A ustos 2001 (Yay n No. TÜS AD-T/ /307)

Transkript

1 T Ü R K S A N A Y C L E R V E fi A D A M L A R I D E R N E II I A ustos 2001 (Yay n No. TÜS AD-T/ /307) Mefrutiyet Caddesi, No Te p e b a f / s t a n b u Teefon: (0212) Teefax: (0212)

2 2001, TÜS AD Tüm hakar sak d r. Bu eserin tamam ya da bir böümü, 4110 say Yasa ie de ifik 5846 say FSEK. nu uyar nca, kuan mazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yaz izin a nmad kça, hiçbir feki ve yönteme ifenmek, ço at mak, ço at m f nüshaar yay mak, sat mak, kiraanmak, ödünç verimek, temsi edimek, sunumak, tei/tesiz ya da bafka teknik, say sa ve/veya eektronik yöntemere ietimek suretiye kuan amaz. ISBN : X Lebib Yak n Yay mar ve Bas m feri A.fi.

3 ÖNSÖZ TÜS AD, öze sektörü temsi eden sanayici ve ifadamar ta - raf ndan 1971 y nda, Anayasam z n ve Derneker Kanu - nu nun igii hükümerine uygun oarak kurumuf, kamu ya - rar na ça fan bir dernek oup gönüü bir sivi topum örgütü - dür. TÜS AD, demokrasi ve insan hakar evrense ikeerine ba, girifim, inanç ve düfünce özgürükerine sayg, yan z - ca asi göreverine odakanm f etkin bir devetin varodu u Türkiye de, Atatürk ün ça daf uygar k hedefine ve ikeerine sad k topumsa yap n n geifmesine ve demokratik sivi topum ve aik hukuk deveti anay f n n yerefmesine yard mc our. TÜS AD, piyasa ekonomisinin hukuksa ve kurumsa atyap s - n n yerefmesine ve if dünyas n n evrense if ahak ikeerine uygun bir biçimde faaiyette buunmas na ça f r. TÜS AD, uusararas entegrasyon hedefi do rutusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün art r arak, uusararas ekonomik sistemde beirgin ve ka c bir yer edinmesi gerekti ine inan r ve bu yönde ça f r. TÜS AD, Türkiye de ibera ekonomi kuraar n n yerefmesinin yan s ra, ükenin insan ve do - a kaynakar n n teknoojik yeniikere destekenerek en etkin biçimde kuan m n ; verimiik ve kaite yükseifini süreki k - acak ortam n yarat mas youya rekabet gücünün art r ma - s n hedef aan poitikaar desteker. TÜS AD, misyonu do rutusunda ve faaiyeteri çerçevesin - de, üke gündeminde buunan konuara igii görüferini bi - imse ça fmaara destekeyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüferden harekete kamuoyunda tart fma patformar n n oufmas n sa ar.

4 Bu çerçevede, Türkiye de sektörerin durumar n n anaizi amac ya Mesek Örgüteriye ifkier Komisyonu ve igii Sektöre Derneker Patformu nun katk s ya Sektöre Durum Anai - zi: Sorunar ve Çözüm Önerieri isimi ça fma Bikent Üniver - sitesi Ö retim Üyesi Mehmet Poat taraf ndan haz ranm ft r. Bu ça fma Sektör Dernekeri Patformu oarak örgüte - nen dernekerin cra Kuruu nu oufturan 7 Dernek bafkan - n n Güngör Kesci: Türkiye Giyim Sanayicieri Derne i (TGSD), Timur Erk: Türkiye Kimya Sanayicieri Derne i (TKSD), Kadir Sever: Türkiye Müteahhiter Biri i (TMB), Sedat Siahtaro u: Makina maatç ar Biri i (M B), Fikret Yüce Türkiye Eektr o - nik Sanayicieri Derne i (TES D), Ai Güer: Süt ve Et Sanayici - eri Derne i (SETB R), Ai hsan kbahar: Otomotiv Sanayii Derne i (OSD) denetiminde günceeftirierek y da 2 kez yay nanmaktad r. "Sektöre Derneker Patformu"nun (SDP) amac, "Türki - ye de sektöre düzeyde faaiyet gösteren, ortak ike ve hedeferi benimseyen sektöre kuruufar n uusa ekonomik poitikaar - n n oufturumas na katk da buunmak, uusararas sektöre entegrasyonu sa amak ve özeike AB ye sektöre entegrasyonu h zand rmak için ortak projeer geiftirmek, sektöre kuruufa - r n uusararas bir vizyona sahip omaar için özendirmek, sorunar ve çözüm önerierini kamuoyuna, yetkii kurumara duyurmak" oarak beirenmiftir. A ustos 2001

5 Mehmet Poat 1950 y nda Maatya Hekimhanda da do du. Ortado u Teknik Üniversitesi dari imer Fakütesi Ekonomi ve statistik Böümü nden 1973 y nda mezun odu ve ayn böümde master derecesini 1979 da ad aras Southhampton Üniversitesi nde ça ft y nda uzman yard mc s oarak girdi i Devet Panama Tefkiat nda Uzman, Müstefar Dan fman, Uzun Vadei Panar Dairesi Bafkan, Sektör Programar Dairesi Bafkan ve Ekonomik Modeer ve Stratejik Araft rmaar Gene Müdürü oarak, GAP Master Pan nda, Ekonomi ve Finasman Grubu yöneticisi oarak ça ft ve haen Bikent Üniversitesi Ekonomi Böümü nde yar zaman ö retim üyesi oarak ça fmaktad r. Yay nanm f ça fmaar aras nda Sektöre Yat r m Degatöreri (1977), Türkiye de Panaman n Kuramsa Yap s ve Yöntemeri, (1979), Türkiye için bir Sermaye Yap s Matrisi Kurumas ve Dinamik Girdi Ç kt Modei Uyguamas, (1979), Kaynak Kuan m ve Destekeme Fonu Ça fmas, (1985) ve Panama Metedoojisi ve Türkiye Uyguamas buunmaktad r.

6 Ç NDEK LER BÖLÜM 1: DÖNEMLER T BAR YLE GENEL EKONOM K GEL fimeler (MAKROEKONOM K UYUM POL T KALARI) Geçmif Dönem Yak n Dönem Mevcut Durum...17 BÖLÜM 2: REEL SEKTÖRDEK SON DURUM VE OR TAK SORUNLAR Son Geifmeer...27 BÖLÜM 3: SEKTÖREL GEL fimeler Madenciik Sektörü G da-et Sektörü Süt ve Süt Ürüneri Sektörü Makarna Sektörü Haz r Giyim ve Teksti Sektörü Deri ve Ayakkab Sektörü Ka t Sektörü Kimya Sektörü Gübre Sektörü Çimento Sektörü Demir-Çeik Sektörü Beyaz Efya Sektörü Gemi nfa Sektörü Otomotiv Sektörü Taf t Araçar Parça Sektörü nfaat-taahhüt Sektörü...112

7 3.17. Turizm Sektörü Eektronik Sanayii Sektörü Makina maat Sektörü EK.1. SEKTÖREL DERNEKLER PLATFORMU ÜYELER EK.2.ULUSLARARASI STANDART ENDÜSTR YEL SINIFLANDIRMASI (ISIC) EK.3. ULUSLARARASI STANDART T CARET SINIFLANDIRMASI (SITC) KAYNAKÇA...141

8 1 B Ö L Ü M G R fi DÖNEMLER T BAR YLE GENEL EKONOM K GEL fimeler (MAKROEKONOM K UYUM POL T KALARI)

