MENKUL KIYMET YATIRIMLARI

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO:2539 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1510 MENKUL KIYMET YATIRIMLARI Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Özlem SAYILIR (Ünite 1,3,6) Yrd.Doç.Dr. Murat ERTUĞRUL (Ünite 2,4,5,8) Müjdat ULUTEKİN (Ünite 7) Editör Yrd.Doç.Dr. Fatih TEMİZEL ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Yılmaz Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Menkul Kıymet Yatırımları ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Haziran 2012 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Finansal Piyasaların Organizasyonu/Yapısı 2 2. Menkul Kıymetlerin Fiyatlanması Menkul Kıymet Yatırımları Yatırım İçin Bilgi Kaynakları Temel Analiz Teknik Analiz Yatırım Politikarı Yatırım Şirketleri iii

4 Önsöz Modern zamanların tasarruf sahipleri, özellikle de kurumsal yatırımcılar, yatırım kavramını ve yatırım araçlarını yeniden analiz etmiştir. Bu analiz sonunda yeni koşulların yeni ihtiyaçları gündeme getirdiği ortaya çıkmıştır. Yatırım uzmanlık istemektedir. Ölçek talep etmektedir. Sürekli takibi gerektirmektedir. Sonuçlarının değerlendirilmesi bile belirli düzeyde bilgilenmeyi zorunlu kılmaktadır. Bu aşamaların her birinde en azından fikir sahibi olabilmek için ihtiyaç duyulan asgari bilgi setine finans literatüründe finansal okuryazarlık adı verilmektedir. Bu kitap menkul kıymet yatırımları alanında hem finansal okuryazar olmak isteyenlere hem de daha ileri giderek sermaye piyasalarında uzmanlaşmak isteyenlere yardımcı olabilmek amacıyla biçimlendirilmiştir. Her kesimden okuyuculara almaları gereken yolu net biçimde tanımlayabilme kabiliyetine sahiptir. Öğrencilerimize sermaye piyasası profesyoneli olmak fırsatını ve bu konudaki gerekliliklerin önemli bir bölümünü bir arada sunabilmeyi hedefledik. Kitabın yazarları bu amaçla kavramları en sade biçimde ele aldılar. Kullanılan ve her an kullanılabilir niteliğe sahip bilgilerin akılda tutulabilmesi daha kolay olduğundan sürecin yaşayan kurumlarda karşılaşılabilecek biçimde metinlere aktarılmasına dikkat edilmiştir. Bu koşullarda bu özellikteki bir kitabın ortalama bir ders kitabından daha rahat okunabileceği ve anlaşılabileceği daha da ileri giderek yaşamda kullanılabileceği konusunda büyük bir ümit taşımaktayız. Bu ümit ve beklenti ile öğrencilerimize ve tüm okurlarımıza faydalı olmasını dileriz. Editör Yrd. Doç. Dr. Fatih Temizel iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Finansal piyasaların işlevlerini açıklayabilecek, Finansal piyasaları sınıflandırabilecek ve farklı finansal piyasaları ayırdedebilecek, Piyasanın etkinliği kavramını tartışabilecek, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın (İMKB nin) yapısını açıklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Birincil Piyasa İkincil Piyasa Finansal Aracılar Borsa Menkul Kıymetler Halka Arz Tahvil Hisse Senedi Etkin Piyasalar Aracılık Yüklenimi İçindekiler Giriş Finansal Piyasalar Piyasaların Etkinliği İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın (İMKB nin) Yapısı 2

7 Finansal Piyasaların Organizasyonu/Yapısı GİRİŞ Finansal piyasaların ve finansal aracıların (bankalar, sigorta şirketleri, emeklilik fonları) temel işlevi, fon fazlasına sahip kişi ve kurumlarla fon ihtiyacı olan kişi ve kurumları bir araya getirerek fon aktarımını sağlamaktır. Menkul kıymetlerin alım satımının yapıldığı finansal piyasaların çeşitli ekonomik işlevleri bulunmaktadır. Finansal piyasalar ekonominin sağlıklı işlemesi ve toplumsal refahın artması için son derece önemlidir. FİNANSAL PİYASALAR Serbest Piyasa Ekonomisinde piyasalar temelde Üretilen mal ve hizmetlerine ilişkin ürün piyasaları, İşgücü ve sermaye gibi üretim faktörlerine ilişkin üretim faktörleri piyasaları olarak gruplandırılmaktadır. Finansal Piyasalar, üretim faktörleri piyasalarının bir bölümü olup finansal varlıklara ilişkin piyasalardır. Finansal varlıklar / finansal araçlar veya menkul kıymetler, ihraççılar tarafından ihraç edilen (çıkartılan) ve yatırımcılara gelecekte nakit talep etme hakkı veren soyut kıymetlerdir. Borca dayalı ihraç edilen tahvil ve özkaynağa dayalı ihraç edilen hisse senedi, menkul kıymetlere örnek olarak verilebilir. Finansal piyasalar menkul kıymetlerin alım satımının yapıldığı piyasalardır. Menkul kıymetler, finansal piyasalarda yaratılmakta ve işlem görmektedir. Finansal piyasalardan fon sağlamak için temelde iki yöntem kullanılmaktadır: Tahvil ve benzeri borçlanma aracı çıkarmak Hisse senedi çıkarmak Tahvil ve benzeri borçlanma araçları borç alan tarafın borçlandığı tarafa düzenli aralıklarla ödemelerde bulunmasını sağlayan bir sözleşmedir. Ara dönemlerde yapılan faiz ödemelerinin yanısıra vade sonunda anapara ödemesini içermektedir. Bir borçlanma aracının vadesi 1 yıldan kısa ise kısa vadeli, 10 yıldan uzun ise uzun vadeli olarak tanımlanmaktadır. Finansal piyasaların temel işlevi, fon fazlası olan tasarruf sahiplerinden fon ihtiyacı olan bireylere, işletmelere ve kuruluşlara fonların transfer edilmesini sağlamaktadır. Finansal piyasalar alacaklılar (fon arz edenler) ve borçluları (fon talep edenler) bir araya getirmektedir. 3

