekleri, istidadı ve kusurları- aksine kim olduğundaki bu dışa vurucu yan, söylediği ve yaptığı her şeyde zımnen yer alır.[5]

2 Kişisel varlığını ve toplumsal ilişkilerini iletişim yoluyla sürdüren bireyi, öteki canlılardan ayıran özelliklerden biri de iletişimde bulunabilme yeteneğidir. Bir araştırma sonucu, kişilerin iletişim araçlarıyla ilgilenmelerinin 35 nedeni bulunduğu belirlenmiştir. Daha sonra bu nedenler 5 ana başlıkta toplanmıştır. Bunlar; 1) Bilme, anlama gibi, zihinsel gereksinimler, 2) Haz ve estetik gibi duygusal gereksinimler, 3) İstikrar, güven, statü arayışı gibi kişisel bütünleşme gereksinimleri, 4) Çevre ilişkileri gibi toplumsal bütünleşme gereksinimleri, 5) Kaçış, kurtuluş, oyalanma, eğlenme gibi gerginlikten kurtulma gereksinimleridir.[6] Bireyin bilgiye dolayısıyla iletişime duyduğu bu gereksinim, konuşma dilinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Konuşma ise bilgi aktarımının ilk adımı olmuştur. Çünkü konuşma, bireyin doğuştan sahip olduğu, süreç içinde öğrenip yaşamak suretiyle edindiği düşünce ve görüşleri ile kendi istek ve duygularını belirli bir amaçla karşısındakine ya da karşısındakilere iletmesi olayıdır. [7] Konuşma dilini keşfeden insan, hızla topluluklar meydana getirmeye başlamış, yerleşim birimleri kurmuştur. Tarihte bilinen ilk yerleşmeler, tarımsal üretimin gelişmeye başladığı Cilalı Taş Devri nin (İ.Ö ) sonlarına doğru, toprağın verimli olduğu dere, ırmak, göl ve deniz kıyılarında kurulmuştur. Zamanla bu yerleşim birimleri büyümüş ve medeniyetin temeli sayılan kentler oluşmaya başlamıştır Bilgi Toplama Gereksinimi Önceleri, uygun koşullarda tarımla ve hayvancılıkla uğraşarak zenginleşen insanlar, süreç içinde gereksinimlerinden fazla mal ve servete sahip olmuşlardır. Bu gelişme, aynı koşullara sahip bulunmayan kişiler arasında çatışmalara, topluluk ya da uluslar arasında ise savaşlara yol açmıştır. Savaşlar, yeni medeniyetler yaratırken iletişimin gelişmesinde de etken olmuştur. Çünkü çatışma ya da savaşlara katılan toplumların, birbirleri hakkında bilgi toplamaları zorunlu hale gelmiştir. Karşı taraf hakkında bilgi toplamak, onun askeri gücünü, yeteneklerini ve olanaklarını bilmek, komutan için hayati önem taşımıştır. İ. Ö lerde, Yunanlılar Truva yı kuşattıkları zaman kralları Agamemnon, Truva ile Yunanistan arasındaki bütün dağ doruklarında işaret ateşleri hazırlatmış ve kuşatma bitince yakılan bu ateşler, zafer haberini Yunanistan a ulaştırmıştır de İspanyol armadası İngiltere ye yaklaşırken, tehlikeyi ülkenin her yanına duyurmak için de yakılan ateşlerden yararlanılmıştır. İletişim gereksinimi süreç içinde, sivil iletişim olan postanın temelini oluşturmuştur. Persler, Eski Yunanlılar ve Romalılar gibi Çinliler de İ. Ö lerde atlı ya da koşucu haberciler yetiştirmişlerdir. 10. Yüzyıl da Peru da yaşayan İnkalar ise yollar üzerinde belirli aralıklarla bulundurdukları haberciler sayesinde, saatte 15 kilometreye varan bir hızla haber gönderebilmişlerdir. Böylece savaş dönemlerinde bilgilenme için yararlanılan yöntemler, barış zamanında bilgilerin, iletilerin aktarımı için kullanılmıştır.[8] Öteden beri insan doğru, eksiksiz ve taze haber almak istemiştir. Sahiplenilmiş haberleri saklamanın yanı sıra başkalarının elinde bulunan haberleri öğrenme ve yayma arzusu, bireyin temel içgüdülerinden biri olmuştur. Çünkü haberin temeli, yaşama ilişkin bilgi dir. Bu bilginin de iki türü bulunmaktadır: A) Ticari: Ekonomik kararlar ağırlıklı bilgiler, B) Siyasi: Yönetimsel kararlar ağırlıklı bilgiler. Bireyin temel dürtüsü yaşamını sürdürmektir. Bu amaçla karşılaşacağı olaylar ve gelişmeler

3 konusunda bilgilenmek ister. Yarınki yaşam koşulları daha mı iyi olacak, yoksa daha mı kötü? (ekonomik bilgiler) Yönetenler tarafından alınacak kararlar, yaşamını sürdürmesini kolaylaştıracak mı, zorlaştıracak mı, yoksa tehlikeye mi sokacak? (yönetimsel bilgiler) Daha sonraları haber diye adlandırılan ve bireyi çok yakından ilgilendiren bu bilgiler, ilk insandan bu yana iletişimin temel öğeleri olmuşlardır. Özetle iletişim insan yaşamının tüm etkinlikleriyle ilgilidir. Bu nedenle de her zaman ve her yerde vardır.[9] Bir yandan da çeşitli yöntemlerle sağlanan haberler, barış dönemlerinde insanoğlunun düşünce ve uygarlık alanında en fazla gereksinim duyduğu ve yararlandığı bilgi öğelerinden biri olmuştur. Şöyle ki bu öğe, kişinin ve toplumların ileriyi görmelerinde, doğruları seçmelerinde, gelişmelerinde, bireysel ve toplumsal ahlakın yerleşip pekişmesinde, bireylerin ve toplumların birbirlerine yakınlaşarak anlaşmalarında da hemen her zaman başrolü oynamıştır.[10] Ekonomik ve Siyasi Haber Gereksinimi Büyük imparatorluklar döneminde, iletişim teknikleri daha da geliştirilmiş ve bu hizmetler ticari alanlara kaydırılmıştır. Daha sonraları basımevini ve onun ürünü olarak önce haber yapraklarını sonra da gazeteyi yaratan etken, kapitalist üretim ve serbest pazar ekonomisine geçme aşamasındaki Avrupa sermayesinin, özellikle ekonomi ve siyasete ilişkin haber gereksinimi olmuştur.[11] Sermaye çevreleri için, zamanında ulaşan gerçek haber, her zaman kar oranlarını olumlu yönde etkilemiştir. Böylece hızlı ve gerçek habere ulaşmak için bedel ödemeye hazır çevreler belirmiştir. Bunların sayısı arttıkça, haberin daha geniş alanlara yayılmasının da kar getirici bir girişim olabileceği ortaya çıkmıştır. Bu yüzden önceleri, bu tür haberler için gazete haberlerinden bülten yapılmaya başlanmıştır.[12] Yine de 18. Yüzyıl sonlarına kadar uzak yerlere hızla haber gönderebilmek çok güç olmuştur de Fransız mühendis Claude Chappé semafor u icat etmiştir. (Bir direk üzerindeki hareketli iki koldan oluşan semaforun kollarına verilen her farklı biçim değişik bir anlam taşıyordu.) Tepelerin doruklarına yerleştirilen semafor direklerinden oluşan iletişim zinciriyle Paris ten, 725 kilometre uzaktaki Toulon a bir haberin ulaşması dakikaya inmiştir. Napolyon Savaşları sırasında, Londra da bulunan İngiliz Deniz Kuvvetleri Komutanlığı ile İngiltere nin güney kıyılarındaki donanma üsleri arasındaki iletişimde de benzer bir yöntem kullanılmıştır. 19. Yüzyıl da ise iletişim yöntemlerinde büyük gelişmeler yaşanmıştır. Mors alfabesinin de mucidi olan Samuel F. B. Morse 1832 de, kablolar aracılığıyla sinyal iletebilen telgrafı icat etmiştir da ise Atlas Okyanusu nun altına döşenen telgraf hattıyla Avrupa ile Amerika arasında telgraf iletişimi gerçekleştirilmiştir. l0 yıl sonra Alexander Graham Bell telefonu icat etmiş, Guglielmo Marconi nin bulduğu telsiz telgraf ise tel hatlarına gerek duyulmadan iletişimi sağlamıştır.[13] Bu gelişmeler sonucu ortaya çıkan doğrudan iletişim kurma yöntemleri, coğrafi soyutlanmayı sona erdirmiş, o zamana kadar bireylerde oluşmuş zaman ve zemin kavramlarını allak bullak etmiştir. Böylece yeni teknik olanakları akıllıca kullanan haber ajansları da, basının vazgeçilmez haber kaynakları olmuşlardır. Aynı dönemde, buhar gücüyle çalışan baskı makineleri kullanılmaya başlanmış, böylece okur yazar sayısının artması sonucu, yayımlanan kitap ve gazetelerdeki düşüncelerin daha çok insana ulaştırılması gerçekleştirilmiştir.[14] Bu arada, ABD nin ticaret merkezi Boston da, öteki ülkelerdeki gelişmelerden bilgi sahibi olmak isteyenler, Avrupa dan gelen gemileri karşılayarak gemicilerden haber almaya çalışmışlardır. Bostonlu tüccarların, özellikle ticari ve siyasi haber gereksinimi nedeniyle başlattıkları bu girişimleri ilk fark eden Samuel Gilbert adlı tüccar, 1811 yılında yazıhanesinin bulunduğu hanın bir katını okuma ve çay salonu haline getirmiştir. Gilbert, bu salonda iki büyük defter tutarak, gemicilerden sağlanan haberleri ve bilgileri günü gününe kaydetmeye başlamıştır. Defterlerdeki bilgilerden haberdar olmak isteyen Bostonlu lar da

