TOLUNOĞULLARI. İçindekiler Tablosu

Transkript

1 İçindekiler Tablosu 1. Kaynaklar ve Araştırmalar... 3 A. Kaynaklar... 3 B. Araştırmalar Ahmet B. Tolun un Mısır Valisi Oluncaya Kadarki Hayatı Soyu, Ailesi, Görev ve Faaliyetleri... 3 Ahmed B. Tolun Dönemi Mısır a Gönderilmesi Ahmed B. Tolun un Girdiği Dönemde Mısır'ın Durumu Hilafet Merkezi ile Arasının Açılması ve Bağımsızlık... 7 A. Humâraveyh Dönemi İlk Faaliyetleri Tolunoğullarının Zayıflaması Humâraveyh in Öldürülmesi B. Ebu l-asâkir Ceyş B. Humâraveyh Dönemi C. Harun B. Humâraveyh Dönemi ve Yıkılış Siyasî Olaylar Karmatîler in Ortaya Çıkışı ve Tolunoğulları Tolunoğullarının Yıkılışı D. Şeyban B. Ahmed B. Tolun ve Mısır ın Abbasîlere Teslim Edilmesi Tolunoğulları Medeniyeti A. Devlet Teşkilatı Valilik ve Devlet Başkanlığı Divanlar Sayfa No: 1

2 B. Ordu Kara Ordusu Donanma C. İktisadî Hayat D. İlim ve Fikir Hayatı Sonuç Dipnotlar Doç. Dr. Nadir ÖZKUYUMCU Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Sayfa No: 2

3 1. Kaynaklar ve Araştırmalar A. Kaynaklar TOLUNOĞULLARI Tolunoğulları ile ilgili kaynaklar, genel İslâm tarihi kitaplarıdır. Bunların istisnâsı X. asırda yaşadıkları bilinen Belevî nin Siretu Ahmed b. Tolun u 1 ve İbn Zülâk ın Tarihu Mısır ve Fedâiluhâ 2 isimli eserleridir. Yine aynı yüzyılda yaşayan Kindî nin (350/961) Kitabu l-vulât ve Kitabu l-kudât 3 isimli eseri özellikle Tolunoğulları idarecileri hakkında doyurucu bilgiler vermesi yönüyle önem arzetmektedir. Bunlardan başka Taberî nin (310/922) Tarihu l- Ümem ve l-mülûk 4 isimli eseri ile bu esere zeyller yazan Urîb b. Said el-kurtubî nin (369/ ) Sılatü Tarihi Taberî 5 si ile Muhammed b. Abdülmelik el-hemezânî nin (521/1127) Tekmiletü Tarihi Taberî 6 adlı eserleri, özellikle Tolunoğulların nın hilâfet merkezi ile olan münâsebetlerine ve mücadelelerine dâir önemli bilgileri ihtivâ etmektedir. Mes'ûdî nin (345/956) Mürûcu z-zeheb ve Meâdinu l-cevher i 7 değişik konularda bazı bilgiler vermektedir. Makrizî nin ( ) Hıtat 8 adlı eseri ise Tolunoğulları hakkında oldukça değerli malûmâtı hâvîdir. İbnü l-esîr in (630/1232) el-kâmil fi t-tarih i 9 ise değerli bir kaynak olması yanında, konumuz olan döneme ait ayrıntılı bilgileri ihtivâ etmektedir. İbn Tağriberdî nin (874/1449) Nücûm unu 10 da, bu konuda dikkatle incelenmesi gereken bir eser olarak kaydetmek gerekir. B. Araştırmalar Tolunoğulları ile ilgili günümüzde pek çok araştırma yapılmıştır. Gerek Türk dünyasında, gerekse İslâm ve batı âleminde bu konuda ciddî ilmî eserler kaleme alınmıştır. Bunların en kapsamlısı bir doktora tezi olan son dönem Azerbaycan kurtuluş hareketinin liderlerinden rahmetli Ebulfez Elçibey in Tolunoğulları Devleti ( ) 11 isimli çalışmasıdır. Elçibey bu kitabında, ilk olarak, faydalandığı kitaplar hakkında bilgi vermekte, daha sonra Abbasîler döneminde Türkler in İslâm ı kabul sürecini anlatmakta ve Türk komutanların ordudaki faaliyetlerine dikkat çekerek, hilâfet merkezindeki etkilerini ve nihayet bu arada onlara halifeler tarafından ıkta olarak verilen valilikler konusunu ele almaktadır. Tolunoğulları döneminde Mısır ın siyasî tarihi ile ekonomik, sosyal ve dinî hayatı sırasıyla incelenen konulardır. Kazım Yaşar Kopraman, 12 Erdoğan Merçil, 13 Mustafa Fayda, 14 İbrahim Kafesoğlu, 15 Hakkı Dursun Yıldız, 16 Hasan İbrahim Hasan, 17 Fhilip K. Hitti, 18 C. E. Basworth, 19 Nadir Özkuyumcu 20 gibi pek çok araştırıcının çalışmaları da burada zikredilebilir. 2. Ahmet B. Tolun un Mısır Valisi Oluncaya Kadarki Hayatı Soyu, Ailesi, Görev ve Faaliyetleri Ahmed b. Tolun Orta Asya Türkleri nden Oğuzlar dan 21 olup, Samânîler yoluyla Abbasîler in hizmetine girmiştir. Babası Tolun, 22 Buhârâ 23 Emiri Nuh b. Esed es-samânî 24 tarafından da 25 Abbasî halifesi Me mun a bağışlanmıştır. 26 Halife Me mun, kardeşi Emin ile halifelik mücâdelesine girdiğinde, ona karşı Türkler den oluşan bir ordu kurdu. Bu ordunun içinde Ahmed in babası Tolun da bulunmaktaydı. Onun Abbasîlerin hizmetine girmesi 818 yılındadır. 27 Diğer komutanların himâyesinde kısa bir zaman içerisinde önemli komutanlar arasında yerini aldı. Tolun, Me mun un ölümünden sonra da ordudaki görevinde kaldı. 28 Tolun kelimesinin anlamını Arap Kaynakları el- Bedru l-kâmil şeklinde vermekte olup, Türkçede ise Dolunay anlamındadır. 29 Sayfa No: 3