8 Finansal piyasalarda fon transferi iki şekilde gerçekleştirilmektedir: Doğrudan fon transferi Fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir finansal aracı olmaksızın doğrudan bir araya geldiği fon tranferi şeklidir. Dolaylı fon transferi Fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir finansal aracı vasıtasıyla bir araya geldiği fon tranferi şeklidir. Finansal Aracılar Finansal aracılar, kendi menkul kıymetlerini ihraç ederek fon temin etmekte ve bu fonlarla yatırım yapmaktadır. Finansal aracılar kredilere veya menkul kıymetlere yatırım yapabilir ve bu yatırımlara doğrudan yatırımlar adı verilir. Örneğin, ticari bankalar, mevduat kabul ederek topladıkları fonları tüketicilere ve işletmelere kredi olarak borç verirler. Böylece ticari bankalar kredi ile borçlanan tüketici veya işletmeye yatırım yapmış olurlar. Yatırım şirketleri kendi hisse senetlerini satarak yatırımcılardan topladıkları fonları hisse senedi ve tahvilerden oluşan portföylere yatırım yaparak değerlendirirler ve menkul kıymetlere yatırım yapmış olurlar. Finansal Piyasaların Katılımcıları Küresel finansal piyasalarda menkul kıymet ihraç eden ve menkul kıymetlere yatırım yapan piyasa katılımcıları temelde şunlardır: Hane halkları İşletmeler (finansal veya finansal olmayan) Devletler Devlet Kuruluşları Küresel Ekonomik Kuruluşlar (Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası vb.) Finansal Piyasaların İşlevleri Finansal piyasaların ekonomik işlevleri temelde şunlardır: Fon transferi Finansal piyasalar, verimli yatırım fırsatı olmayan kişilerden verimli yatırım fırsatı olan kişilere fon aktararak, sermayenin etkin dağılımına ve ekonomide üretim ve etkinliğin artmasına yardımcı olur. İyi işleyen finansal piyasalar, tüketicilerin mal ve hizmet satın alımlarında zamanlamalarını daha etkin yapmasını sağlar. Fiyatların belirlenmesi Finansal piyaslarda alıcı ve satıcıların etkileşimi sayesinde alım satımı yapılan menkul kıymetlerin fiyatları belirlenir. Menkul kıymetin fiyatı, yatırımcının menkul kıymet yatırımından talep ettiği getiri oranını yansıtmaktadır. Finansal piyasalarda fiyat keşfi (price discovery) süreci sayesinde, fonların menkul kıymetlere ne oranda dağıtılması gerektiği de finansal piyasalar tarafından işaret edilmektedir. Likidite sağlanması 4

9 Finansal Piyasalar, yatırımcılara yatırım yaptıkları menkul kıymetleri satmaları için de bir mekanizma sağlamaktadır. Dolasıyla finansal piyasalar, yatırımcılar için şartlar gerektirdiğinde veya cazip olduğunda likidite sağlamaktadır. Likidite olanağı olmasaydı, yatırımcılar ellerindeki borca dayalı finansal araçları vadelerine kadar, özkaynağa dayalı finansal araçları işletme tasfiye olana kadar tutmak zorunda kalırdı. Riskin dağıtılması Finansal anlamda risk, finansal varlıkların gerçekleşen getirilerinin yatırımcılar tarafından beklenen getirilerden sapması olarak tanımlanabilir. Finansal piyasalardaki katılımcılar risk iştahı bakımından iki grupta toplanabilir: Risk üstlenmek isteyenler Riskten kaçınanlar Finansal piyasalarda işlem gören faklı menkul kıymetlere yatırım yapılması sayesinde yatırımcılar portföylerini çeşitlendirerek risklerini dağıtma imkanına sahip olurlar. İşlem maliyetlerinin azalması Finansal piyasalar, alıcı ve satıcıları biraraya getirerek işlem maliyetlerinin düşürülmesine yardımcı olmaktadır. Finansal bilginin toplanması ve dağıtılması Finansal piyasalar bilginin toplanması ve dağıtılması maliyetli ve zaman alan bir süreçtir. Finansal Piyasaların Sınıflandırılması Finansal Piyasalar çeşitli kriterlere göre sınıflandırılabilir: Menkul Kıymetlerin türüne göre: Borç Piyasası (borçlanmaya dayalı finansal araçlar) Özsermaye Piyasası (özsermayeye dayalı finansal araçlar) Menkul Kıymetlerin vadesine göre: Para Piyasası (kısa vadeli menkul kıymetler) Sermaye Piyasası (uzun vadeli menkul kıymetler) Menkul kıymetlerin yeni ihraç edilmiş veya önceden ihraç edilmiş olmasına göre: Birincil Piyasa (yeni ihraç edilmiş menkul kıymetler) İkincil Piyasa (önceden ihraç edilmiş menkul kıymetler) Menkul kıymetlerin teslimatının süresine göre: Örgüt yapısına göre: Borç Piyasası Spot/Nakit Piyasa (anında teslimat) Vadeli/Türev Piyasa (belirli bir vadede teslimat) Tezgahüstü Piyasalar (organize olmayan piyasa) Müzayede Piyasaları (organize piyasa) Borçlanmaya dayalı finansal araçlar krediler ve tahvil, bono gibi menkul kıymetlerdir. Borçlanan taraf, borç veren tarafa (kreditörlere) vadede anapara ve faiz ödemesi yapmaktadır. 5

