MALİYE O P T I M U S SALİM GÖL - MAKBULE EKİCİ. Konu Anlatımlı. İdari Hakimlik. Örnekler. Sayıştay. Yorumlar. Gelir Uzmanlığı.

Transkript

1 O P T I M U S MALİYE Konu Anlatımlı Örnekler Yorumlar Uyarılar Pratik Bilgiler Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları 2015 KPSS ve kurum sınavları için özgün soru ve konu anlatımından oluşan TEK KİTAP İdari Hakimlik Sayıştay Gelir Uzmanlığı Kamu İhale Kurumu Kontrolörlük Denetmenlik Uzmanlık SALİM GÖL - MAKBULE EKİCİ

2 Salim GÖL- Makbule EKİCİ KPSS MALİYE ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 5. Baskı: Kasım, 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Kutlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bahçekapı Mahallesi sokak No:7 Şaşmaz/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 sunu Kariyer mesleklerine girişte en önemli aşamalardan biri haline gelmiş Kamu Personeli Seçme Sınavı'na (KPSS) hazırlanırken çeşitli kaynaklardan farklı bilgilere ulaşılabilir. Bu kitabın hazırlanmasında temel ölçüt siz adayların tek bir kaynaktan tüm bilgiye rahatça ulaşabilmenizdir. KPSS'nin uzman ve müfettiş kadrolarında çalışmayı hedefleyen adaylar için sadece bir adım olduğu unutulmamalıdır. Maliye bilimi oldukça geniş bir alandır. KPSS Maliye sınavı kapsam olarak; Maliye Teorisi %10 Kamu Harcamaları %15 Kamu Gelirleri %15 Kamu Borçları %15 Bütçe %15 Maliye Politikası %15 Vergi Hukuku (Türk Vergi Sistemi) %15 temel başlıklarında hazırlanan toplam 30 sorudan oluşmaktadır. Kitabımızda bu temel başlıklar çerçerçevesinde 5018 sayılı kanunda yapılan değişiklikleri de kapsayan çelişkilerden uzak, güncel ve temel bilgileri aktarmak asıl hedefimizdir. Burada özellikle belirtilmesi gereken kitabımızın sadece KPSS değil diğer uzmanlık ve müfettişlik sınavlarını da kapsamaya çalışmasıdır. Kitapla ilgili öneri, eleştiri ya da takdirinizi aracılığıyla bizimle paylaşmanız bize ışık tutacaktır. Bu ürünün ortaya çıkmasında emeği geçen herkese; öncelikle bu süreçte en büyük sabrı gösteren ailelerimize, Suat DÜZ başta olmak üzere tüm Pegem Ailesi'ne, sıkıntılarımızı paylaşan dostlarımıza, dizgi ve tasarımda yardımlarından dolayı Gamze Dumlupınar'a sonsuz teşekkür ederiz. Salim GÖL - Makbule EKİCİ

4 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Maliye Teorisi 1. Kamu Maliyesinin Tanımı Kamu Maliyesine İlişkin Yaklaşımlar Geleneksel Yaklaşımlar Modern Yaklaşımlar Devlet Faaliyetlerinin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi Merkantilizm Fizyokrasi Klasik Maliye Yaklaşımı Müdahaleci Devlet Yaklaşımı İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı Musgrave Yaklaşımı Anayasal İktisat Yaklaşımı Alternatif Devlet Görüşleri Kamu Maliyesinin Amaçları...9 A. Kaynak Tahsisinde Etkinliğin Sağlanması...9 B. Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması C. Ekonomik İstikrarın Sağlanması D. Ekonomik Büyüme ve Kalkınmanın Sağlanması Dışsallıklar Dışsallıkla Mücadele Yöntemleri...14 Kamu Kesiminin Ekonomi İçerisindeki Büyüklüğünün Ölçülmesi...15 Kamu Kesimi ve Özel Kesim Üretim Süreçlerinin Karşılaştırılması Kamu Kesiminde Üretilen Mal ve Hizmetler Kamu Kesiminde Optimum Üretim Düzeyinin Tespiti Kısmi Denge Analizi Genel Denge Analizi Toplumsal Refahın Artırılması Siyasi Karar Alma Modelleri...20 Çözümlü Test...23 Çözümler...27 Cevaplı Test...30 Çıkmış Sorular...34 Çıkmış Soruların Açıklamaları BÖLÜM Kamu Harcamaları 1. Kamu Harcamalarının Tanımı ve Özellikleri Kamu Harcamalarının Artışı, Anlamı ve Sınıflandırılması Görünüşte Artış Nedenleri Para Değerinin Düşmesi Bütçe Yöntem ve Tekniğindeki Değişmeler Kamu Hizmetlerinin Yerine Getirilmesinde Ayni Usulün Terk Edilmesi Ülke Sınırlarının ve Nüfusun Değişmesi Kamu Harcamalarının Gerçek Artış Nedenleri...50