4 Ahmed, Tolun un câriyelerinden olan Kâsım dan Eylül 835 de Bağdat ta doğdu. Aynı anneden Musa, 31 Hebsiyye ve Semâne 32 adlarında kardeşleri oldu. Babası Tolun de vefat etti. 33 Ahmed daha sonra 850 de ailesi ile birlikte Sâmerrâ ya göç etti ve ilk eğitimini burada aldı. Yeteneği ve askerî alandaki başarıları ile dikkati çeken Ahmed, 34 halife Mütevekkil in özel askerî birliğinin komutanı olan babası Tolun un 35 yerine de aynı göreve tayin edildi. 36 Tolun un ölümünden sonra Ahmed in annesi Kâsım Abbasî Sarayı nda etkili Türk komutanlarından Bayık Bey ile evlendi. Daha sonra onun himâyesine giren 37 Ahmed in önü bu sayede açılmış oldu. Bu arada yine önde gelen Türk komutanlarından Yarcûh et- Türkî nin kızı Hatun ile evlenen Ahmed, 38 kendisine ikinci bir dayanak daha edinmiş oluyordu. Ahmed in Hatun dan yılında Abbas isimli bir oğlu ve Fatıma adında bir kızı oldu. Oğlundan dolayı Ebu l-abbas künyesini aldı. 39 Ahmed babasının ölümünü takiben, halife Mütevekkil in veziri Ubeydullah b. Yahya b. Hakan dan Tarsus şehrine gönderilmesini ve orada Bizans a karşı savaşmak istediğini bildirdi. O da Ahmed in bu talebini kabul etti ve 856 yılı ortalarında (hicrî 242 yılı başlarında) Tarsus a gönderildi. 40 Ahmed burada hem Bizans a karşı cihad etti hem de çeşitli İslâmî ilimlerde tedrisâtta bulundu. 41 Tarsus ta yedi yıl kalarak 863 de Bağdat a döndü. 42 Gerek Tarsus taki başarıları gerekse Bağdat a dönerken Urfa da halife Müsta'în e ait bazı eşyaları eşkiyâların elinden kurtarması, 43 onun şöhretini ve halife nezdindeki itibarını arttırdı. Bu arada halife ona Meyyaz isimli bir câriye verdi. Bu cariyeden Humâraveyh doğdu. 44 Tolunoğlu Ahmed in önemli bir görevi de, halife Müsta'în ile halifeliği ondan almak isteyen kardeşi Mu tezz arasında meydana gelen halifelik mücâdelesinde ortaya çıkmaktadır. Ahmed in annesi ile evlenen Bayık Bey in halife Mustâ'în in yanında yer alması, onu da taraf hale getirmiştir. Ancak Mustâ'în mücadeleyi kaybeder ve Vâsıt a sürgüne gönderilir, Ahmed de ona koruyucu olarak tayin edilir. Kısa bir süre sonra da, Müsta'în i Mu tezz e teslim ederek Sâmerrâ ya döner (866). 45 A. Ahmed B. Tolun Dönemi 1. Mısır a Gönderilmesi Türkler in Abbasî ordusunda önem kazanmaları ve halifeler ile halifelik mücâdelesi verenler arasında belirleyici olmaları, bazı olumsuzluklarla beraber, olumlu neticeler de doğurmuştur. Halife Mu tezz kendisine suikast tertiplemek isteyen Türk komutanı Küçük Boğa ya karşı, daha önce, kendisine karşı Musta'în ile birlikte hareket eden Bayık Bey i yanına almak zorunda kalmıştır. Bayık Bey, Küçük Boğa yı 868 de 46 öldürünce, halife Mu tezz onu Mısır valiliğine tayin etmiştir. 47 Dönemin bir özelliği olarak, herhangi bir bölgenin valiliğine atanan komutanlar, buradaki etkilerini kaybetmemek için hilâfet merkezinde kalıp, yerlerine nâibler göndermekteydiler. Mısıra ilk Türk vali tayini 834 de Aşnas ile olmuştur. Bu tarihten sonra 969 da Fâtimîler in Mısır ı işgaline kadar Enbise b. İshak ( ) hariç, bölgenin valileri hep Türklerden atanmıştır. Aşnas ( ), İtah ( ) ve diğerleri Mısır a tayin edilen valilerdir. Ancak onların hiç biri Mısır a gitmemiş, nâibleri yoluyla burayı idare etmişlerdir. 48 Bayık Bey de aynı şekilde ve üvey oğlu Ahmed b. Tolun u Mısır a nâib olarak göndermiştir. 49 Ahmed de yanına aldığı Türkler den oluşan bir ordu ile 15 Eylül de Mısır a girmiştir. Sayfa No: 4

