Doğu Karadeniz Göknarı-Doğu Ladini Karışık Meşcerelerinde Çeşitli Yarışma Endekslerinin Tek Ağaçların Çap Artımındaki Etkilerinin İncelenmesi

Transkript

1 Artvn Çoruh Ünverstes Orman Fakültes Dergs ( (:-9 ISSN:-88 (basılı -98X (elektronk Doğu Karadenz Göknarı-Doğu Ladn Karışık Meşcerelernde Çeştl Yarışma Endekslernn Tek Ağaçların Çap Artımındak Etklernn İncelenmes Aydın KAHRİMAN, Hakkı YAVUZ Artvn Çoruh Ünverstes Orman Fakültes Orman Mühendslğ Bölümü, Artvn Karadenz Teknk Ünverstes Orman Fakültes Orman Mühendslğ Bölümü, Trabzon Eser Blgs: Araştırma makales Sorumlu Yazar: Aydın KAHRİMAN, e-mal. kahramanaydn@artvn.edu.tr ÖZET Bu çalışmada uzaklığa bağlı ve uzaklıktan bağımsız yarışma endeks ve bu yarışma endekslerne ek olarak göğüs çapları le ağaçların yıllık çap artımı arasındak statstksel lşklern ncelenmes amaçlanmıştır. Bu amaçla, Torul ve Artvn Orman İşletme Müdürlüğü ndek Doğu Karadenz Göknarı (Abes nordmannana (Steven Spach. subsp. nordmannana - Doğu Ladn (Pcea orentals (L. Lnk. değşkyaşlı karışık meşcerelernden m büyüklüğünde altı örnek alan alınmıştır. Elde edlen bulgular, blnen genel büyüme yasaları le uyumludur. Yarışma endeksler le çap artımları arasındak bağıntıya at regresyon denklemlernn belrtme katsayıları (R % arasında değşmektedr. Uzaklığa bağlı yarışma endeksler, uzaklıktan bağımsız yarışma endekslerne göre çap artımı le daha yüksek lşk göstermştr. Yarışma endeks le göğüs çapının brlkte açıklayıcı değşken olarak kullanılması lşknn gücünü artırmıştır (R = Anahtar Kelmeler: Yarışma endeks, çap artımı, doğu Karadenz göknarı, doğu ladn The Effect of Dıfferent Competton Indces on Dameter Growth of Indvdual Tree Growth n Mxed Stands of Caucason fr and Orental spruce Artcle Info: Research artcle Correspondng author: Aydın KAHRİMAN, e-mal. kahramanaydn@artvn.edu.tr ABSTRACT The am of ths study s to nvestgate statstcal relatons between each of competton ndces (both dstance-dependent and dstance-ndependent and dameter growth of trees. Also we nvestgated the relatons between each of competton ndces together wth dameter at breast heght and dameter growth. For that reason, sx samplng plots (rangng from to m n sze were taken from n mxed stands of Caucasan fr and Orental spruce located wthn the Forest Management Dstrcts of Torul and Artvn. Our results from those samplng plots were n agreement wth general growth models. Regresson analyss between each of competton ndexes and dameter growth resulted n coeffcents of determnaton (R values rangng from to %. The dstance-dependent competton ndces gave stronger correlatons wth dameter growth than the dstance-ndependent competton ndexes. Coeffcents of determnaton were even hgher when competton ndexes and dbh were used together as ndependent varables (R = Keywords: Competton ndex, dameter growth, Caucasan fr, Orental spruce.

2 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 GİRİŞ Ağacın zamana bağlı olarak büyümes, dğer koşullar (bontet ve tür sabt kalmak üzere, komşu ağaçlarla olan rekabetne dolayısıyla kullanabldğ büyüme alanına bağlıdır. Meşcerede büyüyen ağaç sınırlı br büyüme alanına sahpken, serbest gelşen br ağaç, yetşme ortamı koşullarının zn verdğ ölçüde büyüme potansyeln kullanır (Akalp 978. Işık, su ve topraktak mneral maddelerden faydalanmada komşu ağaçlarla rekabetn şddet, komşu ağaçlara olan uzaklık ve oransal boyutlarına bağlı olarak değşmektedr. Bu rekabetn sayısal değer de çeştl yöntemlerle hesaplanan yarışma endeksler (competton ndex le belrleneblmektedr (Radthke ve ark. ; Brode ve Debell. Ağaçların gelecekte yapacakları çap artımlarını tahmn etmek amacıyla gelştrlen yarışma endeksler, ağacın türüne lşkn büyüme potansyelnn aktüel verm gücüne göre kullanım derecesnn sayısal br fadesdr (Yavuz 997. Ağaçlar arasındak rekabet, büyüme lşklernn belrlenmesne öneml derecede katkı sağladığından yarışma endeksler, genellkle tek ağaç büyüme modellernde açıklayıcı br değşken olarak kullanılmaktadır (Gadow ve Hu 999; Carus ; Carus ve Ççek 7. Yarışma endeksnn bu modellerdek rolü, yarışmacı komşu ağaçlarla lgl olarak konu ağacın rekabet durumunu ortaya koymasıdır (Radtke ve ark.. İlk 9 yılında Staebler tarafından tanımlanan ve tek ağaç büyümes çalışmalarında yararlı sonuçlar veren pek çok sayısal ya da kuramsal yarışma endeks gelştrlmştr (Staebler 9; Spurr 9; Steneker ve Jarvs 9; Newnham 9; Ope 98; Bella 97; Hegy 97; Tennent 97; Sun 977; Akalp 978; Alemdağ 978; Arney 978; Lu 98; Lormer 98; Martn ve Ek 98 Danels ve ark. 98; Pukkala ve Kolstrem 987; Saraçoğlu 988; Pukkala 989; Holmes ve Reed 99; Bgng ve Dobbertn 99; Ellot ve Vose 99; Erkan 99; Mna ve Pukkala ;Lagergren ve Lndroth ; Radtke v ark.. Değşk yaşlı meşcerelerde, ağaçlar arasındak komşuluk lşklernn odun üretm açısından önem çok büyüktür. Ağaçların brbrler üzerne uyguladıkları baskı mktarı artarken, odun üretm azalmaktadır (Saraçoğlu, 988. Ülkemzn asl ağaç türlernden olan Doğu Karadenz Göknarı dğer göknar türler gb gölgeye dayanıklı br tür olduğundan, saf veya dğer türlerle karışık olarak genellkle değşk yaşlı veya seçme ormanları oluşturmaktadır (Anonm 98; Saraçoğlu 988. Doğu Karadenz Göknarı le slvkültürel özellkler bakımından benzer olan Doğu Ladne gölgeye dayanıklı orman ağacı türlermzdendr. Bu nedenle söz konusu k ağaç türünden oluşan meşcereler genellkle değşk yaşlı br yapı gösterrler. Yarışma endeksler ağaçlar arası uzaklık ölçütüne göre k ana gruba ayrılmaktadır (Vanclay 99. Brnc grup modeller Uzaklıktan Bağımsız Modeller (Dstance Independent, knc grup modeller se Uzaklığa Bağlı Modeller (Dstance Dependent dr. Uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler, ortalama meşcere özellkler ve yarışma endeks hesaplanacak ağacın boyutlarının fonksyonu olarak hesaplanmasına karşın, uzaklığa bağlı yarışma endekslernde se konu ağacın boyutları le çevresnde kendsyle yarışma durumunda olan yarışmacı ağaçların uzaklık ve boyutlarının fonksyonları olarak hesaplanmaktadır. Uzaklığa bağlı yarışma endeksler genellkle doğal meşcereler çn daha uygun olmakta, yapay meşcerelerde se daha çok uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler kullanılmaktadır (Prevosto ve ark. ;