9 1. DÖNEMLER T BAR YLE GENEL EKONOM K GE - L fimeler (MAKROEKONOM K UYUM POL T KALARI) 1.1. Geçmif Dönem Türkiye, 1970 i y ar n ik yar s nda oumu dünya konjonktürü, artan ifçi dövizi geireri ve ödemeer dengesinin di er kaemerinde ortaya ç kan ehte geifmeerin tan d avantajar kuanarak, itha ikamesine daya sanayiefme poitikas n sürdürebimiftir. Birinci petro fiyatar fokuna ba oarak ortaya ç kan d f ticaret haderindeki bozuma ve ihracat ürünerinin nitei i, ödemeer dengesine büyük yüker getirmif, bu bask ar k sa vadei borçanma ie af maya ça f m ft r y ndan itibaren, üretim ve yat r m için gereki oan ithaat zaman nda ve yeteri düzeyde yap amam f, ifgücü piyasas ndaki sorunara birikte ekonominin arz yönünde önemi probemer ortaya ç km ft r. Ekonominin iç taep yönünde de genifeyici maiye poitikaar n n sürdürümesi, kamu kesimi geirerinin harcamaara uyumu bir biçimde art r amamas ve sürdürümekte oan popüist sübvansiyon uyguamaar n n yayg naft r mas topam taep ve doay s ya kamu kesimi aç kar n n kontroünü güçeftirmiftir. Topam taep ve arzda ortaya ç kan dengesiziker artma e iimine girmif oan enfasyonu daha da h zand rm ft r. Bu oumsuz gidifi durdurabimek için 9 Eyü 1977 tarihinde K T (Kamu ktisadi Tefebbüseri) fiyat ayaramaar yap m f, ancak sübvansiyonar n sürdürümesi ve özeike petro ürüneri fiyatar nda düzenemeye gidimemesi, istenien sonucun ede edimesine enge omuftur y nda uyguanan istikrar program ya, k sa vadei borçar n erteenmesi sa anm f, döviz kuru ve petro d f ndaki K T ürünerinin fiyatar ayaranm ft r istikrar program n n ayr nt yap sa uyum programar öngörmemesi, baz K T ürüneri fiyatar nda yap an ayarama ve kat kur uyguamaar na ra men uyguanan yayg n sübvansiyon uyguamaar n n sürdürümesi ve 1979 y nda yafanan ikinci petro fiyatar foku, ekonomide kaynakar n k t k dereceerini yans tacak bir görei fiyat yap s n n oufturumas n mümkün k mam ft r. Sonuç oarak, bu geifmeer ödemeer dengesi krizine, üretimde durma ve azamaara, ifsizi e, topam taebin kontro ediememesine, kamu aç kar n n artmas na ve doay s ya yüksek enfasyona neden omuftur. 11

10 Krizin çözümüne yöneik oarak, 24 Ocak 1980 tarihinde yap sa uyumu da öngören bir istikrar program uyguamaya konmuf, piyasa mekanizmas n n dinamikerine dayanan ve kaynakar n gerçek maiyeterini göz önüne aan iktisat poitikaar ön pana ç km ft r. Ocak 1980 tarihinden sonra izenen piyasa a r k ve öze kesimin inisiyatifinden azami öçüde yararanmay öngören iktisadi poitikaara, ekonominin uusararas rekabete uygun dinamik bir yap ya kavufturumas na önem verimiftir. Bu poitikaar çerçevesinde, sübvansiyonar n azat mas na, kaynak kuan m nda etkini- e, ihracat n ve iç tasarrufar n art r mas na a r k verimif, büyümenin, ihracat n öncüük etti i bir sanayiefme modeine göre gerçekeftirimesi tercih edimiftir. Bu amaça, kambiyo rejimi önemi öçüde serbestefirken, ithaatta iberaizasyonu art ran, ihracat destekemeye önceik veren ve do rudan yabanc sermaye yat r mar n özendiren poitikaar uyguamaya konmuf, fiyatar n beirenmesinde piyasa kuraar n dikkate aan, görei oarak daha serbest bir sisteme geçimiftir. Tasarrufar n art r mas ve mai kesim arac ya yat r mara kanaize ediebimesi amac ya gerçekçi faiz poitikas na önem verierek, kredi ve mevduat faizerinin tespitinde serbest bir sisteme geçif yönünde ad mar at m f ve mai sistemde kurumar n ve araçar n çefitendirimesi youna gidimiftir. Türkiye, bu dönemde, aç k topum ve rekabete aç k ekonominin ike ve esasar n n geifimi yönünde önemi mesafeer kat etmiftir. Özeike 1983 sonras, devetin ekonomiye müdahaeeri azam f, düzeneyici roü ön pana ç kar maya ça - f m ft r. Sübvansiyonar n azat mas, kaynak kuan m nda etkinik, ihracat ve iç tasarrufar n art r mas için radika ad mar at m ft r. Örne in, kambiyo rejimi, 1980 öncesine göre giderek serbesteftirimif, makro ve mikro fiyatar n oufumunda idari kararar yerine artan öçüde piyasa güçeri ikame edimiftir. Mai kesimin yeniden yap anmas yönünde az msanamayacak geifmeer sa anm f, para ve sermaye piyasaar n n kurumas için ik afama reformar yap m f; Merkez Bankas bünyesinde bankaar aras para piyasas, döviz ve efektif piyasas, at n piyasas vb. piyasaar kurumuf ve faaiyete geçmiftir. Bu süreç içinde, kontroü ree faiz uyguamas ndan faizerin serbestçe beirendi i afamaya; kontroü daga kur uyguamas ndan, kurun piyasa güçeri taraf ndan beirendi i bir yap ya uaf m ft r. Getirien yasa düzenemeere, yeni niteikere kavufturuan stanbu Menku K ymeter Borsas, hisse senedi piyasas n n yayg nafmas aç s ndan, zaman 12

11 zaman sorunu dönemer geçirmesine ra men, önemi afamaar kaydetmiftir. Ma ve hizmet, menku k ymeter, at n, döviz ve efektif, para piyasaar nda görüen geifmeere parae oarak, emek piyasas nda da önemi geifmeer omuftur. Yüksek Hakem Kuruu arac ya ifgücü piyasas n yönendirme uyguamas, yerini serbest topu pazar k sistemine b rakm ft r. K saca özetenirse, 1990 y ar n bafar na geindi inde, Türkiye ekonomisi ma ve hizmet, faktör (emek piyasas ) ve para piyasaar nda, fiyatar n piyasa güçerinin dinami ine göre beirendi i bir afamaya gemiftir. Oufturumaya ça f an bu yap n n gerçekeftirimesi sürecinde önemi sorunara karf af m ft r. Bu dönemde uyguanmaya ça f an pozitif ree faiz poitikas fon maiyeterini art rm f, öz kaynak / kredi biefimi aç s ndan zay f mai yap ya sahip firmaar n ifetme sermayesi ihtiyaçar nedeniye kredi taebi 1980 i y ar n baf nda can n korumuf ve banka sisteminin ekonomik rasyonei füphei oan bu taeperi karf amaar, bankac k kesiminin geri dönmeyen aacakar n art rm f, bu durum mai sistemin ifeyifini aksatm f ve arac k maiyeterini yüksetmiftir. Bu geifmeere kofut oarak, kamu kesimi aç kar n n finansman nda net d f borçanman n pay d f dengedeki geifmeer do rutusunda aza rken, iç borçanman n pay artm ft r. Bu dönemde, kamu kesimi borçanmas içindeki pay artan konsoide bütçenin nakit aç n n finansman nda Merkez Bankas kaynakar n n pay önemi oranda düferken, iç borçanman n pay artm ft r. Bankac k kesimi, 1980 i y ar n bafar nda geri dönmeyen aacakar konusunda edindikeri tecrübeer f nda menku k ymet piyasaar n n geiftirimesi ve kamu kesimi at yap yat - r mar n n finansman amac ya ihraç edien enstrümanar eherine kuanm far, pase edemedikeri veya yüksek risk faktörü nedeniye pase etmek istemedikeri fonar kamu iç borçanma seneterine kanaize etmifer, bu sayede kurumar vergisi istisnas ndan yararand kar gibi disponibiite de ererin aternatif maiyetini de hafifetmiferdir. Bu durum, iç piyasada nomina faizerin düfüfünü engeemif ve kuan abiir fonar n öze kesime kaan böümünü azatm ft r y sonundan itibaren, döviz kurunda görüen geifmeer ve konsoide bütçe nakit aç n n finansman biçimi sonucunda iç kredi faiz maiyeterinin görei yükseki i öze kesimi d f borçanmaya yönetmiftir. Yeni kambiyo rejimi çerçevesinde geen döviz kredieri ikiditenin kontroünü güçeftirmif, Türk Liras n n de er kazanmas yönünde iave bask yaratm f ve döviz kurunun, ödemeer dengesinin ree kesimindeki geifmee- 13