5 2. Ahmed B. Tolun un Girdiği Dönemde Mısır'ın Durumu Dönemde Mısır ın Durumu Ahmed b. Tolun Mısır a girdiğinde Divânu l-berîd in (Posta Teşkilatı) başında doğrudan halifeye bağlı olan Şukayr el-hâdim, daha önce halife Mu tezz in annesi Gabîhe nin özel hizmetindeydi, 51 Divânu l-harac ın (Maliye Teşkilatı) başında Ahmed b. Muhammed b. Mudebbir et-tûrkî, 52 Divânu l-kazâ nın (Kadılık Teşkilatı) başında Bekkar b. Kuteybe, 53 Divânu ş-şurta nın başında da Bulğayâ 54 bulunmaktaydı. Yani, Mısır valisinin değil, halifenin atadığı kişilerdi. Esasen bu durum Mısır gibi geliri ve halkı çok olan bölgelerde, Hz. Ömer devrinden beri başvurulan bir uygulamaydı. Halifeler böyle bir uygulamayı hem askerî ve hem de malî gücü elinde tutan valilerin merkeze karşı isyanlarını önlemek için tercih etmekteydiler. 55 Yani, Ahmed b. Tolun sadece siyasî ve askerî açıdan vali nâibi idi. Mısır da, Abbasîler in ilk yıllarından sonra, özellikle de hilâfet mücadeleleri sırasında siyasî ve toplumsal açıdan istikrarsızlık hakimdi. Esasen bu durum ülkenin geneli için de söz konusuydu. Ahmed b. Tolun bölgeye geldiğinde, Nil Nehri nin batı yakasından İskenderiye dahil Akdeniz sahili boyunca Trablusgarb ve Berka ya kadar olan Yukarı Mısır da muhtelif isyancı gruplar vardı. Becce bölgesinde Hıristiyan ahâlî kendi başına buyruk olarak yaşamak istediklerinden isyan etmişlerdi. 56 Harac işlerinin başında bulunan İbn Müdebbir idârî açıdan çok güçlü bir konumdaydı ve Ahmed ile de iyi geçinmeye niyeti yoktu. 57 Malî işlerden sorumlu olmasına rağmen paranın kendisine verdiği güç ve hilâfet merkezindeki yakınları sayesinde Mısır da tek yetkili gibi hareket etmekteydi. Bu olumsuzlukların yanında siyasî ve idârî açıdan dağınıklık içinde bulunması, yani karşısında birleşik bir gücün olmaması, kendisini Mısır a nâib olarak gönderen Bayık Bey in hilâfet merkezindeki güçlü konumu, seçme Türk askerlerinden oluşan güçlü bir ordusunun olması 58 ve nihâyet şahsî becerileri, yeteneği, ileri görüşlülüğü Ahmed i avantajlı konuma getirmekteydi. Ahmed Mısır a geldikten bir müddet sonra, ilk olarak, tepki çekmeyeceği bir idârî değişiklik yaparak 22 Haziran 869 Çarşamba günü Şurta Emirliği ne (Polis Teşkilatı Başkanlığı na) Bulğayâ nın yerine Türk Bozan ı tayin etti. 59 Böylece o, ordudan sonra ikinci silahlı birlik olan Polis Teşkilatı nın başına kendi adamını getirmekle durumunu biraz daha sağlamlaştırmış oluyordu. Ahmed b. Tolun için en büyük ve güçlü tehlike Harac Emiri ve kendisi gibi bir Türk olan Ahmed b. Muhammed b. Müdebbir idi. Çünkü İbn Müdebbir, Abbasî sarayındaki yakınları ve özellikle kardeşi İbrahim el-müdebbir vasıtası ve Mısır ın Berîd Emiri Şukayr el-hâdim in de desteğiyle Ahmed b. Tolun un Mısır dan alınmasını istemişti. 60 Ancak Ahmed bundan haberdar olunca, 61 durumu Bayık Bey e bildirmiş ve o da halife Mu tezz e baskı yaparak İbn Müdebbir i görevinden aldırmıştır. 62 İbn Müdebbir görevden alınmasından kısa bir süre sonra Temmuz 869 da Muktedî nin halife olmasıyla Mısır a yeniden Harac Emiri olarak tayin edilir, fakat yine kısa bir süre sonra bu defa Bayık Bey tarafından görevinden alınarak yerine Muhammed b. Hilâl atanır. İbn Müdebbir ise Ahmed b. Tolun tarafından hapsedilir. 63 İbn Müdebbir sorununu bu şekilde halleden Tolunoğlu Ahmed, bu defa Mısır daki isyanların bastırılması işine yönelir. Ahmed bu isyanları yaklaşık dört yılda, 872 ye kadar, çok kanlı bir şekilde bastırmıştır. 64 Bu isyanlar sırasında, 870 yılında, Tolunoğlu Ahmed in önünü açan ve onun gücünü daha Sayfa No: 5