3 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 Vanclay 99. Ayrıca komşuluk sınırının belrlenmes bakımından uzaklığa bağlı yarışma endeksler kend çnde üç ana gruba ayrılmaktadır. Brnc grup modellerde, konu ağaç le yarışmacı ağaçlar arasındak uzaklıklar dkkate alınarak oluşturulan polgonlar yardımıyla konu ağacın büyüme alanı oluşturulmaktadır. İknc grup modellerde, br ağacın büyüme alanının br dare şeklnde olduğu varsayılmakta ve etkares ya da etk zonu (nfluence zone olarak smlendrlmektedr. Etkaresnn merkez konu ağacın merkez, çapı se konu ağacın tepe çapı ya da konu ağaçla aynı göğüs çapına sahp ancak serbest büyüyen (büyümede hçbr baskıya uğramayan ağacın tepe çapı olarak dkkate alınmaktadır. Üçüncü grup modellerde se, yarışmacı ağaç uzaklıklarının göğüs çapı, göğüs yüzey veya tepe alanlarına oranlarının toplamı olarak yarışma endeks hesaplanmaktadır. Yarışmacı ağaçlar se konu ağacın yerleşm alanı çnde kalan ağaçlar ya da konu ağaca en yakın belrl sayıdak ağaçlar olduğu varsayılmaktadır (Yavuz 997. Bu çalışmanın amacı, Torul ve Artvn Orman İşletme Müdürlüğü sınırları çnde yer alan Doğu Karadenz Göknarı - Doğu Ladn karışık meşcerelernden elde edlen verlere bağlı olarak, uzaklığa bağlı ve uzaklıktan bağımsız yarışma endeks ve bu yarışma endekslerne ek olarak göğüs çapları le ağaçların yıllık çap artımı arasındak statstksel lşklern ncelenmesdr. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmamızda, Torul ve Artvn Orman İşletme Müdürlüğü Doğu Karadenz Göknarı - Doğu Ladn karışık meşcerelernden üçer adet olmak üzere toplam adet örnek alanından elde edlen verler kullanılmıştır (Kahrman. Ülkemzdek Doğu Ladn-Doğu Karadenz Göknarı karışık meşcereler münfert, grup veya küme şeklnde karışım göstermektedrler. Bu çalışmada örnek alanları, münfert karışım gösteren meşcerelerden seçlmştr. Münfert karışım şekl, türler arasındak kümelenmey engelledğ çn terch edlmştr. Örnek alanlarının karışım oranları (Ladn ağaçlarının göğüs yüzeynn toplamının örnek alanı göğüs yüzey toplamına oranı sırasıyla, %, %, %, %, % ve % olarak hesaplanmıştır. Örnek alanının büyüklüğü araştırma amacına ve meşcere yapısına bağlı olarak m le. m arasında değşmekle brlkte genellkle - 8 m büyüklüğünde alınmaktadır (Kalıpsız, 988. Bu çalışmada karışık meşcereler esas alındığından, söz konusu meşcere yapılarının güvenlr br şeklde ortaya konablmes çn örnek alanları yeterl büyüklükte (- m alınmıştır. Dkdörtgen şeklnde alınan örnek alanlarında her br ağacın (d cm göğüs çapı, boyu, konumsal koordnatları, tepe çapı ve yükseklğ le son yıllık kabuksuz çap artımı ölçülmüştür. Göğüs çapları çapölçer le mm duyarlılıkla, ağaç boyu ve tepe yükseklkler Blume- Less boy ölçer le cm duyarlılıkla, tepe çapı kuzey-güney ve doğu-batı eksennde k çap değernn artmetk ortalamasına bağlı olarak çelk şert metre le cm, konumsal koordnatlar ağaçların dkdörtgen şeklnde belrlenen örnek alanının X ve Y eksenne olan uzaklıkları çelk şert metre le cm duyarlılıkla, yıllık ortalama kabuksuz çap artımları se göğüs yükseklğnden alınan artım kalemler üzernde cetvel le ölçülen ve k katı alınan son yıllık kabuksuz çap artımlarının ortalaması alınarak ( a bölünmesyle mm duyarlılıkla ölçülmüştür. Ayrıca örnek alanlarının eğm klzmetre, bakısı pusula ve 7