5 PEGEM AKADEMİ vi Savaşlar Bilimsel ve Teknik Gelişmeler Devlet Anlayışındaki Değişmeler Kamu Hizmetlerinin Yaygınlaşması ve Yoğunlaşması Vatandaşların Hayat Standartlarının Yükseltilmesi Kamu Harcamalarında Artışı Açıklamaya Yönelik Görüşler Makro Modeller Wagner Kanunu (Kamu Harcamalarının Artış Kanunu) Peacock-Wiseman (Sıçrama Hipotezi) R. Bird J. Diamond Musgrave Rostow (Kalkınma Modelleri) Odle (Politik Tarihsel Aşamalar Yaklaşımı) Baumol - Dengesiz Verimlilik Artışı (Nisbi Verimlilik Yaklaşımı) T. Hobbes (Leviathan - Politik Model) S. Fabricant Francesco Nitti Pyle H. C. Adams Colin Clark J. O'Connor S. Peltzmen Roger Noll ve Morris Fiorina A. C. Pigou - H. Dalton (Sosyal Refahın Artırılması Yaklaşımı) Maksimizasyon Yaklaşımı S. Kuznets E. Poole Tinbergen Mikro Modeller Niskanen (Bürokrasi Modeli) Seçmen Davranışı Modeli Politikacı Davranışı Modeli Kamu Harcamalarının Sınıflandırılması İdari Sınıflandırma Fonksiyonel Sınıflandırma Bilimsel ve Ekonomik (İktisadi) Sınıflandırma Reel (Gerçek) Harcamalar - Transfer Harcamaları Sınıflandırması Harcamaların Sağladıkları Faydalar Açısından Sınıflandırılması Verimli Harcamalar - Verimsiz Harcamalar Sınıflandırması Olağan Harcamalar- Olağanüstü Harcamalar Sınıflandırması Kamu Harcamalarının Etkileri...65 A. Kamu Harcamalarının Ekonomi Üzerinde Etkisi...65 B. Kamu Harcamalarının Üretim Üzerine Etkileri...65 Özet...67 Çözümlü Test...69 Çözümler...74 Cevaplı Test...77 Çıkmış Sorular...81 Çıkmış Soruların Açıklamaları...87

6 vii PEGEM AKADEMİ 3. BÖLÜM Kamu Gelirleri 1. Kamu Gelirlerinin Tanımı Kamu Gelirinin Sınıflandırılması Kamu Gelirlerinin Çeşitleri...96 Vergiler...96 Harçlar...96 Resimler...98 Şerefiyeler...98 Parafiskal (Vergi Benzeri) Gelirler...98 Emisyondan Doğan Gelirler...99 Para ve Vergi Cezaları...99 Mali Tekel Gelirleri...99 Fon Gelirleri...99 Kamu Kurumu Fiyatları...99 Mülk ve Teşebbüs Gelirleri...99 Gönüllü Borçlanmalar...99 Verginin Amaçları Vergiyi Açıklayan Teoriler Fayda Teorisi İktidar Teorisi Verginin Unsurları Vergilendirme Süreci I. Verginin Tarhı II. Verginin Tebliği III. Verginin Tahakkuku IV. Verginin Tahsili Vergilendirme İlkeleri I. Klasik Vergilendirme İlkeleri II. Modern Vergilendirme İlkeleri Vergiye Karşı Gösterilen Tepkiler Yansımayı Etkileyen Faktörler Vergi ile İlgili Kavramlar Ödeme Gücüne Ulaşmanın Yolları Çözümlü Test Çözümler Cevaplı Test Çıkmış Sorular Çıkmış Soruların Açıklamaları BÖLÜM Devlet Bütçesi 1. Bütçe Kavramı ve Bütçenin Gelişimi Bütçenin Özellikleri Bütçenin Fonksiyonları Bütçenin Klasik Fonksiyonları Bütçenin Mali ve İktisadi Fonksiyonu Bütçenin Hukuki Fonksiyonu...139

7 PEGEM AKADEMİ viii Bütçenin Siyasi Fonksiyonu Bütçenin Denetim Fonksiyonu Bütçenin Çağdaş Fonksiyonları Bütçenin Yönetsel Fonksiyonu Bütçenin Planlama Fonksiyonu Bütçenin Makro Ekonomik Fonksiyonları Bütçenin Gelir ve Kaynak Dağılımı Fonksiyonları Bütçe İlkeleri Bütçe Çeşitleri Merkezi Yönetim Bütçesi Genel Bütçeli Kuruluşlar Özel Bütçeli Kuruluşlar Düzenleyici ve Denetleyici Kuruluşlar Sosyal Güvenlik Kurumlarının Bütçesi Mahalli İdareler Bütçesi Bütçe Teorileri Bütçe Teknikleri Torba (Lump-Sum) Bütçeleme Klasik Bütçe Sistemi Performans Bütçe Sistemi Program Bütçe Sistemi Planlama Programlama Bütçeleme Sistemi Sıfır Esaslı Bütçeleme Sistemi Stratejik Planlamaya Dayalı Performans Esaslı Bütçeleme Sistemi Türk Bütçe Sistemi Bütçenin Hazırlanması Gelir Bütçesinin Hazırlanması Gider Bütçesinin Hazırlanması Bütçenin Kanunlaşması Geçici Bütçe ve Ek Bütçe Uygulaması Bütçenin Uygulanması Gelirlerin Toplanması Giderlerin Yapılması Faaliyet Raporları Kesin Hesap Kanunu Genel Uygunluk Bildirimi Devlet Muhasebe Sistemi Bütçe Hesaplarının Kapatılması Türkiye'de Bütçe Hesaplarının Kapatılması Bütçenin Denetimi İdari Denetim Yasama Denetimi Yargı Denetimi Çözümlü Test Çözümler Cevaplı Test Çıkmış Sorular Çıkmış Soruların Açıklamaları...187