6 da arttıracak olan bir gelişme oldu. Bu gelişme, ileride Ahmed in bağımsızlık yolundaki en büyük desteği haline geldi. Suriye-Filistin bölgesi valisi İsa b. Şeyh eş-şeybânî, Bağdat ta meydana gelen karışıklıklardan istifade ile, vergilerini hilâfet merkezine göndermeyi bırakmış, 65 burada bağımsız bir hükümdar gibi hareket etmeye başlamıştı. Ayrıca Mısır dan İbn Müdebbir ile halifeliğe gönderilen 750 bin dinar vergiye de el koymuştu. 66 Halife Muktedî, İsa b. Şeyh in isyanı karşısında, vergileri getirmesi durumunda onu affedeceğini bildirmesine rağmen, o bu çağrıya uymamış, neticede İsa nın itaat altına alınması içinde 869 sonlarında Ahmed b. Tolun a, büyük bir ordu ile onun üzerine gitmesini emretmiştir. 67 İşte bu gelişme Ahmed in Mısır daki gücünü artırıp, civar beldeleri kendine bağlamasına zemin hazırlamıştır. Ahmed, İsa b. Şeyh ile savaşmak üzere 24 bini Türk, 40 bini zenci (Sudan lı), 7 bini Arap, diğerleri de Rum ve başka milletlerden olmak üzere toplam 100 bin kişilik bir ordu kurmuştu. 68 Ahmed Aralık 869-Ocak 870 de sefere çıkmaya hazır olduğunu bildirmesine rağmen, 69 gerek hilâfet merkezindeki karışık durum gerekse Yukarı Mısır daki isyanlar sebebiyle Suriye-Filistin bölgesine gidemez. Bu durum da kurduğu büyük ordu ile isyanları bastırır ve Yukarı Mısır ı tamamen kendine bağlar. 70 Ahmed isyanları bastırdıktan sonra yerine kardeşi Musa yı bırakarak, 11 Mayıs 870 de Suriye seferine çıkar. 71 Ancak, hilâfet merkezinde ortaya çıkan karışıklık sebebiyle bu seferini bir müddet tehir eder. Çünkü halife Muktedî, Büyük Boğa nın oğlu Musa ya, askerlerini Bayık Bey e teslim etmesini, 72 Bayık Bey e de Musa yı ve bir diğer Türk komutan Müflih i öldürmesini emreder. 73 Bayık Bey ise Musa yı öldürmek istemez ve onunla birlik olarak 74 halifeyi öldürmeyi planlarken 75 halife Muktedî de, diğer Türk komutanlarından bazılarıyla anlaşır ve Bayık Bey öldürülür (15 Haziran 870). 76 Bundan sonra Yarcûh et-türkî Muktedî tarafından Mısır valiliğine tayin edilir. 77 Fakat bu defa Bayık Bey taraftarları Muktedî yi 21 Haziran 870 de öldürüp, 78 yerine Mu temid i halife yaparlar. Yeni halife Yarcûh et-türkî yi görevinden almayınca o da damadı Ahmed b. Tolun u Mısır daki görevinde bırakır. 79 Bu arada halife Mu temid Ahmed b. Tolun a bir mektup yazarak Suriye seferini iptal ettiğini ve Mısır a dönmesini emreder. Böylece Suriye seferi gerçekleşmeden son bulur. Ahmed de 4 Temmuz 870 Salı günü Fustat a döner. 80 Ahmed Suriye seferinden döndükten sonra, Mısır ın vergisi olan 2 milyon 100 bin dirhemi 871 de oğulları Abbas ve Humâreveyh ile yeni halife Mutemid e, bağlılığının bir işareti olarak gönderir. 81 Bu arada kardeşi Musa yı da Şurta (Polis) Teşkilatı nın emirliğine getirir. 82 Abbas ve Humâreveyh Bağdat tan dönerken babalarına Yarcûh et-türkî nin bir mektubunu getirirler. Buna göre Ahmed, Aşağı Mısır ın idaresi yanında, Yukarı Mısır ile Berka ve civârını da kendi uhdesine alacaktır. 83 Vakit geçirmeden 13 Ağustos 871 de önce İskenderiye yi İshak b. Dinar dan teslim alır, sonra da Ahmed b. İsa yı Berka Emirliği nden uzaklaştırarak, buralara kendi adamlarını tayin ederek 6 Eylül 871 de Fustat a döner. 84 Böylece Mısır ın tamamı Ahmed b. Tolun un hakimiyeti altına girer. Bu arada halife Mu temid in emriyle İbn Müdebbir 22 Aralık 870 de hapisten çıkarılmış ve Muhammed b. Hilâl azledilerek, yeniden Mısır ın Harac Emirliği ne getirilmiştir. Ayrıca Berid (Posta) Emiri Şukayr el-hâdim de aynı tarihlerde görevine iâde edilmiştir. 85 Ancak her ikisi de Ahmed in gücü arttığı için Mısır da fazla kalamayıp Temmuz-Ağustos 871 de buradan ayrılmak zorunda kalmışlardır. Kendisinden Mısır haracını isteyen, harac işinin başka birinin uhdesinde olduğunu Sayfa No: 6