4 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 yükseltse Global Poston Systems (GPS alıcısı le ölçülmüştür. Örnek alanlarının seçldğ meşcerelern yer aldığı Orman İşletme Müdürlükler, Orman İşletme Şeflkler, meşcere tpler, Tablo. Örnek alanlarının alındıkları yerlere lşkn özet blgler Örnek Meşcere Alan No Tp Orman İşletme Müd. Orman İşletme Şeflğ Örnek Alan Büyüklüğü ve Boyutları yükseklk, bakı ve eğm değerler le örnek alanı büyüklükler ve ağaç sayıları Tablo de, örnek alanlarında yer alan ağaçlar üzernde ölçülen bazı özellklere lşkn çeştl statstksel değerler se Tablo de verlmştr. Ağaç Sayıları Yükselt Bakı Eğm (m (n (m ( (% Torul Sarıçdağ GLB (x (K Torul Sarıçdağ GLB (x 8 (K Torul Sarıçdağ GLB (x 87 (K Artvn Ortaköy GLC (x 97 7 (KD Artvn Ortaköy GLB (x 78 (KD Artvn Ortaköy GLB (x 97 9 (KD Tablo. Örnek alanlarında ölçülen özellklere lşkn statstksel değerler D.A.No Ölçülen Özellkler n Mnmum Maksmum X s Cv % Göğüs çapı (cm 87,,, 8,, Boy (m,, 8,,8 8, Tepe yük. (m,, 7,8,,7 Tepe çapı (m,7 9,,, 7,7 Yılık çap artımı (mm,8,,,, Göğüs çapı (cm,,,9 9,, Boy (m,, 8, 7, 8, Tepe yük. (m, 9,,7,7,7 Tepe çapı (m, 7,,7,,8 Yılık çap artımı (mm,8,,9,, Göğüs çapı (cm Boy (m Tepe yük. (m Tepe çapı (m Yılık çap artımı (mm..... Göğüs çapı (cm 97, 7,,,9, Boy (m, 7,,, 8, Tepe yük. (m, 8,,9,9, Tepe çapı (m,,,7, 7, Yılık çap artımı (mm,8,,7,7, Göğüs çapı (cm,,,, 7, Boy (m, 9,, 7,, Tepe yük. (m, 8, 9,7,, Tepe çapı (m,,7,9, 9, 8

5 Uzaklığa Bağlı Uzaklıktan Bağımsız AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 Yılık çap artımı (mm,8,,,8 7, Göğüs çapı (cm Boy (m Tepe yük. (m Tepe çapı (m Yılık çap artımı (mm Burada n ağaç sayısını, mnmum ve maksmum en küçük ve en büyük değer, X artmetk ortalamayı, s standart sapmayı, Cv se değşkenlk katsayısını göstermektedr. Bu çalışmada lteratür blglerden yararlanarak sı uzaklıktan bağımsız ve sı se uzaklığa bağlı olmak üzere toplam adet yarışma endeks seçlmştr. Her br yarışma endeksnde yer alan değşkenler le matematksel fadeler Tablo de verlmştr.,, ve değerlernn büyümes, ağacın serbest büyümeye yaklaştığını göstermektedr. Bu durumda ağaç genetk potansyelnn sağladığı maksmum büyüme mktarını yapablr. (BAL = The Basal-Area-n- Larger-Trees (Wykoff 99 = konu ağaçtan daha kalın çaplı ağaçların göğüs yüzeyler toplamı (dj > d değernn azalması, konu ağacın rekabet üstünlüğü elde ettğn ya da serbest büyümeye yaklaştığını göstermektedr. Aynı şeklde (konu ağacın canlı tepe uzunluğunun % yükseklğnde dğer tüm ağaçların tepe alanları toplamı değer sayısal olarak küçükse, konu ağacın galp olacağı anlamına gelmektedr. Tablo. Çalışmada kullanılan yarışma endekslernn matematksel fadeler Tp Adı Eştlk Kullanılan değşkenler,,, d d g g Göğüs çapı ve,,, göğüs yüzey d d g g g BAL max n d j J ( j d C d max Göğüs çapı Tepe uzunluğu ve alanı n 7 Ortak alan ve BA AK DF j j (Akalp tepe alanı 8 (Sun 7 DF 8 j. n İ ta ta j EZ Z d d Z j j H U n 9 U d d / U j j j 9 (Alemdağ j d d j d / U j j (Lu (Hegy (Pukkala 8 g g n j D D D j L j Göğüs çapı, uzaklık ve tepe alanı Göğüs çapı ve uzaklık Göğüs yüzey ve j uzaklık Tepe çapı ve uzaklık j n j Açı 9