8 ix PEGEM AKADEMİ 5. BÖLÜM Devlet Borçlanması 1. Devlet Borcunun Tanımı ve Kapsamı Borcun Tanımı ve Özellikleri Borçlanma ile Vergi Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar Devlet Borcu ile Özel Borç Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar Borçlanma Konusundaki Görüşler Klasik Maliyecilere Göre Borçlanma Modern Maliyecilere Göre Borçlanma Devletin Borçlanma Nedenleri (Amaçları) Borçlanmanın Sınırı Borçlanma Yetkisi Devlet Borçlarının Sınıflandırılması A. Vadeleri Bakımından Devlet Borçlarının Sınıflandırılması B. Cebir Unsuruna Göre Devlet Borçlarının Sınıflandırılması C. Sağlandıkları Kaynaklar Bakımından Devlet Borçlarının Sınıflandırılması İç Borçlar Dış Borçlar Devlet Borcunda Garanti ve Avantajlar A. Devlet Borçlanmasında Garanti B. Borçlanmada Sağlanan Avantajlar Devlet Borçlarının Ekonomik (İktisadi) Etkileri A. Borçlanmanın Ekonomik Etkilerini Belirleyen Faktörler B. Borçlanmanın Ekonomik Denge Üzerindeki Etkileri Borç Stoku ve Borç Yükü A. Borç Yükü Çeşitleri B. İç Borç Yükü - Dış Borç Yükü C. Dış Borç Servis Oranı D. Borç Yükünün Gelecek Kuşaklara Aktarılması Borç Yönetimi ve Borcun Sona Ermesi A- Borç Yönetiminin Tanımı ve Kapsamı B- Borç Yönetimi Faktörleri Borcun Miktarı Borcun Bileşimi C- Olağan Borç Yönetimi (Borçların Ödenmesi) Devlet Borçlarının Ödenme Şekilleri Borçların Ödenmesinde Kullanılacak Finansman Yöntemi D- Olağanüstü Borç Yönetimi Konsolidasyon (Tahkim) Konversiyon (Borçların Değiştirilmesi) Borçlanma İle İlgili Tanımlar Kamu Kesimi Açık Türleri (Bütçe Açıkları) Çözümlü Test Çözümler Cevaplı Test Çıkmış Sorular Çıkmış Soruların Açıklamaları...251

9 PEGEM AKADEMİ x 6. BÖLÜM Maliye Politikası 1. Maliye Politikası Tanımı Maliye Politikası Amaçları İktisadi İstikrarın Sağlanması İktisadi Büyümenin Sağlanması Gelir Dağılımının Düzenlenmesi Maliye Politikası Araçları Maliye Politikası Yöntemleri İradi (İhtiyari) Maliye Politikası Otomatik Stabilizatörler Formül Esnekliği Yöntemi Maliye Politikasına İlişkin Yaklaşımlar Klasik Yaklaşım Keynesyen Yaklaşım Monetarist Yaklaşım Çağdaş Keynesyen Yaklaşım Yeni Klasik Makroekonomi Yaklaşımı Yeni Keynesyen Yaklaşım Post Keynesyen Yaklaşım Enflasyonla Mücadelede Maliye Politikası Durgunlukla Mücadelede Maliye Politikası Stagflasyonla Mücadelede Maliye Politikası Gelir Dağılımı ve Maliye Politikası Kamu Harcamaları Kamu Gelirleri Borçlanma Bütçe Çarpan ve Hızlandıran Mekanizması IS ve LM Analizi Dışlama Etkisi ve Maliye Politikası Çözümlü Test Çözümler Cevaplı Test Çıkmış Sorular Çıkmış Soruların Açıklamaları BÖLÜM Türk Vergi Sistemi 1. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Gelir Vergisi Gelir Vergisi Türleri Gelirin Tanımı Gelirin Özellikleri Mükellefiyet Türleri Gelir Vergisinin Unsurları Ticari Kazanç Ticari Kazancın Tespiti...310

10 xi PEGEM AKADEMİ A. Ticari Kazancın Gerçek Usulde Tespiti B. Ticari Kazancın Basit Usulde Tespiti C. Esnaf Muaflığı Ticari Kazancın İstisnaları Zirai Kazanç Ücret Serbest Meslek Kazancı Gayrimenkul Sermaye İratları Menkul Sermaye İratları Diğer Kazanç ve İratlar A. Değer Artışı Kazançları B. Arızi Kazançlar Gelir Vergisinin Beyanı Kurumlar Vergisi Mükellefiyet Türleri Kurum Kazancının Tespiti Beyanname Türleri Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler Katma Değer Vergisi Özel Tüketim Vergisi Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Özel İletişim Vergisi Servet Üzerinden Alınan Vergiler Motorlu Taşıtlar Vergisi Emlak Vergisi Veraset ve İntikal Vergisi BÖLÜM Vergi Hukuku 1. Vergi Hukukunun Tanımı, Kapsamı ve Hukuk Sistemi İçindeki Yeri Vergi Hukukunun Dalları Vergi Hukukunun Kaynakları A. Yasama Organından Doğan Kaynaklar B. Yürütme Organından Doğan Kaynaklar C. Yargı Organından Doğan Kaynaklar D. Diğer Kaynaklar Vergileme İlkeleri Vergi Yasalarının Yer, Zaman ve Anlam Bakımından Uygulanması A. Vergi Kanunlarının Yer Bakımından Uygulanması B. Vergi Kanunlarının Zaman Bakımından Uygulanması C. Vergi Kanunlarının Anlam Bakımından Uygulanması Verginin Tarafları A. Vergi İdaresi B. Vergi Mükellefi Vergilendirme Süreci Verginin Tarhı Verginin Tebliği Verginin Tahakkuku Verginin Tahsili...346

11 PEGEM AKADEMİ xii Vergi Hukukunda Süreler Vergi Denetim Yolları Vergi Suç ve Cezaları A. Vergi İdaresi Tarafından Cezalandırılan Suçlar B. Ceza Mahkemeleri Tarafından Cezalandırılan Suçlar Vergi Cezalarının Ödenmesi ve Kalkması Vergi Borcunu Sona Erdiren, Hafifleten veya Erteleyen Nedenler Vergi Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözüm Yolları Çözümlü Test Çözümler Cevaplı Test Çıkmış Sorular Çıkmış Soruların Açıklamaları Deneme Deneme -1 Çözümleri Sayıştay Sayıştay Çözümleri Sayıştay Sayıştay Çözümleri Kaynakça...408