10 Özsermaye Piyasası Adi hisse senetleri ve imtiyazlı hisse senetleri, özsermayeye dayalı finansal araçlardır. Hisse senetleri, anonim ortaklıklarca ihraç edilen ve anonim ortaklık sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğinde senetlerdir. Bir anonim şirketin hisse senedine sahip olmak, şirkete ortak olmayı ifade etmektedir. Para Piyasası Vadeleri 1 yıl yada 1 yıldan kısa olan menkul kıymetler ve krediler para piyasasında alınıp satılmaktadır. Para piyasasında en çok işlem gören finansal varlıklar şunlardır: Krediler Kredi, ileriki bir tarihte geri ödenme vaadini içeren ve güvene dayanan kaynak transferidir. Kredi veren taraf kredi alan tarafa finansal kaynak veya mal ve hizmet cinsinden kaynak aktarmaktadır. Bankalar başta olmak üzere kredi sağlayan finansal kurumlar, fon talep eden kişi ve kuruluşlara fon kaynaklarından kredi plase etmektedir. Teminat Mektupları Teminat mektupları da bir tür kredidir, çünkü teminat mektubunu düzenleyen banka, müşterisinin talebi üzerine üçüncü şahıslara güvence vermektedir. Teminat mektubu, yurt içinde veya yurt dışında yerleşik gerçek ya da tüzel kişiler lehine bir malın teslimi, bir işin yapılabilmesi ya da bir borcun vadesinde ödenmesi gibi konularda, sözkonusu yüklenimin yerine getirilememesi halinde, belirli bir tutarın kayıtsız şartsız ödeneceğinin bir mektupla taahhüt edildiği kredi uygulaması olarak tanımlanmaktadır. eminat mektubu banka müşterisinin yükümlülüklerini yerine getireceğine dair bankanın taahhüdünü içermektedir. Banka, müşterinin yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda, karşı tarafa teminat mektubunda belirtilen tutarı ödemekle yükümlüdür. Gayri nakdi bir kredi olan teminat mektubunun nakdi krediye dönüştüğü bu durumda banka ilgili ödemeyi daha sonra müşterisinden tahsil etme yoluna gider. Repo Repo, menkul kıymetlerin geri alım vaadiyle satımı olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, gecelik repo işlemini gerçekleştiren banka, müşterisine geri alım vaadiyle menkul kıymet satarak ilgili fonları müşteriden tehsil etmekte ve ertesi gün müşterinin fonlarını getirisi ile birlikte müşteriye ödeyerek menkul kıymetleri geri almış olmaktadır. Banka müşterisi, bu işlemde ters repo işlemi gerçekleştirmiş olmaktadır. Sermaye Piyasası Orta ve uzun vadeli fon arzı ile fon talebinin buluştuğu piyasalara sermaye piyasaları adı verilir. Sermaye piyasasında işlem gören bazı finansal araçlar şunlardır: Hisse senedi Tahvil Orta ve uzun vadeli banka kredileri Para piyasası ve sermaye piyasası sürekli etkileşim halinde olmakla birlikte aralarındaki temel farklılıklar şöyle özetlenebilir: Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına gore daha az risklidir. Para piyasası araçlarının işlem hacmi sermaye piyasası araçlarına gore daha yüksektir. Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına gore daha likittir. Para piyasası araçlarının bilgi toplama maliyeti sermaye piyasası araçlarına gore daha düşüktür. 6