4 salonu doldurmaya başlamışlardır. Çay salonunda daha çok kişinin oturması, dolayısıyla daha çok müşteri toplamak için ticari bir amaçla başlatılan bu girişim, dünyada ilk haber ajansçılığı uygulaması olarak kabul edilmektedir.[15] Gilbert, bir süre sonra salonun gördüğü ilgi karşısında, yanına bir yardımcı almak zorunda kalmıştır. Topliff adlı bu kişinin görevi sandalla dolaşarak, limana gelen gemilerdeki gemicilerden rıhtıma inmelerini beklemeden bilgi ve haber toplamak olmuştur. Böylece hızlanan haber trafiği, bir süre sonra gazetecileri de benzer yöntemler uygulamaya yöneltmiştir.[16] Muhaberat Büroları (İletişim Ofisleri) Dünya üzerinde ilk haber ajansının kurulduğu ülke olan Fransa da, ilk gazetenin, Théophraste Renaudot tarafından La Gazette adı altında yayımlandığı kabul edilmektedir.[17] Aslında Fransa da ilk gazete, Parisli bir kitapçı olan Louis Vendosme tarafından 16 Ocak 1631 tarihinde, Les Nouvelles Ordinaires de Divers Endroits adıyla yayımlanmıştır. Ancak her iki gazete arasında sıkı bir rekabet ve mücadele sonucu, Kardinal Richelieu nün de yoğun desteğiyle, tekelci imtiyaz kral tarafından La Gazette in sahibi Renaudot ya verilmiştir.[18] Haftalık La Gazette in, 30 Mayıs 1631 tarihindeki ilk ortaya çıkışından 1777 yılına kadar Fransa da gazeteler, hükümdarların sözcüsü olmuşlardır.[19] 1 Ocak 1777 tarihinde yayımlanan günlük Le Journal de Paris gazetesi ise ilk kez çeşitli güncel konulara ilişkin haberlere de yer vermeye başlamıştır devrimini izleyen süreçte ise sayıları artan gazeteler çoğulculuğun simgesi sayılmışlardır.[20] Mayıs 1789 ile Aralık 1799 yılları arasında, Fransa da çeşitli biçimlerde, değişik içerik ve eğilimlerde 1500 süreli yayın çıkmıştır. Süreç içinde devrimci hükümetlerin baskısı sonucu önce kral yanlısı basın ortadan kalkmış, birçok gazete de yayınına ara vermek zorunda kalmıştır yılında Paris te yayımlanan yalnızca Le Moniteur, Le Journal de Paris, Le Journal de l Empire ve La Gazette de France (İlk gazete sayılan La Gazette 1762 de bu adı almıştır.) adlı gazeteler kalmıştır. Taşrada ise yöneticiler, her vilayette tek gazetenin yayınına izin vermişlerdir.[21] 1815 te, Napolyon savaşlarının sona ermesiyle tam bir liberal ortama girildiğinde, ticari-mali haber gereksinimi, bütün yasaklama ve ambargoların kalkmasıyla büyük oranda artmıştır. Pazarlardaki mal miktarları, fiyat ve hisse durumları hakkında her gün habere gereksinim duyulur hale gelinmiştir lu yılların başında Paris te, yerli ve yabancı gazetelerdeki önemli haberleri çevirerek ya da derleyerek litografi yöntemiyle basan, Fransa ve hatta Almanya da dağıtan en az 5-6 Bureaux de Correspondance (Muhaberat Bürosu, İletişim Ofisi) bulunduğu bilinmektedir. Daha sonraları Haber Ajansı adı verilen bu kurumlar, söz konusu gelişmelerin ve gereksinimlerin sonucu ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede haber pazarının gelişmesine, öncelikle gazetelerin gazetesi diye de adlandırılan haber (basın) ajanslarının kurulması ve yayılması damgasını vurmuştur.[22] Teknik ilerlemeler ve büyüyen gazete okuyucu kitlesinin artan merakı sayesinde, haber pazarının yerel, yöresel, ulusal ve uluslararası alana yayıldığı bir dönemde, basın organlarının (gazetelerin) çoğu, muhabirlerinin yerleştirilmesine, gereksinimlerinin karşılanmasına ve haber iletilmesine ilişkin harcamaların yüksek maliyeti nedeniyle, uzakta muhabir bulundurma olanağına sahip olamamışlardır. Dolayısıyla 19. Yüzyıl ın ortalarına doğru kurulmaya başlanan haber ajansları, basın dünyasında önemli ve etkin bir yer edinmiştir.[23] Oysa bilgi iletişimini yoğunlaştırarak, haberi ticari bir mal gibi pazarlayan haber ajanslarının kuruluşlarından önce de, yüzyıllardır ticari ve siyasi haberlere hep gereksinim duyulmuş ve bunları sağlamak için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu nedenle haber ajanslarının kuruluşu, toplumların daha önce bildikleri bir gereksinimi giderme yönteminin kurumsallaştırılması ndan başka bir şey değildir.[24] Haber ajansları, 19. Yüzyıl ın ilk yarısında, salt haber toplamak, üretmek ve yaymak, dolayısıyla kamuoyunu aydınlatmak gibi işlevlerin yanı sıra bir yönüyle ulusal gereksinimler, ağırlıklı olarak da uluslararası ticaretin gelişmesi sonucu kurulduklarından, küreselleşmenin

5 (farklı ulusal ekonomilerin, uluslararası ticaret ve mali piyasayla birbirlerine bağlanmaları) ilk gözle görülen kanıtları olmuşlardır. Çünkü küreselleşme, yaşamın toplum, siyaset, ekonomi, uluslararası ilişkiler ve din gibi pek çok unsurunu etkileyen ve bunlardan etkilenen bir süreçtir. Küreselleşme süreçlerinin bütünleştirici bir parçası olan uluslararası iletişim de, küresel bilincin oluşumunda ve bireyin toplumsal yaşam evrenini yeniden yapılandıran düşünsel süreçte merkezi bir rol oynamaktadır.[25] İlk Haber Ajansı: Havas Tercüme Bürosu Dünya üzerinde, gerçek anlamdaki haber ajanslarının ilki, ticari amaçla kurulan Havas tır. Waterloo bozgunundan sonra iflas etmiş bir tüccar ve banker durumunda kalan, La Gazette de France gazetesinin eski ortaklarından 49 yaşındaki Charles-Louis Havas ( ) Paris te, 1832 yılının Ağustos ayında Yabancı Gazeteleri Tercüme Bürosu açmıştır.[26] Basımevleri ve gazete bürolarının yerleşmiş oldukları, Merkez Postanesi ile Paris Borsası nın da (Hotel de la Poste et de la Bourse) bulunduğu semtte, Jean Jacques Rousseau Caddesi no: 3, Hotel de Bullion, adresindeki eski bir binada kurulan bu çeviri ve haber bürosu, (Bureau de Nouvelles) eski bir geleneği canlandırmayı hedeflemiştir. Bu gelenek, kökü Roma dönemindeki Acta Publica ve Acta Diurna, Venedik Cumhuriyeti ndeki Foglietti d Avvizzi, Çin deki Kin Pau * ve Hollanda da banker Függer in Ordinari Zeitungen (Haber Yaprakları) uygulamalarına kadar inen, haber bültenleri derlenmesi ve yayımıdır.[27] * 9. Yüzyıl sonlarında aylık olarak yayımlanmaya başlanan Pekin Kraliyet Sarayı gazetesi Kin Pau, 1361 den sonra haftalık, 1830 dan sonra ise günlük hale dönüştürülmüştür.[28] Ekonomi ve Siyaset Ağırlıklı Haber Bültenleri Gazetelerden haberler çevrilerek ya da derlenerek oluşturulan bültenlerin yayımı, Avrupa da, özellikle yılları arasında, genel anlamda basın özgürlüğünü sınırlamaya çalışan çeşitli yönetimlerin baskılarına rağmen, büyük engellemelerle karşılaşmadan süregelmiştir. Çünkü bu bültenlerde siyaset yapılmamakta, taraf tutulmamakta, yalnızca haber verilmektedir. Havas, 1832 yılında bu uygulamacılardan biri olarak basın dünyasına girmiştir. Hedef kitlesi, bankacılar, iş çevreleri, tüccarlar, borsa ajanları, diplomatlar ve daha sonra gazeteler olan Havas, ideolojik fikirler satmak isteyen bir düşünür olmamıştır. Havas, Fransız Hükümeti nin resmi bildirilerinin yanı sıra ağırlıklı olarak İngiliz, Alman, İspanyol ve İtalyan* gazetelerinden yapılan çevirileri ve Avrupa başkentlerinde kendisi için çalışan muhabirlerin gönderdikleri ekonomi ağırlıklı haberleri, bir hammadde olarak en katkısız biçimiyle sunmuş, taraf tutmaktan, habere yorumlar eklemekten özenle kaçınmıştır.[29] Havas bunun yanı sıra Fransa da gündemi oluşturan siyasal konuları ayrıntılarıyla irdeleyen bültenler de yayımlamıştır. Bu nedenle Fransız hükümetleri de, birçok ulusal ya uluslararası gazete, dergi, bülten, bildiri izlemek zahmetine katlanmadan, bu görevi titizlikle yerine getirerek kendilerine önemli bir hizmet sunan ve eşit sadakatle hizmet eden Havas ın aboneleri arasında her zaman yer almışlardır.[30] Bu arada Charles-Louis Havas, haber iletişiminde kullandığı güvercinlerle, Belçika gazetelerinde sabah çıkan haberleri öğle saatlerinde, İngiliz gazetelerinde sabah çıkan haberleri ise öğleden sonra saat 3 sıralarında almayı başarmıştır. Bu yöntemle sağlanan hızlı habercilik, ajansın ününü ve etkisini artırmıştır.[31] * Havas ın kuruluşunun ilk yıllarında, İngilizce ve Almanca dan çevirilerin Charles-Louis Havas, İspanyol ve İtalyanca dan çevirilerin ise eşi Marie- Jeanne de Roure tarafından yapıldığı