12 MALİYE TEORİSİ KAMU MALİYESİNİN TANIMI KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ KAMU MALİYESİNİN AMAÇLARI DIŞSALLIKLAR KAMU KESİMİNDE ÜRETİLEN MAL VE HİZMETLER KAMU KESİMİNDE OPTİMUM ÜRETİM DÜZEYİNİN TESPİTİ TOPLUMSAL REFAHIN ARTIRILMASI SİYASİ KARAR ALMA MODELLERİ Anayasal iktisat, ekonomik ve politik birimlerin tercihlerini ve faaliyetlerini sınırlayan alternatif yasal-kurumsal ve anayasal kurallar bütününün işleyiş özelliklerini açıklamaya çalışır. James M. Buchanan

13 1. BÖLÜM MALİYE TEORİSİ 1- KAMU MALİYESİNİN TANIMI Kamu maliyesi devlet faaliyetlerinin ekonomi üzerindeki etkilerini inceleyen bir disiplindir. Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinin ekonomi üzerindeki etkileri ve kamu ekonomisinin piyasayla olan etkileşimi bu disiplinin ilgi alanına girmektedir. Devlet faaliyetlerinin yoğunlaştığı temel husus toplumsal ihtiyaçların karşılanması iken, söz konusu ihtiyaçların nasıl finanse edileceği de kamu maliyesi içerisinde ele alınan konulardır. Özet bir biçimde ifade etmek gerekirse, kamu maliyesi; kamu gelirlerinin toplanmasını, giderlerin yapılmasını, kamunun varlık ve borçlarının yönetimini kapsamaktadır. Kamu maliyesi disiplinler arası bir nitelik taşımaktadır; dolayısıyla bir çok disiplinle ilişki içerisinde bulunmaktadır. Kamu maliyesinin ilişki içerisinde olduğu disiplinlerden en önemlileri hukuk, ekonomi, işletme, muhasebe, yönetim bilimi ve siyaset bilimidir. Maliyenin bilimsel bazda ele alınışı ve incelenişi ancak 19. yy dan itibaren söz konusu olmuştur. 2- KAMU MALİYESİNE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR Kamu maliyesinin konusunu, sınırını ve yoğunlaştığı hususları belirlemeye yönelik olan bu yaklaşımlar, geleneksel ve modern yaklaşımlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Adından anlaşılacağı üzere geleneksel yaklaşımlar bugün geçerliliğini yitirmiş yaklaşımlar iken, modern yaklaşımlar yakın zamana kadar geçerli olmuş ya da hala geçerliliğini koruyan yaklaşımlardır. 1- GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR Kurumsal yaklaşım: Bu yaklaşım içerisinde devlet faaliyetleri hukuki ve idari açıdan ele alınmakta ve vergilerin toplanması ile toplanan fonların kullanılması konuları üzerinde durulmaktadır. Yapısal yaklaşım: Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik açıdan incelenmekte olup, kaynak tahsisi ve kullanımında etkinlik, devlet faaliyetlerinin etkinliği ve devlet faaliyetlerinin piyasa ekonomisi ile etkileşimi gibi hususlar bu yaklaşımın çalışma alanını oluşturmaktadır. Değişim yaklaşımı: Ödenen vergileri kamu hizmetlerinin bedeli olarak gören bu yaklaşımda, devlet faaliyetlerinin optimum üretim düzeyi tespit edilmeye çalışılmaktadır. Ulaşılan sonuçta vergilerin, üretilen kamusal mal ve hizmetlerin marjinal maliyetine eşitlendiği noktada, kamu ekonomisinde optimum üretim düzeyinin gerçekleşeceği savunulmuştur.

14 PEGEM AKADEMİ 4 Refah yaklaşımı: Toplumdaki hiç kimsenin refahını azaltmadan toplum refahının arttırılması amaçlanmaktadır. Gelir yaklaşımı: Fonksiyonel maliye ile ilgili olan gelir yaklaşımı, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı etkileri üzerinde durmaktadır. Fonksiyonel maliye, mali araçları etkileri, işlevleri ve ekonomi üzerindeki etkileri yönünden inceleyen maliye dalıdır. Çıkmış soru Kamu maliyesi ile ilgili aşağıdaki geleneksel yaklaşımların hangisinde, devlet faaliyetlerinin milli geliri azaltıcı veya arttırıcı etkileri incelenmektedir? A) Kurumsal yaklaşım B) Yapısal yaklaşım C) Değişim yaklaşımı D) Refah yaklaşımı E) Gelir yaklaşımı Kamu maliyesine ilişkin yaklaşımlar geleneksel ve modern yaklaşımlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Bugün geçerliliğini yitirmiş geleneksel yaklaşımlar içerisinde yer alan gelir yaklaşımı ise fonksiyonel maliye ile ilgili olup, devlet faaliyetlerinin milli geliri arttırıcı ve azaltıcı etkileri üzerinde durmaktadır. Cevap E 2- MODERN YAKLAŞIMLAR HOCA NOTU Hukuki yaklaşımın temsilcileri arasında yer alan E.-I. Blumenstein çifti, vergi hukukunun temellerini atmışlardır. Hukuki yaklaşım: Tarihi, hukuki ve kuramsal düzenlemelerin önem taşıdığı bu yaklaşım içerisinde, devlet harcamalarının finansmanı için hangi kaynaklardan ve hangi usullerle gelir sağlanacağı üzerinde durulmakta ve vergi yükünün toplum kesimleri arasında nasıl adil bir biçimde dağıtılacağı hususu önemle incelenmektedir. Kısacası devlet faaliyetlerinin hukuki dayanağına önem verilmekte, fakat faaliyetlerin ekonomik etkileri üzerinde durulmamaktadır. Hukuki yaklaşım 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar geçerliliğini korumuşur. İktisadi yaklaşım: Hukuki yaklaşımın aksine iktisadi yaklaşım içerisinde devlet faaliyetlerinin hukuki yönü tamamen göz ardı edilmiş ve toplum yönünden öngörülen ekonomik ve sosyal amaçlara ulaşabilmek için kaynakların nasıl kullanılacağı üzerinde durulmuş ve söz konusu kaynak kullanımının ekonomik amaçlar üzerindeki etkilerine yoğunlaşılmıştır. Keynesyen anlayışla birlikte, kamu maliyesinde iktisadi yaklaşımın önemi artmış olan iktisadi yaklaşım günümüzde hala kabul görmektedir. Yapısal yaklaşımda da iktisadi yaklaşımda olduğu gibi devlet faaliyetlerinin ekonomik etkileri incelenmektedir. Fakat yapısal yaklaşımda daha ziyade kamu ekonomisi özel ekonomi karşılaştırmasına önem verilmekte ve analizler iktisadi yaklaşıma kıyasla çok yüzeysel kalmaktadır.