11 Birincil Piyasa Devlet kuruluşları, belediyeler, işletmeler gibi piyasa katılımcılarının ilk defa ihraç ettiği menkul kıymetler birincil piyasalarda ilk alıcılarına satılmaktadır. Menkul kıymetlerin yatırımcılara dağıtımı yatırım bankaları (investment banking) aracılığıyla gerçekleşmektedir. Yatırım bankacılığı faaliyetleri yatırım şirketleri (securities houses) ve ticari bankalar tarafından gerçekleştirmektedir. Menkul kıymetlerin birincil piyasalarda yatırımcılara sunulmasında, yani halka arz edilmesinde yatırım bankaları aşağıdaki işlevleri üstlenmektedir: İhraççıya halka arzla ilgili (koşullar, zamanlama) danışmanlık hizmeti verilmesi, İhraççıdan menkul kıymetlerin satın alınması, Menkul kıymetlerin yatırımcılara dağıtımının gerçekleştirilmesi Yatırım bankaları menkul kıymetleri ihraççıdan satın almak zorunda değildir. Yatırım bankası, en iyi gayret aracılığı yöntemi ile halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarını izahnamede gösterilen satış süresi içinde satılmasına aracılık etmekte ve satılmayan kısmı ihraçcıya iade etmektedir. Eğer menkul kıymetler ihraççıdan satın alınıyorsa aracılık yüklenimi söz konusu demektir. Aracılık yükleniminde yatırım bankaları menkul kıymetleri belirli bir fiyattan satın almaktadır. Aracılık yükleniminde bulunan yatırım bankası, menkul kıymetlerin satışını taahhüt ederek yatırımcılara satışının riskini üstlenmektedir. Yatırım Bankası ihraç edilen menkul kıymet için bir fiyat garantisi vermekte ve daha sonra menkul kıymetleri halka satmaktadır. İkincil Piyasa Menkul kıymet ihraç eden işletme veya devlet kurumları ikincil piyasalarda menkul kıymetlerin değerleri hakkında düzenli bilgi edinebilirler. İşletmeler, yatırımcıların hisse senetlerine biçtiği değeri, işletmeler ve diğer kuruluşlar tahvilden beklenen faiz oranını ikincil piyasalarda gözlemleyebilirler. Böylece, menkul kıymet ihraççıları birincil piyasalardan temin edilen fonların etkin kullanılıp kullanılmadığını değerlendirebilirler ve sonraki ihraçlar için yatırımcıların talebine ilişkin fikir edinebilirler. Yatırımcı için ikincil piyasa menkul kıymet yatırımını nakde çevirme fırsatı sunmaktadır. Yatırımcıların bir menkul kıymetten diğerine geçiş yapabilecekleri konusunda kendilerini güvende hissetmeleri sayesinde menkul kıymetlere daha rahat yatırım yapabilirler. İkincil piyasalar yatırımcılara likiditenin yanı sıra menkul kıymetlerin fiyatlarına ilişkin bilgi de sağlamaktadır. İkincil piyasalarda alıcı ve satıcıların bir araya gelmesi sayesinde işlem maliyetleri azalmakta ve yatırımcıların menkul kıymetlere yatırım yapması teşvik edilmektedir. Hisse senetleri ve tahviller ikincil piyasalarda organize borsalarda ve tezgahüstü piyasalarda işlem görebilmektedir. Dünyanın önde gelen borsaları arasında New York Borsası, Frankfurt Borsası, Paris Borsası, Tokyo Borsası gibi borsalar yer almaktadır. İkincil piyasalar çoğunlukla sürekli piyasalardır. Sürekli piyasalarda fiyatlar işlem günü içerisinde alıcı ve satıcılar emirleri piyasaya ulaştıkça sürekli olarak oluşmaktadır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsa sında işlem gören bir hisse senedi satın aldığınızda ne tür bir piyasada işlem yapmış olursunuz? Tasarrufların sermaye piyasalarına kaynak olarak aktarılması hangi piyasa aracılığıyla gerçekleştirilir? Neden? Spot/Nakit Piyasa Spot ya da nakit piyasalar olarak adlandırılan piyasalarda finansal araçlar peşin olarak alınıp satılmaktadır. 7