7 belirterek cevap veren Ahmed, aslında halifeye bu yetkinin de kendisine verilmesini hatırlatmış oluyordu. Bu durumdan rahatsız olan İbn Müdebbir ise Halife Mu temid den Şam bölgesi Harac Emirliği ne tayin edilmesini istemiş, neticede yukarıda belirtilen tarihte Mısır dan ayrılmasıyla, Harac işleri de Ahmed b. Tolun a verilmiştir. 86 O da bu göreve güvendiği adamlarından Ahmed b. Muhammed eş-şücâ yı atamıştır. Bu arada Posta Teşkilâtının başına da Ahmed b. Hüseyn el-ahvazî yi getirmiştir Hilafet Merkezi ile Arasının Açılması ve Bağımsızlık Halife Mu temid, 871 de, Şam, Kınnesrin ve civarının valiliğini kardeşi Muvaffak a vermiştir. Şam da Muvaffak adına yönetim yine bir Türk olan Amaçur un elinde bulunmaktaydı. Amaçur, Ahmed b. Tolun un güçlenmesinden ve Şam bölgesini elinden almasından korktuğu için, Muvaffak tan, Ahmed in Mısır dan alınmasını ister. Esasen Ahmed in halife Mu temid e sadece bir defa vergi göndermiş olması ve topladığı vergileri Mısır da istediği gibi tasarrufta bulunması daha önce Muvaffak ın dikkatini çekmiş ve onu kızdırmıştı. 88 Muvaffak Ahmed i acele olarak Saray a çağırdığında ise, Ahmed onun niyetini çoktan anlamış durumdaydı. Bu gelişme üzerine o, bazı hediyeler ile Ahmed b. Muhammed el- Vâsıtî yi Samerra ya kendi valisi ve kayınpederi olan Yarcüh a gönderdi. 89 Ahmed in bu davranışı, Muvaffak ı tanımadığı, Mısır ın gerçek hakiminin Yarcüh ve ona niyâbeten kendisi olduğunu vurgulamak anlamına gelmekteydi, ki gerçek de buydu. Fakat bu gelişme Yarcüh un Samerra da öldürülmesi sonucunu doğurdu (18 Temmuz 872 Cuma). 90 Yarcüh un öldürülmesi Tolunoğlu Ahmed ile hilâfet merkezinin arasındaki ipleri iyice gerdi. Büyük bir ihtimalle, halife Mu temid kardeşi Muvaffak ın etkisiyle Afrika, Mısır, Şam, Cezire, Musul ve Ermeniye nin valiliğini, Yarcüh un öldürülmesinden sonra de veliahti olan oğlu Cafer e verdi. 91 Türk komutanlarından olan Musa b. Boğa yı da ona yardımcı olarak atadı. 92 Kaynaklar, Cafer in Ahmed b. Tolun u azlettiğine veya yerinde bıraktığına dair herhangi bir bilgi vermemektedir. Ancak Musa b. Boğa nın Cafer in yanına yardımcı olarak verilmesi, bu bölgelerde onun adına Musa b. Boğa nın görev yapması şeklinde yorumlanabilir. Esasen gelişmeler de bunu doğrular mâhiyettedir. Çünkü, bu sırada Ahmed daha önce oluşturduğu 100 bin kişilik orduyu toplayarak, onlara, kendisine dost olanlarla dost, düşman olanlarla düşman olacaklarına dâir yemin ettirmiştir. 93 Bu gelişme artık Ahmed in hilâfet makamıyla irtibatını kestiği anlamını taşımaktaydı. 874 Ahmed in Mısır da bağımsızlık yolunda ilk adımı attığı tarih oldu. Daha sonra Mısır ın tamamında hakimiyetini tam olarak sağlamlaştırma faaliyetlerine başladı. Berka ve Trablusgarb civârına müteaddit askerî seferler yaparak, bu bölgelerde daha önce sindirdiği isyancıları kesin olarak itaat altına aldı. 94 Böylece, Mısır ın tamamında tek başına hakimiyet kurmuş oldu. 95 Burada Ahmed b. Tolun un işini kolaylaştıran en önemli gelişmelerden biri olan, halifeliğin valilerine ve eyaletlere söz geçirmez olmasına da temas etmek gerekmektedir. Ülkenin doğusunda Saffârîler, Yakub b. Leys liderliğinde 869 da Kirman ve Fars topraklarını işgal etmişler, yılında da Nişabur u alarak bağımsızlıklarını ilân etmişlerdir da Basra ve civârında ortaya çıkan Zenci isyanları büyük bir yayılma göstermiş, 871 de bölgeyi ellerine geçirmişlerdir. 98 İşte bu dahilî gelişmeler karşısında hilâfet makamı ve halife Mu temid ne yapacağını şaşırmış, dolayısıyla merkeze uzak olan Mısır ile ilgilenmesi mümkün olamamıştır. Bu da Ahmed in bölgede rahat hareket etmesine fırsat vermiştir. Bizans da Abbasîler in içinde bulunduğu siyasî ve idârî istikrarsızlığı fırsat bilip Şam limanlarına, sınırlardaki yerleşim alanları olan Avasım ve Suğur şehirlerine saldırılarını Sayfa No: 7