6 bilinmektedir Ajans Havas 1835 yıllarında haber çeşitliliğini zenginleştirerek ajansının adını L Agence des Feuilles Politiques-Correspondance Générale olarak değiştiren Havas, bir yandan da benzer kuruluşları bünyesine katmaya başlamıştır. Bu tercüme ve yayın bürolarının en ünlüleri, 1831 de kurulmuş bulunan Correspondance Garnier ile Bureau Bornstein dır.[32] Ad değişikliğine rağmen, kamuoyunda Havas Ajansı olarak bilinen bu haber ajansının o dönemdeki sloganı Hızlı ve İyi dir. Bu arada, Fransa da modern gazeteciliğin başlangıcı sayılan 1836 yılında, kitle gazeteciliği yapmak üzere yayına başlayan Le Siecle ve La Presse gazeteleri de, Havas ın iki önemli abonesi olmuşlardır.[33] Havas gördüğü rağbeti ve ününü yerel, yöresel, ulusal haberlerinin yanı sıra Avrupa ülkelerindeki borsa ve piyasa değerlerini, kıtanın her tarafına aktarmasıyla, böylece başta gazeteler olmak üzere abonelerine daha çok sayıda, ekonomi ağırlıklı değişik haberler ulaştırmasıyla sağlamıştır.[34] 1 Şubat 1863 tarihinde Moise Millaud tarafından yeni bir kitle gazetesi olan Le Petit Journal in yayımlanması ise Fransa daki modern gazeteciliğin ikinci aşaması sayılmıştır. 5 santim gibi çok düşük bir fiyatla satılan Le Petit Journal, 1870 yılında tiraja ulaşmıştır yılından itibaren renkli bir ek de yayımlamaya başlayan Le Petit Journal, 1894 yılında 1 milyon adetlik satışıyla rekor kırmıştır. [35] Bu gelişmeye, Marinoni nin 1867 yılında rotatif baskı makinesini keşfi ve 1873 te de bobin kağıtlarına baskı yönteminin başlamasının etkisi büyük olmuştur. Saatte bin adet baskı yapan bu makinelerden çıkan gazeteler, 1842 den itibaren hızla geliştirilen 9 ana tren yolu hattıyla ülkenin her köşesine ulaştırılmıştır yılında ise ilk olarak Paris-Rouen arasına çekilen telgraf hattı da, Fransızlar ın haber gereksinimini karşılamada devreye giren bir başka etken olmuştur.[36] Havas a Yönelik Eleştiriler 1840 yılında Honoré de Balzac, basının herkese saldıran, ama kimsenin karşılık vermeye cesaret edemediği Devletin içinde dördüncü bir güç durumuna gelmiş olmasını eleştirirken, Halk birçok gazete olduğunu sanabilir; oysa tek bir gazete var. Ajans Havas ın bültenleri. Her gazete, kendisine Bay Havas tarafından gönderilen haberi, beyaza, yeşile, kırmızıya ya da maviye boyayarak kullanıyor. diyerek, bütün gazetelerde dış haberlerin aynı olmasından Havas ı suçlu bulmaktaydı. [37] Havas, bir yandan da hükümetlerle çok yakın ilişkide olmakla suçlanmıştır. Bu konuda Havas a yöneltilen eleştirilerden biri şuydu: Havas Ajansı, hükümetlerin alçak gönüllü bir hizmetkarıdır. Evet, Havas bilinmesi gereken haberleri veriyor; ama bilinmesi gerektiği zamanlarda Böylece gerçeğin seçimini yapıyor. Gerçekten de birçok üst düzey Fransız yöneticisi gibi, Fransa Başbakanı da güne, Havas ın hazırladığı ulusal ve uluslararası haberleri de içeren özel bülteni okuyarak başlıyordu.[38] 1845 lere varıldığında, Orta ve Batı Avrupa da, Havas ın muhabiri bulunmayan başkent ve önemli ticaret merkezi kalmamıştır. Bunlara Rusya nın başkenti Saint Petersburg da dahildir.[39] Havas ın Tekelciliği Kuruluşundan 12 yıl sonra 1847 yıllarında, Fransa da iç ve dış habercilik alanında tekel oluşturan,

7 uluslararası iletişim alanında da lider konumuna ulaşan Havas ın başarısındaki üç etken şunlardır: 1) Uluslararası gündem, geniş bir muhabir ağıyla izlenmiştir. 2) Çeşitli yöntem ve teknikler kullanılarak, döneme göre hızlı habercilik yapılmıştır. (Havas ın gelişme yıllarında, Anvers de, haber ulaştırmak için çok sayıda güvercin bulundurduğu bilinmektedir yılından sonra da, Fransa da yeni kullanılmaya başlanan telgraf hatlarından yoğun biçimde yararlanılmıştır.) 3) Devlet güçleriyle yakın ilişkiler kurulmuştur. (Birçok gazeteyi okumakla zaman kaybetmek istemeyen devlet ileri gelenleri, güvenilir buldukları için Havas ın iç ve dış basın özetlerini tercih etmişlerdir.) Havas, Paris Borsası nın önemi nedeniyle Avrupa genelinde iletişim ağını gerçekleştirmiş ilk ajans olarak, 1849 da Berlin de, National Zeitung adlı gazetenin sahibi Bernard Wolff tarafından kurulan Wolff, 1851 de Londra da Paul Julius Reuter tarafından kurulan Reuter ve 1853 de Torino da Guglielmo Stephani tarafından kurulan Stephani ajanslarından önde bulunuyordu.[40] Havas ın Gelişme Süreci 1853 yılında, Charles-Louis Havas ın oğulları, Charles-Guillaume ve Auguste-Jean-Pierre de ajansın yönetimine katılmışlardır. Havas, Kırım Savaşı sırasında ( ), İstanbul da muhabir bulunduran tek haber ajansı olarak uluslararası ününü daha da artırmıştır. Bu arada Havas ın, mali temelini güçlendirmek için uyguladığı bir yöntem de ajansın başarılarını pekiştirmiştir. Bu yöntemle, abone karşılığı para veremeyen özellikle taşra gazetelerinden reklam yerleri alınmış, böylece sağlanan reklamlarla her iki tarafın çıkarı korunmuştur. Bu uygulama, Havas ın girişimci özelliğini daha da öne çıkardığından, Havas resmi nitelikli ajanslara karşı duyulan tepkiden hep uzak kalmıştır.[41] Havas ayrıca, mesajların maliyetini düşürmek için, Fransızca, İngilizce, Almanca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Romence için geçerli bir şifre sistemi uygulamıştır. Bütün bunlar Havas ın ticari yanının, siyasi yanından oldukça ağır bastığını göstermektedir.[42] yılları arasında, Havas ın reklam bölümü oluşturulmuştur. Böylece Havas, dünyanın ilk Haber ve Reklam Ajansı olma özelliğine kavuşmuştur. Bu birliktelik, 1940 yılında reklam bölümünün ayrılarak Havas adıyla bağımsız bir anonim şirket haline dönüştürülmesine kadar sürecektir.[43] 1866 yılında, Amerikan haberlerinin Avrupa ya ulaştırılmasını kolaylaştıran transatlantik kablo döşenmiştir yılında ise Brezilya ile Avrupa yı birleştiren iletişim kablosunun döşenmesi tamamlanmıştır yılında Fransa içinde rakipsiz bir duruma gelen Havas, iletişim alanındaki bu yeni teknik gelişmelerden de yararlanmasını bilmiştir.[44] Havas: Anonim Şirket yılları arası Havas için yeni şirket, yeni kişiler ve yeni olanaklar dönemi olmuştur. Nitekim 1879 yılında Auguste Havas emekliye ayrılırken ajansın yönetimini, Edouard Lebey ve Henry Houssaye adlı gençlere bırakmıştır. Böylece Havas, bir aile şirketi olmaktan çıkarak, anonim şirket özelliğine kavuşmuştur yılından sonra, telefon, teleskriptör (teleksin ilk biçimi) ve uzun radyo dalgaları gibi yeni buluşlar, gazetecilik mesleğinde devrim yaratmıştır. Fransa da bu yeni tekniklerin kullanımının yanı sıra 1881 de basın özgürlüğünü güçlendiren yasanın da kabul edilmesi sonucu, yeni birçok gazete yayımlanmış, haber trafiği yoğunlaşmış ve gazetecilikte büyük bir gelişme gerçekleştirilmiştir.

8 Bu arada 1884 yılında yayımlanmaya başlanan Le Matin gazetesi, Fransız iletişim dünyasında, herhangi bir tarafı tutmadan, kuruluş ve kişilere mesafeli bir biçimde ve ekonomik açıdan da hiçbir güce bağımlı olmadan yayın yaparak gerçek bilgi gazeteciliğini başlatmak gibi bir ilke imzasını atmıştır. Bu tutum, bazı çevrelerce Fransa da Amerikan tipi gazeteciliğin başlangıcı olarak yorumlanmıştır.[45] Gelişmesini sürdüren Havas, Birinci Dünya Savaşı öncesi haberlerini, İspanya, Portekiz, Fas ın yanı sıra Güney Amerika ve Afrika ülkelerine de ulaştırabiliyordu. Havas o dönemlerde, bir yandan da, Fransa da tek haber dağıtıcısı olma özelliğini taşımıştır.[46] Birinci Dünya Savaşı ve Havas Birinci Dünya Savaşı ( ) yıllarında, Havas Ajansı iletişim yasakları ve sınırlamaları nedeniyle oldukça zor bir dönem geçirmiştir. Oysa 20. Yüzyıl ın başlarına kadar iletişim alanında, savaş dönemlerinde bile büyük bir özgürlük yaşanmıştır. Nitekim 1860 İtalya Savaşı, Prusya-Fransa Savaşı dönemlerinde, savaş cephesinin iki yanından toplanmış haberleri içeren yerli ve yabancı gazetelere herhangi bir sansür uygulanmamıştır. Bu tablo, 1904 Rus-Japon Savaşı ndan sonra değişmiş ve savaşlarda iletişime sansür kural haline gelmiştir.[47] 2 Ağustos 1914 tarihinde Fransız Hükümeti, gazetelerin yayımlamak istedikleri haberleri denetlemek için bir basın bürosu oluşturmuştur. Ardından telgraf iletişimi denetim altına alınmış, uluslararası telefon görüşmelerine de sınırlamalar getirilmiştir. Düşman ülkelerden gelen yazılı metinlerin yayımlanmasının yasaklanması, Fransa dışına gönderilecek metinlerin de denetlenmeye başlanması, alınan öteki önlemler arasında olmuştur. Doğal olarak bu önlemlerden Havas yayınları da olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu tür sansür uygulamalarıyla, Paris te muhabir bulunduran öteki haber ajanslarının yayınları da kısıtlanmıştır. Böylece iletişim özgürlüğü adına, son yarım asırda Avrupa ve özellikle Fransa da sağlanan tüm haklar bir anda yitirilmiştir.[48] Savaş Sonrası yılları arası, Havas Ajansı için güçlüklerle dolu bir dönem olmuştur lerin ilk yıllarında Léon Rénier başkanlığındaki yönetim, reklam gelirlerini artırarak, iletişim bölümünü desteklemeyi sürdürmüştür. Havas, 1924 yılına kadar, Paris diplomasisi sayesinde ve kazanılan zaferin de etkisiyle, iletişim dünyasındaki saygın yerini korumuştur. Ancak iletişim dünyasında yaşanan yoğun rekabet nedeniyle, Havas iletişim bölümünün zararı 1925 yılından itibaren büyümeye başlayınca bu kez hükümet, dışişleri bakanlığı kanalıyla yaptığı desteği artırmıştır. Bu uygulama Havas ın, Vichy yönetimince Kasım 1940 taki ulusallaştırılmasına kadar sürmüştür.[49] 1930 larda, kısa radyo dalgalarının kullanımı ve yeni rekabet ortamı, Havas açısından uluslararası iletişimi olumsuz yönde etkilemiştir. Özellikle TASS Ajansı, 10 Temmuz 1925 tarihindeki kuruluşundan itibaren, Sovyetler Birliği nin gelişen konumunun da katkısıyla, uluslararası haber ajansları arasında önemli bir yer edinmiştir. (TASS ın uluslararası ajans niteliği, 1980 li yılların sonuna kadar azalarak da olsa sürmüştür.)[50] Bu yıllarda yeni teknolojiler kullanmak için gerekli yatırımların finansmanı, Havas ın yabancı ülkelerdeki muhabirlerinin çalışmalarına devam etmelerini isteyen hükümet tarafından karşılanmıştır. Ancak bu uygulama, Fransız basınının Havas ın tekelciliğine karşı çıkan büyük tepkilerine neden olmuştur İkinci Dünya Savaşı 1940 yılında, ajansın iletişim bölümü reklam bölümünden ayrılarak, Office Français d İnformation