12 Vadeli/Türev Piyasa Vadeli ya da türev piyasalar olarak adlandırılan piyasalarda alım satım işlemleri şimdi yapılmakla beraber ödeme ilerideki bir tarihte gerçekleştirilmektedir. Türev piyasalarda işlem gören sözleşmeler şunlardır: Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) Futures adı da verilen ve organize borsalarda işlem gören standart vadeli işlem sözleşmeler ile sözleşmeye konu olan varlığın bugünden belirlenen belli bir fiyattan ileriki bir tarihte teslimi öngörülmektedir. Forward sözleşmeler Tezgahüstü piyasalarda tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlenen vadeli sözleşmelerdir. Forward sözleşmeler standart olamdığından organize borsalarda işlem görmez. Opsiyon Sözleşmeleri Alcısına, opsiyon satıcısı tarafından, bir varlığı belirli bir tarihte, belirli bir fiyattan satın alma (alım opsiyonu) veya satma (satım opsiyonu) hakkı veren standart sözleşmelere opsiyon adı verilmektedir. Swap Sözleşmeleri Swap sözleşmeleri, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan gelecekteki nakit akışlarının iki taraf arasında değiştirilmesini (takas edilmesini) öngören szöleşmelerdir. Tezgahüstü Piyasalar İşlemlerin yapıldığı belli bir mekanın ve katı çalışma usüllerinin olmadığı ve işlemlerin pazarlık usülü yapıldığı piyasalardır. İşlemler genellikle bilgisayar ağı veya telefon, faks gibi iletişim araçları vasıtasıyla gerçekleştirilir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nde faaliyet göstren NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotation) büyük işlem hacmine sahip bir tezgah üstü piyasadır. Müzayede Piyasaları Çok sayıda alıcı ve satıcının bir araya geldiği ve fiyatların rekabetçi bir ortamda açık arttırmaya dayalı olarak oluştuğu organize piyasalara müzayede piyasaları adı verilir. İşlem fiyatı, alıcının ödemeye istekli olduğu en yüksek fiyatı ve satıcının varlığını satmaya razı olduğu en düşük fiyatı yansıtmaktadır. En çok bilinen müzayede piyasaları borsalardır. Uluslararası borsa merkezlerinden önemlileri arasında şunlar yer almaktadır: New York Menkul Kıymetler Borsası Londra Menkul Kıymetler Borsası Tokyo Menkul Kıymetler Borsası Frankfurt Kıymetli Kâğıt Borsası Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası Toronto Menkul Kıymetler Borsası İsviçre Borsası Amsterdam / Paris / Lizbon / Brüksel Borsası (Euronext) 8

13 Türkiye de Faaliyet Gösteren Finansal Piyasalar Ülkemizde faaliyet gösteren finansal piyasalar, organize piyasalar ve organize olmayan piyasalar şeklinde sınıflandırılabilir: Organize Piyasalar T.C. Merkez Bankası (TCMB) Piyasaları TCMB bünyesinde faaliyet gösteren piyasalar şunlardır: Açık Piyasa TCMB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ile likiditeyi düzenlemektedir. Repo ihaleleri ile piyasadaki likidite azaltılmakta, ters repo ihaleleri ile piyasaya likidite enjekte edilmektedir. Döviz ve Efektif Piyasaları Bankaların döviz arz ve talep işlemleri bu piyasada eşleşmektedir. Bankalararası (Interbank) Piyasalar TCMB Piyasalarıile ilgili detaylı bilgilere TCMB nın internet sitesinden erişebilirsiniz. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) İMKB bünyesinde Hisse Hisse Senetleri Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası, Tahvil ve Bono Piyasası ve Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası faaliyet göstermektedir. İstanbul Altın Borsası (İAB) Piyasaları İAB bünyesinde şu piyasalar faaliyet göstermektedir: Kıymetli Madenler Piyasası Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası İstanbul Altın Borsası (İAB) Piyasalarıile ilgili detaylı bilgilere İAB nın internet sitesinden erişebilirsiniz. İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) Piyasaları 2005 yılında faaliyete geçen VOB bünyesinde dört ayrı piyasa mevcuttur: Hisse Senedi Döviz Faiz Emtia+ Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili veya diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına dayalı, Emtia+ piyasasında ise sayılanların dışında kalan emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem yapılabilir. 9

14 VOB Piyasaları ile ilgili detaylı bilgilere VOB nın internet sitesinden erişebilirsiniz. Organize Olmayan Piyasalar Serbest Altın Piyasası Serbest Döviz Piyasası PİYASALARIN ETKİNLİĞİ Sermayenin en verimli yatırım fırsatlarına yönlendirilmesi kaynakların etkin dağılımı açısından son derece önemlidir. İyi yatırım fırsatlarına sahip olan işletmelerin geekli fonlara ulaşması için piyasaların içsel ve dışsal olarak etkin olması gerekir. Dışsal etkinliğe sahip bir piyasada bilgiler hızlı bir şekilde geniş kitlelere yayılmaktadır. Menkul kıymetlerin fiyatları yeni bilgilere göre değişim göstererek yatırımın gerçek değerini yansıtmaktadır. İçsel etkinliğe sahip bir piyasada aracı kurumların rekabeti sayesinde işlem maliyetleri düşüktür ve işlem hızı yüksektir. Piyasa etkinliği kavramı ile genellikle dışsal etkinlik kastedilmektedir. Bir menkul kıymetin fiyatının yatırımın değerini doğru şekilde yansıtabilmesi için belirli koşulların oluşması gerekmektedir. Yatırımın değeri veya içsel değer, yatırımdan gelecekte elde edilmesi beklenen nakit akışlarının bugünkü değerini ifade etmektedir. Etkin piyasada bilgiler tam olarak ve hızla piyasa fiyatlarına yansımaktadır. Fama ya göre 3 çeşit etkinlikten bahsedilebilir: Zayıf formda etkinlik Yarı güçlü formda etkinlik Güçlü formda etkinlik Zayıf formda etkinlikte, menkul kıymetlerin geçmişteki fiyatları bugünkü fiyatlarına yansımış durumdadır. Bu yüzden alım satım kararlarında tarihi fiyat bilgileri kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Benzer şekilde, yarı güçlü formdaki etkinlikte tarihi fiyat bilgilerinin yanı sıra kamuya açıklanan bilgiler de kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Güçlü formda etkinlikte tarihi fiyat bilgilerinin yanı sıra gerek kamuya açıklanan bilgiler gerekse kamuya açıklanmayan özel bilgiler dahi bilgileri kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Güçlü formda etkin bir piyasa aynı zamanda yarı güçlü formda ve zayıf formda da etkindir. Yarı güçlü formda etkin bir piyasa aynı zamanda zayıf formda da etkindir. 10