6 m m m AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 Burada; yarışma endeksn, d ve d j konu ve yarışmacı ağacın göğüs çapını, d g meşcere göğüs yüzey orta ağacının çapını, d max meşceredek en kalın ağacın çapını, g konu ağacın göğüs yüzeyn, g meşcerenn ortalama göğüs yüzeyn, g max meşceredek en kalın çaplı ağacın göğüs yüzeyn, C konu ağacın canlı tepesnn % yükseklğnde meşceredekğer tüm ağaçların tepe zdüşümü alanlarının toplamını, n yarışmacı ağaç sayısını, BA konu ağacın büyüme alanını, AK j ortak büyüme alanını, DF j düzeltme faktörünü, EZ konu ağacın etk zonunu (göğüs çapıtepe çapı lşksnden hesaplanan konu ağacın maksmum büyüme alanı, Z ve Z j konu ve yarışmacı ağacın tepe başlangıç yükseklğn, H konu ağacın tepe uzunluğunu, ta ve ta j konu ve yarışmacı ağacın tepe alanını, U j konu ağacın yarışmacı ağaca olan uzaklığını, D ve D j tepe çaplarını, j konu ağacın uç noktasından komşu ağaçların uç noktalarına (tepe noktaları çzlen doğrunun düşey açısını göstermektedr. Tablo de formüller verlen yarışma endekslernn sayısal olarak hesaplanablmeler çn, GW BASIC programlama dl kullanılarak br blgsayar programı oluşturulmuştur. Bu program le örnek alanlardak her br ağaca lşkn yarışma endeksler (uzaklığa bağlı ve uzaklıktan bağımsız olmak üzere toplam adet pratk br şeklde hesaplanablmektedr. Çalışmamızda yarışma endeksler hesaplamasında, tür bazında br ayırıma gdlmemştr. Uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler, örnek alanındak tüm ağaçlar dkkate alınarak hesaplanmıştır. Uzaklığa bağlı yarışma endekslernn hesaplanmasında se örnek alanlarının kenar bölgelernde zon oluşturulmuştur. Çünkü bu zon bölgesnde yer alan ağaçlara lşkn uzaklığa bağlı yarışma endekseğerler, örnek alanı dışındak ağaçlardan (örnek alanı merkezne göre dışarıda kalan ağaçlar gelen baskılar sayısal olarak hesaplanmadığından gerçeğe göre daha düşük hesaplanmaktadır. Bu nedenle, örnek alan kenarlarından çe doğru er metrelk sınır bölümündek ağaçların yarışma endeksler, lgl blgsayar programı le hesaplanmasına karşın, yarışma endeks-çap artımı lşks çn (sadece uzaklığa bağlı olanlarda hesaba katılmamışlardır. Bu çalışmada, örnek alanlarındak ağaçların ortalama tepe çapları (sırasıyla.,.,.,.8,. ve.m olarak belrlenmştr. Bazı ağaçların tepe çapları sözü edlen ortalama değerlerden daha yüksek olacağı düşünces le, kenar zonu genşlğ. m olarak alınmış ve böylece olası hatalardan kaçınılmıştır (Şekl. Örnek alanları bazında uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler çn kullanılan ağaç sayıları, sırasıyla 87,,, 97, ve 97 olurken, uzaklığa bağlı yarışma endeksler çn kullanılan ağaç sayıları, sırasıyla 8,,, 7, 9 ve 98 adet olarak saptanmıştır. m m m Şekl. Örnek alan şekl örneğ Çap artımı yarışma endeks lşklernn ncelenmesnde, yarışma endekslern bağımsız değşken alan modeller le yarışma endeksne ek olarak göğüs çaplarını da çeren keğşkenl regresyon modellerenenmştr. Sözü edlen tek değşkenl modellerde, bağımlı değşken çap artımı ve bağımsız değşken hesaplanan adet yarışma endeks değerler alınarak, her br örnek alanı çn ayrı ayrı statstksel lşkler araştırılmıştır. Bu amaçla doğrusal, logartmk, evrk,

7 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 parabolk, kübk, üssel, bleşk, s, büyüme ve üssel formda çeştl regresyon modeller oluşturularak, =. önem düzey le statstksel olarak anlamlı bulunanlardan belrtme katsayısı (R en yüksek, Standart Hatası (S y.x se en düşük olan model seçlerek yorumlanmıştır. İkeğşkenl modellerde se, çap artımı le yarışma endeksler ve göğüs çapı arasındak lşkler Çoğul Regresyon Analz le ncelenmştr. Bu analz uygulamadan önce, göğüs çapları (d =d ve yarışma endeksler ( ne çeştlönüşümler (d, d, d -, Lnd,, (, ( -, Ln, d(, d(, d( -, d(ln, d (, d (, d ( -, d (Ln, d - (, d - (, d - (, d - ( -, d - (Ln, Lnd(, Lnd(, Lnd( - ve Lnd(Ln uygulanarak yeneğşkenler türetlmştr. Son aşamada her örnek alanı çn, Çoğul Regresyon Analznn Gerye Doğru Eleme (Backward Elmnaton, İlerye Doğru Seçm (Forward Selecton ve Aşamalı Regresyon (Stepwse Regresson seçenekler kullanılarak, tüm katsayıları en az. önem düzeynde anlamlı olan ve en kuvvetl lşky veren modeller ( R =., S yx =.88, F h = 7., p<. belrlenmş ve sonuçlar tek değşkenl (yarışma endeks modellerle karşılaştırılmıştır. Regresyon analzler SPSS. statstk paket programı le yapılmıştır ( SPSS Insttute Inc.,. BULGULAR Her br örnek alanı çn ağaçların yıllık çap artımları le yarışma endeksler arasındak lşklernn ncelenmesnde, yarışma endekslern bağımsız değşken alan modeller le yarışma endeksne ek olarak göğüs çaplarını da çeren keğşkenl en uygun regresyon denklemlerne lşkn parametre tahmn değerler aşağıdak eştlklerle verlmştr (Kahrman. Bu modellerden lk altısı (- yalnız uzaklıktan bağımsız yarışma endeksnn, - modeller yalnız uzaklığa bağlı yarışma endeksnn, -8 nolu modeller uzaklıktan bağımsız ve göğüs çapının, 9- nolu modeller se uzaklığa bağlı yarışma endeks ve göğüs çapının fonksyonu olarak ve her br örnek alanı çn brbrnden bağımsız olarak oluşturulmuş modellerdr. (.7. ( ( R =., S yx =.7, F h = 9., p<..979 (.87 ( ( R =., S yx =.8, F h =., p<... ( R =., S yx =., F h =.9, p<. (. (..87 ( ( R =., S yx =., F h =., p<. 7.9 (.99 ( ( R =.9, S yx =., F h = 78.7, p<.

8 AÇÜ Orman Fak Derg ( (: ( (7 R =.7, S yx =.7, F h =.8, p<..77 (..97 ( (8 R =., S yx =., F h = 8.8, p<..97 (..877 ( (9 R =., S yx =., F h =.8, p<... ( ( 7 R =., S yx =., F h = 9.9, p<.. (..97 ( ( R =., S yx =.7, F h = 7., p<..9 (.9.98 ( ( R =.8, S yx =.7, F h =., p<.. 8. / d 9.9 d /( 88.( / d.9 / d ( R =., S yx =.8, F h =., p<. (. d (.9 d (..8. d ( R =., S yx =., F h =.9, p<. Ln (.8 d Ln (...77 d ( R =., S yx =.7, F h =.8, p<.. d (. d (..97. d ( R =., S yx =., F h = 8., p<.. d (. Lnd ( (7 R =., S yx =., F h =.7, p< d.9 Lnd Ln ( /(. d R =., S yx =.7, F h = 7., p<. Ln ( ( / d (8.7.9 d (. d /(. Lnd Ln ( ( R =.8, S yx =.8, F h =., p<.

