ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ

Transkript

1 ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ ANKARA, 2013

2 ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ASKİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI YAYIN NO: 6 ANADOLU DA SU MEDENİYETİ DİZİSİ: 3 ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ Abdulbaki İşcan ISBN EDİTÖRYAL YAPIM TASARIM & BASKI SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti. Cevizlidere Cad Sok. No: 1/17 Balgat/ANKARA Tel: ASKİ Genel Müdürlüğünün kültür hizmetidir. Parayla satılmaz.

3 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ İ. Melih GÖKÇEK... 4 SUNUŞ İrfan KAYA... 6 Anadolu evlerinin kültür zenginliği: Ev Eşyaları Toprak kaplar Kilin suyla buluşması Çömlek yapımı Anadolu'da maden sanatı ve atölyeleri Bakır ev eşyaları Karakteristik formlar Bakırı sanata dönüştüren eller Çekiç darbeleriyle gelen estetik Süsleme sanatının maharetli elleri Cam eşyalar Mutfakların vazgeçilmezi: Bakraç Anadolu evlerinin demirbaşı bakraçlar Bir bakraç ayranın serinliği Bir bakraç yoğurdun ağırlığı Kalayın cazibesi Geride kalan Geleneğin izinde bir su kabı: İbrik İbrik yapımı Anadolu halk hekimliği örneği: Şifa Tası Nisan Tası Eski dönemlerden bir hatıra: Güğüm Maşrapa Anadolu evlerinin küçük sarnıcı: Su Küpü Testi

4 ÖN SÖZ Su dan başlayan, su içinde serpilen, su ile devam eden, su dan mahrum kalınca sona eren, kısacası su etrafında şekillenen bir hayattır insanınki. Anadolu da kurulan bütün medeniyetlere ev sahipliği yapan su hakkında tarih kitaplarının yaprakları; medeniyetlerin kurulması, gelişmesi ve hatta bazen de yok olmasında suyun çok önemli bir rol oynadığını yazmaktadır. Uygarlıkların beşiği kabul edilen Anadolu toprakları üzerinde tarih sahnesinden geçmiş pek çok medeniyet, su ile yoğrulan Anadolu şehirlerine çok sayıda eser bırakmıştır. Bu nedenledir ki, gerçek bir su medeniyeti olan Anadolu ya kulak verdiğimizde duyduğumuz ilk ses suyun sesi olur. Bütün dinlerde ve felsefelerde hayatın en temel vazgeçilmezi olarak algılanan ve bir medeniyet olarak kabul edilen su ile ilgili bilinenler, bilinmeyenlere nispetle oldukça düşüktür. Özellikle Anadolu da 4

5 İ. MELİH GÖKÇEK / ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYE BAŞKANI su medeniyeti ile ilgili belgelere dayalı, daha detaylı çalışmalara büyük ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, su medeniyetimizi anlamayı ve tanıtmayı amaçlayan ve 6 kitaptan oluşan Anadolu da Su Medeniyeti kitap serisi, bu konuda hazırlanacak birçok eserin oluşumuna da zemin hazırlayacaktır. Hayat kaynağını yaşatan bir kurum olma vizyonu, modern yönetim anlayışını benimseyen kurum olma misyonu doğrultusunda hızla ilerleyen ASKİ Genel Müdürlüğümüz, gelecek nesillere bilimsel eserler bırakmak amacıyla yayın faaliyetlerine de büyük önem vermektedir. Sahasında önemli bir boşluğu dolduracağına inandığımız bu kitap serisinin, akademik çalışmalar başta olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlar ile halkımıza faydalı olmasını temenni ediyorum. Millî kültürümüze ve eğitim dünyamıza kazandırılan bu seriyi yayına hazırlayan araştırmacı, yazar ve ilim adamlarımıza; basımında emeği geçen herkese ve şehrimizin tanıtımı için emek veren diğer gönüllü kuruluş ve kişilere teşekkür ediyor, bu değerli eserlerin Ankaralılara hayırlı olmasını diliyorum. 5

6 S SUNUŞ Su, hayatın devam etmesi için insanoğluna bahşedilen en büyük nimetlerden biri... Türk kültürünün temel miraslarından birisini su kültürü oluşturmaktadır. Türkler, hem yazılı, hem de sözlü kaynaklarında suya önemli bir kutsiyet atfetmişler, büyük saygı göstermişler ve suya olan saygılarını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. Suya değer vermişler, onu aziz bilmiş, onun hayat için ne kadar gerekli olduğunun farkında olmuş bir medeniyet kurmuşlardır. Su; şehirler, ülkeler ve kıtalar arasında yol alırken akıp geçtiği yerlerdeki kültürleri, insanları ve medeniyetleri birbirine taşır ve yakınlaştırır. İnsanoğlu suları vadilerden geçirmek için su kemerleri ve kanallar, suyun basıncını dengelemek için su terazileri, düzenli dağıtım için maksemler, suyu biriktirmek için havuzlar, kuyular, sarnıçlar ve bendler inşa etmişlerdir. Suya olan sevgiyi, saygıyı ve ona verilen kutsallığı Anadolu nun birçok yerinde ortaya çıkan kalıntılardan anlamanız mümkün. Yol kenarlarına yapılmış çeşmelerde de görebilirsiniz, ince işlemeli bir ibriğin, bakracın, tasın, tabağın üzerinde de. Bir maşrapanın kulpunda ya da bir şifa tasında da görmeniz mümkün. Suyun dokunduğu hangi eşya olsa o da değerli görülmüş. Suyu bütün 6

7 İRFAN KAYA / ASKİ GENEL MÜDÜRÜ canlıların temel ihtiyacı olarak bilmek, ortak bir nimet olarak görmek ne kadar güzelse, paylaşmak da o kadar güzel addedilmiş. Anadolu Toprakları üstünde, son dörtbin yıl boyunca gerçekleştirilmiş olan su mühendisliği eserleri, Türkiyeyi tarihî su yapıları açısından dünyanın en zengin ve ilgi çekici Açıkhava müzelerinden biri kılmaktadır. Günümüz dünyasında, hizmet anlayışları, yönetim sistemleri, teknolojik araçlar, beklenti düzeyleri ve kalite standartları hızlı biçimde değişmektedir. Bu değişim ve dönüşümün gerisinde kalmadan gelecekte var olabilmek ve sahip olunan kaynakları en rasyonel biçimde kullanabilmek her kurum için kaçınılmaz bir gerekliliktir. Genel Müdürlüğümüz bu anlayıştan hareketle geçmişin güzelliklerinden esinlenerek geleceği kurgulamakta ve bugünü en iyi değerlendirebilmenin gayretini yaşamaktadır. Başkentimiz Ankara nın temiz ve atık su işlemlerini yürüten bir kurum olarak, yaptığımız işin bizler için bir övünç kaynağı olduğunun ve üstlendiğimiz sorumluluğun büyüklüğünün farkındayız. Geçmişi hatırlayarak geleceğe ışık tutmak amacıyla Anadolu da Su Medeniyeti başlığı altında Anadolu Şehrinin Su Yapıları, Ankara Hamamları ve Kaplıcaları, Anadolu Şehrinin Günlük Hayatında Su Kültürü, Anadolu da Suyun İzi, Geleneksel Türk Sanatında ve Edebiyatımızda Su ile Ankara da Su Altyapısı başlıklarıyla altı kitaptan oluşan bir dizi kitap serisi hazırlattık. Kitapların yayın dünyasına, konuyla ilgilenen akademisyenler başta olmak üzere, belediyeler ile tüm resmî ve özel kurumlara faydalı olması dileklerimle 7

8 SUYUN İZİNDE BİR DÜNYA Birçok kültürün beşiği kabul edilen Anadolu da insanlar tarafından kullanılan ev eşyalarının arasında yer alan ibrik, güğüm, maşrapa, cezve, testi, bakraç gibi mutfak malzemeleri, asıl işlevinin yanısıra suyla beraber hikâyelere, masallara destanlara da konu olmuş asırlar boyu. Ve birçoğu Anadolu insanının misafirperverliğinin dolaylı yoldan da olsa ifadesi olarak şekil ve desenler taşımış her parçasında. 8