12 re intibak n geciktirmiftir. Bu durum, d fa aç k büyüme stratejisini oumsuz etkiemif ve iç taep art f na daya büyüme ön pana ç km ft r. Kamu kesimi taraf ndan, 1987 y nda, k sa vadei amaçara bafat an yüksek ücret art far ekonomi geneinde yayg nafm f, tar m d f ücret fonunun katma de- er içindeki pay 1992 ve 1993 y ar nda en üst düzeye ç km ft r y ar nda ortaya ç kan Körfez krizi de ekonomide ciddi bir negatif arz foku etkisi göstermiftir y ortaar ndan itibaren çefiti nedenere ortaya ç kan ikidite faza, yüksek ree ücreter, TL nin de er kazanmas ve sosya güvenik kurumar n n müdahaeer sonucunda ortaya ç kan aç kar enfasyonun yüksek düzeyerde kronikefmesine sebep omuftur. Bu ba amda, 1989 y nda, sürdürüemez d f denge (1993 y ortaar nda cari ifemer aç n n Gayri Safi Mii Has a içindeki pay yakaf k yüzde 5,6) ve kamu kesimi aç kar na ra men ödemeer dengesi sermaye hesab na getirien iberaizasyon, k sa dönemi fokar n etkierinin azamiye ç kmas na kap açm f ve enfasyonist kemikefmenin artmas na katk sa am ft r. Bu yap y k rmak ve kamu kesiminin iç borçanmaardan kaynakanan yükerini hafifetmek amac ya 1993 y ortaar ndan itibaren sürdürüebiir omayan iç ve d f dengesizik ortam na ra men, hükümetin faiz oranar n müdahaeere beireme gayreteri, bankac k kesiminin bu müdahaeere direnmesi ve bu amaça Hazinenin 6 iç borçanma ihaesini ipta etmesi, kamu kesimini nakit ihtiyac n karf amak için Merkez Bankas oanakar n istismara itmif ve 1993 y sonar na geindi- inde bir finansman kriziye karf karf ya ka nm ft r Yak n Dönem 5 Nisan 1994 tarihinde, IMF (Internationa Monetary Fund) desteki bir istikrar program bafat m f, bu süreçte, Türk Liras yüzde 200 seviyeerine varan oranda de er yitirmif, Toptan Efya Fiyatar Endeksi (TEFE) y k yüzde 120 seviyesine ç km f, Hazine bonoar n n faiz haddi, bütün dönemerin en yükse i oan, yüzde 140 (üç ay k) seviyeerine yüksemiftir. Önemi bankaar ve özeike küçük bankaar döviz baz yükümüükerini yerine getirmekte zoranm far ve bunun sonucunda baz bankaar ifas etmif, baz ar birefmek zorunda kam f ve Merkez Bankas mevduata ve faizerine yüzde 100 garanti getirmiftir. 5 Nisan yap sa uyum program, teme dengede (bütçe d f fonar dahi) önemi bir mai uyum öngörmüf, iddia bir özeeftirme program ve Merkez Bankas na 14

13 IMF stand-by deste i içermiftir. Kamu ktisadi Tefebbüserinin ma ve hizmet fiyatar, bir sefere mahsus, yüksek oranda ayaranm f ve y sonuna kadar sabit tutumuf, bir defaya mahsus ek vergier getirimif ve emek piyasas nda ieriye dönük endeksemeye geçimiftir. Bu atüst oufun maiyeti yüzde 6 büyüme, yüzde 120 fiyat art far ve yüksek ifsizik omuftur. Yap sa uyuma igii önemi bir mesafe kat edimemif, özeeftirmede arzu edien neticeer a namam f, sosya sigorta reformu ve deneteme-düzeneme (regüasyon) kuruar da oufturuamam ft r. Sonuç itibariye, ma ve hizmet piyasaar nda, para piyasas nda ve kamu kesiminde yap mas gereken ikinci kufak reformar ve sistemin ifeyifine getirimesi gereken düzenemeerin gecikmesi, ekonomik ve sosya yap y süreki darbo azara itmiftir. Bahsedien yap sa sorunar nedeniye, 1997 y sonunda, üç y k bir makro uyum program bafat m f ve yap sa reformar nda programa birikte yap mas öngörümüftür y ar n kapsayan orta vadei makro uyum program, iç taebi k sarak ekonomiyi so utmay, k s an iç taebin bir böümünün d f taepe dengeenmesini, vergi reformu (mai miat vb.) ve kamu harcamaar n k sarak GSMH n n yüzde 4 üne yak n bir oranda faiz d f faza verimesini amaçam f, buna ba oarak 1998 y nda, s k maiye poitikas ie GSMH n n yüzde 5 ine yak n bir mai uyum gerçekeftirimif ancak gerek dönem baf ve gerekse dönem sonu gerçekefen yüksek ree faizer iç borç stokunun çevrimesini güçeftirmiftir. Bu geifmeerde, 1997 y n n ikinci yar s nda yafanan Güneydo u Asya krizi ve bundan bir y sonra ç kan Rusya krizinin etkieri büyük omuftur. Özeike nomina faizerin artan risk primi doay s ya yükseki i, ihracatta rekabet avantaj ve do rudan pazar kayb (Rusya pazar ) ree sektöre önemi maiyeter yükemiftir. Bu durum, orta vadei bekeyiferi de oumsuz yönde etkiemif ve yüksek ree faizer, yat r m taebini de afa çekerek 1998 y n n ikinci yar s nda büyümeyi yavafatm f, GSY H (Gayri Safi Yurt çi Has a) art f y k yüzde 2,8 omuftur. Ancak, dönem hükümetinin düfmesi ve kuruan seçim hükümetiye May s 1999 da gene seçimere gidimesi, program n uyguanmas n ve yap sa reformar n gerçekeftirimesini öteemiftir. Seçimer sonras nda kuruan hükümet, kapsam bir programa, bozuan kamu dengeerini tesis, enfasyon oran n tek hanei rakamara indirmek ve bu kazan mar ka c k acak yap sa reformar yapmak amaçar n güden, esas itibariye döviz 15

14 kuru ç pas na daya ve IMF desteki bir stand-by anafmas ya daha önceki "Staff Monitoring" türü program bir ieri afamaya taf mak istemiftir. Fakat, 1999 y A ustos ve Kas m ayar nda yafanan büyük depremer önemi servet ve GSY H kay par na yo açm ft r. Yakaf k 2,0 puan k GSY H kayb ve 9-10 miyar $ k servet kayb DPT (Devet Panama Tefkiat ) taraf ndan ifade edimiftir. Bu feaketer sonucunda, GSMH yüzde 6,1 oran nda azam f, küçümede yetersiz d f taep yan nda Vergi Reformu nun da roünün odu u ree sektör temsicieri taraf ndan ifade edimiftir y baf nda uyguamaya konuan döviz ç pas na ba "Enfasyonu Düfürme Program " ie ekonomide beiriik sa anm f, buna ba oarak nomina faizerdeki risk priminin azamas ya faizer h za düfmüf, enfasyon oran öngörüen oranda omasa bie önemi öçüde geriemif, dayan k tüketim maar taebindeki art - fa ba oarak üretim ve iç taep öngörüenden faza cananm ft r. Gerçekefen enfasyon ie öngörüen enfasyon fark na ba oarak TL de er kazanm f, faizerin h za düfüfüne parae oarak tüketicierin erteedikeri dayan k tüketim ma ve otomobi taeperini öne amaar, özeike bu kaemerde, ithaat art rm f, ihracat ise hem EURO/$ paritesindeki de ifme hem de TL nin de er kazanmas nedeniye azam ft r. Bu geifmeer ie ham petro ve do a gaz fiyatar - na ba oarak ekonominin enerji ve ara ma maiyetinin yüksemesi, cari ifemer aç n n büyümesine yo açm ft r. Ree mevduat faizerinin düfmesine ba oarak çözüen bir miktar tasarruf emak, dayan k tüketim maar ve öze otomobi taebinin finansman nda kuan m f ve ekonomide döviz kuru poitikas na ba beirii e daya nomina faiz düfüfü, kredi faizerinde de ciddi düfüfere yo açm f, bankac k kesimi hem riski minimize etmek hem de d fardan sendikasyon kredisi youya getirdikeri fonar ihtiyaç, otomobi, konut, e itim vb. biçimerde hane hak na kuand rm fard r. Bu durum, finansman koay yaratarak, iç taepteki cananmada etkii omuftur. Ancak, bu cananma ithaat n önemi öçüde artmas na neden omuftur. Enfasyonu düfürme program n n fon gereksiniminin bafang çta öngörüenden daha faza omas, özeeftirme program n n istenien düzeyde gerçekeftiriememesi, enfasyondaki düfüfün bekentierin at nda kamas, GSMH ve GSY H büyümeerinin öngörüenden yüksek oufu (s ras ya yüzde 6,1 ve 7,2) yani yurtiçi taebin 16