9 (O.F.I.) adını almıştır. Havas adını koruyan reklam bölümü ise devlet denetimine geçmiştir.[51] İkinci Dünya Savaşı nın başlarında Fransa da, Almanlar tarafından işgal edilen bölgede Agence Française d Information de Presse adı altında bir haber ajansı oluşturulmuştur. Bu ajans da 1942 Ekim ayında, daha önceleri Almanlar ın denetimine geçen O. F. I. ye bağlanmıştır. Bir süre sonra da O. F. I. haber yayınına son vermiştir.[52] Uluslararası Haber Ajanslarının Tekelciliği Haber ajanslarının kuruluşlarını izleyen dönemde, yeni buluşlar, uluslararası ticaretin önem kazanması ve dolayısıyla toplumlardaki hızlı gelişmeler çerçevesinde, bireylerin haber alma gereksinimi daha da artmıştır. Bu nedenlerle gazeteler, yalnızca görüş ve düşünce yansıtma organı olma özelliklerini yavaş yavaş terk ederek, çevreyle, yerel, yöresel, ulusal sorunlarla ve en önemlisi öteki ülkelerdeki gelişmelerle daha çok ilgilenmeye başlamışlardır. Böylece gazeteler, çeşitli ve bol haber vermeyi ön plana çıkarmışlardır. Bu gelişmeler çerçevesinde de haber gereksinimi artmış, dolayısıyla haberler daha da ticarileşmiş ve haber ajansları arasında tekelleşmeler başlamıştır.[53] İşbirliği Anlaşmaları İletişim teknolojilerinin gelişmesi, uzak noktalar arasındaki haber akışını kolaylaştırırken, dünyanın dört bir yanından haber iletebilmek için birçok yerde muhabir bulundurmanın büyük harcamalara neden olması, haber ajansları arasında işbirliğini gündeme getirmiştir.[54] Ajanslar, haberlerin toplanma ve aktarılma maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle bütçeleri zorlanmaya başlayınca, kısa sürede çok fazla rekabete girmemek için aralarında işbirliği anlaşmaları imzalamayı kararlaştırmışlardır. Böylece ulusal pazarlarda, uluslararası haber değişimi yaparak pazarı paylaşma uygulaması başlatılmıştır. Nitekim Charles-Louis Havas ın 1858 deki ölümünden sonra 1859 yılında, Londra daki Reuter, ve Berlin deki Wolff ajansları ile Havas arasında ilk işbirliği anlaşmaları imzalanmıştır.[55] Artan istihbarat masraflarını azaltmak, iletişim alanında dünya çapında etkili bölgeler oluşturmak, rekabet koşullarını denetlemek ve mevcut müşterileri korumak amacıyla imzalanan bu anlaşmalara göre, Havas, Güney Fransa ve deniz aşırı ülkelerdeki Fransız topraklarını, 1876 dan sonra ise Latin Amerika yı alırken, Wolff Ortadoğu ve Kuzey Afrika yı, Reuter ise Britanya İmparatorluğu ile Uzakdoğu yu, çalışma alanları olarak ayırmışlardır.[56] 1869 dan başlayarak 1870 li yıllarda Havas, Reuter (Reuter s Telegram Company Ltd.), Wolff (Continental Telegraphen Kompanie) ve Viyana da kurulu Korrbureau (Telegraphen Korrespondenz Bureau) arasında yeni işbirliği anlaşmaları imzalanmıştır. Bu anlaşmalara göre, Avusturya ajansı yerel niteliğinde kalmış, Havas ve Reuter, kar ve zararda ortak işletmeler kurmuşlardır. Bunlar Fransa da Havas, Laffitte, Bullier; İngiltere de Reuter; öteki ülkelerde ise Havas-Reuter ya da Reuter-Havas adlarını kullanmışlardır. Önemli olan, imparatorlukların dünyanın topraklarını paylaştıkları bir dönemde, üç ajansın da dünyayı haber yayma tekeli açısından bölüşmeleridir. Bölgeler şöyle ayrılmıştır: Havas: Fransız İmparatorluğu toprakları, İtalya, İspanya, Portekiz, Güney Amerika. Reuter: İngiliz imparatorluğu ile Uzak-Doğu. (Bütün Avrupa ve Hamburg dışındaki bürolarını kapatmıştır.) Continental (Wolff): Almanya, İskandinavya, Rusya. Osmanlı toprakları, Mısır ve Belçika, Havas-Reuter in ortak alanı sayılmıştır. (Bu uygulama, parçalanmakta olan Osmanlı İmparatorluğu topraklarının, iki emperyalist devletin ortak ilgi alanı sayılmasından kaynaklanmaktadır.) Öteki yerler isteyene serbest bırakılmıştır. Anlaşma, bölüşülen topraklarda başkasının

10 muhabir ya da temsilci bulundurmasını engellememiş, ancak haber dağıtımını tekele almıştır. Anlaşma hükümlerine göre, öteki bölge ve ülkelerde her ajans, haber toplama, yayma ve yeni müşteriler edinmede özgür bırakılmıştır. Bu anlaşmaya katılan haber ajanslarının örgütlerinin gücü, Amerikan ajanslarının anılan bölgelerde 1905 yılına kadar görünmelerini engellemiştir.[57] AP nin Ortaya Çıkışı Bu arada ABD de, 1848 yılında, 6 gazetenin öncülüğünde New York Associated Press adıyla kurulmuş bulunan AP, (ABD de bu ajanstan sonra 1885 yılında kurulan Western Associated Press de 1892 yılında Associated Press adını almıştır.) Amerika kıtasında bir çeşit tekel oluşturmuştur.[58] 1875 yılında, daha önce anılan üç Avrupalı haber ajansı, AP ile karşılıklı haber değişimini öngören anlaşma imzalamışlardır. Buna göre AP, bu üç ajanstan alacağı haberler için ücret ödeyecek, Avrupa da ve Güney Amerika da hiçbir müşteriye doğrudan servis yapmayacaktır. Buna karşılık bu üç ajans da ABD de yalnızca AP ye haber verecektir. [59] Yeni İşbirliği Anlaşmaları 1889 yılında, Havas, Reuter, Continental ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nun resmi haber ajansı Korrbureau (Telegraphen Korrespondenz Bureau) arasında bir başka işbirliği anlaşması imzalanmıştır. Söz konusu anlaşmalar çerçevesinde, AP uluslararası gelişmesini 1898 yılında Küba ve Filipinler de, 1902 den itibaren de Orta Amerika da başlatmıştır. Havas ve Reuter arasında 1909 yılı Ocak ayında imzalanan bir anlaşmaya göre de Reuter, Britanya İmparatorluğu, Kanada, Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Çin, Japonya, Hollanda ve sömürgelerinde haber dağıtımını tek başına gerçekleştirecektir. Havas ise Fransa, İspanya, Portekiz ve sömürgelerinde, Fas ta, Güney Amerika da tek haber dağıtıcısı olacaktır. Daha sonraki yıllarda her iki ajans, bu bölgelerin dışında bulunan ülkelerin ulusal ajanslarıyla ikili işbirliği anlaşmaları yaparak hem haber ağlarını genişletmişler, hem de müşteri sayısını çoğaltmışlardır. Bu arada ABD de 1907 yılında kurulan özel bir haber ajansı olan United Press Association, (Daha sonra adı 1958 de [United Press İnternational] olarak değiştirilmiştir.) söz konusu ajansların haber karteline karşı önce Japon Dempo ajansıyla anlaşmış, 1919 da da Latin Amerika pazarına, Buenos Aires merkezli La Pensa ajansıyla işbirliği yaparak girmiştir.[60] Böylece, 1918 yılında kartelden sağladığı büyük ayrıcalıkla Güney Amerika da yoğun bir haber servisine girişmiş bulunan Associated Press (AP) ile UP arasındaki rekabet yoğunlaşmıştır. Her iki ajans, daha sonraları Asya pazarında da sıkı bir rekabete girmişlerdir. Hearst s International News Service de eklenirse, yıl boyunca (1958 yılına kadar) uluslararası haber piyasasında kendi aralarında rekabete giren ABD kökenli ajans sayısı üç olmuştur.[61] 1925 li yıllarda, Havas, Reuter ve AP, dünyayı etki alanlarına göre bölüşen işbirliği anlaşmaları imzalamayı sürdürmüşlerdir yılında imzalanan başka bir anlaşmayla, AP, Latin Amerika ve Kanada da haber dağıtma tekelini almış, Güney Amerika Reuter ajansına açılmış, Uzakdoğu ise Havas a bırakılmıştır İşbirliğinin Sonu 31 Aralık 1931 de, AP, öteki uluslararası ajanslarla işbirliği yapmasını öngören bütün anlaşmaları bozmuş, 1932 Şubatı ndan itibaren de tam bir özgür çalışma içine girmiştir. Bundan