9 Anadolu insanının evinde mutfakların bir köşesinde gururlu bir şekilde yer alan suyun kullanım kapları, asırlar boyu kendini bir öncekinin üzerine inşa ederek varlığını devam ettirmiş ettirmesine de bugün teknolojinin gücüne karşı koyacak takati kalmamış doğrusu. Ne topraktan yapılanı, ne ahşaptan ne de bakırdan imal edileni... Şimdi sessiz ve bir o kadar da hüzünlü bir şekilde beklemekteler antikacıların tozlu raflarında... Kıymetleri anlaşılıp, tekrar mutfakların vazgeçilmezi olana kadar beklemeye devam edecekler sanki... 9

10 SUYUNiZiNDE Suya değer vermiş, onu aziz bilmiş, onun hayat için ne kadar gerekli olduğunun farkında olmuş bir kültürün izleri... Yörelere göre farklı işlevler yerine getirmesi, farklı biçimler, farklı isimler alması pek de önemli değil. Çeşmelerden, sebillerden ya da testilerden su içmiş, insanlara, hayvanlara ve diğer canlılara suyu ulaştırmış ve onların suyla temasını, suya olan saygısını ve sevgisini izlemiş... İnsanların hayır dualarını almayı temel ilke, kutsal hizmet kabul etmiş bir kültür bahsettiğimiz. Suyu kutsal saymış bir kültürün izleri yani. Suya olan sevgiyi, saygıyı ve ona verilen kutsallığı Anadolu nun birçok yerinde ortaya çıkan kalıntılardan anlamanız mümkün. Yol kenarlarına yapılmış çeşmelerde de görebilirsiniz, ince işlemeli bir ibriğin, bakracın, tasın, tabağın üzerinde de. Bir maşrapada ya da bir şifa tasında da görmeniz mümkün. Suyun dokunduğu hangi eşya olsa o da değerli görülmüş. Suyu bütün canlıların temel ihtiyacı olarak bilmek, ortak bir nimet olarak görmek ne kadar güzelse, paylaşmak da o kadar güzel addedilmiş. O kadar merhametli, o kadar insani ve o kadar gerekli. 10

11 SUYUN YÜZÜ Ruhun güzelliği aşktan gelir, tıpkı su gibidir o, hayat verir. Üzerine yazı yazılabilse suyun, ince ince işlenebilse su ancak aşk kondurulurdu mutlaka her bir zerresine... Bir karıncanın ateşe kendince su taşıması gibi, ateşin suyun deli dalgalarına sevdalanması gibi... Ateşin yüreğini sadece su, suyun yüreğini sadece ateş alır der şair, suyun sevdalıların yüreğindeki ateşi söndürmeye çabalaması gibi... Ve su, bir damla da olsa merhamet abidesidir, maddi âlemden manevi âleme açılan merhamet kapısıdır, hiçbir zaman kapanmayan... SUYUN ELLERİ Suyun kenarında büyüdüm ben, Dicle nin Fırat ın kenarında çocukluğum geçti. Cennet kaynaklı bildim bütün suları ve suyun elleri Aden in topraklarında büyüttü bedenimi. O yüzden suyun kenarında yaşamalıydım diye hayıflandım durdum ömrüm boyunca. Avuçlarımı doldurarak suyu kana kana içmeliydim her zaman. Var oluşun kaynağından beslenmeliydim devamlı. Suyun kenarında yaşlanmalıyım ben diye ümit ediyorum artık. Bütün ateşlerden uzak, sisten, dumandan ayrı, suyun saf ellerine teslim etmeliyim ruhumu. 11

12 12

13 13

14

15

16 16

17 Anadolu evlerinin kültür zenginliği EV EŞYALARI Gerek topraktan, ağaçtan, gerekse bakırdan yapılan ve Anadolu insanının günlük hayatında tartışmasız önemli bir yer edinmiş olan suyun ayrılmaz parçaları, asırlar boyu hikâyelere, masallara, destanlara, şiirlere hatta resimlere suyla beraber konu veya ilham kaynağı olmuştur. Köylerde, mahallelerde bulunan çeşmeler ve su kuyuları, su tesisatlarının olmadığı, su şebekelerinin henüz hizmete girmediği zamanlarda bu görevi yerine getiren en önemli su kaynaklarıydı. Çeşmelerden ve kuyulardan su ile doldurulan bakraçlar, güğümler ise mutfakların en elverişli köşelerine yapılan bölümlerde özenle yerini alır, kullanım için sırasını beklerdi. Bakraçlarla, güğümlerle getirilen buz gibi su, yine bakırdan imal edilmiş taslarla, maşrapalarla içilirdi. Mutfak eşyalarının başında gelen suyun kullanım kaplarının bakımları da ihmal edilmez, itina ile yapılırdı. Bakraçların, güğümlerin, maşrapaların, tasların içi daima kalaylı olur, su, bu kapların içinde daha temiz, daha berrak görünürdü. Maşrapayı her daldırışta bakraçtaki suyun dalgalı hareketinin uyandırdığı duygunun tarifi imkânsız gelirdi insana. Özellikle topraktan yapılan testilerin, bakır maşrapaların suya ayrı bir lezzet verdiğini daha içmeden, görüntüsünden anlardınız. Suyu içmek için maşrapayı ağzınıza götürdüğünüzde, dudaklarınızda bıraktığı tarifi imkânsız ferahlık, deyim yerindeyse bir ömre değerdi doğrusu. Aynı şekilde içerisindeki süte, ayrana, yoğurda... ayrı tat veren mutfak kullanım kapları, kavurucu sıcağın altında çalışanların imdadına yetişir, verdiği ferahlık ile âdeta cana can katardı. 17

18 Suyun ve kullanım kaplarının Anadolu insanının canına can katması, onları sadece temel ihtiyaçları için kullanmasından kaynaklanmıyordu elbette. Mesela suyun Anadolu köylerinde dolaylı yoldan da olsa evlenmek isteyen gençlerin taleplerine de tercüman olduğunu görürüz. Evlenme çağına gelmiş, ama bir türlü evlenemeyen gençler, evlenmek istediklerini farklı yollara başvurarak duyurmaya çalışmışlardır bizim adetlerimizde. Yörelere göre değişiklikler ortaya koyan bu âdetlere, evlenme yaşı gelen erkek gençlerin bardak çanak kırması veya babalarının abdest ibriğine biber atması örnek gösterilebilir. Yine Anadolu nun bazı yörelerinde o evde yaşayan evlenecek kız sayısı kadar evin damına testilerin dizildiğini biliyoruz. Kızlar da gelin olduklarında testilerin sırayla kırılması ya da evlenmeden önce erkeğin evlenmek istediği kızın evinin bacasındaki testi boynunu sapanla kırması uzun yıllar uygulanan ve oldukça yaygın olan âdetlerden olmuştur. Genç kızların ise testileri ya da bakraçları alarak su doldurma bahanesi ile sık sık çeşme başına gitmeleri de yavuklusu olduğunu göstermesi bakımından kızlar tarafından etkili bir yöntem olarak uygulanmış uzun yıllar. (bkz. Doç. Dr. Mahmut Tezcan, Köy Gençlerinin Evlenme İsteklerine İlişkin Davranış Kalıpları) Bazı yörelerimizde yüzyıllardır çamurdan yapılan eşyaların teknolojiye direnmeye çabaladığı, bir zamanlar çamurdan testi, bardak ve benzeri eşyaları yapamayana kız verilmezken, şimdilerde bu sanatı yapacak çırağın dahi bulunamadığı acı bir gerçek. Bir gerçek daha var ki o da Anadolu da yörelere göre farklılık gösteren ve uzun yıllar hatta yüzyıllar boyu uygulanan âdetler de giderek unutuluyor, kayboluyor. Gerek topraktan, ağaçtan, gerekse bakırdan yapılan ve Anadolu insanının günlük hayatında tartışmasız önemli bir yere sahip suyun ayrılmaz parçaları suyun kullanım kapları, asırlar boyu hikâyelere, masallara, destanlara, şiirlere hatta resimlere suyla beraber konu veya ilham kaynağı olmuş hiç şüphesiz. Bu ilham her durumda bir öncekinden azami derecede faydalanarak devam etmiş asırlar boyu. Cana can katması da bu yüzden belki de. Belki de bu yüzden mutfakların bir köşesinde sessizce yerini alırken, hikâyelerini de gücü yettiğince sessizce fısıldamış kulaklarımıza ve ruhlarımıza. Sesi soluğu kesilene kadar fısıldamaya da devam edecek. 18