15 öngörüenin üzerinde gerçekefmesi cari ifemer aç n n yüksek omas na yo açm f, bu da iç ve d f piyasa çevreerinde önceden ian edien mevcut kur sisteminin ve cari ifemer aç n n sürdürüebiiri i konusunda kufkuara yo açm ft r. Ödemeer dengesi sorunar n n d f nda, yap sa reform ça fmaar n n yavaf ve ekonomi d f beirsiziker 2000 y n n ikinci yar s ndan itibaren uusararas sermayenin Türkiye ye ihtiyat yakafmas na neden omuftur y Kas m ay nda, k sa vadei faizerde yafanan s çrama ie beraber tahvi ve bono ie hisse senedi fiyatar h za düfmüf, yabanc yat r mc ar n ükeyi terk etme istekeri sonucu Merkez Bankas resmi rezerveri 6 miyar $ civar nda azam ft r. Bankaar n aç k pozisyonar n kapatmaya yöneik yapt kar döviz a mar artan beirsizike yükseen döviz taebiye birefince rezerverin erimif ve döviz kuru üstünde de bask oufmuftur. Kas m 2000 krizi sonras nda a nan önemer ve IMF ie var an anafma neticesinde mai piyasaardaki dagaanmaar azam f, Merkez Bankas n n rezerveri artm f ve faiz oranar kriz ortam na göre düfmüftür Mevcut Durum 2001 y baf na geindi inde, kur ç pas sisteminin sürdürüebiiri i tart f r omuf, Merkez Bankas n n önceden ian edimif kurar gerçekeftirmesi güçeftirmiftir. Gerek program n yetersiz fona bafamas, gerekse sistemi destekeyecek özeeftirme program ndaki aksamaar ekonomiyi speküatif sad r ara aç k duruma getirmiftir. fiubat 2001 ortaar na geindi inde, TL baz enstrümanardan kaç f pani i, sürükenen ç pa sisteminden ç k f tarihini öne amay zorunu k m f, 22 fiubat 2001 tarihinde tam daga kur sistemine geçimiftir. Mai kesim, Kas m 2000 krizi sonras nda faiz riski, fiubat 2001 krizi sonras nda ise hem faiz hem de kur riski doay s ya ciddi kay par ie karf karf ya kam ft r. Finansa kesimde ortaya ç kan bu çöküf, bafta kamu ve fon bankaar omak üzere bankac k kesiminin yeniden yap anma ihtiyac n ortaya ç kartm ft r. Bankac k kesiminin yeniden yap and r mas için ihtiyaç duyuan fonar n kamu maiyesi üzerine getirdi i yüker, mai kesimin içinde buundu u durum, d f borçanma imkanar ndaki darama ve h za yükseen faizer Hazinenin iç borçar çevirebime kabiiyetini önemi öçüde daratm ft r. 17

16 Üst üste geen iki kriz, ree ekonomiyi de derinden etkiemiftir. Ay k imaat sanayi üretim endeksi art f, 2000 y Ara k ay nda bir önceki y n ayn ay na göre yüzde 4,3 ve bir önceki aya göre yüzde 17,4 oran nda azam ft r. fiubat 2001 krizinden sonra, imaat sanayiindeki endeks de ereri bir önceki y n ayn ay de ereri ie k yasand nda, imaat sanayi geneinde fiubat ay nda yüzde 4,8 oran nda, Mart ay nda yüzde 7,4 oran nda ve Nisan ay nda da yüzde 12,0 oran nda düfüf gerçekefmiftir. Endeksin Nisan 2001 de eri, Kas m 2000 de eri ie karf aft r d nda, bu iki krizin imaat sanayiinde yo açt üretim kayb n n yüzde 26,7 odu u görümektedir. Daha genif bir örnekemi kapsayan ve doay s ya temsi yetene i daha yüksek oan Üç Ay k Sanayi Üretim Endeksi sonuçar na göre, 2001 y ik üç ay k dönemi için, topam imaat sanayi üretimindeki azama yüzde 0,6 oran ndayken, öze imaat sanayi için üretim azamas yüzde 3,4 düzeyindedir. Ayr ca, 2000 y ortaamas yüzde 74,0 oan öze sektör imaat sanayi kapasite kuan m oran, 2001 y Nisan ay itibariye yüzde 64,0 seviyesine inmiftir. Bu, kapasite kuan m oran nda 10 puan k bir düfüfü ifade etmektedir. Benzer geifmeer d f ticaret istatistikerinde de görümektedir. D E (Devet statistik Enstitüsü) taraf ndan aç kanan 2001 y birinci üç ay k GSMH verierine göre, bir önceki y n ayn dönemine göre, sanayi katma de eri yüzde 1,3 aza rken, infaat katma de erinde yüzde 7,4 azama, ticaret katma de erinde yüzde 3,8 azama, uaft rma katma de erinde yüzde 2,7 azama ve mai kuruufar katma de erinde ise yüzde 5,3 azama yafanm ft r. Ayn dönem GSMH daki darama yüzde 4,2 ourken, GSY H daki darama ise yüzde 1,9 omuftur. Faaiyet koar na göre ve harcamaar yöntemiye GSMH daki geifmeer s ras ya Tabo.1.1 ve Tabo.1.2 de ayr nt oarak sunumuftur. Bu kofuar at nda Türkiye, güçü bir ekonomik reform program haz rayarak bu programa, resmi kaynakardan (IMF, IBRD, WB) ve uygun fartara yeteri d f finansman buma youna gitmif ve "Güçü Ekonomiye Geçif" program n bafatm ft r. Resmi kanaardan temin edien d f kaynak, ekonominin çökmesini öneyip, ree sektörün nefes amas n sa amaya yöneik "köprü kredi" nitei inde oup, ekonomik büyümeyi sa k ve sürdürüebiir k mak için yap sa reformar n h za yap mas ve hayata geçirimesi gerekecektir. 18

17 Tabo 1.1. Faaiyet Koar na Göre GSMH (1987 Fiyatar ya) Geifme H z, k Üç Ay, Y k, % Faaiyet Koar Tar m 1,8 8,9 Sanayi 2,8-1,3 nfaat -1,3-7,4 Ticaret ,8 Uaft rma Haberefme 5,1-2,7 Mai Kuruufar 2,1-5,3 Konut Sahipi i -1,1 2,1 Serbest Mesek 4,1-1,6 zafi Bankac k 2,9-6,8 Di er 4,1-1,3 thaat Vergisi 32,9-10,6 GSY H 5,6-1,9 Net Faktör Geireri -51,9 --- GSMH 4,2-4,2 Tabo 1.2. Harcamaar Yöntemiye GSY H (1987 Fiyatar ya) Geifme H z, k Üç Ay, Y k, % Harcama Nihai Tüketim Öze 4,3-3,4 Nihai Tüketim Kamu -0,7-0,2 Sabit Sermaye Oufumu - Öze 8,9-12,6 Sabit Sermaye Oufumu Kamu 10,8-5,8 Stok De ifmesi Ma ve Hizmet hracat 12,1 7,5 Ma ve Hizmet thaat 34,8-16,3 GSY H 5,6-1,9 19