8 sıklaştırmıştır ( ). 99 Bizans ın Şam Suğurlarına saldırması ve bazı sınır yerleşim beldelerini alması, siyasî genişleme için Ahmed b. Tolun a yeni imkanlar bahşetti. Çünkü sadece hilâfet ordusu ile Bizans a karşı koyamayacağını anlayan halife Mu temid, daha önce kendisiyle ilişkilerini kesmiş olan Ahmed b. Tolun dan destek almak zorunda kaldı. Neticede Bizans ile mücadele etmesi için Şam Suğurlarını onun emrine verdi. 100 Basra körfezinde gittikçe genişleyen Zenci isyanlarının bastırılabilmesi için, hilâfet merkezine 1 milyon 200 bin dinar yardım gönderdi. 101 Muvaffak ın daha fazla para, köle, at gibi yardımlar istemesine karşı da Ahmed, ona, bu yardımı sadece Abbasîleri tehlikelerden korumak için yaptığını, tâbî olarak göndermediğini bildirdi. 102 Bu gelişmeler Ahmed in hem bağımsız hareket ettiğini ve hem de işine geldiği şekilde Abbasî halifeliğini kullandığını göstermektedir. Çünkü o, her türlü bağını kopardıktan sonra, bir taraftan Avâsım ve Suğurlar ın kendisine verilmesini kabul etmiş ve hem de yardım göndermişken, diğer taraftan fazla yardım talebi karşısında da tâbî olmadığını açıklamaktan çekinmemiştir. Ahmed b. Tolun un bu tavrı iki önemli sonuç doğurmuştur. Bunlardan birincisi halife Mu temid in kardeşi Muvaffak ın tepkisini çekmek, diğeri de Abbasîlerden bağımsız olarak Bizans Devleti nin doğrudan muhâtabı olmak. Muvaffak ın, Tolunoğlu Ahmed i bu cevabı üzerine azlederek, yerine Musa b. Boğa yı tayin ettiği, Musa nın emrindeki ordu ile Mısır a gitmek üzere hazırlandığı, ancak gerek erzak gerekse siyasî karışıklıklardan dolayı bu amacına ulaşamadığı kaynaklarda zikredilmektedir (1 Haziran 877). 103 Muvaffak ve Musa nın bu teşebbüslerinin akamete uğraması, Musâ nın Kasım-Aralık 877 de ölmesi, 104 bu arada Amaçur et-türkî nin de Nisan-Mayıs 878 de Dımeşk de ölmesi 105 ve yerine onun oğlu Ali nin Şam nâibi olarak atanması 106 Ahmed b. Tolun a Abbasîler e karşı yeni bir avantaj daha kazandırmıştır. Musa b. Boğa nın üzerine doğru geldiği haberinden sonra ordusu hazır durumda bekleyen Ahmed, bu gelişmeler üzerine, yerine oğlu Abbas ı Mısır a vekil bırakarak 107 Nisan 878 de Şam bölgesine sefere çıkar. Onun niyeti bölgeyi hakimiyeti altına almaktır. Bu amaçla önce Ali b. Amaçur et-türkî ye bir mektup yazarak kendisine tâbî olmasını ister. O da hiçbir direnme göstermeden Ahmed e 108 bağlılığını bildirir. Ebulfez Elçibey, Tolunoğlu Ahmed in, bu seferine halifeliğe danışmadan çıkmasına dikkat çekerek, bu olayın Tolunoğulları Devleti nin tam bağımsızlığa gidişinde başlangıç olduğu görüşündedir. 109 Ahmed, Şam bölgesinde Remle, 110 Hımıs, Hama ve Halep i hiç bir direnme ile karşılaşmadan hakimiyeti altına alır. 111 Halep nâibi Simâ et-tavîl et-türkî de Antakya ya kaçtı. 112 Buradan Antakya üzerine giden Ahmed, Eylül 878 de şehri aldı, Simâ et-tavîl de öldürülür. 113 Yoluna devam eden Ahmed, Kınnesrin ve el-avâsım ı da fetheder. 114 Böylece, batıda Berka ve Trablusgarb tan, doğuda Fırat Nehri ne kadar olan bölgeyi tamamen hakimiyeti altına alır. 115 Bu gelişme yukarıda belirttiğimiz iki sonuçtan ikincisini, yani Bizans Devleti nin artık Abbasiler i değil, Tolunoğulları Devleti ni muhatap alması sonucunu doğurdu. Bizans İmparatorluğu Tolunoğulları nın Şam, Cezire, Avâsım ve Suğur bölgelerini almasından sonra kendileri için de tehlikeli olduğunu görüp bir anlaşma zemini bulma yoluna gitmiştir. Bu çerçevede I. Vasili ilk adımı da atarak, daha önce bir sefer sırasında Sayfa No: 8