9 AÇÜ Orman Fak Derg ( (: / d. Lnd.9 d Ln (.88 d (.79 d /(.77 / d ( (.9 Lnd Ln ( R =., S yx =., F h = 8.99, p<...8 d.998 d Ln (.987 Lnd Ln ( (. R =.9, S yx =., F h =., p<..9. d.. d. / d ( 7 R =.8, S yx =., F h =., p<. /( 7.7 ( 7 / d (.87. d. d Ln ( 9.87 / d 8. /(.7 d. ( ( / d.7 Lnd (. Lnd /(.99 Lnd R =.7, S yx =., F h =.8, p<..77. Ln ( Ln ( d /( (.7.7 d.997 / d.8 d /(.79 / d ( R =.8, S yx =., F h =.78, p<. (,,,,,,,,,,,,,,,7,8,9-7 8,,,,,,8,, Yarşma Endeks ( Yarışma Endeks (=BAL Yarışma Endeks ( Şekl. Brnc (a, nolu eştlk, knc (b, nolu eştlk ve üçüncü (c, nolu eştlk örnek alanlarında çap artımı le uzaklıktan bağımsız yarışma endeks lşks

10 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9,,,,,,,,,,,,,,,,,, - 7 -,,,,,8, Yarışma Endeks (=BAL Yarışma Endeks (=BAL Yarışma Endeks ( Şekl. Dördüncü (a, nolu eştlk, beşnc (b, nolu eştlk ve altıncı (c, nolu eştlk örnek alanlarında çap artımı le uzaklıktan bağımsız yarışma endeks lşks Brnc, üçüncü ve altıncı örnek alanlarında sembolü le gösterlen ve konu ağaç çapının örnek alanındak en kalın çaplı ağacın çapına oranı olarak hesaplanan yarışma endeks (Eştlk, ve, knc, dördüncü ve beşnc örnek alanlarında se ( BAL le gösterlen ve konu ağaçtan daha kalın çaplı ağaçların göğüs yüzey toplamını esas alan yarışma endeks (Eştlk, ve dğer uzaklıktan bağımsız yarışma endekslerne göre ağaçların çap atımı le en yüksek lşky göstermştr. Örnek alanlarına göre belrtme katsayıları ve standart hataları. ve.88 mm,. ve.7 mm,. ve.8 mm,. ve. mm,. ve. mm ve.9 ve. mm olarak hesaplanmıştır (Eştlk -. Her br örnek alanında regresyon denklem P <. önem düzeynde anlamlı olup, brnc (Şekl a örnek alanında doğrusal, knc (Şekl b, üçüncü (Şekl c, dördüncü (Şekl a, beşnc (Şekl b ve altıncı (Şekl c örnek alanlarında se parabolk br bçmdedr.,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, - - Yarışma Endeks (Alemdağ Yarışma Endeks (Pukkala Yarışma Endeks (Lu Şekl. Brnc (a, 7 nolu eştlk, knc (b, 8 nolu eştlk ve üçüncü (c, 9 nolu eştlk örnek alanlarında çap artımı le uzaklığa bağlı yarışma endeks lşks

11 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9,,,,,,,,,,,,,,,, Yarışma Endeks (Akalp Yarışma Endeks (Pukkala Yarışma Endeks (Lu Şekl. Dördüncü (a, nolu eştlk, beşnc (b, nolu eştlk ve altıncı (c, nolu eştlk örnek alanlarında çap artımı le uzaklığa bağlı yarışma endeks lşks Her br örnek alanı çn yıllık çap artımı le adet uzaklığa bağlı yarışma endeks arasındak lşk test edldğnde; brnc örnek alanında Alemdağ (Eştlk 7, knc ve beşnc örnek alanında Pukkala (Eştlk 8 ve, üçüncü ve altıncı örnek alanında Lu (Eştlk 9 ve ve dördüncü denem alanında se Akalp n (Eştlk gelştrdğ yarışma endeks P <. önem düzey le en başarılı sonucu vermştr. Örnek alanı sırasına göre belrtme katsayıları ve standart hataları.7 ve.7 mm,. ve. mm,. ve. mm,. ve. mm,. ve.7 mm,.8 ve.7 mm olarak hesaplanmıştır (Eştlk 7-. Regresyon denklemler, dördüncü örnek alanında (Şekl a doğrusal ken, brnc (Şekl a, knc (Şekl b, üçüncü (Şekl c, beşnc (Şekl b ve altıncı (Şekl c örnek alanlarında parabolk br bçmndedr. Çap artımı le uzaklıktan bağımsız yarışma endeks ve göğüs çaplarından elde edlen değşkenler arasındak lşknn model, örnek alanları sırasına göre -8 nolu eştlklerde verlmş ve belrtme katsayıları ve standart hata değerler. ve.8 mm,. ve. mm,. ve.7 mm,. ve. mm,. ve. mm,. ve.7 mm olarak hesaplanmıştır. Her br örnek alanı çn yalnız en y lşky veren uzaklığa bağlı yarışma endeks le çap artımı lşksne lşkn regresyon denklemler örnek alanı sırasına göre 7- nolu eştlklerde verlmşt. Sözü edlen regresyon denklemlerne göğüs çapının da br bağımsız değşken olarak eklenmes le brlkte regresyon denklemlernn (Eştlk 9- belrtme katsayıları ve standart hata değerler.8 ve,8 mm,. ve, mm,.9 ve. mm,.8 ve, mm,.7 ve, mm,.8 ve. mm olarak hesaplanmıştır. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada yıllık çap artımı le uzaklığa bağlı ve uzaklıktan bağımsız yarışma endeks (tek değşkenl le yarışma endekslerne ek olarak kend göğüs çaplarını da çeren (keğşkenl regresyon denklemler oluşturularak sonuçları ncelenmştr. Araştırmanın sonuçlarını çeren Eştlk - de görüleceğ gb, çap artımları le yarışma endeksler arasındak lşklern belrtme katsayıları. le. arasında değşmektedr. Uzaklığa bağlı yarışma endeksler le uzaklıktan bağımsız yarışma endekslernn yıllık çap artımındak değşm belrtmes bakımından fazla br