18 "Güçü Ekonomiye Geçif" program n n teme amac, döviz kuru rejiminin (sürükenen ç pa sistemi) terk edimesi nedeniye ortaya ç kan güven buna m ve istikrars z sürate ortadan kad rmak, bu amaça eski a fkan kara geri dönümesine imkan vermeyen yeni ve ça daf kurumsa at yap ar oufturmak, iktisadi etkini i art racak yap sa reformar gerçekeftirmek, makroekonomik poitikaar enfasyona mücadeede etkin bir fekide kuanmak, sürdürüebiir büyüme ortam n temin etmek ve kifier ve bögeer aras ndaki geir da m bozukukar n gidermek oarak aç kanm ft r. Yeni programda, bu teme hedefer çerçevesinde: 3 Bankac k sektöründe h z ve kapsam bir yeniden yap and rma sonucunda mai piyasaar n etkin ve verimi bir biçimde ifemesi ve finansa kesim ie ree kesim aras nda sa k bir iifkinin yeniden tesisi, 3 Kamu kesiminde yüksek faiz d f faza verimesi ve kamu finansman dengesinin yap sa reformara destekenerek bir daha bozumayacak biçimde güçendirimesi, 3 Daga kur rejimi çerçevesinde enfasyona mücadeeye yöneik etkin bir para poitikas n n uyguanmas, 3 Enfasyon hedeferiye uyumu geirer poitikas n n sürdürümesi, 3 yi yönetifimin ve yosuzuka mücadeenin güçendirimesinin gerektirdi i yasa atyap n n haz ranmas, 3 D f finansman imkanar n n da deste iye oumsuz borç dinami inin k r mas ve daga kur sistemi içinde enfasyona mücadeenin kesintisiz ve karar bir biçimde sürdürümesi öngörümektedir. Bu ba amda önemi ad mar at m f, gereki oan yasa düzenemeer büyük öçüde tamamanm ft r. Mai kesimin yeniden yap and r mas kapsam nda, Merkez Bankas Kanunu yasaafm f, Bankac k Kanunu nda de ifikiker öngören tasak TBMM Gene Kuruu nca kabu edimiftir. Devette feffaf n art r mas ie igii yasa düzenemeerin durumuna bak d nda ise Bütçe Kanunu ndaki de ifikiker ve Kamuaft rma Kanunu yasaafm ft r. Görev zararar ie igii kararname ç km f, kanun Bafbakan a sunumuftur. Borçanma Kanunu ie 15 bütçe ve 2 bütçe d f fonun kapat mas ie igii kanun Bafbakan a sunuacakt r. Devet hae Kanunu ise haz r k afamas ndad r ve 15 Ekim 2001 tarihine kadar TBMM ye sunuacakt r. Ekonomide rekabeti ve etkini i art racak düzenemeer içinde ise fieker Kanunu, 20

19 Do agaz Kanunu ve Sivi Havac k Kanunu ndaki de ifikik yasaafm fken, Teekom ve Tütün Kanunu TBMM Gene Kuruu nda kabu edimiftir. Sosya dayan fmay güçendirecek düzenemeer oarak, Ekonomik ve Sosya Konsey Kanunu yasaafm f, f Güvencesi Kanunu Avrupa Biri i Uusa Program nda k sa vadei önceiker aras na a nm f durumdad r. "Güçü Ekonomiye Geçif" program nda, ree ekonomiye dönük; ihracat n art - r mas na yöneik tedbirer (Eximbank a ek kaynak vb.), do rudan yat r m özendirici tedbirer ve esnaf ve KOB er için ek kredi imkanar pananm ft r Grafikere Gene Ekonomik Performans Grafik 1.1. Büyüme ve Enfasyon Oran Grafik 1.2. Baz Önemi De ifkenerin GSMH içindeki Payar 21

20 Grafik 1.3. hracat ve thaat n (CIF) GSMH çindeki Pay Grafik 1.4. D f Borç Stokunun GSMH çindeki Pay Grafik 1.5. Enfasyon ve Döviz Kuru Y k Art f Oranar 22

21 Grafik 1.6. Y ar tibariye fsizik Oranar Grafik 1.7. Y ar tibariye Ree Ücret Art f Oran 23

22 2 B Ö L Ü M REEL SEKTÖRDEK SON DURUM VE ORTAK SORUNLAR

23 2. REEL SEKTÖRDEK SON DURUM VE ORT A K SORUNLAR 2.1. Son Geifmeer Sektöre dernekerden ede edien sektör ve at sektör raporar ndan, bekentiere uygun fekide, Kas m 2000 ve fiubat 2001 krizerinin ree ekonomiyi odukça oumsuz yönde etkiedi i sonucu ç kar maktad r. Sektör de erendirmeeri inceendi inde, Kas m 2000 krizinin etkierinin, Ara k ay nda da görüdü ü; sektöre kapasite kuan mar nda ve doay s ie üretimerde ciddi oranarda düfüfer yafand ortaya ç kmaktad r. De erendirmeerdeki bu tespite resmi istatistiker de uyum göstermektedir. Ay k imaat sanayi indeksi art f 2000 y Ara k ay nda bir önceki y - n ayn ay na göre yüzde 4,3 ve bir önceki aya göre ise yüzde 17,4 oarak gerçekefmiftir. Raporarda, Ocak ay nda bir toparanma sürecinden bahsedimektedir. Benzer durum resmi istatistikerde de mevcuttur. fiubat 2001 krizinden sonra imaat sanayiindeki indeks de ereri bir önceki y n ayn ay de ereri ie k yasand nda, imaat sanayii geneinde fiubat ay nda yüzde 4,8 düfüf, Mart ay nda yüzde 7,4 düfüf ve Nisan ay nda ise yüzde 12 düfüf gerçekefmiftir. ndeksin Nisan ay de eri Kas m ay de eri ie karf aft r d nda, bu iki krizin imaat sanayiinde yo açt üretim kayb yüzde 26,7 oarak ortaya ç kmaktad r. Daha genif bir örnekemi kapsayan ve doay s ie daha güveniir oabiecek Üç Ay k Sanayi Üretim ndeksi sonuçar na göre ise, 2001 y ik üç ay için imaat sanayii üretimindeki azama yüzde 0,6 seviyesinde iken, bu oran öze imaat sanayii için yüzde 3,4 oarak gerçekefmiftir. Ayr ca, 2000 y genei için ortaama yüzde 76 civar nda oan imaat sanayii kapasite kuan m oran, Nisan ay itibariye yüzde 68 seviyesine inmif buunmaktad r. Öze sektör için ise 2000 y geneinde ortaama yüzde 74 oan kapasite kuan m oran, Nisan ay itibariye yüzde 64 seviyesindedir. Parae geifmeer d f ticaret istatistikerine de yans m ft r. thaatta 2001 Ocak-Mart döneminde yüzde 6,5 uk küçüme söz konusudur. Bu da imaat sanayiinde hammadde ikma sorunar na ifaret etmektedir. D E taraf ndan aç kanan 2001 y ik üç ay k dönemi için GSMH rakamar na göre, öze imaat sanayiinde bir önceki y n ayn dönemine göre üretim art f h z yüzde 4,4 oarak gerçekefmiftir. Bu oran kamu sektörü imaat sanayii için ise yüzde 12,6 omuftur. Ayn dönem itbariye, sektör ayr nt s nda üretim art far Tabo.2.14 de sunumuftur. 27

24 Tabo Sanayi Grupar na Göre Üretim Art f 2001 Y k Üç Ay k Dönem Üretim Art f H z, % Sanayi Grupar Kamu Öze G da Maddeeri 59,2-3,6 Di er G da Maddeeri ,8 çki Sanayii 38,7 4,2 Tütün Sanayii 2,6 22,5 Dokuma Sanayii 12,3-4,9 Ayakkab D f Giyim Efyas 5,3 8,2 Deri Benzeri ve Kürk Efya ,4 Ayakkab Sanayii 148,8 36,8 A aç ve Mantar Ürüneri -99,4 3,4 A aç Mobiya ve Döfeme ,7 Ka t ve Ka t Ürüneri -31,6-13,9 Bas m, Yay n ve BunaraBa San. 4,5-6,0 Ana Kimya Sanayii -9,5-17,4 Di er Kimyasa Ürüner -7,7-8,6 Petro Rafineeri 14,6 19,9 Çefiti Petro ve Kömür Türeveri 0,1-39,7 Lastik Ürüneri ,8 Pastik Ürüneri -38,7-0,9 Çanak, Çömek, Çini, Porseen vb. -7,5-14,6 Cam va Cam Ürüneri --- 3,3 Taf ve Topra a Daya Di er San. 28,8 22,2 Demir-Çeik Meta Ana San. 15,6 13,1 Demir-Çeik D f Meta Ana San. -17,6-5,6 Meta Efya Sanayii -42,8-1,8 Makine Sanayii 9,6-14,1 Eektrik Makineeri ve Ayg tar 53,5-6,7 Taf t Araçar 121,6-16,6 Meseki ve mi Aeter -43,3-15,5 Di er maat Sanayii 56,8 18,8 Topam maat Sanayii 12,6-4,4 28