19 19

20 20

21 21

22 İToprak kaplar İnsanoğlunun evinde kullandığı özellikle mutfak aletlerinin, su kullanım kaplarının ortaya çıkışının uzun bir süreç aldığı tartışmasız. Anadolu da kullanımı ise tahminlerimizden daha eskilere dayanıyor. İnsan yaratıldığından beri tabiatı, bilgisi düzeyinde her çeşit ihtiyacını karşılamak için en verimli şekilde kullanmaya çalışmış. İlk zamanlardan bu yana insanların öncelikli gereksinimlerini karşılayan en zengin kaynak olan toprak, taşıma araçlarından tutun da ev içindeki kullanım kaplarına hatta süs eşyalarına kadar birçok nesnenin imalinde kullanılmış. Pişmiş topraktan ilk kabın nerede yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte insanoğlunun sudan, topraktan ve ateşten faydalanarak kili şekillendirmeye başlaması, insanlık tarihi açısından önemli bir sanatın, seramik sanatının doğumu olarak görülmüş. Yapılan araştırmalar ortaya koyuyor ki M.Ö li yıllar Anadolu da, kilin ilk şekillendirildiği yıllar olmuş ve zengin toprakları ile Anadolu, tarih boyunca birçok medeniyeti bünyesinde beslerken, onların zengin kültürel medeniyetlerine de kucağını açmış, ev sahipliği yapmış. M.Ö arası dönem, insanların gezginci bir hayattan yerleşik hayata geçtikleri ve kültür tarihimizin en önemli aşamalarından birini oluşturduğu bir süreç olarak kabul edilir. İki dilime ayrılan bu dönemin seramiksiz olarak tanımlanan birincisinde kap kacaklar taş veya ahşaptan imal edilmiş, ikinci dönem olan seramikli dönemde ise kaplar, topraktan yapılan yiyecek-içecek kapları, pişirme, taşıma, depolama kapları olarak biçimlendirilmiş. Bu dönem mimarinin, sanatın geliştiği, değiştiği yeni buluşların ortaya çıktığı bir uygarlık süreci olarak görülür. Bununla birlikte zamanla toplumda mutfak kültürünün kendini yenileyerek gelişmesinin, ahşap kapların yanısıra farklı malzemelerden dayanıklı mutfak gereçlerinin ortaya çıkışını hızlandırdığını da söylemek mümkün. 22

23 23

24 Plastik, alüminyum, çelik gibi malzemelerden yapılan mutfak kaplarının hayatımıza girmesi, topraktan imal edilen kaplara ilgiyi azaltmış, yakın bir zamana kadar ülkemizde en revaçta mesleklerden biri olan çömlekçiliği unutturmuş, âdeta bitirme noktasına getirmiştir.

25

26 TKilin suyla buluşması Topraktan yapılmış her türlü kap çömlek olarak isimlendiriliyor. Islandığı zaman kolayca biçimlendirilebilen, yumuşak ve yağlı toprak olan kilin suyla karıştırılması sonucu oluşan çamurun şekillendirilmesi ve yüksek ısılı fırınlarda sertleştirilmesiyle çanak çömlek elde ediliyor. Arkeolojik kazılar, Anadolu da çömlekçiliğin geçmişinin oldukça eskilere dayandığını, yapımında ise Hititler döneminden beri de çarkların kullanıldığını ortaya koyuyor. İlk çanak çömleklerin elle biçimlendirildiği biliniyor. Önceleri kuruması için güneşe bırakılan çömlekler, daha sonra ilkel fırınlarda pişirilmiş, böylece yüksek ısıya maruz bırakılan çömleklerin sert ve suya dayanıklı olması sağlanmış. Çanak çömlek yapımındaki en önemli alet ise çömlekçi çarkı olmuş. Önceleri elle çevrilen çarkın yerini zamanla, kurulan bir düzenek aracılığıyla ayakla döndürülenleri almış, daha sonraları ise çanak çömlek üretiminde elektrikle çalışan çarklar kullanılmış. Günümüzde işlik denilen atölyelerde üretilen ve su testileri, su küpleri, kışlık yiyecekleri muhafaza etmek için saklama küpleri olarak isimlendirilen çanak çömlekler, önce güneşte, daha sonra da gölgede kurutulduktan sonra, fırınlarda yüksek dereceli ateşte pişirilerek elde ediliyor. Ve bu uygulama ufak tefek değişiklikler olsa da yüzyıllardır aynı şekilde devam ediyor. Yakın bir zamana kadar ülkemizdeki en revaçta olan sanatlardan biri olan çömlekçiliğin giderek unutulması ile birlikte, bir zamanlar evlerden eksik olmayan su küpleri, testiler, çömlekler de artık hatıralardaki yerlerini hüzünlü bir şekilde almış durumda. 26

27 27

28 HÇömlek yapımı Hamur adı verilen ve kilin suyla karıştırılması sonucu elde edilen çamur, kullanılan kilin yapısına ve pişirme ısılarına karşı gösterdikleri tepkilere bağlı olarak değişik özellikler taşıyor. Çamurun çakıl ya da demir oksit gibi yabancı maddelerden arındırılması çömlek yapımında ilk basamak olarak kabul ediliyor ve ait olduğu yatağa göre silisli, killi, yumuşak, yağlı, sert veya gevşek olabilen çömlek çamurunun cinsi yapılacak kabın türünü belirliyor. İçine bazı organik maddeler ilave edilmiş hamur kıvamını bulması için teknelerde belli bir süre bekletilen çamurun daha sonra çıkrık adı verilen tezgâhlarda şekillendirme işlemine geçiliyor. 28

29 29

30 Hamurun içine katılan organik karışımın yanması sonucu çömleklerde gözeneklerin oluşması, ürünün hem hafif hem de sağlıklı bir hale gelmesine neden oluyor. Çömlek hamurunda kullanılan kilin yağı da kum kullanmak suretiyle alınıyor. Hamurun yoğrulması işlemi ilk zamanlar elle veya tokmakla yapılmış olmasına karşın gönümüzde bu işlem makinelerin yardımıyla gerçekleştiriliyor. Ürüne istenilen biçim, çömlek hamuru parçasının oyularak el veya tokaçla, kalıplama ve çekme tekniği olmak üzere üç şekilde veriliyor. Bu işlemlerin en yaygın olanlarından çekme tekniğinde şekil verilecek olan çömlek hamuru, dönen bir çarkın üzerine yerleştirilerek el ve çeşitli aletler yardımıyla biçimlendiriliyor. Kendi hâlinde güneşsiz ortamda kurumaya bırakılan çömlekler daha sonra geniş ve derin küvetlere yerleştirilerek fırınlara istifleniyor. Çamurun türüne göre ısı ayarı yapıldıktan sonra yüksek sıcaklıkta çamur parçacıklarının birbirleriyle kaynaşmasıyla hamurun sertleşmesi sağlanmış oluyor. Çömleklerin soğuyana kadar fırında bekletilmesinin ardından sırlama işlemine geçiliyor. Kil, kireç, çakmak taşı, kurşun, reçine, emaye tozu gibi maddelerin karıştırılması sonucu elde edilen sulu karışım, pişmiş çömleğin üzerine sürülüyor. Sırlama işleminde, püskürtme, fırçalama ya da karışımın çanak çömleğin üzerine dökülerek yapıldığı kaplama yöntemi uygulanıyor. Çömlek üzerinde bir tabaka oluşturan bu sır, bir süre kurutulduktan sonra tekrar fırınlanıyor ve bu karışım eriyerek çömlekte ince cam gibi şeffaf bir yüzey meydana getiriyor. Önceleri kilin doğal olarak içerdiği oksitlerle renklendirme işlemi sınırlıyken, zamanla yeni oksitlerin üretilmiş olması veya aynı okside değişik ısıların uygulanması, renklendirme işleminin daha da gelişmesine neden olmuş. Kullanım yeriyle ilgili olarak sırlı veya sırsız biçimde yapılan ve üretildikleri yere göre farklı isimler alan çömleklerin ustaları günümüzde çalışmalarını bazı il ve ilçelerimizde dar bir çerçevede dahi olsa devam ettiriyorlar. Bununla birlikte hayatımıza giren plastik, çelik, emaye vb. malzemelerden yapılan su kaplarının, tencere, saklama kabı gibi mutfak kaplarının, doğal olarak topraktan üretilen ibriklere, kâselere, su testilerine, çanak-çömleklere tercih edilir olmasının, toprak kaplara olan talebi oldukça düşürdüğünü, hatta bitirme noktasına getirdiğini söylememiz mümkün. 30