12 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 fark olmamakla brlkte, uzaklığa bağlı yarışma endekslernn daha başarılı olduğu görülmektedr. Belrtme katsayıları uzaklıktan bağımsız yarışma endekslernde.,.,.,.,. ve.9, uzaklığa bağlı yarışma endekslernde se.7,.,.,.,. ve.8 olarak hesaplanmıştır. Uzaklıktan bağımsız yarışma endekslernde en y lşkler (BAL (knc, dördüncü ve beşnc örnek alanında ve (brnc, üçüncü ve altıncı örnek alanında vermştr. değerler büyüdükçe ya da BAL değerler küçüldükçe ağaçların daha serbest büyüdükler varsayılmaktadır. Bu nedenle, le çap artımı arasında poztf yönlü br lşk mevcutken, BAL le çap artımı arasında ters yönlü br lşk bulunmaktadır. Brnc, üçüncü ve altıncı örnek alanlarındak değernn bell br değerden daha büyük olması halnde çap artımının düşmeye başlamasına neden olarak, çok kalın çaplı ağaçlar serbest büyüseler ble yaşlanmadan dolayı çap artımının düşebleceğ gösterleblr. Üç örnek alanında BAL değernn uzaklığa bağlı yarışma endekslerne yakın sonuçlar vermes bu yarışma endeks modelnn yapısıyla (bu model göğüs yüzeylern kullanmaktadır lgs olduğu söyleneblr. Yan konu ağaçtan daha kalın çaplı ağaçların göğüs yüzeyler toplamını yarışma endeks olarak kabul eden bu yaklaşım, ağaçlar arasındak rekabetn şddetn y yansıttığını göstermektedr. Brnc örnek alanında Alemdağ (R =.7, İknc ve beşnc örnek alanında Pukkala (R =. ve R =., üçüncü ve altıncı örnek alanında Lu (R =. ver =.8 ve dördüncü örnek alanında se Akalp n (R =. gelştrdğ yarışma endeksnn uzaklığa bağlı yarışma endeksler çnde en y sonucu vermes, bu modellern meşcere yapısına bağlı olarak ağaçlar arasındak rekabet dğerlerne göre daha y yansıtableceğn göstermektedr. Çap artımı le yarışma endeksler arasındak lşklern bazı örnek alanlarında parabolk (Eştlk,,,,, 7, 8, 9, ve, bazı örnek alanlarında se doğrusal (Eştlk ve şeklndedr ve blnen genel büyüme yasaları le uyumlu olduğu söyleneblr. Yıllık çap artımlarının hesaplanmasında tek değşkenl modellern (Eştlk - genel olarak, yarışma endeksne ek olarak göğüs çapının da eklenmes le oluşturulan k değşkenl modellern (Eştlk - kısmen de olsa daha y sonuçlar verdkler görülmektedr. Göğüs çapının uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler le brlkte regresyon denklemlerne knc br bağımsız değşken olarak eklenmesnde, denklemn belrtme katsayısı değernde çok yüksek br artış yapacağı zaten beklenmemeldr. Çünkü uzaklıktan bağımsız yarışma endeksler genellkle göğüs çapının veya göğüs yüzeynn fonksyonu olarak oluşturulmaktadırlar (Tablo, -. Dğer taraftan, yıllık çap artımı le uzaklığa bağlı yarışma endeks lşksne lşkn regresyon denklemlerne göğüs çapının br bağımsız değşken olarak eklenmes le oluşan regresyon denklemlernn belrtme katsayılarında öneml oranda br artış, standart hata değerlernde de belrgn br azalış ortaya çıkmıştır (Eştlk 9-. Belrtme katsayısı değerler brnc örnek alanı çn.7 den.8 e, knc örnek alanı çn. den. ya, üçüncü örnek alanı çn. den.9 a, dördüncü örnek alanı çn. den.8 e, beşnc örnek alanı çn. den.7 e ve altıncı örnek alanı çn se.8 den.8 ye, yükselmştr. Standart hata değerlerkkate alındığında; brnc örnek alanı çn.8 mm den.7 mm ye, knc örnek alanı çn.7 mm den. mm ye, üçüncü örnek alanı çn. mm den. mm ye, dördüncü örnek alanı çn. mm den. mm ye, beşnc örnek alanı çn. mm den. mm ye ve altıncı örnek alanı çn.7 mm den. mm ye br düşüş meydana gelmştr. Dğer br