9 esir ettikleri Abdullah b. Reşid b. Kavus ve arkadaşlarını 116 iyi niyet göstergesi olarak 879 da Ahmed b. Tolun a yolladı. Ayrıca hediye olarak bir kaç nüsha Kur an da göndermiştir. 117 Ebulfez Elçibey bu konuda yorum yaparken, Firavunlar zamanından itibaren Mısır ın ilk defa kendi coğrafyası merkezli bir devlete kavuştuğunu ifade etmektedir. 118 Bizans İmparatorluğu nun bu yaklaşımına Ahmed in cevabı olumsuz olur. O Bizans ı ele geçirerek Tarsus u yeniden hakimiyeti altına alır ve Anadolu nun içlerine doğru ilerlemeye başlar. 119 Ancak bu arada meydana gelen olumsuz bir gelişme Ahmed in Bizans seferlerini durdurur. Bu gelişme, Mısır da yerine bıraktığı oğlu Abbas ile ilgiliydi. Abbas bazı komutanların etkisiyle babasına karşı isyan etmişti. 120 Ahmed b. Tolun un katibi olan Ahmed b. Muhammed el-vâsitî bu gelişmeyi hemen Tolunoğlu na haber verir. O da seferlerini iptal ederek Mısır a döneceğini bildirir. 121 Bunun üzerine Abbas hazineden aldığı yüklü miktardaki mal, para, erzak, silah, v.s. ile, 122 Mısır ın eşrafından topladığı yüksek meblağdaki paralarla, 123 yerine kardeşi Rebia yı bırakarak aynı zamanda babasının kâtibi el Vâsitî yi de yanına alarak 124 Fustat dan ayrılır ve 4 Nisan 879 da Berka ya gider. 125 Abbas ın Berka ya gitmesinden yaklaşık bir ay sonra 30 Nisan 879 da Fustat a gelen 126 Ahmed b. Tolun Mısır kadısı Bekkar b. Kuteybe başkanlığında bir heyeti Berka ya oğlunun yanına gönderir, ayrıca onlarla özel bir mektup da yollar. 127 Ahmed oğlunu affetmek düşüncesiyle geriye çağırmasına rağmen, onunla birlikte Berka ya giden komutanlar isyana teşvik suçundan cezalandırılacaklarını bildikleri için Abbas ı bırakmazlar. 128 O da dönmeyerek gerek Hâricî-İbâdî Berberi kabileleriyle gerekse İfrikiyye deki (bugünkü Tunus) Ağlebilerle mücadelelere girerek (Aralık 879-Ocak 880) burada kendi emirliğini kurma yolunda faaliyetlere başlar. 129 Abbas, Berka ve Trablusgarb bölgeleri ile Ağlebiler e ait topraklarda önceleri kısmî başarılar elde etmişse de, 130 netice de Berberiler ile birleşen Ağlebiler e mağlup olmuş ve Berka ya çekilmiştir. 131 Daha sonra da 6 Şubat 882 de babası Ahmed in 100 bin kişilik ordusu ile yaptığı savaşı kaybederek esir edilmiş ve 14 Mayıs 882 de Fustat a getirilerek hapsedilmiştir. 132 Böylece üç yıl sonra devletin batısı sukûnete kavuşmuştur. Ahmed b. Tolun oğlu Abbas ın isyanını bastırıp Fustat a döndükten sonra, onun üzerine gittiği 6 Şubat 882 tarihine kadar geçen yaklaşık üç yıllık zaman diliminde boş durmamış bir yandan oğlu Abbas ı güzellikle iknâ etmeye çalışırken, diğer taraftan hem Mısır ın imâr işleriyle uğraşmış, hem de Suriye bölgesine karşı yeni bir politika geliştirerek, buradan Hicaz a inmeyi planlamıştır. Böylece Hicaz ı kendine bağlayarak İslâm Dünyası nda etkin bir konuma gelmeyi düşünmüş olmalıdır. Bu düşüncesini uygulamaya koymak için ilk olarak Suriye, Filistin ve Ürdün ün haraç vergilerini toplamak üzere tayin edilen, daha önce Mısır ın mali işlerinden sorumlu Ahmed b. el Müdebbiri etkisiz hale getirdi. Onu görevinden aldı, hapsetti 133 ve mal varlığına el koyarak 600 bin dinarını aldı. 134 Yine bu çerçevede Şam bölgesinde Abbasî hilâfeti adına faaliyetlerde bulunan Musa b. Otamış, Mayıs-Haziran 880 de Ahmed b. Tolun un kölesi Lü lü tarafından mağlup edildi ve esir edilerek Rakka ya götürüldü. Lü lü aynı yıl Haziran- Temmuz ayında da bölgedeki Abbâsiler ve Musa b. Otamış ın oğlu Ahmed ile savaşarak onları yendi ve Bağdad ile Samerra ya püskürttü. Bu şekilde Suriye bölgesinde kendi hakimiyetini kuran Ahmed b. Tolun 880 de bir grup askerini ziyaret görüntüsü vererek gerçekte burada askerî ve siyasî faaliyet göstermeleri amacıyla Mekke ye gönderdi. Ancak aynı yıllarda Abbasiler in doğusunda kurulan Saffâriler Devleti de aynı düşünce ile Sayfa No: 9