31 Genç Tunç Çağı dönemine ait testiler, Panaztepe. 31

32 İlk Tunç Çağı, ilmek kulplu çanaklar. İlk Tunç Çağı, mutfak kapları. İlk Tunç Çağı, maşrapalar. 32

33 İlk Tunç Çağı, birleşik kaplar. İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. 33

34 34

35 AAnadolu da maden sanatı ve atölyeleri Anadolu da elde edilen eski çağlara ait kalıntılar, günlük yaşantıda hayatı kolaylaştıracak objeleri yapma çabalarının tüm toplumlar tarafından aralıksız bir şekilde sürdürüldüğünü ortaya koyuyor. İnsanların özellikle yerleşik hayata geçiş döneminde bu sürecin daha fazla hız kazandığı ve günümüze değin süregeldiği muhakkak. İnsanoğlunun günlük yaşantısı için gerekli olan eşyaları yapma hususunda başlangıçta daha kolay şekil verebileceği ağaçtan, daha sonraları taş ve pişmiş topraktan yararlandığı yine ele geçen kalıntılardan anlaşılıyor. Daha sonra çeşitli tekniklerle istenilen şekli alabilen bir madenin keşfi hayatın her alanında yer ediyor ve bu maddenin günlük yaşantıda sıklıkla kullanılması giderek yaygınlaşıyor. Ayrıca madenin sıcakta erimesi, ısıtılınca kolay şekil alması, soğuyunca katılaşmasının fark edilmesi metalürjideki en önemli buluş olarak kabul ediliyor. Arkeolojik veriler, Anadolu da madenciliğin, günümüzden yaklaşık olarak 10 bin yıl önce başladığını gösteriyor. Veriler, ilk arıtılma işleminin, M.Ö. 7. bin yılda ilk üreticiliğe geçiş evresine ait önemli bir kültür merkezi olan Çatalhöyük te yapıldığını da ortaya koyuyor. Arıtılan

36 madenlerin başında gelen ve tabiatta yaygın olarak bulunan bakır cevherini işlenir hâle getirme usûlünün ilk kez Anadolu insanı tarafından gerçekleştirildiği tahmin ediliyor. Aynı bölgede yapılan kazılarda bakırdan dövme tekniği ile yapılmış küçük el aletleri ile bazı süs eşyalarının da bulunması da bunu doğruluyor. Bakırın tarihini, metalürjinin tarihi olarak kabul etmek mümkün. Metalürji tarihinde en eski tekniği oluşturan dövme tekniği, pek çok eserin yapımında kullanılmış, yüzyıllar ilerledikçe hem dövme usulleri, hem de dövme aletleri geliştirilmiş. Taş aletlerin yerini tunç aletler, onların yerini çelik aletler almış. Yapılan araştırmalar, zengin maden cevheri yataklarına sahip Anadolu topraklarında zengin bakır cevheri yataklarının bulunduğunu, Anadolu daki bakır cevheri yataklarının birçoğunun da Eskiçağ dan beri işletildiğini gösteriyor. Anadolu da gelişmiş maden sanatı atölyelerinin varlığı, hâlen mevcut çok sayıda eserden anlaşılıyor. Büyük Selçuklu devriyle birlikte, maden sanatında büyük bir gelişimin temelleri atılmış, kap yapım ve işleme teknikleri yüzyıllara yansıyacak biçimde başarılı bir şekilde uygulanmış. Osmanlı dan beri çeşitli teknikler üzerinde başarılı bir şekilde çalışan geleneksel maden sanatı atölyelerinin bulunduğu yerler arasında Erzincan, Erzurum, Diyarbakır, Siirt, Cizre, Harput, Hasankeyf, Mardin, İstanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Tokat, Kayseri, Konya, Gaziantep, Kütahya, Balıkesir gibi iller geliyor. 36

37 37

38 İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. Urartu saray eşyaları. Orta Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. 38

39 BBakır ev eşyaları Bakır madeni yataklarının yoğun olarak işletildiği ve bunun sonucunda madencilik çalışmalarının yüksek bir seviyeye ulaştığı Osmanlı döneminde, maden sanatı atölyelerinde tercih edilen madenlerin başında bakır gelir. Bu dönemde halk arasında yaygın olarak kullanılan çeşitli bakır ev eşyaları, oldukça iyi işçilik örnekleri sergiler. Anadolu nun çeşitli bölgelerindeki atölyelerde yapılan bakır ev eşyaları üretiminin 17. yüzyılın ikinci yarısında yüksek bir seviyeye ulaştığı biliniyor. Özellikle ev aletlerinin çeşitliliği, kap türlerinin çokluğu, biçim zenginliği ve farklı yapım teknikleri, alan olarak oldukça geniş bir coğrafi bölgedeki farklı kültür etkilerinin biçimlendirdiği çok yönlülük olarak belirginleşir. Anadolu da sağlamlığından ötürü ölmez oğlu denilen bakırdan, atölyelerdeki ustaların marifetli ellerinde büyük bir beceriyle yapılan ve bu zenginliğin içinde yer alan başta su kullanım kapları olmak üzere çeşitli ev aletlerinin üretiminde ise hem dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bakır kap yapım tekniklerinden biri olan dövme tekniği, binlerce yıldan beri bilinen en eski tekniktir. Daha sonra bakır işçiliğinde farklı teknikler gelişmiş ve yakın dönemlere kadar başka usüllerle üretilen bakır eşyalar, mutfaklardaki yerini korumuştur. Sosyoekonomik yapının hayat tarzını hızla değiştirmesi sonucu, alüminyum, plastik gibi ucuz alternatif malzemelerin ortaya çıkması bakırcılığın gerilemesine neden olmuş ve bakır ev gereçlerinin kullanımını azaltmıştır. Ancak bakırcılık, geleneksel kültürün de etkisiyle zor da olsa devam etmiştir. Özellikle turizme yönelik olarak talebin el sanatlarına yoğunlaşması bakırcılığı da bir nebze olsun canlandırmış, fakat bu canlılık bakırdan üretilen mutfak malzemelerinden ziyade, süs eşyaları için geçerli olmuştur. Başta bakraç, ibrik, güğüm olmak üzere bir zamanlar Anadolu insanının mutfağından eksik etmediği bakır ev aletleri, giderek mutfaktan çekilmiş, bugün misafir odalarının süsü, antikacıların tozlu raflarının demirbaşı hâline gelmiştir. Bununla birlikte günümüze kadar Anadolu nun birçok yerinde bakır atölyeleri varlığını sürdürmesini bilmiş, bu atölyelerde turistik amaçlı olarak bakırdan dövme ve sıvama tekniği ile yapılan ürünlerin üretimi devam etmiştir. Birçok bölgede çeşitli şekillerde uygulanan bakırcılık sanatını bugüne kadar canlı bir şekilde devam ettiren bazı atölyelerin ürettikleri, bölgelere özgü karakteristik formlara sahip olan bakraçları, ibrikleri, güğümleri, maşrapaları, mevcudiyetlerini devam ettirmeye çalışması, bir anlamda bu atölyelerin geçmişte sahip olduğu ününün yansıması olarak görmek mümkündür. 39