11 sonra işbirliği anlaşmaları, olanak bulunduğunda ikili olarak yapılmıştır. Böylece her haber ajansı, karşılıklı kısıtlamalardan kurtularak bir ölçüde özgürlüğe kavuşmuştur.[62] 1944 yılında da, uluslararası haber ajansları arasındaki işbirliği anlaşmaları ortadan kalkmış ve bütün ajanslar, tüm dünyada tam bir serbest rekabet içine girmişlerdir. [1] Lucien Sfez, La Communication, Presses Universitaires de France, Paris: 1991, s. 4. [2] Basın Sözlüğü, İstanbul Ü. İletişim Fakültesi Yayını, İstanbul:1998, s. 68. [3] John Middleton, Approches De La Planification De La Communication, Les Presses de l Unesco, Paris: 1982, s. 9. [4] Ayseli Usluata, İletişim, İletişim Yayınları, İstanbul: 1997, s. 5. [5] Eser Köker, Politikanın İletişimi-İletişimin Politikası,Vadi Yayınları, Ankara: 1998, s. 87. [6] İbrahim, Yüksel, Haber Anlayışı ve Gazete Tirajları, 4. Boyut, İstanbul Ü. İletişim Fakültesi Dergisi, İstanbul: Nisan 1997, s. 95. [7] Rıdvan Çongur, Söz Sanatı-Güzel Söz Söyleme, TRT Yayınları, Ankara: 1999, s. 15. [8] Fevzi Kahraman, Habercilik ve Ajanslar, Yeni Türkiye, 12/96, ss [9] Merih Zıllıoğlu, İletişim Nedir?, Cem Yayınevi, İstanbul: 1993, s. 21. [10] Filiz Seçim ve Seyfettin Turan, Haber Ajansları, Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Yayınları, Eskişehir: 1994, s. 32. [11] Yves Guillauma, La Presse en France, Editions La Découverte, Paris: 1990, s. 9. [12] Orhan Koloğlu, Havas-Reuter den Anadolu Ajansı na, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara: 1994, s. 2. [13] Temel Britannica, Ana Yayıncılık A. Ş., İstanbul: [14] Jean-Louis Gagnon, A L Origine de L Information Moderne, Les Agences de Presse, L Etat Des Médias, La Découverte-Médiaspouvoires-CFPJ, Paris: 1991, s. 46. [15] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, Konrad Adenauer Vakfı Yayını, Ankara: 1998, ss [16] Cevat Fehmi Başkut, Gazetecilik Dersleri, Gazetecilik Enstitüsü Yayınları No: 8, İstanbul: 1967, s [17] Yasemin G. İnceoğlu, Çeşitli Ülkelerde Medya, Der Yayınları, İstanbul: 1994, s. 97. [18] Francis Balle, Médias et Sociétés, Montchrestien E. J. A., Paris: 1999, s. 77. [19] René De Livois, Histoire de la Presse Française, Editions Spes-Lausanne, Paris: 1965, s. 22. [20] Jean-Marie Charon, La Presse Quotidienne, Editions La Découverte, Paris: 1996, s. 42. [21] Guillauma, a. g. y., s. 11. [22] Koloğlu, Havas-Reuter den Anadolu Ajansı na, s. 2. [23] Jean-Noel Jeanneney, Başlangıçtan Günümüze Medya Tarihi, Çev. Esra Atuk, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul: 1998, s [24] Atilla Girgin, Haber Ajansları ve Ajans Haberciliği, (Basılmamış Ders Notları, Yeditepe Ü. İletişim Fakültesi, 2000.) s. 2. [25] Peter Monge, Küreselleşme Sürecinde İletişim, Çev. Cem Pekman, Marmara İletişim, Ocak

12 2001, ss [26] Histoire Générale De La Presse Française ( ), Presses Universitaiares de France, Paris: 1969, s. 29. [27] Michel Mathien ve Catherine Conso, Les Agences de Presse Internationales, Presses Universitaires de France, Paris: 1997, s. 26. [28] Pierre Albert, Histoire de la Presse, Presse Universitaires de France, Paris: 2000, s. 6. [29] Henri Pigeat, Les Agences de Presse, La Documentation Française, Paris: s. 6. [30] Oliver Boyd-Barrett ve Terhi Rantanen, News Agencies, The Media: And Introduction, Addison Wesley Longman Ltd., New York: ss [31] De Livois, a. g. y., s [32] Mathien ve Conso, a. g. y., s. 28. [33] Balle, a. g. y., s. 79. [34] Histoire Générale De La Presse Française ( ), s [35] Pierre Albert, La Presse, Presses Universitaires de France, Paris: 1996, s. 77. [36] Emmanuel Pedler, Sociologie De La Communication, Nathan Université, Paris: 2000, s. 55. [37] Pigeat, Les Agences de Presse, s. 7. [38] Histoire Générale De La Presse Française ( ), s [39] Koloğlu, Havas-Reuter den Anadolu Ajansı na, s. 3. [40] Jeanneney, a. g. y., s [41] Boyd-Barrett ve Rantanen, a. g. m., ss [42] De Livois, a. g. y., s [43] D Havas a L AFP: Au Service de L Information, Aperçue Historique, Paris: 1997, s. 3. [44] Albert, Histoire de la Presse, s. 36. [45] Thomas Ferenczi, L invention du Journalisme en France, Librairie Plon, Paris: 1993, s. 37. [46] Monographies (I), Commission Internationale d Etude Sur Les Problemes De La Communication, Unesco, Paris: 1980, s. 2. [47] Koloğlu, Havas-Reuter den Anadolu Ajansı na, s. 3. [48] Mathien ve Conso, a. g. y., s. 61. [49] Albert, Histoire De La Presse, s. 87. [50] Monographies (III), Commission Internationale d Etude Sur Les Problemes De La Communication, Unesco, Paris: 1980, s [51] D Havas a L AFP: Au Service de L Information, Aperçue Historique, s. 2. [52] Histoire Générale De La Presse Française ( ), Presses Universitaires de France, Paris: 1972, s. 13. [53] Girgin, Haber Ajansları ve Ajans Haberciliği, s. 5. [54] Hilmi Bengi, 3 Çeyrek Asırlık Çınar, Yeni Türkiye, 12/96, ss [55] Jeanneney, a. g. y., s [56] Boyd-Barrett ve Rantanen, a. g. m., ss

13 [57] Koloğlu, Havas-Reuter den Anadolu Ajansı na, s. 5. [58] Özgür Gönenç, Agence France Presse ve Anadolu Ajansı nın Karşılaştırılması, (Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000), s. 19. [59] Mathien ve Conso, a. g. y., s. 46. [60] Pigeat, Les Agences de Presse, s. 80. [61] Boyd-Barrett ve Rantanen, a. g. m., ss [62] Monographies (I), s KÜRESELLEŞME VE ULUSLARARASI İLETİŞİM Bazı tarihçiler küreselleşmenin (globalisation, mondialisation) kökenini, ilk insanın (homosapien) yıllar önce (100 bin ile 300 bin yıl) Afrika nın göbeğinden dünyanın öteki kıtalarına doğru göçe başlamasına kadar götürmektedirler. 15 bin yıl ya da daha önce Asya dan Bering Boğazı nı yaya geçerek Amerika kıtasına yayılanların bu eylemi, küreselleşmenin bir başka aşamasını oluşturmuştur. 4 bin yıl önce neolitik çağda tarımın keşfedilmesi, yerleşik düzene geçilmesine neden olmuş, ancak bu gelişme bile göçebe ruhlu insanın evrensel yayılma düşleri görmesini engelleyememiştir.[63] Amerika kıtasının 1492 yılında, İspanya dan üç gemiyle denize açılan Christophe Colomb tarafından yanlışlıkla keşfinin ardından, 1498 de ilk Avrupalı, Hindistan a ayak basmıştır. Özellikle 1500 yılından itibaren Venedik merkezli Avrupa ticaret filoları, Akdeniz sularında, Baltık Denizi nde, Hint Okyanusu nda, Kızıl Deniz de gezinmeye başlamışlardır. 16. Yüzyıl daki öteki keşif ve icatlar da küreselleşmenin yeni itici güçleri olmuşlardır yılları arasında Portekizli denizci Fernand De Magellan, gemiyle ilk dünya turunu gerçekleştirmiştir. Bu dönemde Avrupalı işadamı ve misyonerler, Çin e ve Japonya ya ulaşmıştır. Yine aynı yıllarda Meksika ve Filipinler le deniz ulaşım bağlantısı kurulmuştur.[64] Küreselleşmenin en belirgin itici güçlerinden biri ise başta İngiltere olmak üzere, birçok ülke halkını yeni göçlere yönelten 18. Yüzyıl sonlarındaki sanayi devrimi olmuştur. Sanayi devrimi sonrası gelişen ticaret, önce Avrupa ülkeleri arasında, ardından dünyanın çeşitli köşelerinde çıkan savaşların nedenlerinden biri sayılmıştır. Bu gelişmelere koşut olarak, 1789 Fransız İhtilali ile de desteklenen, dünya ülkeleri arasında önce çatışma, ardından yakınlaşma ve çeşitli alanlardaki işbirliği, 19. Yüzyıl ın ilk yarısında Napolyon savaşlarıyla belirginleşmiştir. Aynı yüzyılın ortasında kullanılmaya başlanan tren ve buharlı gemiler gibi kitlesel ulaşım araçları da kıtaları ve insanları daha da yakınlaştırmıştır.[65] Günümüz anlamındaki küreselleşme (globalleşme, dünyasallaşma) ise 2. Dünya Savaşı sonrası yoğunlaşarak, önceleri 1970 li yıllarda, ağırlıklı bir biçimde de 1980 in ardından gündeme yerleşmiştir. 2. Dünya Savaşı sonrası, özellikle 1929 da başlayarak 1930 lu yıllarda, birçok ülkeyi olumsuz yönde etkileyen dünya ekonomik krizi gibi kötü deneyimler ve savaşların yinelenmesinden sakınılması için, bazı ülkelerin yöneticileri arayışlar başlatmışlardır. Böyle bir yeni uluslararası düzenin kurulmasıyla ilgilenen devletlerin yöneticileri arasında önemli bir konuda görüş birliğine varılmıştır. Buna göre, bir taraftan barışı sağlamlaştıracak ve güvence altına alabilecek, öte yandan dünyanın ekonomik birlikteliğini gerçekleştirmeye yönelik ticaret ve finans politikaları, kuralları uygulayarak, tüm ülkelerin ekonomik gelişmelerini sağlayacak bir dünya düzeni yaratmak söz konusu olmuştur.[66] Böylece Bretton Woods* Anlaşması nı 1944 yılında onaylayan 44 ülkenin temsilcileri,