13 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 anlatımla, uzaklığa bağlı yarışma endeksler le brlkte göğüs çapı da knc br bağımsız değşken olarak modelde kullanıldığında, modellern tahmn gücü, örnek alanlarına göre %, %, %8 %, % ve % oranında artmıştır. Günümüze kadar ağaçların çap artımlarını tahmn etmek çn yapılan araştırmalarda çok sayıda ağaç ve meşcere özellğ kullanılarak, genellkle düşük, bazı araştırmalarda se orta düzeyde br açıklayıcılık (belrtme katsayısı elde edlmştr. Yavuz, saf, değşkyaşlı ve doğal Doğu Ladn meşcerelernden elde ettğ verlere bağlı olarak, yıllık dönemsel çap artımlarını göğüs çapı ve yarışma endeksnn (Akalp n yarışma endeks fonksyonu olarak lşkye getrmş regresyon denklemlernn belrtme katsayılarını k ayrı meşcere çn % 8 ve % 8 olarak hesaplamıştır (Yavuz 99. Alemdağ, dönemsel çap artımlarını yalnız yarışma endeks le lşkye getrmş ve çeştl yarışma endekslern kullanarak, regresyon denklemlernn belrtme katsayılarını. R. arasında hesaplayarak kısa dönemler tbaryle, yarışma endeksnn fonksyonu olarak, çap artımlarının hesaplanableceğn önermştr (Alemdağ 978. Saraçoğlu, saf, aynı yaşlı, doğal Kızılağaç meşcerelernden elde ettğ verlere bağlı olarak, yarışma endekslernn tek başına yıllık çap ve kest yüzey artımı tahmnnde başarılı sonuçlar vermedğn (. R., ancak yarışma endeksne laveten knc değşken ( yıl öncek çap veya kest yüzey eklenmes netcesnde modellern çok y sonuçlar (.8 R.97 verdğn tespt etmştr (Saraçoğlu 989. Carus ve Ççek, Adapazarı- Süleymanye dek saf ve aynı yaşlı Dşbudak plantasyonlarında yaptıkları çalışmada, çap artım model gelştrmşler ve bağımsız değşken olarak yarışma endeks le brlkte çap ve yaşı kullandıklarında çap artımındakeğşmn % 7 nn belrlenebldğn tespt etmşlerdr (Carus ve Ççek 7. Tome ve Burkhart, saf ve aynı yaşlı Ökalptus plantasyonlarında yaptıkları çalışmada, uzaklığa bağlı bazı yarışma endekslernn fonksyonu olarak oluşturdukları regresyon denklemler le dönemsel çap artımlarını hesaplayarak, belrtme katsayılarını. -.8 arasında hesaplamışlardır (Tome ve Burkhart 989. Danels, saf ve aynı yaşlı Pnus taeda plantasyonlarında çeştl yarışma endeksler le yıllık çap artımları arasındak korelasyon katsayılarını.7 r. (Danels 97, Holmes ve Reed se aynı yaşlı, doğal ve yapraklı türlern oluşturduğu karışık meşcerelernde, -. r.8 olarak hesaplamışlardır (Holmes ve Reed 99. Bu çalışmadak verlere bağlı olarak ağaçların çap artımlarına lşkn değşkenlğn, çeştl yarışma endeksler le ancak % oranında açıklanabldğ, dğer br anlatımla yarışma endeksler le çap artımları arasında orta düzeyde br lşk elde edlebldğ söyleneblr. Dğer taraftan göğüs çapları (d ve yarışma endeksler ( brlkte kullanıldığında özellkle uzaklığa bağlı yarışma endekslernn kullanıldığı eştlklerde, yıllık çap artımındak açıklayıcılık % 8 ye kadar yükseleblmştr. Gerçekte tek başına yarışma endeksler kullanıldığında çap artımları le yüksek düzeyl lşkler beklenmemeldr. Çünkü ağaçların çap artımları, ağaç türü, yaş, meşcere sıklığı, meşcere verm gücü, ağaçların meşcere çersndek konumsal dağılımı, ağacın bulunduğu mkro çevredek toprak koşulları, ışık alma durumu, kök ve tepe yapısı le komşu ağaçların tür ve uzaklığı gb çok sayıda faktörün gerek breysel ve gerekse brleşk fonksyonu olarak oluşmaktadır. Dğer taraftan bu faktörlern çap artımı üzerndek etk bçmnn sayısal olarak saptanması da oldukça zordur. 7

14 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 Çünkü büyüme olayı çok sayıda faktörün karmaşık etkler sonucunda oluşmaktadır. Bu nedenle, eğer tahmn gücü yüksek büyüme modeller oluşturulmak stenyorsa; belrl ortamlar çn, dğer br fadeyle değşkenlğn en az olduğu, her br homojen ortam çn ayrı br büyüme modelüzenlenmeldr. Böylece modeldekeğşken sayısı azalacağından, değşkenler arası lşkler daha kolay br şeklde nceleneblecek, uygulayıcıya anlaşılablr ve kullanılablr br model sunulmuş olacaktır. Br yarışma endeksnn başarısı, ağaç türüne, eldek verlere ve seçlen modeln yapısına bağlı olarak değşmektedr (Tome ve Burkhart 989; Bgng ve Dobbertn 99. Bu nedenle yarışma endeksler hesaplanırken, blnen tüm yarışma endekslerenenmel ve büyüme le en yüksek lşky sağlayan eştlk terch edlmeldr. Bu sonuçlara göre Doğu Karadenz Göknarı - Doğu Ladn karışık meşcereler çn gelştrlecek artım ve büyüme modellernde yarışma endeksnn öneml br açıklayıcı değşken olarak dkkate alınması ve meşcere yapısına bağlı olarak kullanılacak yarışma endeksne karar verlmes gerektğ açıkça anlaşılmaktadır. Elde edlen sonuçlar aynı özellk gösteren meşcereler çn kullanılablr. KAYNAKLAR Anonm (98 Türkye Envanter, Ankara Akalp T (978 Değşk Yaşlı Meşcerelerde Artım ve Büyümenn Smülasyonu. İ.Ü. Orman Fakültes Yayın No: /7, İstanbul Alemdağ İ Ş (978 Meşcere Modellernn Hazırlanmasında Etkenlk Endekslernn Yer ve Yen Br Etkenlk Endeks. İ.Ü. Orman Fakültes Dergs, 8,, 8-9 Arney J D (978 Tables for Quantfyng Compettve Stres on Indvdual Trees. Can. For. Serv. Pac. For. Res. Cent. Int. Rep. BC-X-78 Bgng G S, Dobbertn M (99 A Comparson of Dstance-Dependent Competton Measures for Heght and Basal Area Growth of Indvdual Confer Trees. Forest Scence, 8,, 9-7 Bella I E (97 A New Competton Model for Indvdual Trees. Forest Scence, 7, -7 Brode L C,Debell D S ( Evaluaton of feld performance of poplar Clones Usng Selected Competton İndces. New Forests, 7, - Carus S, Ççek E (7 Adapazarı- Süleymanye dşbudak plantasyonlarında (Fraxnus angustfola Vahl. tek ağaçlar çn br çap artım model. SDÜ Orman Fak. Derg. Ser A, Sayı:, Sayfa:-8 Carus S (. Evaluaton of some Competton Indces for the Constructon of Lebanon sedar (Cedrus lban A. Rech. Stand Models. Journal of Envronmental Bology, (, 7-7 Danels R F (97 Smple Competton Indces and Ther Correlaton wth Annual Loblolly Pne Tree Growth. Forest Scence,,, - Danels R F, Burkhart H E, Clason T R (98 A Comparson of Competton Measures for Predctng Growth of Lobloly Pne Trees. Canadan Journal of Forest Research,, -7 Ellot K J, Vose J M (99 Evaluaton of the Compettve Envronment for Whte Pne (Pnus strobus L. Seedlngs Planted on Prescrbed Burn Stes n the Southern Appalachans. Forest Scence,,, - Erkan N (99 Kızılçam da (Pnus bruta Ten Meşcere Gelşmesnn Smülasyonu. Güneydoğu Anadolu Ormancılık Araş. Müd., Elazığ Gadow K V, Hu G ( Modellng Forest Development. Kluwer Academc Publshers. Dordrecht. 8 pp Hegy F (97 A Smulaton Model for Managng Jack-Pne Stands, Growth Models for Tree and Stand Smulaton. Royal College of Forestry, No:, 7-9,, Stockholm Holmes M J, Reed D D (99 Competton Indces for Mxed Speces Northern Hardwoods, Forest Scence, 7,, 8-9 8