15 5 PEGEM AKADEMİ MALİYE BİLİMİNDE YAKLAŞIMLAR GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR GÜNÜMÜZDEKİ YAKLAŞIMLAR Kurumsal Yaklaşım Devlet faaliyetlerini hukuki ve idari bakış açısıyla incelemektedir. Yapısal Yaklaşım Kamu maliyesi ile ilgili konular ekonomik açıdan incelenmektedir. Değişim Yaklaşımı Vergileri kamu hizmetlerinin bedeli olarak kabul eder. Hukuki Yaklaşım Siyasi ve idari sistem içerisinde kamu maliyesinin temel fonksiyonları üzerinde durulmaktadır. İktisadi Yaklaşım Devlet faaliyetlerinin ekonomik yanı ile ilgilenilmektedir. Gelir Yaklaşımı Fonksiyonel maliye ile ilgilidir. Milli geliri artırıcı ve azaltıcı etkileri inceler. Refah Yaklaşımı Kamu maliyesi aracılığıyla toplum refahının maksimum edilmesi üzerinde durur. 3- DEVLET FAALİYETLERİNİN TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDEKİ DEĞİŞİMİ Tarihsel süreç içerisinde kabul gören iktisadi düşünceler değiştikçe devlete bakış açıları farklılaşmış ve devlete yüklenen roller de farklılık göstermiştir. Devletin ekonomideki rolünün evrimine ve maliye ilminin gelişimine etki eden iktisadi ekollere değinmek, devletin günümüzde yüklendiği fonksiyonları anlamlandırabilmek için de gereklidir. 1- Merkantilizm: 16. yüzyılın egemen düşüncesi olan merkantilizm, geçerliliğini 18. yüzyıla kadar sürdürmüştür. Merkantilist düşüncenin önemli temsilcileri; Colbert, Munn ve Cantillion dur. Ülkelerin gücü sahip oldukları değerli maden miktarına bağlanmış; dolayısıyla ülkedeki altın ve gümüş miktarının kontrolüne önem verilmiştir. İhracat teşvik edilirken,gerekli durumlarda yapılacak hammadde ithali dışında ithalata rıza gösterilmemiştir. Devlete müdahaleci bir rol biçilmiş ve korumacı politikalar desteklenmiştir. Devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır.

16 PEGEM AKADEMİ 6 2- Fizyokrasi: 18. yüzyıl Fransa sında ortaya çıkmış bir düşünce akımıdır. Liberalizmin öncüleri oldukları kabul edilmektedir. Fizyokratların önemli temsilcileri; Quesnay, Dupont ve Turgot tur. Toplum hayatını sürdüren doğal düzenin (tabi nizam) varlığına inanılmış bu nedenle devletin ekonomiye müdahalesine gerek görülmemiştir. Tarım ekonominin lokomotifi olarak kabul edilmiş ve tarımdan alınacak tek vergi yeterli görülmüştür. Kamu harcamalarının sınırlı olması gerektiği savunulmuş ve devlet borçlanmasına sıcak bakılmamıştır. 3- Klasik Maliye Yaklaşımı: Ortodoks maliye yaklaşımı, mali gelenekçilik ya da geleneksel maliye yaklaşımı olarak da bilinen klasik maliye yaklaşımının önemli temsilcileri; A.Smith, D. Ricardo, T. Malthus, J.S.Mill ve J.B.Say dır. Piyasanın kendiliğinden fiyat mekanizması eliyle mükemmel dengeyi sağlayacağına inanılır(görünmez el). HOCA NOTU Klasik maliye anlayışının etkisinin kaybolmasında rol oynayan etmenler şunlardır: I. Dünya Savaşı 1929 Ekonomik Buhranı II. Dünya Savaşı Refah devleti görüşleri Bilimsel çalışmalar Jandarma devlet anlayışı savunulur ve devletin ekonomiye müdahalesine karşı çıkılır. Bu anlayışa göre devlet sadece iç-dış güvenlik, adalet ve diplomasi hizmetleri ile ilgilenmelidir. Özel sektörün verimliliğine inanılırken, devletin verimsiz olduğu kabul edilir. Tüketici devlet varsayımı olarak da nitelendirilen bu görüşte devlet, zaruri bir fena olarak nitelendirilir. Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha verimsiz olduğu kabul edilir. Tarafsız vergi ve tarafsız kamu harcamalarının gerekliliği savunulur. Vergi ve harcamaların tarafsız olmasından kastedilen ise iktisadi karar ve davranışları etkilememeleridir. Devlet harcamalarının hacimce küçük olması ve harcamaların dolaylı vergilerle finanse edilmesi savunulur. Bütçe açığının kısa vadeli borçlarla kapatılmasına karşı çıkılır ve bütçe denkliğine vurgu yapılır. Devlet borçlanmasına genel olarak sıcak bakılmamakla birlikte gerekli durumlarda, sermaye piyasasından borçlanılmasına izin verilir. Say Kanunu (Her arz kendi talebini yaratır.) geçerlidir.