40 40

41 41

42 42

43 Anadolu nun birçok şehrinde yakın zamana kadar görülen el sanatları, aslında geniş ve derin tarihi sebebiyle büyük bir zenginliğe sahiptir. Aradan geçen onlarca asra rağmen zor da olsa günümüzde de çeşitli alanlarda birbirinden güzel eserler veren Anadolu ustalarının büyük emek ve sabırla sürdürdükleri çalışmaları, kaybolmaya yüz tutan Türk el sanatlarının ayakta kalma çabası olarak değerlendirmek gerekir. Anadolu nun hangi beldesine giderseniz gidin, yüzlerce yıl şehrin ve hayatın merkezinde kendine yer edinerek varlığını devam ettirebilmiş ancak günümüzde günlük hayatın karmaşası içerisinde bir köşeye çekilerek gözden uzaklaşmış atölyelerin ve çarşıların, teknoloji karşısında tutunmaya çalışma çabalarına şahit olabilirsiniz. Yüzlerce yıldır bakırcılar, kalaycılar, demirciler diye isimlendirdiğimiz bu çarşıların her bir köşesinden duyulan sesler, mesela bakırla buluşan tahta veya demir çekiçlerin sesi şehirlerimizden yükselen bir feryat gibidir. Sanatın ve alın terinin şekillendirdiği ve bu feryadın ortaya koyduğu ibrikler, güğümler, maşrapalar, taslar, bakraçlar tek tek yeryüzünden çekilmeye mahkûm edilmiş olmanın telaşını ve ezikliğini yaşar sanki. Bir odun tokmağından, bir demir çekiçten, bir ateş kıvılcımından, bir körükten nasıl bu kadar güzel ses çıkar diye içinizden geçirmeden edemezsiniz. Dar sokakların, çıkmaz aralıklarında veya bir zamanlar hizmet görmüş ancak şimdilerde varlığını sürdürmeye gücü kalmamış caddelerin kenarında geçmişe uzanıp, yorulmadan, bıkmadan, usanmadan sabırla üretilen bu gereçlerin var olma çabasını izlemek hüzün verir ister istemez. Geleneksel el sanatlarımızdan olan ve Anadolu nun birçok bölgesinde yüzyıllardan beri hayatımızın içerisinde yer edinen bakırcılık sanatı ile ilgili bugün için aynı şeyleri söylememiz mümkün değil. Birkaç bakır atölyesinde, bakırdan yapılan sofra takımlarının, su kullanım kaplarının yerini çelik, alüminyum, porselen, çinko ve plastik gibi maddelerden yapılan kap kacaklar almış artık. Bu nedenle bu sanatı devam ettirenlerin sayısının bitme noktasına geldiğini söylemek abartı olmayacaktır. Bugün sayıları parmakla gösterilecek kadar azalan atölyelerin ve bakır sanatkârlarının birçoğu, ayakta kalabilme mücadelesinin yolu olarak turizm amaçlı taleplere cevap verebilmek için süs eşyacılığına yönelmiş durumda. 43

44 Karakteristik formlar Ortaçağdan beri bazı bölgelerimizdeki zengin yataklardan elde edilen bakırın, atölyelerde işlenmesiyle geleneksel olarak bakır, bronz ve pirinçten mutfak kaplarıyla çeşitli eşya yapımına devam edilmiş, bazı illerimizde bakır, bronz ve pirinç üretimi en büyük sanayi kolunu oluşturmuştur. Yine bu illerimizdeki atölyelerde ustaların maharetli ellerinde büyük bir beceriyle bakır, bronz ve pirinçten yapılan mutfak kapları, birçok yerleşim yerinde hatta yurt dışında dahi geniş kullanım alanı bulmuş, üretilen bakır eşyalar, Trabzon gibi bazı liman şehirlerimizden denizyoluyla Karadeniz deki diğer şehirlere de ihraç edilmiştir. Bazı illerimiz, atölyeleriyle bakırcılık sanatını günümüze kadar canlı bir şekilde devam ettirme başarısını gösterebilmişlerdir. Bu illerimizdeki sanatkârların ürettikleri bölgelere özgü karakteristik formlara sahip olan bakraçlar, ibrikler, güğümler, taslar, leğenler, tavalar, maşrapalar, vb. üretim yerlerinin ayırt edici özelliklerini sergilemişlerdir asırlar boyu. Bölgeden bölgeye farklılıklar ortaya koyan bu sergiler, yörelerin sanatsal yönünü de gözler önüne sermesi bakımından önemlidir. İşleme ustalarınca özel tasarlanan şekillerin oyma tekniği ile bakır üzerine çıkarılması işleminin yapıldığı Erzincan, bakır el sanatlarının başlangıcının çok eskiye dayandığı bir ilimizdir. Erzincan da sonraki yıllarda bakırcılığın daha cazip hâle gelmesiyle turistik bakır süs eşyalarının üretimi giderek hız kazanmıştır. 44

45 45

46 Bakırı sanata dönüştüren eller Bakır, hammadde olarak ocaklarda eritildikten sonra kalıplara dökülerek, üretilecek ürünün özelliğine göre istenilen kalınlık için silindirden geçirilir. Bu aşamada sertleşen bakır tekrar fırınlarda tavlanma işlemine tabi tutulur. Bakır üzerinde yapılan işlemlerle sertleştiğinden, her işlemden sonra tekrar tavının alınması gerekir. İstenilen ölçüye gelinceye kadar tekrar tekrar yapılan bu işlemden sonra levha hâline gelen bakır, daire makaslarında arzu edilen ebatlarda kesilerek kalıplara göre sıvama tezgâhlarında şekillendirilir. Parlatılmak üzere polisaj makinelerine alınan ürün, lehim ve kaynak işleminden sonra tekrar parlatılır ve sonrasında üzerindeki yağın temizlenmesi için yüksek ısılı deterjanlı suda yıkanır. İnce talaşla ovulup kurulandıktan sonra silinerek verniği ve boyası atılır. Boyanan ürün, kurutulma işleminin ardından işlemeye hazır hâle getirilir. Sanatkârın tasarımına göre işlenmesinin ve tercihe göre gümüş suyu denilen karışım ile yıkanmasının ardından kurulanır, oksitlenmenin önlenmesi için verniklenerek satışa sunulur. 46

47 Anadolu bakırcılık sanatının gelişiminde ve pazarlanmasında önemli rol oynayan, dünyaya duyuran ve sevdiren merkezlerden biri de Tokat tır. 16. yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesi nde zengin bakır yataklarına sahip Küre madenlerinden elde edilen bakır, diğer şehirlerdeki atölyelerde olduğu gibi Tokat atölyelerinde de işlenmiştir. Ayrıca, Orta Anadolu Bölgesi nden gelen yollar, Tokat üzerinden Karadeniz de bulunan liman kentlerine açılmaktaydı. Bölgede zengin olarak bulunan bakır yataklarından elde edilen bakır, Tokat taki atölyeler tarafından işlendiğinden, bakırcıların oluşturduğu iş kolu büyük bir sanayi hâlini almıştı. Bu iş kolunun Orta Çağ dan beri çalıştığı ve bakır kap-kaçağı geleneksel olarak ürettikleri tahmin edilen Tokat atölyelerinde büyük bir beceriyle yapılan bakraç ve taslarda hem dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Atölyelerde büyük bir ustalıkla yapılan ve yüzlerce yıldan beri üretilmesi sonucu özgün biçimini alan armut gövdeli Tokat ibrikleri ise, Orta Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi ndeki atölyelerde üretilen ibriklerden farklılıklar sergiler. Tokat ibriklerinin gövdesi düz veya delikli olmasına karşın, kapağı diğer bölgelerde üretilen ibrik kapaklarından ayrılır. Tokat ibriklerindeki basık kapağın sarığa benzemesi, bölgede Hoca İbriği olarak anılmasının nedenidir. 47