15 Aslında özel bilgileri kullanarak kazanç elde etmek, diğer bir deyişle içeriden öğrenenlerin ticareti, kanunlarla yasaklandığı için etkin piyasalar dendiğinde genellikle yarı güçlü formda etkinlikten bahsedilmektedir. Tam etkinliğe ulaşmış piyasalarda aşağıdaki gözlemler yapılabilir: Yatırımcılar yatırımlarından makul bir getiri dışında bir getiri beklememelidir. Gerek teknik analizle, gerek temel analizle yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin bulunmaya çalışılması verimli olmayacaktır. Birkaç şanslı yatırımcı dışında, bu tip analizlerle yapılan yatırımlar normalin üzerinde getiri sağlamayacaktır. Piyasalar, ancak yeterli sayıda yatırımcı piyasaların etkin olmadığını düşünürse, etkin olacaktır. Menkul kıymetleri analiz eden yatırımcılar, menkul kıymetlerin yatırım değerlerini yansıtmasını sağlamaktadır. Herkes piyasaların etkin olduğuna inansaydı hiçkimse gerçek değerinin altında fiyatlanan menkul kıymetleri araştırmazdı ve dolayısıyla menkul kıymet fiyatları kamuya açıklanan bilgilere anında değil daha yavaş şekilde tepki verirdi. Yatırımcıların piyasaların etkin olduğunu düşünmesi durumunda piyasalar etkin olmayacak, piyasaların etkin olmadığını düşünmesi durumunda ise piyasalar etkin olacaktır. Herkes tarafından bilinen yatırım stratejilerinin normalin üzerinde getiri sağlaması beklenemez. Eğer bir yatırımcı geçmişte bir strateji uygulayarak normalin üzerinde bir getiri sağlamış ve daha sonra bu stratejiyi bir makale veya kitapla yayımlarsa, ilgili strateji artık işe yaramayacaktır. Strateji menkul kıymetin yanlış fiyatlandığını gösterdiğinde yatırımcılar stratejiyi kullanmak isteyecek ve fiyatları gerçek değerlerine yaklaşmaya zorlayacaktır. Yatırımcıların işlemleri stratejinin etkinliğini ortadan kaldıracaktır. Bazı yatırımcılar etkileyici getiri performansına sahip olacaktır. Aksini idaa etselerde, normalin üzerinde getiri sağlayan yatırımcıların performansı şansa bağlıdır. Profesyonel yatırımcılar, menkul kıymet seçiminde diğer yatırımcılardan daha üstün değildir. Fiyatlar her zaman yatırımın gerçek değerini yansıtır. Dolayısıyla, yanlış fiyatlanmış menkul kıymetlerin aranması nafiledir. Yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin seçiminde ve normalin üstünde getiri sağlanmasında profesyonel yatırımcılar diğerlerinden farklı değildir. Geçmişteki performans, gelecekteki performansın göstergesi değildir. Geçmişte başarılı olmuş yatırımcıların gelecekte de başarılı olma olasılıkları, geçmişte başarısız olmuş yatırımcılardan farklı değildir. Geçmişteki başarı veya başarısızlık şansa veya şanssızlığa bağlı olduğundan ve gelecekte de kendilerini tekrar etme eğilimine sahip olmadığından, geçmişteki performans gelecekteki performansın tahmin edilmesinde yararsızdır. Şimdiye kadar bahsedilen etkin piyasa modeli, yatırımcıların menkul kıymetlerin fiyat oluşumuna ilişkin tüm bilgilere ulaşabildiğini varsaymaktadır. Gerçek hayatta, bu tür bilgilere ulaşmak ve bilgileri işlemek pahalıdır. Ayrıca, yatırımcılar işlem maliyetlerine katlanmadan portföylerini yeni bilgilere göre ayarlayamazlar. Söz konusu maliyetler etkin piyasalar hipotezini nasıl etkilemektedir? Sanford Grossman ve Joseph Stiglitz bu konuyu ele almış ve iki önemli sonuca varmışlardır: Menkul kıymetlerin analizinin maliyetli olduğu bir dünyada, analistlerin yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri saptamaları mümkündür. 11