25 Gene Ortak Sorunar Sektöre dernekerden a nan de erendirmeerde sektör baz nda sorunar ve çözüm önerierine ayr nt bir fekide yer verimiftir. Bu sorunar inceendi inde baz ortak sorunar ön pana ç kmaktad r. Gene oarak ree sektörün sorunar oarak da ee a nabiecek bu sorunar, temede yap sa ve konjonktüre sorunar oarak iki gruba ay rmak mümkün görünmektedir. çinde buunuan dönemde, ree sektörün ana sorunar oarak konjonktüre sorunar ön pana ç kmaktad r. Fakat, yap sa sorunar da, konjonktüre sorunar daha da derineftirmeeri aç s ndan odukça büyük önem arz etmektedir. De erendirmeer f nda beirenen ortak sorunar funard r: Yafanan krizer nedeni ie büyük öçekte taep daramas oufmuftur. Ayr ca, finansa sistemin aksamas sebebi ie kurdan sa anan rekabet avantaj istenen öçüde de erendiriememektedir. Mai krizer sonucunda bankac k sektöründe ortaya ç kan güven sorunu nedeni ie kredi oanakar n n ciddi öçüde daramas, akreditif, teminat mektubu ve benzeri bankac k hizmeterinin durma noktas na gemesi ekonominin bütününü etkiedi i gibi imaat sanayiinde faaiyet gösteren firmaar oumsuz yönde etkiemeye devam etmektedir. fiubat krizi sonras kurun serbest dagaanmaya b rak mas TL nin h z de er kayb sonucunu getirmif, oufan beirsizik ortam nedeniye fiyat beirsizikeri, tahsiat sorunar ve itha ara ma kuanan sektörerde yüksek maiyet art far ve ikma sorunar ortaya ç km ft r. Uyguanmakta oan kur ç pas na daya ekonomik istikrar program n n hedeferi ie tutar oarak ba anan uzun dönemi kontratar n yerine getirimesinde önemi sorunar oufmuftur. Yayg n bir biçimde kontrat iptaeri ve ödeme probemeri yafanm ft r. Bu durumun ree sektör temsicieri ie yap an temasarda haen sürdü ü beyan edimektedir. Ortak oan di er sorunar ise hracatta KDV geri ödeme süresinin uzunu u, gene oarak tefvik ihtiyac, maiyeti yüksetip rekabet gücünü düfüren yüksek vergi oranar ve itha maara karf koruma ve haks z rekabeti öneme düzenemeerindeki eksikiker ve gecikmeer oarak say abiir. 29

26 3 B Ö L Ü M SEKTÖREL GEL fimeler

27 3. SEKTÖREL GEL fimeler Son dönemerde, Türkiye ekonomisinde yafanan geifmeerin ree sektör üzerindeki etkierinin odukça oumsuz odu u ve ciddi izer b rakaca aç kt r. Yak n geçmif itibariye, 1994 krizi sonras geen goba krizer ve depremerden sonra son dönemde yafanan Kas m 2000 ve fiubat 2001 krizeri ekonomiyi bir beirsizik ortam na sokmuf, zaten yap sa reformara u rafmakta oan ree sektör, konjonktüre sorunara da karf karf ya kam ft r. Doay s ya, sektöre bazda bir kriz de erendirmesi oarak da düfünüebiecek bu ça fma, bu yönüye de bir de er taf maktad r. Bu böümde, ree sektördeki geifmeer, sorunar ve çözüm önerieri, sektör ve at sektör detay nda inceenecektir. Sunuan bigierin bizzat sektör dernekerinden ede edimif omas, de erendirmeerin ree sektörün içerdeki görüntüsünü yans tmas aç s ndan önem arz etmektedir. Bu yüzden mümkün odu u öçüde, sektöre dernekerden ede edien raporar n özüne sad k ka narak, de erendirmeerin ana temas de iftirimeden bu böümde sunumaya ça f m ft r. Ancak, de erendirmesi a namayan di er sektör ve at sektörerin içeriememesi, yetersiz bigi ve mümkün mertebe güncei in yakaanabimesi gibi nedenerden doay resmi rakamar ve günce bigier de mümkün odu unca de erendirmeere yans t maya ça f m ft r. Sonuçta, ça fman n amac gere i mümkün oan sektör detay nda bir inceeme ortaya konumaya ça f rken, tüm ree sektörün durumunu da anaiz d f nda b rakmamak için çaba sarfedimiftir. Bundan sonraki böümde sektör baz nda de erendirmeer sunuacakt r. Sektör de erendirmeeri, kendi içinde iki böüm hainde veriecektir. Her sektör için, ik böümde önceike tan tc bigier veridikten sonra Kas m 2000 ve fiubat 2001 krizerinin sektör üzerindeki etkieri ie birikte son ekonomik geifmeer verimeye ça f m ft r. kinci böümde ise, içinde buunuan dönem itibariye, sektörün karf karf ya buundu u sorunar ve bu sorunara sektör temsicieri taraf ndan sunuan çözüm önerierine yer verimiftir. Her sektör için mümkün odu unca günce verier kuan arak son durum yans t maya ça f m f, gereki görüen verier için gafiker verierek sektörün son y k dönem içindeki gidifat nda bir karf aft rma imkan amaçanm ft r. Sektör raporar n takiben, yarar oacakar düfünüen sektör ve sektör temsicieri istesine ve hem ISIC hem de SITC baz nda s n fand rma taboar na yer verimiftir. 33

28 3.1. Madenciik Sektörü Sektör Temsicisi : Türkiye Madencier Derne i Gene De erendirme Kamu a r k oan Madenciik Sektöründe, Eti Hoding, Türkiye Taf Kömürü Kurumu, Türkiye Demir Çeik fetmeeri, skenderun Demir Çeik fetmeeri, Divri i Demir Çeik fetmeeri, Karadeniz Bak r fetmeeri ve TEKEL Tuz Sanayii Müessesesi gibi kamu kuruufar faaiyet göstermektedir. Türkiye nin maden potansiyei, enerji hammaddesi oarak tafkömürü ve inyit, demir-çeik hammaddesi oarak demir ve manganez, fosfat ve bor gibi gübre hammaddeeri, bak r ve çinko gibi demir d f metaer, nadir toprak ve gümüf, kireçtaf ve doomit gibi endüstriye hammaddeer ie mermer ve yap tafar oarak civar nda cevherden oufmaktad r. Sektörün 2000 y performans na bak d nda, y k büyüme oran n n yüzde 1,9 oarak gerçekefti i görümektedir y topam maden ihracat ise 542 miyon $ omuftur. Bu rakamardan anaf aca üzere, Türkiye için 2000 y topam GSMH art f yüzde 6,4 ourken, madenciik sektörü görecei oarak küçümeye devam etmif ve büyüme oran yüzde 1,9 da kam ft r. Ayn dönem içerisinde, ihracat büyükü ü, 1999 y ndaki 485 miyon $ seviyesinden 542 miyon $ seviyesine uafm ft r. Ancak, 2000 y nda ihracattaki miktar art f de er art f nda çok daha faza omuf, di er bir ifadeye daha ucuza ihracat yap m ft r. Madenciik sektörünün yap s gere i arz ve taepteki de ifmeer son derece yavaf omakta ve doay s ie k sa vadei de erendirmeer anam n kaybetmektedir. Bununa birikte, Kas m 2000 ve fiubat 2001 krizerinin sektör üzerindeki etkieri oumsuzdur. Mai yap s di er sektörere göre odukça zay f oan madenciik sektörü önemi bir finansman s k nt s na girmiftir. Pananan yat r mardan vazgeçidi i gibi devam eden yat r mar da durma noktas na gemiftir. fetme kredisi buamayan, özeike küçük öçeki madener birer birer kapanma noktas na gemektedir. Büyük öçeki ifetmeerde ise ifçi ç kart arak ve faaiyet durakat arak küçümeye gidimektedir. Kaynak aray far n n tek gündem maddesi haine gedi i ükemizde uzun vadede en önemi kayna n kendi madenerimiz odu u gerçe inin hat ranmas sektörün geece i aç s ndan önem arz etmektedir. 34

29 Grafik 3.1. Madenciik ve Taf Ocakç, Sanayi Üretim Endeksi, Y k Art f Grafik 3.2. Madenciik ve Taf Ocakç, D f Ticaret Sektör Sorunar ve Çözüm Önerieri Sektörde faaiyet göstermek çok a r bir bürokrasi gerektirmektedir. Bir ifetmenin faaiyete geçebimesi için 10 bakan n 22 ayr biriminden izin amak zorunuu u vard r. Sektörün büyüyebimesi için bürokratik engeerin azat mas gerekmektedir. Sektörün özei i oarak, ham cevher ifendikçe katma de er artmaktad r. Fakat sektörde entegrasyon yoktur ve uç ürüne dönüftürme yetersizdir. 35