17 7 PEGEM AKADEMİ Çıkmış soru 1929 Dünya Bunalımı nın maliye düşüncesi üzerindeki temel etkisi aşağıdakilerden hangisidir? A) Ekonomik faaliyetlerin güçlendirilmesi için vergilerin mutlaka düşük tutulması gerektiği düşüncesinin güçlenmesi B) Bütün ekonomik faaliyetlerin piyasa mekanizmasına bırakılması gerektiği inancının güçlenmesi C) Devlet bütçesinin küçültülerek maliyenin başarısız olduğunun teyit edilmesi D) Devletin çoğunlukla ekonomik faaliyetlerde başarısız olduğunun teyit edilmesi E) Liberal anlayışı yansıtan tarafsız devlet yaklaşımının yerini müdaheleci devlet yaklaşımına bırakması 1929 Dünya Bunalımı ile klasik maliye anlayışına olan güven sarsılmış, piyasanın kendiliğinden mükemmel dengeyi sağlayamayacağı anlaşılmış ve liberal anlayışı yansıtan tarafsız devlet yaklaşımı yerini müdaheleci devlet yaklaşımına bırakmıştır. Cevap E 4- Müdahaleci Devlet Yaklaşımı: Yaklaşımın önemli temsilcileri; Keynes, Robinson, Stackelberg ve Srafa dır. Keynesyen anlayışın dünyada kabul görmesiyle birlikte önem kazanan devlet anlayışıdır. Ekonominin klasik maliyecilerin iddia ettikleri gibi her zaman tam çalışma düzeyinde olamayacağı savunulur. Keynes e göre ekonomi eksik istihdamda dengeye gelecektir; tam istihdam dengesi özel bir haldir. Faizin temel fonksiyonu klasik iktisatçıların ileri sürdükleri gibi yatırım tasarruf eşitliğini sağlamak değildir. Faiz likiditeden vazgeçmenin bedelidir ve tasarruflar faiz oranına değil gelir düzeyine bağlıdır. Yatırımlar ise yalnızca faize değil aynı zamanda sermayenin marjinal verimliliğine bağlıdır. Ücret haddinin düşmesi ile, istihdam düzeyinin yükselmesi her zaman beklenemez. Ancak ekonomi tam çalışma halindeyken, piyasaya arz olunan her mal kendi talebini yaratabilir. Tam istihdam düzeyinin yakalanamadığı durumlarda kamu harcamaları ile özel harcamalar rekabet halinde değildir. Keynesyen anlayışın etkinliğinin artmasıyla birlikte klasik (ortodoks, mali gelenekçi) anlayışta ortaya çıkan temel dönüşümleri şu şekilde özetlemek mümkündür: Tüketici devletten süzgeç devlete geçilmiştir: Devleti tüketici olarak görmekten vazgeçilmiş ve bütün kamu gelirlerinin süzgeçten geçerek devlet hazinesine girdiği ve bütün kamu giderlerinin süzgeçten geçerek devlet hazineden çıktığı kabul edilmiştir. Kamu gelir ve giderlerinin süzgeçten geçirilmesi onların bir yeniden dağıtım aracı olarak kullanıldığını ifade etmektedir. Kamu girişimlerinin her zaman özel girişimlerden daha az verimli olduğu görüşü geçerliliğini yitirmiştir: Kamu girişimlerinin de etkin bir biçimde yönetildiğinde kar elde edebileceği görülmüş ve bu durum kabul edilmiştir. Ayrıca bazı temel fonksiyonlar yüklenen devlette öncelikli amacın kar elde etmek olmadığı, yüklenmiş olduğu fonksiyonlar gereği zarar da edebileceği anlaşılmıştır.

18 PEGEM AKADEMİ 8 Tarafsız kamu harcamaları ve tarafsız vergi yaklaşımları terk edilmiştir: Devlete yüklenen fonksiyonların çeşitlenmesinin bir sonucu olarak kamu harcamaları ve bunların finansmanında kullanılan vergiler iktisadi ve sosyal hayata etki ederek ekonomik birimlerin kararlarını etkilemekte ve böylece kaynak tahsisini şekillendirmektedir. 5- İktisadi Rasyonalite Yaklaşımı: Bu yaklaşım içerisinde devletin ekonomiye gerekli durumlarda müdahale edebileceği kabul edilmekle birlikte; müdahalenin hangi durumlarda gerekli olacağı açıklanmaktadır. İktisadi rasyonalite yaklaşımı içerisinde üç farklı maliyecinin görüşü öne çıkmaktadır: J. Tinbergen e göre her ekonomide en azından adalet, savunma, diplomasi gibi temel kamusal hizmetleri üreten bir devlet mevcuttur ve bu durum ekonominin esas yapısının kapitalist olmasına engel değildir. a. Samuelson: İleride ayrıntılı olarak tanımlanacak olan tam yarı kamusal mal ayrımı ilk olarak P. Samuelson tarafından yapılmıştır. Bu tanımlamadan yola çıkan Samuelson, devletin tamamen piyasanın dışında kalmasına karşı çıkmış ve tam kamusal mal üretimini gerçekleştirmek için devletin üretici olarak piyasada bulunması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca yarı kamusal mal üretiminde de devlete tamamlayıcı bir rol biçmiştir. b. Brochier- Tabatoni: Devletin hangi alanlarda üretici olarak piyasada bulunacağı kararı verilirken kamu kesimi ve özel kesimin maliyetlerinin karşılaştırılmasını önermişlerdir. Buna göre devlet özel kesime kıyasla maliyetlerinin daha düşük olduğu alanlarda üretici olarak piyasada yer alacaktır. c. Chamberlin- Cournot: Eksik rekabet piyasaları ile ilgili ilk çalışmaları yapmış olan Chamberlin- Cournot a göre tam rekabetten sapmalar yaşanan durumlarda devlet piyasaya müdahale etmelidir. 6- Musgrave Yaklaşımı: Devletin yeni fonksiyonları olarak da bilinen kamu maliyesinin amaçlarını ortaya atan R. Musgrave, kaynak tahsisinde etkinliğin, gelir dağılımında adaletin ve ekonomik istikrarın piyasa koşullarında sağlanamayacağını dolayısıyla bu amaçların gerçekleştirilebilmesi için devletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiğini savunmuştur. 7- Anayasal İktisat Yaklaşımı: J. McGill Buchanan (1919- ) ABD li bir iktisatçıdır. James M.Buchanan iktisat ile politika bilim dallarını birleştiren Kamu Tercihi Teorisi nin en iyi bilinen kurucusu, en önemli araştırıcı ve geliştiricisi olarak isimlendirilmiş ve bu üstün katkıları nedeniyle 1986 da Nobel Ekonomi Ödülünü kazanmıştır. Keynesyen anlayışla birlikte ortaya çıkan müdahaleci devlet anlayışının ekonomiyi etkinlikten uzaklaştırdığına inanan Buchanan, Hayek ve Tullock tarafından ileriye sürülmüş bir yaklaşımdır. Müdahaleci devletin ekonomiye olan keyfi müdahalelerinin ekonomik sorunları kronikleştirdiğine inanılmakta ve devlet müdahalesinin sınırlandırılması gerektiği savunulmaktadır. Buchanan,Hayek ve Tullock a göre politikacı ve bürokratların yetkilerini kötüye kullanmalarını önlemenin yolu mali yetkilerin sınırını anayasa ile çizmekten geçmektedir. Bu sayede Leviathan ın önüne geçmek de mümkün olacaktır. Leviathan, İncil, Tevrat gibi kutsal kitaplardaki ayetlerde geçen mitolojik bir deniz canavarıdır. Anayasal iktisat görüşü klasik iktisadi yaklaşımın bir uzantısı olarak görülmektedir. Anayasal iktisat yaklaşımı 1970 lerde yaşanan petrol şoklarının etkisiyle Keynesyen düşünceye olan güvenin sarsılmasıyla birlikte ortaya açılmıştır.