16 Analistlerin yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri saptamaları mümkün olmakla beraber, kazançları veri işleme maliyetlerine gideceğinde,n brüt kazançları normalin üstünde olduğu halde net kazançları normal seviyede olacaktır. Eğer verileri doğru kullanamazlarsa, kazançları normalin altında da gerçekleşebilir. Analistlerin kazançlarının normalin altında gerçekleşmesinin nedeni veri işleme maliyetleri dışında neden kaynaklanabilir? Yatırımcıların belirli bir endeksteki menkul kıymetleri alıp tutarak pasif bir yatırım stratejisi izlemeleri diğer stratejiler kadar başarılı olacaktır. Pasif yatırım stratejisi, işlem maliyetlerinin minimize edilmesi sayesinde, aktif olarak yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri araştırırken çeşitli maliyetlere katlanmakta olan profesyonelce yönetilen portföyler kadar başarılı olabilir. Aslında, pasif yatırım stratejisinin, gereksiz alım satım maliyetlere katlanmakta olan profesyonelce yönetilen portföylerden daha başarılı olması beklenir. İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (İMKB) PİYASALARI İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, menkul kıymetlerin güven ve istikrar içinde işlem görmesini sağlamak amacıyla 26 Aralık 1985 te kurulmuş, 3 Ocak 1986 tarihinde faaliyete geçmiştir. İMKB, kurulduğu günden bu yana Türk sermaye piyasalarının ve Türkiye ekonomisinin gelişimine katkıda bulunmaktadır. İMKB Piyasaları dört ana grupta örgütlenmiştir: Resim 1.1: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası. Kaynak: 12

17 Hisse Senetleri Piyasası İMKB Hisse Senetleri Piyasası nda farklı sektörlerden şirketlerin hisse senetleri, rüçhan hakkı kuponları, borsa yatırım fonları ve varantlar işlem görmektedir Gelişen İşletmeler Piyasası Borsa kotasyon şartlarını sağlayamayan, gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin menkul kıymetlerinin işlem görebileceği piyasadır. Tahvil ve Bono Piyasası Tahvil ve Bono Piyasası, hem kesin alım-satım işlemleri hem de repo-ters repo işlemleri için tek organize piyasadır. Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası nda Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen ve Borsa kotunda bulunan dış borçlanma araçları ( Eurotahvil ) işlem görmektedir. Hisse Senetleri Piyasası Hisse Senetleri Piyasası nda işlemler elektronik alım-satım sistemi aracılığıyla fiyat ve zaman önceliği kuralı baz alınarak Çoklu Fiyat-Sürekli Müzayede esaslarına göre otomatik olarak gerçekleşmektedir. İşlemler biri sabah diğeri öğleden sonra olmak üzere iki ayrı seansta yapılmaktadır. Her iki seansın başında Tek Fiyat Sistemine göre Açılış Seansı düzenlenmektedir. İMKB üyeleri yatırımcılardan elektronik olarak topladıkları emirleri uzaktan erişim ağı üzerinden ExAPI mesajlaşma ara yüzü (ExAPI) ile İMKB ye göndermektedirler. Buna ilave olarak, üye temsilcileri, alıcı ve satıcıların emirlerini İMKB de ve üye merkez ofislerinde bulunan işlem terminalleri aracılığı ile Elektronik Alım-Satım Sistemi ne girebilmektedirler. Hisse Senetleri Piyasasında işlemler aşağıdaki pazarlarda gerçekleşmektedir: Ulusal Pazar İMKB kotasyon şartlarını tümüyle karşılayan şirketler Ulusal Pazar da işlem görmektedir. Kurumsal Ürünler Pazarı Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayeleri hisse senetleri ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri ve aracı kuruluş varantları kot içi pazar niteliğindeki Kurumsal Ürünler Pazarı'nda işlem görmektedir. Fon Pazarı Borsa Yatırım Fonları ve Borsa Yönetim Kurulu'nca işlem görmesi uygun bulunan A tipi yatırım fonları katılma belgeleri Fon Pazarı'nda işlem görmektedir. İkinci Ulusal Pazar Ekonominin dinamosu olan küçük ve orta ölçekli şirketler ve Ulusal Pazar dan geçici veya sürekli olarak çıkartılan şirketler ile Ulusal Pazar için geçerli kotasyon ve işlem görme koşullarını sağlayamayan şirketler İkinci Ulusal Pazar da işlem görmektedir. Gözaltı Pazarı Gözaltı Pazarı, belirli koşulların ortaya çıkması sonucunda, şirketlerin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle işlem görebileceği pazardır. Birincil Piyasa Hisse senedi ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan karşılaştıkları piyasadır. 13