14 zararları ortaya dökülen bir geçmişin gelecekte yinelenmesinden sakınmak istemişlerdir. Bu nedenle önceden kestirilebilir bir dünya düzenini yeniden kurmak ve özellikle 1. ve 2. Dünya Savaşları yıllarındaki para krizinin tekrarını engellemek amacıyla uluslararası kurumlar meydana getirmek zorunluluğu ortaya çıkmıştır.[67] Ancak böylesi bir evrensel düzeni kurmak ve yaşatabilmek için barışı gerçekleştirecek ve koruyacak bir örgüt ve bekçiler gerekmiştir. Böylece 1945 yılında Birleşmiş Milletler (Günümüzde üye devlet sayısı 188 dir.) kurulurken, bekçiler; Hitler Almanyası ile Mussolini İtalyası ve Japon İmparatorluğu nu hezimete uğratan galip devletlerin en güçlüleri, Amerika Birleşik Devletleri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (1991 in sonu itibariyle Rusya), Çin, İngiltere, ve Fransa olmuştur. (Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi üyeleri).[68] 1949 yılında da, ABD, İngiltere, Fransa, İtalya, Kanada, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, İzlanda, Norveç, Portekiz ve Danimarka arasında, askeri bir savunma örgütü olan Kuzey Atlantik Paktı (NATO) imzalanmıştır.[69] Bu arada yine Avrupa ülkeleri tarafından, 5 Mayıs 1949 tarihinde Avrupa Konseyi (Le Conseil De L Europe) kurulmuştur. Bir yandan da, devletlerin bağımsız uluslararası birlik ler (communauté) oluşturulmaları da teşvik edilmiştir. Bunların sayısı 20. Yüzyıl ın başlarında 100 dolayındayken, 1960 ta e ulaşmış, 1990 lı yılların sonunda ise e yükselmiştir. Öte yandan, söz konusu gelişmeler sonucu oluşturulan IMF (Uluslararası Para Fonu) uluslararası nakit akışını düzenlemek, çeşitli önlemlerle ulusal paraların karşılıklı değişim değerini belirlemek ve IBRD (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası) sermayenin uluslararası hareketiyle ilgili düzenlemeler yapmak, böylece dünya ekonomisini bir bütün olarak yönetmek için Bretton Woods Konferansı sonucu örgütlenen küresel kurumlardır. GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) da uluslararası ekonomik düzeni yoluna koymaya yönelen en önemli kurumlardan biridir. (1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüğe giren GATT ın yerine, 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren Organisation Mondiale du Commerce [Dünya Ticaret Düzeni Anlaşması - OMC] konulmuştur.)[70] Soğuk savaş döneminin kutuplaşma ortamı (kapitalist blok-komünist blok) bloklar arası bir yarışma ortamı olarak düşünülebilir. Kamplaşmanın getirdiği yarış daha çok iki kavram - kalkınma ve gelişme - üzerine temellenmiştir. Bu nedenle 2. Dünya Savaşı, sözü edilen kavramları ön plana çıkarması açısından bir dönüm noktası olmuştur. Uluslararası sistemin iki merkez kamp çevresinde döndüğü bloklaşma yıllarının başlarında, Batı Avrupa ülkeleri Fransa, Federal Almanya Cumhuriyeti, İtalya ve Benelux devletleri (Hollanda, Belçika, Luexembourg), 18 Nisan 1951 tarihinde Avrupa Kömür ve Çelik Birliği ni (Communauté Européenne Du Charbon Et De L Acier - CECA) kurmuşlardır. Aynı ülkeler 27 Mayıs 1952 de, Avrupa Savunma Birliği ni (Communauté Européenne De Défense - CED) oluşturmuşlar, 1954 yılında ise Avrupa Siyasal Birliği Projesi ni hazırlamışlardır. Bu gelişmeler sonucu, 25 Mart 1957 tarihli iki Roma Sözleşmesi ile de (Avrupa Atom Enerjisi Birliği [Communauté Européenne De L Energie Atomique - CEEA ya da Euratom] ve Avrupa Ekonomik Birliği [Communauté Européenne Economique CEE]) günümüzde Avrupa Birliği (AB) olarak adlandırılan, Ortak Pazar gibi bölgesel nitelikli kurumlar da oluşmaya başlamıştır. 2. Dünya Savaşı nın sonundan itibaren dünya ekonomisi 1970 li yılların başına kadar (70 li yıllar dünya ekonomisinin geçiş dönemi olmuştur.) Soğuk Savaş ortamının yol açtığı kamplaşmanın paralelinde yaratılan kurumların etkisinde oluşmuştur li yılların başından itibaren de dünya ekonomik düzenini belirleyen bloklaşma düzeninden çok farklı bir Yeni Ekonomik Düzen oluşmaya başlamıştır li yılların başında dünya pazarlarındaki paralar, altın ve hammaddeler üzerinde büyük spekülasyonlarla başlayan sarsıntı, OPEC in petrol fiyatını 1973 yılı sonunda yükseltmesi ve ABD nin Vietnam daki yenilgisiyle doruk noktasına ulaşmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak,

15 1974 den itibaren uluslararası ekonomide bütün göstergelerin olumsuzlaştığı görülmüş, gelişme yolundaki ülkelerin dış borç yükü giderek artmıştır yıllarında OPEC petrol fiyatında yeniden yüksek oranlı bir artış yapınca, Latin Amerika nın dış borcu çok yüksek ülkeleri, borç faizlerini bile ödeyemez duruma düşmüşlerdir.[71] İşte Yeni Ekonomik Düzen tanımıyla 1970 li yılların sonu 1980 li yılların başlarında, tam serbest piyasa ekonomisi (küreselleşme) hedefleri bu sırada gündeme getirilmiştir. Bu dönem ABD de R. Reagan ın, İngiltere de ise M. Thatcher in yönetime geldikleri yıllardır.[72] * Ülkelerin karşılıklı para değerlerini düzenlemeyi öngören Bretton Woods Anlaşması, para değerlerindeki aşırı dalgalanmalar yüzünden, 1976 Ocak ayında Kingston Anlaşması ile yürürlükten kaldırılmıştır. Bu tarihten sonra da ülke ulusal paralarının değerleri arz ve talebe göre belirlenmeye başlamıştır. Ancak birçok ekonomik gelişme gibi bu uygulamaların da denetçisi ABD kökenli iki kuruluştur: Dünya Bankası ve Internatıonal Monney Fondation (IMF)[73] Küreselleşme Tanımları İlk yıllarda, küreselleşmenin tanım ve kapsamı konusunda, amaç ve beklentilerin çeşitliliği nedeniyle tam bir uzlaşmaya varılamamıştır. O dönemlerde çeşitli yaklaşımların yanı sıra genel olarak küreselleşme, Ülkeler arasındaki ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, bir anlamda maddi ve manevi değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin, ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılması gibi iyimser duygularla, olumlu yanları abartılarak tanımlanmıştır. Süreç içinde ise tanımların içeriklerinde eleştirel yönler de görülmeye başlanmıştır. Bir tanıma göre küreselleşme, Hangi alanda olursa olsun, ekonomiden sanata, bilimden iletişime herhangi bir çalışmada, üretimde, yapımda, dünya çapında geçerliliği, ağırlığı, öncülüğü olan ölçütlerin dikkate alınması ya da etkili hale gelmesi, benimsenmesi, dünyaya açılarak yerelliğin, ulusallığın reddedilmeksizin dışına çıkılması ve evrensellikle bağdaştırılması, birleştirilmesi dir. [74] Bir başka tanıma göre küreselleşme, dünya genelinde toplumlar, kültürler, kurumlar ve bireyler arasında hızla gelişen ve karmaşık yapılı karşılıklı ilişki biçimleridir.[75] Küreselleşmenin amacının, içeriği, etkileri ve sonuçları irdelenmeden en basit anlamıyla, farklı toplumsal kültürlerin ve inançların daha yakından tanınması; ülkeler arasındaki ilişkilerin yaygınlaşması ve yoğunlaşması sürecini meydana getirmek olduğu da iddia edilmektedir.[76] Küreselleşmenin ekonomik ilkeleri ise sermaye piyasalarının, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi, emek piyasalarının esnekleştirilmesi, toplumsal harcamaların kısılması, vergilerin azaltılması, özel sektörün desteklenmesi biçiminde belirginleşmiştir. Ekonomik anlamda küreselleşme, uygulamalarda görüldüğü kadarıyla dünya piyasasının küreselleşmesidir. Bir anlamda sermayenin küreselleşmesidir. Dünya ekonomisinin bütünleşmesi, gerçekte mal ve sermaye akışlarının uluslararasılaşmasıdır. Kendini bir düşünce akımı ve bir politik program gibi sunan küreselleşme ya da globalizasyon, aslında liberalizmin günümüz koşullarına uyarlanmış halidir. Küreselleşme, iletişim, ulaşım, bilgi akışı ve tüketim alışkanlıkları açısından ülkelerin birbirine yakınlaşmasını sağlamaktadır. Sermayenin küreselleşmesi bağlamında ise eşitsiz büyüme yi hızlandırmaktadır.[77] Ancak küreselleşme kavramı, ne yalnızca ekonomik ne de yalnızca siyasal niteliklidir. Bir başka deyişle globalleşme olarak da adlandırılan bu kavram, öncelikle ideolojik kutuplaşmanın çözülmesi anlamını taşımaktadır. Dolayısıyla küreselleşme kavramı, ekonomik, siyasal, sosyal ilişkilerin ülkeler arasında yaygınlaşması anlamına gelmekte, üretim, tüketim ve finans piyasalarının yanı sıra hukuk, demokrasi, insan hakları, siyasal sistem, kültürel ilişkiler, eğitim,