30 Girdi maiyeteri yani enerji fiyatar ve arazi kuan m bedeeri yüksektir. Bunar afa çekimeidir. Ç kar an "Tefvik Uyguamaar Yasas " ie madenciik kuruufar n n da KOB kredierinden yararanabimesi sa anm ft r; bu oumu bir geifmedir. Sektördeki kamu a r n n ve doay s ya teknik denetimsizi in yaratt haks z rekabet madenciik sektörünün geifmesini engeemektedir. Sektör özeeftirimeidir. Ancak, fu ana kadarki özeeftirme uyguamaar oumu sonuç vermedi inden, öze önemer düfünümeidir. Kamunun am f odu- u ruhsatar genif arazieri at b rakm ft r. Özeeftirimesi mümkün görünmeyen K T er rehabiite edimeidir. Sektör için önemi bir finansman kayna oan Madenciik Fonu, "Fonar n Tasfiyesi Hakk nda Kanun" çerçevesinde kad r m ft r. Bu fon, maden kuruufar n n bianço karar n n yüzde 5 ini ödemesiye oufan bir fondu. Bir nevi yard mafma sand gibi ça fan ve uygun faiz oranar ie ifetme, yat r m, stok ve ihracat kredieri veren fonun tasfiyesi ie, sektör bu imkandan mahrum kad gibi yasaya göre madencier fon için a nan bianço kar n n yüzde 5 ini Devet Hakk için a nan di er yüzde 5 ie birikte yüzde 10 oarak ve Devet Hakk oarak ödeyecektir. thaata rekabet amac ya yeri kömür üreticieri iyieftirme tesiseri kurmuf omaar na ra men TEAfi yeri öze sektör üretimi kömüreri kuanmamaktad r. Kömür, krom ve demir cevheri taf mas nda devet deste i gerekmektedir. Taf ma maiyeti cevher maiyetinin yar s n geçebimektedir. Potansiyeine göre, madenin buundu u noktaya yo ve enerji atyap s n devet üstenmeidir. Ayr ca, maden ihracat nda iman sorunu yafanmaktad r. Kamuya ait, haen ça fmayan imanar sektörün istifadesine aç ma d r G da - Et Sektörü Sektör Temsicisi : Türkiye Süt, Et, G da Sanayicieri ve Üreticieri Biri i Gene De erendirme Gerek k rm z et üretiminin, gerekse beyaz et üretiminin hammaddesi hayvanard r. K rm z et için s r, koyun, keçi, manda ve domuz; beyaz et için ise tavuk ve hindi zikrediebiir. Ancak, ükemizde domuz etinin üretimi ükemizin özei i 36

31 nedeni ie önemi de idir. Türkiye de 1980 i y ardan itibaren hayvan say ar nda (k rm z et aç s ndan) düfüfer bafam ft r y nda 16 miyon civar nda oan s - r var n n, 1997 y nda yüzde 30 azaarak 11 miyon odu u görümektedir y nda 48 miyon civar nda oan koyun var 1997 y nda 30 miyona; yine 1980 y nda 15 miyon civar nda oan k keçisi 1997 y nda 7-8 miyona düfmüftür. Et ve et mamüeri üretiminin büyük bir böümü büyükbaf hayvanardan ede edien eterden oufmaktad r. K rm z et üretimi 1936 y nda 57 bin ton civar nda iken, 1960 y nda 160 bin tona, 1970 y nda 200 bin tona yüksemif; aras nda ise 200 bin ton civar nda seyretmiftir y nda 400 bin tona yükseen k rm z et üretimi sonraki y arda 400 bin ton civar nda gerçekefmiftir. Türkiye de özeike 1990 y arda beyaz et üretiminde odukça büyük bir art f gözenmiftir ve 1999 y ar nda büyükbaf k rm z et üretimi düferken, topam arz da buna ba oarak azam ft r. Nüfus art f ndan kaynakanan topam kuan mdaki art f stokar afa çekmiftir. Büyükbaf et ithaat tamamen yasakanm f, ihracat ise gittikçe azama göstermiftir. Küçükbaf k rm z et üretimi, topam arz ve topam kuan m azam ft r. Stokar ve stok kuan m oranar düfmüftür. D f ticarette s f r ithaat devam ederken, ihracatta azama meydana gemiftir. Büyükbaf ve küçükbaf k rm z et fiyatar ve bütün et mamüeri fiyatar nda da yüksemeer görümektedir. Kas m 2000 krizi sonucunda, süt ve süt mamüerinde odu u gibi, et ve et ürünerinde de arz da azamaar omuftur. Nüfus art far n n bir miktar taep art f - na neden oaca düfünüse de, geir da m ndaki büyük dengesizik taep art f - n engeemektedir. Kas m krizinin etkierine iaveten 1996 y nda ve y ar nda ngitere ve di er AB ükeerinin baz ar nda BSE (Bovine Spongiform Encephaopathy) Dei Dana vakaar n n ortaya ç kmas ve bu durumun kamuoyuna genif öçüde yans mas sonucunda dünya geneinde odu u gibi ükemizde de k rm z ete oan taebin bu dönemer itibariye ani düfüf gösterdi i gözenmiftir. Ancak, bafang çta marka etere yöneme görümüf ise de, gerek kriz ve gerekse BSE nedeni ie arz ve taepte azamaar görümüftür. Aday üye odu umuz AB nin uyguad Ortak Tar m Poitikas na uyumda özeike besiciik ve et sanayii sektöründe rekabet aç s ndan büyük zorukar yafamam z bekenmektedir. Zira AB de sadece 1999 y nda, FEOGA n n garanti böümünden s r ve dana eti sektörü için 5 miyar $ a yak n harcama yap m ft r. Biindi i gibi büyük öçüde destekenen ve gizi sübvansiyon yap an AB et sektörü karf s n- 37

32 da rekabet gücümüz azd r. Bugüne kadar verimif yan f destek ve tefvikerden vazgeçip hayvanc a yöneik kaynakar yaratarak besicii e destek verimesi, kay t içi et ürüneri sanayicisinin gereki kaite ve miktarda materya bumaar n sa amak en uygun yo oacakt r. Ayr ca, süt ve süt ürüneri sanayiinde odu u gibi et ve et ürüneri sanayiinde de sanayicierin süpermarketere vermif odukar ürün bedeerinin beirenecek uygun zamanarda ödemeerinin yap mas n sa ayacak kanuni düzenemeerin bir an önce yap mas, do abiecek krizerin etkisini büyük öçüde azatacakt r. fiubat 2001 krizi sonucunda, Doar n serbest dagaanmaya b rak mas nedeni ie, TL nin Doar karf s nda ani de er kayb n n artmas, akaryak t ve enerjiye yap an zamar, ambaaj gibi Doara ba girdier kuanan, et ve et ürüneri sanayicierini de önemi öçüerde oumsuz fekide etkiemiftir. Üretimerini k sarak, daha düfük kapasite ie ça fma zorunuu unda kaan sanayici, zor güner geçirmeye bafam ft r. Sat n ama gücünün azamas, ürünere zam yapma imkan n da daratm ft r. Sektör Sorunar ve Çözüm Önerieri Et sektörünün en büyük sorunar ndan biri, kaitei ve yeteri say da hammaddedir. Yani yeteri say da kaitei hayvan say s d r. Bir ükenin hayvanc n n geifmifi i "birim baf na verimi yüksek, kütür ve meez rkar " say s n n topam s r var içerisindeki oranar n n yükseki- ine ba d r. Geifmif ükeerde gerek süt gerek et üretimi aç s ndan topam s r var kar n n yüzde 100 ü kütür rkar ndan oufmaktad r. Türkiye de ise 1980 i y ara geinceye kadar, topam s r var içerisinde kütür ve meez rk yok denecek kadar az iken, 1997 y nda topam s r var na göre kütür rk yüzde 15,7, kütür meezi yüzde 42,6 ve kaan yüzde 41,7 si ise verimi çok düfük yeri rkardan meydana gemiftir. Yeri rkar n ortaama karkas a r kar, kg., meez rkar n karkas a r kg. iken kütür rk s rar n karkas a r kg.d r. Ancak, sadece sütçü kütür rkar ndan oufan bir s r var na sahip omak ükedeki kaitei et üretimi aç n kapatmak için yeteri de idir. Çünkü yeri rkar n kütür rk na dönüftürümesi ie süt üretimi yakaf k 8-10 misi artarken et üretimi sadece yakaf k 3 misi art f göstermektedir. Et üretim art f h z, süt üretim art f h z na nazaran çok düfük odu undan, yap an tahmin ve panamaara 38