18 Toptan Satışlar Pazarı Toptan Satışlar Pazarında, önceden alıcıları belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki hisse senedi işlemleri gerçekleştirilmektedir. Gelişen İşletmeler Piyasası Borsa kotasyon şartlarını sağlayamayan gelişme ve büyüme potansiyeline sahip, şirketlerin sermaye piyasalarından fon sağlamak amacıyla ihraç edecekleri menkul kıymetlerin işlem görebileceği şeffaf ve düzenli bir ortam yaratmak amacıyla İMKB bünyesinde ayrı bir piyasa olarak Gelişen İşletmeler Piyasası (GİP) kurulmuştur. Tahvil ve Bono Piyasası Tahvil ve Bono Piyasası'nda, Türk Lirası ve döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri, gelir ortaklığı senetleri ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, mahalli idarelerce ihraç edilen borçlanma senetleri ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer menkul kıymetler işlem görmektedir. Bunun yanında repo ve ters-repo işlemleri ile menkul kıymet tercihli repo işlemleri yapılmaktadır. Tahvil ve Bono Piyasası nda alım satım işlemleri elektronik olarak çoklu fiyat-sürekli müzayede sistemine göre yapılmaktadır. Tahvil ve Bono Piyasası nda işlemler aşağıdaki pazarlarda gerçekleşmektedir: Kesin Alım Satım Pazarı Kesin Alım Satım Pazarı, ikinci el sabit getirili menkul kıymet işlemlerinin organize ve şeffaf bir piyasada işlem görmelerini sağlamakta ve likiditelerini artırmaktadır. Repo - Ters Repo Pazarı Dünyadaki sayılı organize repo pazarlarından biri olan Repo-Ters Repo Pazarı, sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alımını organize piyasa koşulları içinde güvenli bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı Organize piyasa içerisinde, tercih edilen menkul kıymetler üzerinde repo yapılmasına ve sonrasında bu menkul kıymetlerin alıcıya teslimine olanak vermektedir. Belirli bir süre için menkul kıymetin el değiştirmesine imkan veren Pazar vadeli ve spot piyasa arasında menkul kıymet akışkanlığını sağlayarak etkin faiz oluşumuna hizmet etmektedir. Bankalararası Repo - Ters Repo Pazarı Bankaların organize piyasa koşulları içerisinde geri alım vaadiyle satım ve geri satım vaadiyle alım işlemlerini zorunlu karşılık ayırmak zorunda olmadan gerçekleştirmelerinin sağlanması amacıyla oluşturulmuştur. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı Sermaye Piyasası Kurulu nun Seri: II, No:22 Tebliği nde tanımlanan ihraççıların aynı tebliğde belirtilen esaslar çerçevesinde, izahname ve sirküler düzenlemeksizin ihraç edebilecekleri ve yalnızca sermaye piyasası mevzuatında tanımlanan Nitelikli Yatırımcı lar tarafından satın alınabilecek borçlanma araçlarının ihraç işlemlerinin gerçekleştirildiği Pazar dır. Pazar da ihracı tamamlanan borçlanma araçları, başka herhangi bir şart aranmaksızın Kesin alım Satım Pazarı nda işlem görmeye başlarlar. Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası bünyesinde faaliyet gösteren Uluslararası Tahvil Pazarı nda Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen ve Borsa kotunda bulunan dış borçlanma araçları ( Eurotahvil ) işlem görmektedir.uluslararası Tahvil Pazarı nda alım satım işlemleri elektronik olarak çoklu fiyat-sürekli müzayede sistemine göre yapılmaktadır. 14

19 İMKB Piyasaları ile ilgili detaylı bilgilere İMKB nin internet sitesinden erişebilirsiniz. İMKB Üyeleri İMKB üyeleri, sermaye piyasasında faaliyet göstermek üzere yetkilendirilmiş aracı kuruluşlardan oluşmaktadır. Sermaye piyasası faaliyetleri şunlardan oluşmaktadır: Halka Arza Aracılık Alım Satım Aracılığı Portföy Yöneticiliği Yatırım Danışmanlığı Repo / Ters Repo Kredili Alım Satım, Açığa Satış, Menkul Kıymet Ödünç Alma ve Verme Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Borsa piyasa ve pazarlarında işlem yapan üyeler aracı kurumlar üç grup altında toplanabilir: Ticari bankalar Yatırım bankaları Kalkınma bankaları Aracı kurumların ticaret ünvanlarında "menkul değerler" ya da "menkul kıymetler" ibarelerinden birinin yer alması gerekmektedir. Alım satım aracılığı, halka arza aracılık, repo-ters repo, portföy yöneticiliği ve yatırım danışmanlığı yetki belgelerinin tamamına sahip olan aracı kurumlar, ticaret ünvanlarında "yatırım" ibaresini kullanabilirler. Bankalar, Sermaye Piyasası Kurulu nun tarihinde almış olduğu ilke kararı doğrultusunda Hisse Senetleri Piyasası faaliyetlerini kurmuş oldukları veya satın aldıkları bir aracı kuruma devretmişlerdir. 15

20 Özet Finansal piyasalar menkul kıymetlerin alım satımının yapıldığı piyasalardır.borca dayalı ihraç edilen tahvil ve özkaynağa dayalı ihraç edilen hisse senedi, menkul kıymetlere örnek olarak verilebilir. Finansal piyasalar, verimli yatırım fırsatı olmayan kişilerden verimli yatırım fırsatı olan kişilere fon aktararak, sermayenin etkin dağılımına ve ekonomide üretim ve etkinliğin artmasına yardımcı olur. İyi yatırım fırsatlarına sahip olan işletmelerin geekli fonlara ulaşması için piyasaların içsel ve dışsal olarak etkin olması gerekir. Ülkemizde faaliyet gösteren başlıca organize piyasalar TCMB piyasaları, İMKB, İAB ve VOB olup organize olmayan piyasalar interbank piyasalar, serbest döviz ve altın piyasalarıdır. İMKB bünyesinde faaliyet gösteren piyasalar Hisse Senetleri Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası, Tahvil ve Bono Piyasası ve Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası dır. 16