15 AÇÜ Orman Fak Derg ( (:-9 Kahrman A ( Doğu Karadenz Göknarı (Abes nordmannana (Steven Spach. subsp nordmannana Doğu Ladn (Pcea orentals Lnk Karışık Meşcerelernde Çeştl Yarışma Endekslernn Büyüme Üzerndek Etklernn İncelenmes. Karadenz Teknk Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü Yüksek Lsans Tez, Trabzon, 7 s Kalıpsız A (998 Orman Hasılat Blgs. İ.Ü. Yayın No:, İ.Ü. Orman Fakültes Yayın No: 8, İstanbul Lagergren F, Lndroth A ( Varaton n Saplow and Stem Growth n Relaton to Tree Sze, Competton and Thnnnng n A Mxed Forest of Pne and Spruce n Sweden. Forest Ecology and Management, 88, -, - Lu C J (99 Competton Index and Its Relatonshp to Induvdual Tree Growth. XVII. IUFRO World Conference, Japonya, Bldrler Ktabı, Clt II, -7 Lormer C G (98 Test of Age- Independent Competton Indces for Indvdual Trees n Natural Hardwood Stands. Forest Ecology and Management,, - Martn G L, Ek A L (98 A Comparson of Competton Measures and Growth Models for Predctng Plantaton Red Pne Dameter and Heght Growth. Forest Scence,, 9, 7-7 Mna J, Pukkala T ( Aplcaton of Ecologcal Feld Theory n Dstance- Dependent Growth Modellng. Forest Ecology and Management,, -, -7 Newnham R M (9 Stand Structure and Dameter Growth of Indvdual Trees n A Young Red Pne Stand. Canada Dept., Forestry, B-Monthly Res. Notes, : - Ope D R (98 Predctablty of Indvdual Tree Growth Usng Varous Defnatons of Competng Basal Area. Forest Scence,, - Prevosto B, Curt T, Guegnot J, Coqullard P ( Modelng Md-Elevaton Scots Pne Growth on A Volcanc Subsrate. Forest Ecology and Management,, -, - 7 Pukkala T (988 Studes on the Effect of Spatal Dstrbuton of Trees on the Dameter Growth of Scots Pne. Publcatons n Scence No:, Unversty of Joensuu Pukkala T, Kolström, T (987 Competton Indces and the Predcton of Radal Growth n Scots Pne. Slva Fennca,, -7 Radtke P J, Westfall J A, Burkhart H E ( Condtonng A Dstance-Dependent Competton Index to Indcate the Onset of Inter-Tree Competton. Forest Ecology and Management, 7, 7- Saraçoğlu Ö (988 Karadenz Yöres Göknar Meşcerelernde Artım ve Büyüme. İ.Ü. Orman Fakültes Doktora Tez, İstanbul SPSS Insttute Inc. ( SPSS Base. User s Gude. p Spurr S H (9 A Measure of Pont Densty. Forest Scence, 8, 8-9 Steneker G A, Jarvs J M (9 A Prelmnary Study to Assess Competton n A Whte Spruce- Tremblng Aspen Stand. Forest Research Branch Contrbuton, No: 9, Department of Forestry, Canada Staebler G R (9 Growth and Spacng n an Even Aged Stand of Douglas Fr. Mchgan Unv, M. F. Thess Sun O (977 Br Kızılçam Ağacının (Pnus bruta Ten. Büyüme Model. Ankara Ormancılık Araştırma Ensttüsü Doktora Tez, Ankara Tennent R B (97 Competton Quotent n Young Pnus Radata. Forest Research Insttute, New Zealand Forest Servce, Rotorua Tome E, Burkhart H E (989 Dstance- Dependent Competton Measures for Projectng Growth of Induvdual Trees. Forest Scence,,, 8-8 Vanclay J K (99 Modellng Forest Growth and Yeld, Applcatons to Mxed Tropcal Forests. CAB İnternatonal, Wallngford UK Wykoff W R (99 A Basal Area Increment Model for Indvdual Confers n the Northern Rocky Mountans. For. Sc., (: 77- Yavuz H (997 Yarışma Endeksler ve Büyüme Modellernde Kullanılması. K.T.Ü. Bahar Yarıyılı Semnerler, No:, 7-, Trabzon Yavuz H (99 Değşk Yaşlı Meşcerelerde Büyümenn Markov Zncrler Yöntem le Analz Edlmes. K.T.Ü. Fen Blmler Ensttüsü Doktora Tez, Trabzon 9