33 Grafik 3.3. G da Ürüneri ve çecek maat, Sanayi Üretim Endeksi, Y k Art f Grafik 3.4. G da Ürüneri ve çecek maat, Kapasite Kuan m Oran Grafik 3.5. G da Ürüneri ve çecek maat, D f Ticaret 39

34 göre, 2005 y nda et aç n n daha da artaca hesapanm ft r. Bu nedene, Türkiye sütçü kütür rkar var yan nda, "etçi kütür rkar " var n da sürate oufturmak ve yeteri say ya uaft rmak zorundad r. Topumumuzun yeteri ve dengei besenme ihtiyac tar m n bir geçim kap - s omaktan ziyade ekonomik niteiki bir sektör haine gemesini gerektirmiftir. Son dönemerde karf karf ya b rak d a r sorunar nedeni ie tar m sektörü içinde hayvanc k, sektörün en önceiki unsuru haine getirimeidir. ç kofuar m z aç s ndan geçeri oan bu gerekiik, geifen d f kofuar, özeike de üyeik afamas na yakaft m z AB süreci bak m ndan daha da yafamsa önem arz etmektedir. Yeterince geifmemif, son dönem uyguamaar ya sorunar daha da a rafm f bir hayvanc, her aç dan geifmif, teknoojiye daya yüksek verimii i gerçekeftirmif ve ürün fazas vermekte oan AB hayvanc karf s nda mevcut hai ie rekabete sokmak son derece güçtür. Türkiye nüfusunun et, süt, yumurta gibi teme besineri süreki ithaat youya karf amas da sürdürüebiir de idir. Önceik amas gereken, hayvanc n verimsiz köy hayvanc ndan ekonomik öçeki hayvanc k ifetmesi biçimine dönüfmesidir. Hayvanc a temin ediecek kaynakara, özeike s r var nda birim baf na et üretimini art rmak suretiye haen y k ortaama 1 miyon ton civar nda oan et üretimini 2 miyon tona ç kartabiir ve kifi baf na düfen k rm z et tüketimi art r abiir Süt ve Süt Ürüneri Sektörü Sektör Temsicisi : Türkiye Süt, Et, G da Sanayicieri ve Üreticieri Biri i Gene De erendirme Süt ve Süt Ürüneri sektörü ISIC Rev.3 s n fand rmas nda 311 nou G da Ürüneri ve 313 nou çeceker kaemerinin at sektörerine dahi omaktad r. Süt ve süt ürüneri sektörüne bak d nda gene oarak dikkat çeken ik konu, kurumsaafman n düfük düzeyde kam f omas d r. Ükemizde üretien sütün yar s kurumsa ifetmeer taraf ndan de erendiriirken, di er yar s ise kurumsa bir yap s omayan mand ra vb. birimerce de erendirimekte, a r k oarak sokak sütü oarak pazaranmaktad r. Ükemizde sa an topam hayvan var ndan yakaf k oarak 10 miyon ton süt üretidi i tahmin edimektedir (Tabo.2.1). 40

35 Tabo 3.1. Hayvan Mevcudu ve Süt Üretimi Hayvan Cinsi Dünya Avrupa Biri i Türkiye nek Koyun Keçi Manda nek Koyun Keçi Manda Üretien sütün %40 ifetme içinde tüketiirken, yüzde 10.8 i modern donan m ifetmeerde süt ve süt ürüneri oarak ifenmektedir. Y k kapasiteeri 1000 ton ve üzeri ifetmeerin say s 1300 civar ndad r. Bu ifetmeerin y k süt ifeme kapasiteeri topam 6,153,775 tondur. Tesiserin co rafi da m na bak d nda, Ege Bögesi yüzde 38.8 ve Marmara Bögesi yüzde 26.5 ie ik s raar a rken ç Anadou Bögesi yüzde 1.3 gibi çok düfük bir paya sahiptir. Ükemizde büyük baf hayvan y k süt verimi ortaamas kg civar ndad r. Hayvan mevcudunun yüzde 15.7 si kütür rk, yüzde 42.6 s kütür meezi ve kaan yüzde 41.7 si ise yeri rkardan oufmaktad r. Cumhuriyet döneminde, son y arda a r k omak üzere, yurtd f ndan topam 291,387 baf dam z k süt s r itha edierek üreticiere da t m ft r. Hayvan sah na bak d nda ise 5,200,000 civar nda oan bo a at inekerin resmi ve öze sektör oarak sadece 725,000 civar nda tohumand görümektedir y rakamar na göre 162 bin ton y k süt (pastörize+steriize) üretiminin yakaf k yüzde 90.1 i öze sektör ifetmeeri taraf ndan üretimektedir. Süt ürünerinde de benzer bir yap göze çarpmaktad r. Üretim rakamar n n dikkat çeken yönü, üretimin ürüner itibari ie gene oarak homojen omas d r. Ayr ca, sektörün ieriye dönük projeksiyonar nda y k ortaama yüzde 2.7 ik taep art f na karf k yüzde 8.0 k üretim art f öngörümektedir. Bu yap n n ihracat imkanar nda görüecek geifmeer dikkate a nd nda gereki odu una dikkat çekimektedir. 41

36 Sektöre ait ihracat rakamar na bak d nda 1996 ve 1997 y ar nda kaydedien yüksek ihracat art far 1998 y nda yerini önemi düzeyde bir azamaya b rakm ft r. Miktar oarak en büyük paya sahip oan beyaz peynir ihracat çok büyük bir düfüf göstermif ve tarihi oarak en düfük seviyeye uafm ft r. thaatta ise gene oarak ihracattaki durumun tersi bir durum gözenmektedir. Süt ve süt ürüneri ithaat n n beirgin bir art f trendi içinde odu u gözenirken, miktar oarak en büyük paya sahip oan süttozu ve tereya kaemeri bu yap n n teme beireyicieridir. Karf aft rma oarak bak d nda, süt-krema, kafar peynir ve di er peynir kaemeri ihracat ithaat n üzerinde iken di er kaemerde ihracat geride kamaktad r. Özeike süttozu ve tereya nda ithaat n, ihracat n çok üzerinde omas dikkat çekicidir ve sektör geneinde ihracat ve ithaat yap s n beiremektedir. Günce duruma bak d nda, Kas m krizi sonucunda sektörde ciddi bir taep daramas meydana gemiftir. Bu yüzden ifetmeer düfük kapasitede ça fmak zorunda kam f ve maiyeter oumsuz yönde etkienmiftir. Ayr ca, üretim maiyeterindeki art f çiftçieri de etkiemif ve süt üretimi de bu krizden odukça oumsuz bir fekide etkienmiftir. Tahsiat ve finansman sorunar bu dönemde teme sorunar haine gemif ve müdahae a mar sisteminin kuruamam f omas bu sorunar daha da derineftirmiftir. fiubat krizi sonras nda döviz kurunun dagaanmaya b rak mas ie oufan TL nin yabanc paraar karf s nda de er kayb, akaryak t ve enerji gib teme girdiere yap an zamar ve finansman zorukar düfük taep ie birefince sektör daha da güç kofuar at nda ça fmak durumunda kam ft r. Ayr ca, taep düfükü üne ba oarak ürünere zam yap amamas, finansman sorunar n a raft rm ft r. Grafik 3.6. G da ve çecek Sanayi Üretim Endeksi Y k Art f 42

37 Grafik 3.7. G da Ürüneri ve çecek maat, Kapasite Kuan m Oran Grafik 3.8. G da Ürüneri ve çecek maat, D f Ticaret Sektör Sorunar ve Çözüm Önerieri Süt sektörünün en büyük sorunar ndan biri hammaddedir. Türkiye de bugüne kadar uyguanan hayvanc k poitikaar nedeniye modern ah rar kuruamam f ve kuruan ah rar da ekonomik kofuardan doay kapanmak zorunda kam ft r. Bunun sonucunda da ükemizdeki hayvanc k ifetmeerinin ço unu u köyerde küçük aie ifetmecii i düzeyinde kam ft r y tar m say m na göre büyükbaf hayvanc k ifetmeerinin yüzde 71.9 unda hayvan mevcudu 5 baf n at nda buunmaktad r 100 baf ve üzeri hayvan bar nd ran ifetmeerin oran yüzde düzeyindedir. Ayr ca yeri rk hayvanar m z n genetik verim kapasiteeri çok düfüktür. Mevcut ifetmeer ekonomik 43