48 19. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde ekonomik ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, Tokat atölyeleri de eski faaliyetlerini devam ettirmede başarılı olamamış, atölyelerin yavaş yavaş kapanmasından sonra, kentin en büyük iş kolunu oluşturan bakır eşya üretimi de gerilemeye başlamıştır. Araştırmacılar tarafından büyük bir övgüyle anlatılan Tokat atölyelerini, eski bakırcılık geleneğini devam ettiren birkaç dükkânın haricinde artık günümüzde görmek mümkün değildir. Bununla birlikte Tokat bakırcılarının yapmış oldukları ibrik, bakraç ve kazanlar, bu bölgede hâlen yaygın olarak kullanılmaktadır. Son elli yıl öncesine kadar faal bir şekilde çalışması dolayısıyla Kastamonu atölyelerini diğerlerinden ayırmak doğru olacaktır. Bölgede bakır cevheri yüzlerce yıldan beri aynı teknikle kalıplara dökülmüş, kalıplardan çıkarılan külçe bakırlar, ocaklarda kızdırıldıktan sonra dövülerek farklı ağırlıklara sahip levhalar hâline getirilmiştir. Kastamonulu sanatkârların elinden çıkan ve Kastamonu üslubunu yansıtan çeşitli eşya ve mutfak kapları, özgün formları ile açık bir şekilde kendini belli etmektedir. Günümüzde birkaç bakırcı atölyesinin üretimi devam ettirdiği Kastamonu da özellikle güğüm ve ibrikler, Kastamonu atölyelerinin karakteristik kaplarını oluşturmaktadır. Anadolu da ibrik yapımında söz sahibi olmuş illerimizden biri de Giresun dur. Bölgede yer alan diğer illerin birçoğunda güğüm yapımı ön plana çıkarken, Giresun da ibrik, bakırdan yapılan en önemli eşyaların başında gelmektedir. Sap ve kapak tutamağı pirinç dökümden yapılan dövme bakır ibrikler, Bakır Giresun İbriği olarak anılmaktadır. Diğer birçok ilimizde olduğu gibi Giresun da da bakır eşyalara olan talebin azalmasıyla bakırcılık sanatı gerilemeye başlamış, şehirde bu işle uğraşan dükkânlar teker teker kapanmıştır. Ülkemizde bakırcılık ve kalaycılıkla ilgili merkezlerden biri de Kavaklıdere dir. Bölgede ata mesleği olarak kabul edilen bakırcılık ve kalaycılık ilçenin önemli gelir kaynaklarının başında 48

49 Mustafa Bektaşoğlu 49

50 50

51 gelmektedir. Her türlü bakır mutfak eşyaları üreten ilçe, yakın zamana kadar Ege bölgesinin bakır mutfak eşyalarının büyük bir bölümünü karşılamıştır. Bakır işi ile uğraşanlar kendi aralarında konuşmak için, günümüzde dahi kullanılan bakırcılık dilini geliştirmişlerdir. Özellikle kalaycılar arasında konuşulan ve kökeni hususunda araştırmaların devam ettiği bu dile kalaycı dili, palleci dili de denilmektedir. Kavaklıdere bakır ustaları, sanatlarını, Ahilik kültürünün etkisiyle usta-çırak ilişkisi içerisinde öğrenmişlerdir. Anadolu da yaşayan Müslüman Türkmen halkın sanat, ticaret, ekonomi gibi çeşitli meslek alanlarında hem ekonomik hem de ahlaki yönden yetişmelerini sağlayan, çalışma hayatını iyi insan meziyetlerini esas alarak düzenleyen bir örgüt olan Ahiliğin kendine özgü kuralları gereği çıraklık-kalfalık-ustalık yani peştamal takınma merasimlerle yapılmaktadır. Ahilik kültüründe yer alan ustadan icazet alma ve şet kuşatma geleneği, Kavaklıdere yöresinde hâlen devam sürmektedir. Yörede el emeği göz nuru bakır ibrikler, bakır eşyalar, süs eşyaları, bakır sanatkârları tarafından işlenmeye devam etmektedir. Bakır eşyaların çok çeşitli form ve özellikte karşımıza çıktığı illerimizden birisi de Erzurum dur. Erzurum un zengin mutfak kültürü özellikle mutfak eşyası olarak kullanılan bakır kapların form ve fonksiyon çeşitliliğinde önemli bir etken olmuştur. Erzurum da bakır kaplar dövme ve döküm tekniğinde yapılmış, tornada çekme ve reste basma yöntemleri bakırcılık sanatına sonradan girmiştir. Bakır kapların süslenmesinde bitkisel ve geometrik süsleme ve yazı daha çok ibrik, tas ve kildan gibi kaplarda karşımıza çıkmaktadır. Süslemelerin kazıma ve kabartma tekniği ile yapıldığı dikkati 51

52 çeker. Düz veya silindirik tabandan yukarıya doğru daralan silindir gövdeli, derin, kapaklı veya kapaksız, üstten hareketli kulplu taşıma kapları olan bakraçlar, su taşıma, saklama, el yıkama ve abdest alma amaçlı üretilen yuvarlak ve düz gövdeli ibrikler, su, süt, pekmez gibi sıvıları taşımak ve muhafaza etmek amacı ile kullanılan güğümler, Erzurum da üretilmiş önemli kap formlarındandır. Geçmiş yıllarda değer verilen bir el sanat ve küçük sanayi kolu olarak sürekli gelişen bakırcılık; hızlı şehirleşme, ekonomik nedenler, teknolojik yenilikler ve özellikle mutfak eşyası yapımında başka maddelerin kullanılır olması ile önemini kaybetmiştir. Bakırcılık, bulunduğu şehirle birlikte ülke ekonomisini de yakından ilgilendiren bir iş ve sanat olarak kabul edilmiştir. Osmanlılar döneminde birçok Anadolu şehrinde bakırcı esnafının mesleğini icra ettiği yerler Bakırcılar Çarşısı olarak isimlendirilmiş, Kahramanmaraş ta da esnaf yaptığı ürünleri halka mekân olarak Bakırcılar Çarşısı nda pazarlamıştır. Bu çarşıda icra edilen bakırcılık sanatının başlıca özelliği ise dövme tekniği olmuştur. Günümüzde Kahramanmaraş ta azımsanmayacak sayıda bakır eşya üreticisi, büyük oranda turistik amaçlı üretimlerine devam etmektedir. Şanlıurfa il sınırları içindeki höyüklerde yapılan arkeolojik kazılarda kalkolitik çağa ait bol sayıda bulunan bakır kaplar, Anadolu da bakırcılıkla ilgili olarak oldukça önemli bilgiler vermektedir. Harran da yapılan kazılarda, 11. yüzyıl sonu ve 12. yüzyıl Eyyûbiler dönemine

53 tarihlenen ve işlemeli çeşitli kaplardan oluşan nadide madeni eserler, bakırcılık sanatının bu bölgede ileri bir düzeyde olduğunu göstermektedir. Şanlıurfa bakır işleri, bakırcı ustalarının maharetlerinin tartışılmaz olduğu söylenen dövme çekiç tekniğiyle ün salmıştır. Ayrıca Şanlıurfa ve çevresi mutfağının zengin olması, bakırdan yapılan mutfak gereçlerinin zengin bir çeşitlilik göstermesine neden olmuştur. Bakırdan yapılan zengin mutfak gereçlerine örnek olarak abdest ibriği, sulaklık ibriği, şekerli kahve ibriği, su ve ayran sülehyesi, gümgüm ve cezveler, su ve çorba tasları, leğenler, sitiller, sahanlar sayılabilir. Şanlıurfa daki tarihî geçmişi bu kadar eskilere dayanan bakırcılık sanatı önemini uzun yıllar korumuş, çok sayıda usta tarafından devam ettirilmiştir. Daha sonraki yıllarda fabrikasyon türü mutfak gereçlerinin piyasaya hâkim olması ile birçok ilimizde olduğu gibi Şanlıurfa da da bu sanat önemini kaybetmiştir.