19 9 PEGEM AKADEMİ 8- Alternatif Devlet Görüşleri: Mekanik devlet anlayışı: Devlet, sözleşme haklarını, özel mülkiyet haklarını koruyup güvence altına alan bir mekanizmadır. Birey devletin üzerindedir, devlet ortak amaçlar için kullanılan bir araçtır. Liberal yaklaşım içerisinde savunulan bir devlet anlayışıdır. Organik devlet anlayışı: Devletin ekonomik hayattaki ve toplumdaki değişimleri yansıtan, bununla birlikte vatandaşlar adına ve yararına karar veren bir organizma gibi büyüdüğünü varsayan devlet anlayışıdır. 4- KAMU MALİYESİNİN AMAÇLARI Tarihsel süreç içerisinde, devlet anlayışında ortaya çıkan değişimlerle birlikte devlete yeni fonksiyonlar yüklenmiş ve devlet müdahaleci roller üstlenmiştir. Bu doğrultuda günümüzde kabul gören amaçlar şunlardır: Kaynak tahsisinde etkinliğin sağlanması Gelir dağılımında adaletin sağlanması Ekonomik istikrarın sağlanması Tam istihdamın sağlanması Fiyat istikrarının sağlanması Ekonomik büyüme ve kalkınmanın sağlanması A- Kaynak Tahsisinde Etkinliğin Sağlanması: Kıt kaynaklarla sınırsız ihtiyaçlar karşılanırken kaynakların etkin kullanılması yalnızca iktisat ilminin değil, maliye ilminin de konusunu oluşturur. Çünkü kamu sektörü de kıt kaynaklarla toplumsal ihtiyaçları karşılamaya çalışır. Kaynak tahsisinde etkinliğin sağlanmasında kıt kaynakların kamu kesimi ve özel kesim arasında etkin bir biçimde paylaşımı ve her iki kesiminde aldığı kaynakları en iyi biçimde çalıştırması amaçlanmaktadır. Piyasa kaynak tahsisinde etkinliği sağlama amacından uzak olduğundan bu rol devlete yüklenmiştir. Bu sebeptendir ki kaynak tahsisinde etkinliği bozan hususlar aynı zamanda piyasa başarısızlığı nedenleri olarak da bilinmektedir. Devlet müdahalesinin de temel gerekçesini oluşturan piyasa başarısızlığı nedenlerini statik ve dinamik piyasa başarısızlıkları olarak ikiye ayırmak mümkündür. Statik Piyasa Başarısızlıkları: Serbest malların varlığı: Ortak mülkiyet konusu olan bu mallarda aşırı kullanım sonucu kaynak tahrip olmakta hatta yok olmaktadır. Bu sorunların çözümü için devlet müdahalesi gerekli hale gelmektedir. Piyasanın yapısından kaynaklanan sorunlar: Piyasa rekabetçi koşullardan uzaklaştıkça kaynak tahsisinde etkinlik bozulacak ve devletin ekonomiye müdahalesi gerekli hale gelecektir. Kamusal malların varlığı: Kamusal malların piyasa tarafından üretilemiyor olması, yine bu alanda devlet müdahalesini gerekli kılmaktadır.