16 çevre bilinci, sağlık gibi alanları da kapsamaktadır.[78] Tanımlarına göre küreselleşme, bütün dünya uluslarınca en azından tepki duyulmaması gereken bir süreçtir. Ancak uygulamada, tanımda ifade edilen kültürel kimlik ve ekonomik süreç konularından kaynaklanan endişeler hızla yaygınlaşmaktadır. Çünkü bugün görünen odur ki, ABD* ve öteki gelişmiş kapitalist ülkelerin çok uluslu şirketleri, içinde yaşanan dünya sistemini örgütlemekte, geliştirmekte ve yaşatmaktadır. Eğitim ve bilimsel araştırmalar, her türlü uygulamalar, bu sistemin gereksinimlerini karşılayacak biçimde yürütülmektedir.[79] Kapitalizm, toplumlarda bireylerin tüketim gereksinimlerinin karşılanmasını sağlamakta, ancak bireye bu gereksinimlerin neler olabileceğini seçme yetkisini vermemektedir. Kapitalist üretim, daha sonra tatmin edeceği istekleri doğurmaya yetkin olması açısından, kendi kendine bağımlıdır. Kapitalist sistemin geniş üretkenliğinin, bu piyasaya katılanların isteklerinin büyük bölümünü karşıladığı bir gerçektir. Eğer isteğin tatmini mutluluk sayılırsa, o zaman, Kapitalizm, mutlulukta bir artış vaat ediyor. denilebilir. Ancak bu düşünceye göre, tatmin edilmemiş isteklerin de, mutsuzluğun gerekçesi olması sonucuna varılabilir. Bu çelişkiye rağmen, birçok toplum (özellikle gelişmişler), yeni-kapitalizm ve küreselleşmeye, genel çizgilerde olumlu bakmaktadır.[80] * ABD 1997 yılı sonunda üst üste aksamayan 7 yıllık bir gelişme süreci gerçekleştirmiştir. Aynı yıl kalkınma hızı yüzde 2,5 beklenirken yüzde 3,8 olarak gerçekleşmiş, fiyat artışları yüzde 2,3 olmuş, devamlı düşen işsizlik oranı yüzde 5 in altına inmiştir.[81] Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Tehdit mi? Bir grup küreselleşmeye olumlu bakarken, karşıt grup, küreselleşmenin, bize ait olanı yıprattığı, bozduğu güdükleştirdiği gerekçeleriyle bu uygulamayı, özellikle gelişmekte olan ülkeler için büyük bir tehdit olarak görmektedirler. Ulusal kültür, kimlikler ve farklılıklar gibi konuların yoğun bir biçimde tartışıldığı son günlerde, küresellik/evrensellik karşısında yerellik ve yöresellikten yana tavır koyanların sayısında da bir artış gözlemlenmektedir.[82] Bir başka değerlendirmeye göre küreselleşme, Ülkeler arasındaki ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin daha iyi, ancak birbirleriyle bağlantılı olguları içermesi, bir anlamda maddi ve manevi değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin, ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılması biçiminde sunulmaktadır.[83] Ancak gelişmekte olan ülkeler açısından bu değerlendirmedeki iyimserliğin yerini, hızla sömürülme duygusu almaktadır. Batı dışındaki uluslar, küreselleşmeyi; içi büyük ölçüde ABD güdümündeki Batı tarafından doldurulmuş, antipati kazanmış Batılılaşma kavramının yerine ikame edilmeye çalışılan yeni bir ideoloji olarak tanımlamaya başlamışlardır.* Bir değişik görüşe göre de, Küreselleşmeye yönelik tüm eleştirilere ve ABD nin uluslararası medya üzerindeki egemenliği konusundaki tüm şikayetlere rağmen, ABD ile öteki ülkeler arasındaki kültürel ilişkiler, yabancı siyasetçilerin ve aydınların sıkça vurguladıkları gibi kesinlikle tek yönlü olarak gerçekleşmemektedir. Çünkü öteki ülkeler yalnızca tüketici konumundayken, kültürün önde gelen üreticisi yalnızca ABD değildir ve olamaz da... Aksine tüm dünyada farklı ve giderek heterojenleşen kültürler ve toplumlar arasındaki çok yönlü ilişkiler söz konusudur. Aslında küresel kültürün melez doğasını, Amerikan kitle kültürünün hem modern çağın öncülerine, hem de çağdaş dış kaynaklı etkilere olan bağımlılığın yarattığı karşılıklı etkileşim tam anlamıyla açıklamaktadır. [84] Oysa küreselleşme sürecinin herkesin paylaştığı var sayılan etkileri, aslında tümüyle birleştirici

17 değildir. Küreselleştirme birleştirdiği kadar böler de... Küreselleşme süreçlerinin ayrılmaz bir parçası, mekanı giderek bölme, insanları ayırma ve dışlamadır. Küreselleşmeye maruz kalan insanların yeni kabileci ve köktenci eğilimi kadar, küreselleşen üst kültürün yaygın olarak sözü edilen melezleşmesi de küreselleşmenin meşru bir çocuğudur. Özel bir endişe kaynağı da, giderek daha fazla küresel ve yurtsuz hale gelen seçkin kesimle geride kalan yerelleşmiş kesim arasında, süreç içinde artan iletişim kopukluğudur. Anlam ve değer üretim merkezleri günümüzde yurt ötesidir, yerel kısıtlamalardan kurtarılmıştır; ne var ki bu durum, söz konusu değer ve anlamların sunulacakları bireyler için geçerli değildir.[85] Bu nedenlerle küreselleşme tüm yönleri ve etkileriyle değerlendirilmesi gereken bir kavramdır. Çünkü küreselleşme, benimsenecek politik sistem, demokrasi, insan hakları, din ve laiklik, çevrecilik gibi birçok değerin güncelleşmesini ve yerleşmesini dayatmakta, ulusal ekonomilerin dünya ile bütünleşmesini, teknolojinin, üretimin, tüketimin ve finansmanın önündeki sınırların kalkmasını öngörmektedir. Uygulamalar sonucu bazı örnekler irdelendiğinde, küreselleşmenin ekonomik açıdan, daha çok Batı merkezli kapitalizme yarar sağladığı görülmektedir. Bu yüzden bazı düşünürler, Bilen bilmeyen küreselleşmeyi, gelişmekte olan ülkelere yeni ve geniş gelişme ufukları açan bir şey zannediyor. Oysa küreselleştin mi, aslında, sistemin pazarı oluyorsun. Başka türlü ifade etmek gerekirse sistem, gezegenin öteki ülkelerini ekonomik denetime almanın adını, kibarlık olsun diye, küreselleşme koymuş. görüşünü savunarak, küreselleşmeye karşı çıkmaktadırlar.[86] * Ortadoğu nun petrol üretim bölgelerinde tek taraflı bir kontrol elde etmek küçümsenecek bir başarı değildir. ABD, İngiliz selefinden miras aldığı bölgeye ilişkin stratejik planlamasını terk etmemiştir. Bu değerli maddi varlık zayıf ve bağımlı olan ve kendilerine söylenenleri yerine getiren hanedan diktatörlükleri ile yerel yöneticilerce idare edilecektir. İşte bunlar, ismi olup cismi olmayan, bağımsızlık bağışından sonraki türlü anayasal uydurma nın arkasında, asıl İngilizler in tahakkümünü sağlayan ve İngiliz emperyalist planlamacıların sahte Arap görünümü diye adlandırdıkları durumu oluşturmaktadır. Yöneticiler işlevlerini yerine getirdikleri sürece istedikleri kadar zalim ve namussuz olabilirler. Bu hususta, geniş bir zorba ve katil grubuna katılırlar; bir dizi Latin Amerikalı subay, Suharto, Marcos, Mabutu ve bunlar gibi daha birçokları... [87] ABD nin Öncülüğü Küreselleşmede de, birçok konuda olduğu gibi, ABD başrolde bulunmaktadır. Çünkü iki kutuplu siyasal düzenden sonra dünyanın yeni düzenini oluşturmak, büyük ölçüde ABD nin tekelinde kalmıştır. ABD bu tekel konumunu, tabii ki kendi dünya egemenliğini pekiştirmek için kullanmaya çalışmaktadır.* Bu çaba aslında, ABD nin 2. Dünya Savaşı sonrasında başlattığı bir sürecin uzantısı olarak da görülebilir. 2. Dünya Savaşı ndan sonra ABD, ekonomik, sosyal ve politik bir uluslararası yapılanmayı hedeflemiş, bu amaçla birçok uluslararası örgütün kurulmasına öncülük etmiştir. Bu arada yine ABD nin desteğiyle birçok askeri, ticari, siyasi ve görünürde toplumsal amaçlı bölgesel ya da kıtasal örgütlenmeler de oluşturulmuştur.** Söz konusu girişimler çerçevesinde, başta ABD olmak üzere endüstrileşmiş ülkelerin hızlı gelişme süreci 1970 li yılların sonuna kadar sürmüştür yılları arasında ise ABD nin uluslararası doğrudan yatırımları (Les Investissements Directs Internationaux IDI) ikiye katlanırken, Avrupa ülkelerinin 4 kat artmış, Japonya nın ise 8 kat fazlalaşmıştır.[88] Bir yandan da ABD, ekonominin küreselleşmesi adına tüm ağırlığını, bu uygulamaya aykırı yasa ve yönetmeliklerin kaldırılması savaşımına koymuştur. Çünkü, mümkün olan en çok sayıda ülkenin sınırlarını bu serbest sermaye ve bilgi akışına açmakla, Amerikan kökenli endüstri devlerinin ekmeğine yağ sürülmüş olacaktır.[89]

18 Bu gelişmelere karşılık Rusya nın önderliğinde 1991 yılı Aralık ayında, Bağımsız Ülkeler Birliği (Communauté Des Etats Indépendants CEI) oluşturulmuştur. Demirperde ülkelerini Varşova Paktı adlı ekonomik, siyasal ve askeri bir örgüt altında toplamış olma deneyimine sahip bulunan Rusya nın bu girişimi ise Batılılar tarafından, Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ni oluşturmuş ülkelerdeki iç kinleri bölmek için, dış korkular yaratmak biçiminde yorumlanmıştır. [90] * Dünya Ticaretinde Yeni Eğilimler ve Terör Dünya ticaretinin büyük aktörleri yıllardır şu sorulara yanıt arıyorlar: nasıl artırırız? Ama kâr marjımızı düşürmeden... Ticaret hacmini Emek yoğun sektörlerle boğuşan ülkelerle ticarette nasıl bir yol izlemeliyiz ki, hem ellerindekileri ucuza alabilelim, hem de pahalı ürünümüzü satın alacak güce sahip olsunlar? Bu soruların yanıtlarına doğru giden yol, hiç şüphe yok ki küreselleşme kavramı altında gizli. Uruguay ın Punta del Este kentinde 1985 yılında başlayan ve yaklaşık bir yıl önce ABD nin Seattle kentinde devam eden çok taraflı uzun ticari görüşmelerde ticari engellerin kaldırılması genel ilke olarak kabul edilmiş ve 2005 yılına kadar bütünüyle uygulamaya geçilmesi kararlaştırılmıştı. Ancak, burada, ticari engel tanımı içine gümrük vergileri ve fonların girdiği, ticari engellerin kaldırılması denilince, bunun bütün dünyada gümrük birliğinin sağlanması anlamına gelmediğini anımsamakta yarar var. Ticaretin başrol oyuncuları, ticari engellerin kaldırılmasıyla, bir yandan sermaye derinliği bulunmayan, teknolojik gelişme trendini yakalayamamış rakiplerini, savunmasız maça çıkmaya zorlarken bir yandan da tarife dışı diye tanımlanan yeni engeller üreterek zaten zayıf olan rakiplerinin bir kolunu bağlama çabası içindeler. Tarife dışı adıyla ortaya çıkan yeni ticari engeller, demokrasi, çevre, insan hakları gibi ilk bakışta göze, kulağa ve kalbe hoş gelen tanımlarla süslü... Şimdi deniliyor ki, Çevreyi kirleterek üretim yapıyorsan..., Çocuk işçi çalıştırıyorsan..., Sigortasız işçi çalıştırıyorsan...,... işçiden fazla çalışanın varsa ve en az... tuvalet yoksa..., Çalışılan mekandaki tavan yüksekliği... metre... santimden alçaksa... diye başlayan ve...senden alım yapmam. diye sonuçlanan cümle sayısını listelemeye kalkarsanız, 5 bin sayfaya ihtiyacınız var demektir. Evet, bunlar ilk bakışta bile savunulmayacak şeyler değil. Ancak, uygulamalar gösteriyor ki, aynı alıcı bir Türk firmaya, tavan yüksekliğiniz bizim standartlarımızdan 15 santim kısa, ithalatı bu koşularda sürdürmemiz mümkün değil... derken, alımlarını, ranzalara yerleştirilen bantlarda üretim yapan bir Çinli firmaya kaydırabiliyor. Çokuluslu şirketlerin kâr marjlarını artırma gayreti ile açıklanabilecek keyfi tutum ve çifte standardın dünya ticaretine hakim olmaya başladığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ve şimdilerde yukarıda sözü edilen tarife dışı engellere bir yenisi eklenmek üzere: Terör... ABD yönetiminin, terörle mücadele uzun yıllar sürecek ve bu mücadelede her yol denenecek yönündeki açıklaması, 11 Eylül 2001 tarihinin dünya ticareti açısından da yeni bir uygulamanın esin kaynağı olarak kayıtlara geçeceğini gösteriyor. Teröristleri barındıran..., destekleyen..., kollayan... cesaretlendiren..., terörist eylemlerde bulunan... diye başlayacak cümleler tarife dışı engelin yeni adı olacak. Peki bu engelin standardı ne olacak? Yıllardır terör belasıyla boğuşan, 30 binden fazla yurttaşını kaybetmiş ve şimdilerde açılan anti-terörist cephe içinde yer alan Türkiye, bundan nasıl etkilenecek? Bu özelliklerinden dolayı ticaretin kaydırılacağı, kayrılan ülkeler arasına mı alınacak, yoksa örneğin Kıbrıs ın kuzeyini işgal