54 Çekiç darbeleriyle gelen estetik Bakırın bir sanat eseri hâline gelişi oldukça uzun, bir o kadar da zahmetli bir çalışmadan sonra olur. Gaziantep, bu sürecin en iyi örneklerinin sergilendiği yörelerimizin başında gelmektedir. Bakır, fabrikalarda işlenmesinin ardından bakıra şekil veren ustaların elinde çekiçlenmeye başlar. Çekiçlendikçe sertleşen bakır levha, ocaklarda tavlanarak yumuşatıldıktan sonra çekiçlenmeye devam edilir. Burada önemli olan bakır eşyaların tek parça olarak yapılmasıdır. Yani Antep bakır işlemesinin özelliği, yekpare olarak imal edilmesi, lehim ya da benzeri bir yolla birleştirme yapılmamasıdır. Bir bakır eşyanın değerinin belirlenmesinde vurulan çekiç sayısı da oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Çekiç darbe sayısı da Antep bakır işçiliğinin başlıca özelliklerindendir. Santimetre kareye düşen çekiç darbe sayısının ise üçbine yakın olduğu sanatkârlar tarafından dile getirilmektedir. Gaziantepte üretilen Selçuk ibrikler, güğümler, yekpare vazolar, semaverler, cezve takımları, mırra kahvelikler, boğumlu saray vazoları, hamam tasları, sefer tasları, ustalarının hünerli ellerinden çıkan bakır eşyalardan bazılarıdır. Günümüzde kalaylı bakır kaplar ev, mutfak ve süs eşyası olarak bölgede yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bakır mamullerinin işlenmesinde çakma ve çizme diye bilinen işleme yönteminin dışında, bir çekiç ve bir çelik kalemle yapılan işleme de Gaziantep yöresine aittir. Bu işleme tarzında bir parça ürünün işlenmesi bazen haftalarca hatta aylarca sürebilmektedir. 54

55

56 56

57 Süsleme sanatının maharetli elleri Çekiç ustalarının ellerinde şekillenen bakır eşyalar, işlenmek üzere nakışçılara gelir. Biçimine uygun olarak seçilen motifler bakırlara çini mürekkebi ile çizilir, çelik kalem ve çekiçle nakışlanır. Gaziantep yöresi bakır süsleme sanatında çeşitli teknikler kullanılmaktadır. Bu tekniklerden başlıcaları oyma, kabartma, delme, çakma, çizme-kazıma ve kaplama teknikleridir. Bakıra çizilmiş motif üzerinde belirli bir açıyı gözeterek çekiçle çelik kaleme vurularak yapılan işlemeye oyma tekniği; içerisi eritilmiş, daha sonra katılaşan kurşunla doldurulan ürünün, arzu edilen şekilde işlenmesi için çekiçlenme usûlüyle istenilen yerlerin kabartılması suretiyle şekil verilerek süslenmesine kabartma tekniği denir. Kurşunun eritilerek ürünün içerisine akıtılmasından sonra donması sonucu, motifli zımbalara çekiçle vurularak ürünün istenilen yerinin açılması delme tekniği; mühüre benzer uçlarında motifler bulunan zımbaların kullanılarak bakır üzerinin şekillendirilmesi çakma tekniği; boyanan bakırın üzerine çizilen motiflerin, ucu özel yapılmış keskin çelik kalemlerle kazınarak alttaki bakır rengin ortaya çıkarılması çizme-kazıma tekniği olarak bilinmektedir. Ayrıca çizme-kazıma tekniğinde olduğu gibi bakırlara yapılacak olan motiflerin bazı yerlerinin kalay, gümüş, altın kaplama yapıldıktan sonra süsleme tekniklerinden herhangi biriyle işlenmesine de kaplama tekniği denilmektedir. 57

58 Mustafa Bektaşoğlu 58

59 59

60 Mustafa Bektaşoğlu 60

61 Cam eşyalar Cam, binlerce yıldan beri bilinen, her medeniyette ayrı bir hikâyesi olan ve günümüze kadar ulaşan en saydam tabii malzemelerden biri kabul edilir. Gündelik hayatın içerisinde önemli bir yer edinen ve bir sanat alanı olarak Anadolu da her dönemde kendini gösteren toprağın billur yüzü cam, göz kamaştıran özelliği ile gündelik kullanım için üretilen çeşitli eşyaların yanı sıra, mimariden mutfak gereçlerine kadar birçok alanda geniş ölçüde kullanım alanı bulmuş, kırılganlığına rağmen kolay şekil alabilmesi dolayısıyla çağlar boyunca en çok kullanılan malzemelerden biri olma özelliğini muhafaza etmiştir. Artuklular ve Selçuklular Devrinde güzel örneklerini görebileceğimiz cam sanatının Türkler için en parlak dönemi ise 16. yy. olarak bilinir. Camın sanata dönüşebilmesi için Osmanlı sanatkârının alın teri ve ellerinde yoğrulması, Osmanlı nın kendine özgü üslubunu ortaya çıkarmış, cam işçiliğine farklı bir soluk kazandırmıştır. Osmanlı döneminde cam esnafının sağlam bir teşkilat çatısı altında faaliyet göstermesi de bu soluklardan biridir. Bu örgütlenme sayesinde üretilen camların kalitesi ve fiyatı kontrol altında tutulmuş, standartlara uymayanlar ise imha edilmiştir. Bununla birlikte aynı yüzyılda Avrupa da da cam sanatı oldukça gelişmiş, Türk sanatçıları Avrupa da üretilen örneklerden esinlenerek birçok ürün vermiştir. Osmanlı piyasası için Türk beğenisine uygun olarak yapılan eserler Avrupa da Türk Camı diye adlandırılmıştır. Bu dönemde üretilen cam eşyalar, gördüğü ilgiyi günümüzde de devam ettirmiş, koleksiyoncuların gözdesi kabul edilmişlerdir. 61

62 Mustafa Bektaşoğlu ANADOLU DA SU MEDENiYETi

63

64 İstanbul da yerel özelliklere göre cam eşya yapan atölyelerin kendini belli ettiği dönem ise 19. yüzyıl olarak belirginleşir. İlki Beykoz civarında kurulan imalathanede değişik form ve desenlerde fincan, sürahi, vazo, reçellik, gülabdan gibi saydam olmayan mavi renkte bir cam hamurundan yapılmış ev eşyaları üretilmiştir. Camın içerisinde bulunan kumun özelliğinden dolayı olduğu tahmin edilen, ışığa tutulduğunda kırmızı renkte yansıma yapması, Beykoz cam ürünlerini Avrupa ürünlerinden ayıran özelliklerin başında gelmektedir. Ayrıca kulp ve ayaklarının yapıştırma şekilleri ve kesme çukuru denilen izlerin olması da Beykoz işlerinin ayırt edici özelliklerinden sayılmaktadır. Beykoz ürünlerinde hâkim olan desenler ise yaldızlarla bezenmiş bitkisel motifler, gül ve maydanozdur. Yine burada ince bir zevkin yansıması olarak üretilen opalin eserlerdeki altın yaldızlı süslemeler ve renkli cam boyalarla yapılmış dekorlar, cam sanatının en güzel örnekleri kabul edilir. Sultan Abdulmecit tarafından Beykoz da kurulan cam fabrikasında İstanbul işi diye bilinen, Osmanlı sanatını mükemmel yansıtma özelliğiyle diğer cam eşyalar arasında hemen fark edilen cam ev eşyaları imal edilmiş, bu eşyalar arasında üzeri damarlı bardak, sürahi, vazo gibi cam eserler, Çeşm-i Bülbül olarak meşhur olmuştur. Bülbül gözü anlamına gelen çeşm-i bülbülde dışta bulunan, lacivert, sarı yeşil, beyaz gibi renklerdeki cam çubukların kalınlığı eşit ve burkulmaların birbirine paralel olduğu fark edilir. Ürünün hafifliği ise çeşm-i bülbüllerin kalitesi açısından oldukça önemlidir. Üretilen parçanın hafifliği, ustanın işinde ne derece marifetli olduğunu göstermektedir. Sarayın maddi ve manevi desteğine rağmen Avrupa dan ithal edilen cam eşyaların rekabeti ile zor dönemler geçiren Osmanlı cam sanatı, 19. yy.ın sonlarına doğru kaybolmaya yüz tutmuştur. Birbirinden değerli çeşm-i bülbüller ise müzeleri ve meraklılarının koleksiyonunu süslemeye devam etmişlerdir. 64