20 PEGEM AKADEMİ 10 Yarı kamusal malların varlığı: Piyasa tarafından üretilebilmekle birlikte, kişileri toplumsal faydadan mahrum bırakmamak adına devlet de bu alanda üretime dahil olmaktadır. Dışsallıkların varlığı: Dışsallık, herhangi bir ekonomik faaliyet sırasında hiç amaçlanmadığı halde üçüncü kişinin fayda ya da maliyet fonksiyonuna etki edilmesidir. Amaçlanmayan bu fayda ve maliyetler fiyatlandırılamadığı için piyasayı kaynak tahsisinde etkinlikten uzaklaştırmaktadır. Dışsallıklar konusu daha sonra ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Ölçeğe göre artan getirili ekonomilerin varlığı: Doğal tekel oluşumuna yol açacağından devletin bu tür üretim alanlarını düzenlemesi gerekmektedir. Bazı mal piyasalarının bulunmaması Gelir dağılımındaki adaletsizliklerin giderilememesi Risk ve belirsizliklerin varlığı: Risk ve belirsizliklerin varlığı, bilgi eksikliği ve asimetrik enformasyon özellikle sigortacılık piyasalarının oluşumunu derinden etkilemektedir. Sigortacılık piyasalarının karşı karşıya kaldığı iki önemli sorun ters seçim ve ahlaki risktir. Ters seçim başlangıçtaki risk farklılığının ölçülememesi iken, ahlaki risk sigortalanan bireyin tedbiri elden bırakmasıdır. Ücret ve fiyatların yapışkanlığı: Klasiklerin iddia ettiklerinin aksine ücret ve fiyatların yapışkan olması piyasanın kendiliğinden dengeye gelmesine engel olmakta ve devlet müdahalesini gerekli hale getirmektedir. Negatif eğimli arz ve pozitif eğimli talep eğrileri Dinamik Piyasa Başarısızlıkları: Makul bir büyüme oranına ulaşılamaması Makro ekonomik istikrarsızlıkların ortaya çıkması Üretim faktörlerinin yetersizliği nedeniyle üretim sürecinde aksaklıkların ortaya çıkması Finansal piyasaların yeterince gelişmemesi sonucu sanayinin desteklenememesi Küresel ekonomilere entegre olunmasına rağmen gelişmiş ülke düzeyine ulaşılamaması

21 11 PEGEM AKADEMİ B-Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanması: Piyasanın kendi içerisinde gerçekleşen dağılıma gelirin birincil dağılımı denilmektedir ve gelirin birincil dağılımı fonksiyonel gelir dağılımına işaret etmektedir. Buna göre, üretim faktörleri çalışıp gelirden pay almaktadır. Gelirin birincil dağılımı adaletsizliklere yol açmakta ve bölüşümde etkinliği sağlamak adına devletin piyasaya müdahalesi gerekli hale gelmektedir. Devlet müdahalesi ile şekillenen yeni dağılıma ise gelirin ikincil dağılımı denilmektedir. Gelir dağılımında adaletin sağlanması her şeyden önce toplumsal huzurun temin edilmesi için gereklidir. Devlet kamu harcamalarını ve kamu gelirlerini birer araç olarak kullanıp gelir dağılımında adaleti sağlamalıdır. C- Ekonomik İstikrarın Sağlanması: Ekonomik istikrarın sağlanması kamu maliyesinin kısa dönemli amacıdır ve ekonomik istikrarın sağlanması konjonktürel dalgalanmalarla mücadele edilmesi anlamına gelmektedir. Ekonomik istikrar gerçekleştirebilmek için tam istihdam ve fiyat istikrarının sağlanması gerekmektedir. Tam istihdamın sağlanmasından kastedilen, işsizliğin doğal işsizlik düzeyine getirilmesi iken; fiyat istikrarının sağlanmasından kastedilen fiyatlar genel düzeyindeki dalgalanmaların önüne geçilmesidir. D- Ekonomik Büyüme ve Kalkınmanın Sağlanması: Ekonomik büyüme ve kalkınmanın sağlanması amaçları kimi zaman ekonomik istikrarın sağlanması başlığı altında incelense de, kamu maliyesinin bu uzun dönemli amaçlarını ayrı bir başlık altında değerlendirmek kanaatimize göre daha faydalıdır. Çünkü çoğu zaman ekonomik istikrar, kalkınma ve büyüme kavramları birbirinin yerine gelecek şekilde eş anlamlı kullanılmakta, yani kavramlar birbirine karıştırılmaktadır. Büyüme, ekonomide belli bir dönemde ortaya çıkan ulusal gelir artışı iken; kalkınma bir ülkenin hem ulusal gelirindeki artış ve hem de ülkenin yapısındaki sosyal, politik, kültürel, dini hatta ahlaki ve geleneksel değişikliklerdir. Yani ekonomik kalkınma sadece sayısal büyümeyi değil, aynı zamanda nitel dönüşümleri içerir. Ekonomik kalkınma için büyüme gereklidir, fakat açıklamalardan da anlaşılacağı üzere kalkınma büyümeden daha geniş kapsamlı bir olgudur. HOCA NOTU Devletin piyasaya fiyat, miktar ve kalite konularında kurallar belirlemek suretiyle yaptığı yasal müdahalelere regülasyon denir ve regülasyon da devletin yeni fonksiyonları arasında sayılmaktadır. Tekelci karın önlenmesi, eksik üretim yada eksik tüketimin önlenerek tolumsal refah kaybının ortadan kaldırılması, mal ya da hizmet kalitesinin kötüleşmesinin önlenmesi ve üreilen hizmetlere herkesin erişiminin sağlanması belli başlı regülasyon gerekçeleridir. 5 - DIŞSALLIKLAR Herhangi bir üretim veya tüketim faaliyeti sırasında hiç amaçlanmadığı halde diğer bir üretim ya da tüketim faaliyetine olumlu ya da olumsuz biçimde etki edilmesine dışsallık adı verilir. Dışsallık konusunda ilk teoriyi Marshall oluşturmuş olsa da, Marshall yalnızca dışsal faydayı ele almış, dışsal maliyetleri dikkate almamıştır. Bu nedenle dışsallıklar konusundaki ilk bilimsel çalışma ve kavramsallaştırma girişiminin K. Wicksell e ait olduğu kabul edilmektedir. Pigou ise dışsal fayda yanında dışsal maliyeti de ele almış ve dışsallıklardan herkes aynı oranda etkilenmediği için dışsallıkları bir piyasa başarısızlığı nedeni olarak görmüştür.