19 etmiş ülke tanımlaması altında ezilecek mi? Karakolda doğru söyleyip, mahkemede şaşırmak tarife dışı engel sayılacak mı? Sudan, Afganistan, Suriye, Libya, Irak topun ağzındaki ülkeler. Ya İsrail, Filistin, Güney Afrika Cumhuriyeti, Türkiye, Rusya, Yunanistan, hatta Almanya... Kim hangi ülkeyi hangi kefeye koyacak? Belli ki, standardı yine ABD önderliğindeki başrol oyuncuları belirleyecek. Ve yine belli ki, ticaret önümüzdeki dönemde biraz daha herkesin işine geldiği yöntemlerle engellenecek.[91] ** Öteki sanayi toplumları gibi ABD ekonomisi de, daha önceki yıllarda korumacı önlemlere dayanarak gelişmiştir. Savaştan sonraki dönemde ABD, kendi yatırımcılarının her türlü rekabetten galip olarak çıkacağı (dönemin ekonomik gerçekleri ışığında bakıldığında akla uygun görülen bir beklenti) varsayımıyla liberal ilkelerin savunuculuğunu üstlenmiş ve bu politika uzun yıllar uygulanmıştır. Benzer nedenlerle İngiltere de, Japonya nın rekabetine dayanamadığı iki savaş arasındaki dönemde, bu öğretileri ve beraberinde gelen mağrur söylemi terketse bile, kendi hegemonyasının sürdüğü dönemde serbest ticareti hararetle savunmuştur.[92] Yeni Dönem 21. Yüzyıl ın başlangıcında dünya, geleneksel politik blokların ortadan kalktığı, her alanda liberal eğilimlerin güçlendiği, teknolojik gelişmenin sınır tanımaz bir biçimde önemli değişmelere yol açtığı bir döneme girmiştir ve bu süreç hızla devam etmektedir. Küreselleşme biçimindeki siyasi ağırlıklı yapılanma sürecinde ısrarın en önemli nedeni, ABD ekonomisinin devleri konumundaki şirketlerin, dünya pazarlarında serbestçe hareket edebilmelerini sağlamaktır. ABD kökenli şirketlere bakılırsa, bunların uluslararası niteliğe kavuşma ya da dışa açılma sürecinde öncü oldukları görülmektedir.[93] Örneğin, iletişim alanında dünyanın yeni efendileri sayılan dev şirketler şunlardır: Walt Disney: İletişim dünyasının bu ilk devi, çizgi film piyasasındaki egemenliğinin yanı sıra aynı alandaki değişik üretimleriyle (video kaset, video oyunları, disk, CD, kitap) gelişmesini sürdürmektedir. Grup, sahip olduğu Disney Channel ın yanı sıra uluslararası görüntü ajansı WTN nin de çoğunluk hisselerini elinde bulunduran ABC televizyon ağı ile bu ağın spor kanalı ESPN yi, 12 dolayında yerel TV kanalını ve 20 kadar yerel radyo istasyonunu satın almıştır. Grup, internet arama motoru Infoseek in yüzde 43 hissesine de sahiptir. Söz konusu iki ortak, yeni bir internet arama motoru olan Go Network ü devreye sokmuşlardır. ABD nin yanı sıra çeşitli ülkelerdeki eğlence merkezleri de (Disneyland) grubun hatırı sayılır gelir kaynakları arasında bulunmaktadır. TimeWarner: Yazılı, görüntülü ve sesli iletişimin başta gelen devlerinden Time Warner, dünya ölçeğinde sürekli haber yayını yapan Ted Turner ın CNN i ile birleşmiştir. Bu birleşmeyle güçlenen sinemaks ve film şirketleri HBO, TNT ve TBS, pazardaki paylarını büyük ölçüde artırmışlardır. Böylece grup iletişim alanında, dünya üzerinde 4. büyük olma niteliğine kavuşmuştur. News Corporation: Rupert Murdoch un News Corporation şirketi, sahip olduğu 132 gazete ve 25 dergiyle (Sun, Times, News of the World...) İngiliz basın piyasasının yüzde 40 ını, Avustralya basın piyasasının ise yüzde 70 ini denetim altında tutmaktadır. News Corporation, Twentieth Century Fox şirketinin de çoğunluk hisselerine sahiptir. Şirket ayrıca, İngiltere de Sky TV, ABD de ise Fox News ve üç

20 demet halinde uydudan 90 kanalda yayın yapan şirketlerin büyük bölümünü elinde bulundurmaktadır. (İngiltere-BskyB, Hong Kong-Star-TV, Avustralya-Foxtel.) Grubun 50 nin üzerinde ülkede 800 dolayında şirketi bulunmaktadır. Viacom: Paramount film stüdyolarının, Simon&Schuster yayınevinin, aralarında MTV nin de bulunduğu 19 TV kanalının sahibi, Blockbuster video kasetlerinin dağıtımcısı Viacom, 1999 da CBS televizyon kanalını da satın alarak, Time Warner ve Walt Disney gruplarıyla yoğun bir rekabete girmiştir.[94] Bunların yanı sıra AT&T (telefon alanında dünya ölçeğinde egemenlik kurmuş bir şirket), MCI-BT (ABD de telefon ağının ikinci büyük adı - eski British Telecommunications şirketi), Sprint (ABD nin üçüncü uzun mesafe operatörü), Cable&Wireless (Hong Kong Telecom u kontrol etmektedir.), Bell Atlantic, Nynex, US West, TCI (En büyük kablolu TV dağıtımcıları), NTT (Japonya nın ilk sıradaki telefon grubu), Sony, General Electric (NBC network u satın almıştır.), America Online (Netscape i bünyesine katmıştır.) uluslararası alanda yoğun rekabet içindeki önde gelen şirketlerdir. Öte yandan rekabet, Avrupa da çıkarları birbirleriyle çakışan, karşılıklı ortaklık hisselerine sahip şirketler arasında da sürmektedir: News Corporation, Pearson (The Financial Times, Penguin Books, BBC Prime, Les Echos), Bertelsmann, (AOL, Cegetel, Canal+) Leo Kirch (DF1), CLT/UFA (RTL), Deutsche Telekom, Telecom Italia (İtalyan telefon şirketi.), Telefonica, Prisa (İspanyol iletişim şirketi), France Telecom, Bouygues, Lyonnaise des Eaux, Canal Plus ile Havas ı kontrol eden Vivendi (eski La Générale Des eaux). [95] Görüldüğü gibi uluslararası iletişim, gerçekte ABD, Avrupa ve Japon menşeli çok uluslu şirketlerin egemenliği altındadır ve bunlarla rekabet edebilecek tek bir ulusal devlet yoktur. Bu bağlamda, telekomünikasyon sektörü, küreselleşme olgusuna tipik bir örnektir. Bu sektörde birleşmeler, tek bir ulusal şampiyon çıkartmak için değil, teknolojik yenilenmenin yanı sıra hantallaşmayı önlemek açısından da gerekli görülmektedir. Bu nedenle birleşmeler daha kolay olmaktadır. Bu yönde ilk adımlar ABD, Japonya ve İngiltere tarafından atılmıştır. Amerikan telekomünikasyon devi American Telegraph and Telephone (ATT), Japon tekeli Nippon Telegraph (NTT) ve İngiliz British Telecom, deregulation uygulamaları çerçevesinde bölünmüşler ya da özelleştirilmişlerdir. ATT kendinden ayrı yedi bölgesel şirkete bölünerek küçülmüştür. Aynı biçimde NTT de 1999 sonunda üçe bölünmüştür. Bu uygulamadaki amaç içeride bölünerek küçülmek dışarıda ise büyümektir. Deregulation özellikle kamu kuruluşlarının ya da ulusal piyasayla sınırlı özel tekellerin kendi doğal gelişme sınırlarına ulaşmasından kaynaklanmaktadır. Bu dev şirketlerin iç pazarda daha büyümeleri ve verimli kalmaları olanaksız hale gelmiştir. Bu süreçte British Telecom, İspanyol Telefonica ve Portekizli Portugal Telecom, Fransız Cégétel ile ATT ise İtalyan Telecom İtalia ile ortaklık kurmuştur. Başlangıçta tam rekabeti sağlamak amacıyla gerçekleştirilen bu süreç (bölünmeler), son aşamada büyük devletlerin tekellerinin dış piyasalara açılarak ulus-aşırı şirketler oluşturmalarıyla, eskisinden çok daha hızlı küresel ölçekte oligopol gruplaşmalara yol açmıştır. Böylece mega ittifaklar, ulus-aşırı çok güçlü gruplaşmalar oluşmuştur. Örnek olarak, ATT ile Worldpartners ve Unisource grubu, British Telecom ile Concert ve Telefonica ve Cégétel gruplaşması, Global One içinde France Télécom ile Deutche Telecom ve Sprint in ittifakları, İngiliz Şirketi Cable and Wireless ile Mercury, Bouygues Telecom, Vebacom ve Hong Kong Telecom un bir federasyon halinde bir araya gelmeleri verilebilir. Bu gelişmelere bakarak, İletişim alanı, çok yakın bir tarihte, dünya çapında beş-altı küresel oligopol şirketin egemenliği altında olacaktır. demek kehanet sayılmamalıdır.[96]