65 65

66 amanımıza kadar ulaşan en saydam tabii malzemelerden biri kabul edilen cam, yaşantı içerisinde önemli bir yer edinmesi ve göz kamaştıran güzelliği ile kırılganlığına rağmen kolay şekil alabilmesi dolayısıyla yüzyıllarca en çok Zkullanılan malzemelerden biri olma özelliğini korumuştur. 66

67 67 Mustafa Bektaşoğlu

68 68

69 Mutfakların vazgeçilmezi BAKRAÇ Anadolu evlerinde değişik büyüklüklerde, değişik kullanım alanları için çeşitli bakraçlar asırlar boyu mutfaklardaki yerini almıştır. Bakraçlar, günümüzde de hâlâ Anadolu nun birçok yerinde farklı amaçlar için kullanılmaktadır. PTarihî kalıntılarda bakraç izleri Patnos yöresinde ele geçirilen Urartulara ait kalıntılardan, saray ve tapınakların iç duvarlarını bezeyen boyalı duvar resimleri ile fildişi ve madeni eserler üzerindeki dini törenleri yansıtan sahnelerde karşılaşılan tunçtan yapılmış bakraçlar, oldukça dikkat çekicidir. Fazla oksitlenmeye uğramadan özgün formu ve üzerindeki bezemeleri ile günümüze kadar ulaşan bakracın dövme ve kazıma tekniği ile yapıldığı anlaşılmıştır. İyi bir işçilik örneği sergileyen silindirik yapıya sahip bakracın ağız kenarları dışa doğru kıvrılmış, diğer kısımlara göre daha kalın yapılmıştır. Urartu bakraçlarının form değişikliğini ve komşu kültürleri yansıtması bakımından oldukça değerli bir örnek olan bakracın ağız kenarının hemen altında kazıma tekniği ile yapılmış balık, kuş ve Urartu sanatında oldukça sevilen tomurcuk motifleri yer almaktadır. 69

70 Urartu sanatında yaygın olarak kullanılan bakraç taşıyan figürler ve hayat ağacı tasvirleri, madeni eserlerin yanı sıra duvar resimlerine ve mühürler üzerine de işlenmiştir. M.Ö. 7. yüzyıla ait tunç bir levha üzerindeki elinde bakraç tutan kadın tasviri de yine en dikkat çekici figürler arasında yer almaktadır. Başka bir levha üzerindeki resimde de kanatlı cin tasvirleri bakraç taşır şekilde görülmektedir. Form olarak da gerek Akad çağı gerekse Erken ve Orta Asur örneklerinden anlaşılacağı üzere bakraçlar daha çok silindirik bir şekil ve kavisli bir dibe sahiptirler. (Sait Başaran, Van Bölge Müzesinde İki Urartu Bakracı) 70

71 71

72 AAnadolu evlerinin demirbaşı bakraçlar Anadolu nun zengin mutfak kültürü özellikle mutfak eşyası olarak kullanılan bakır kapların şekil ve fonksiyon çeşitliliğinde önemli bir etken olmuştur. Bu nedenle geçmişten günümüze bakır eşyalar, Anadolu nun birçok yerinde farklı form ve özelliklerde karşımıza çıkmaktadır. Çoğunlukla bakırdan yapılan küçük kova olarak tarif edebileceğimiz bakraç, bakır bir kap ve üzerindeki yine bakırdan yapılmış kulptan oluşan küçük bir kovaya benzer. Düz veya silindirik tabandan yukarıya doğru daralan silindir gövdeli, derin, kapaklı veya kapaksız, üstten hareketli kulplu taşıma kapları olarak bilinir. Farklı hizmetler için üretilen bakraçlar genellikle süt, yoğurt, yağ, pekmez gibi yiyeceklerin taşınması, süt sağılması ve kuyudan su çekilmesi gibi amaçlar için kullanılmaktadır. Bunların yanı sıra farklı boylardaki bakraçlar, eskiden bazı bölgelerimizde, çalışanlara yiyecek götürmek, gemilerde kömür taşımak veya yanmış kömürün kül ve cürufunu denize dökmek için kullanılabilmiştir. Bölgelere göre çeşitlilik gösteren ve yazı, çiçek gibi süslerle bezenen bakraç aynı zamanda bölgelere göre bakraç; pargaç, sitil, satıl, helke, helki, helgin gibi farklı isimlerle adlandırılmıştır. Asırlar boyu Anadolu evlerinde değişik kullanım alanları için, değişik büyüklüklerde çeşitli bakraçlar, vazgeçilmez olarak mutfaklardaki yerini almıştır. Bakraçlar, günümüzde de hâlâ Anadolu nun birçok yerinde farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Anadolu insanı diğer kullanım alanlarının yanı sıra sütü uzun süre muhafaza etmek için de bakır bakraçlar kullanmış, misafirlere cacık ikramında küçük bakraçlardan yararlanmıştır. Bugün de bazı yörelerimizde bakraç, verdiği lezzetten dolayı yoğurt mayalamak için tercih edilmektedir. 72

73 73

74 Bir bakraç ayranın serinliği 1100 lü yıllara dayanan bir geçmişe sahip olan Kızılcahamam ın Taşlıca Köyünün en önemli özelliklerinden birisinin, burada bulunan her kaya ve taşın bin yılları aşan bir hikâyesinin olduğu söylenir. İşte bu hikâyelerden biri de Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat ile Bâcıyan-ı Rum temsilcilerinden Kırmızı Ebe arasında geçer. Bu toprakları İslamlaştırmak ve Türkleştirmek için kendisinden önce başlatılan gaza seferlerini devam ettiren Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat, sıcak bir yaz günü ordusuyla Kızılcahamam kazasına bağlı Taşlı Şeyhler Köyü nde konaklar. Köy, Horasan Erenleri veya Gâziyan-ı Rum un merkezlerinden biridir. Ancak onlar gazaya çıktıklarından köyde Kırmızı Ebe adında bir kadın eren vardır. Uzun yıllar Bizans Hristiyanları ile savaşan köylüler için orduyu ağırlamak kolay değildir. Onları nasıl ağırlayacakları telaşı almışken, sırtında yetim yavrusu Oruç sarılı olduğu hâlde Kırmızı Ebe, elinde bir bakraç ayranla çıkagelir. Çam sakızı çoban armağanı kabilinden, meşelerin arasındaki konaklama yerinde bulunan küçük bir taş oluğa elindeki bakraç ayranı döker ve başına oturur. Ordunun bütün neferleri sırayla gelip hem içerler hem de mataralarını doldururlar. Fakat bir bakraç ayran koca orduya yeter de artar bile. Askerler ayranı içerken ve mataralarını doldururken Kırmızı Ebe ile aralarında devamlı şu konuşma geçer: -Doldurun Gazilerim, -Doldur Ana, -Doldurun yavrularım, -Ana, dolu, Taş oluğu daima dolu gören askerler ANA DOLU diyerek buz gibi ayranla Ağustos un kavurucu sıcağında serinlerler. Bu esnada askerlerin içini bir de şu duygu ve düşünce kaplamıştır: Bu ülke, askerine sahip çıkacak, onu her yerde bir bakraç ayranıyla da olsa serinletecek ve Allah yolunda gazaya hazırlayacak ANALARLA DOLU. Derler ki, işte o günden sonra bu topraklara ANADOLU dene gelmiştir. (Prof.Dr. Seyfettin Erşahin, Tarihte ve Günümüzde Kızılcahamam- Çamlıdere Yöresi Ankara 1997) 74