10 Mekke ye asker gönderince Ahmed b. Tolun Hicaz bölgesinde istediği sonucu alamadı. 135 Mekke den beklediği sonucu alamayan Ahmed b. Tolun bu defa Şam dan Mısır a dönerken, ordusunun bir kısmını yılları arasında komutanlarının emrinde Bizans sınırına gönderdi. Çünkü Rumlar, Şam Suğurları na saldırılar başlatmış ve pek çok Müslümanı öldürmüşlerdi (879). Bu birlikler başarılı olarak bazı yerleri alıp pek çok ganimet ele geçirdiler. 136 Ayrıca Şam a tayin ettiği kölesi Lü lü, Halep, Hımıs, Kınnesrin, Diyar-ı Mudar ve Rakka yı kontrol ederken, bölgede, Muvaffak adına isyan eden Abdülmelik b. Salih in adamlarından Bekkar b. Seleme yi de yenerek, Tolunoğulları nın hakimiyetini sağlamlaştırmıştır. 137 Yine aynı yıl Ahmed b. Tolun un, Suğur ve Şam nâibi Halef el- Fergânî, Bizans üzerine yaz seferine çıkmış ve pek çok Rum askerini öldürerek yüklü miktarda ganimet almış, böylece Şam ve Suğur bölgeleri de emniyet altına alınmıştır. Bu arada Ahmed, de bağımsızlığın göstergelerinden olan ve tarihte Ahmedî Dinarı denilen sikkeleri darbetti. Bu Abbasî hilafeti tarihinde ilk defa oluyordu. 138 Ahmed b. Tolun artık tam rahatladığını düşünürken, yeni bir gelişme onu yeniden Şam a hareket etmeye zorladı. Çünkü bölgeye gönderdiği kölesi Lü lü isyan edip Ahmed i tanımadığını ilân etti. 139 Bu, Suriye bölgesinin kendi hakimiyetinden çıktığı anlamına gelmekteydi. Bunun yanında bir de Suğur şehirlerinde, Feth b. Hakan ın nâiblerinden Yazman el-hâdim, Tolunoğulları aleyhine Muvaffak lehine faaliyetlere başlamıştı. 140 Tolunoğlu Ahmed, Eylül-Ekim 882 de yerine oğlu Humâraveyh i bırakarak, hapisteki oğlu Abbas ı da yanına alarak büyük bir ordu ile Şam a hareket etti. 141 Dımeşk e geldi. 142 Burada da Tarsus taki huzursuzluklardan haberdar edildi. 143 Tabii ki bu gelişmelerde Muvaffak ın parmağı olmalıdır. Ahmed Tarsus taki valisi Halef el-fergânî ye, Yazman el-hâdim i yakalayıp Dımeşk e getirmesini emrederken, kendisi de Lü lü nün üzerine yürüdü. 144 Lü lü Ahmed in karşısında tutunamayacağını anlayınca Kasım-Aralık 882 de 145 hazineyi de yanına alarak, önce Balis e oradan da Bağdat a Muvaffak ın yanına kaçtı. 146 Ahmed de bu bölgeyi yeniden kendi hakimiyeti altına aldı. 147 Bu arada Tarsus Emiri Halef el-fergânî, Ağustos-Eylül 882 de Yazman ı tutuklayıp hapse attı. 148 Ancak Tarsus halkı buna karşı çıkarak ve Yazman ı kurtarıp Halef i öldürmek isteyince, 149 o da şehirden kaçmak zorunda kaldı. 150 Böylece Tarsus Yazman ın hakimiyetine geçmiş oldu (882). Bu arada Hilafet merkezinde meydana gelen önemli bir gelişme Ahmed b. Tolun un önünü açacak, Muvaffak ın önünü ise kapatacak gibi göründü. Çünkü kardeşi Muvaffak ın yanında şeklen bir halife durumunda olan Mu temid, 30 Kasım 882 de Ahmed b. Tolun a mektup yazarak, kendisini kardeşinden kurtarmasını istedi. 151 Bu fırsatı değerlendiren Ahmed, Mu temid i Mısır a davet etti. 152 Böylece, hilâfet merkezini Mısır a taşıyarak, İslâm Dünyası na hakim olma yolunda halifenin isminden yararlanacaktı. Aynı zamanda, İslâm dünyasında siyasî hakimiyeti eline geçirecekti. Halife, Ahmed in bu teklifini kabul edip Kasım-Aralık 882 de av bahanesiyle Samerra dan ayrıldığında Ahmed, Tarsus üzerine gitmeyi erteleyip onu Dımeşk te beklemeye başladı. 153 Ancak Muvaffak bu gelişmelerden kısa zamanda haberdar olarak el-cezire nâibi İshak b. Kundacık a Mu temid i yakalayıp Bağdad a getirmesini emreder. 154 O da Rakka da Mu temid in önünü keserek ilk önce yanındaki komutanları yakalayıp hapseder, daha sonra da halifeyi alarak Samerra ya götürür (17 Şubat 883). 155 Böylece Ahmed isteğine Sayfa No: 10

11 ulaşamaz. Hilâfet merkezinde ise, Muvaffak, İshak b. Kundacık ı ödüllendirerek ve onu Özel Muhâfız Birliği nin başına getirerek Bağdat tan Kuzey Afrika ya kadar, Mısır daki Tolunoğulları ve Tunus taki Ağlebîler dahil, büyük bir bölgenin valiliğine tayin etmiştir. 156 Ancak bu tayin, tabii ki şekli olmaktan öteye gitmiyordu ve ancak Suriye sınırlarına kadar geçerli olan fiili bir yönetim anlamına geliyordu. Bu gelişme üzerine Ahmed b. Tolun da devletinin bütün ileri gelenlerini ve kadılarını Dımeşk te toplayıp ve Muvaffak ı halifeye isyanla suçlayarak, 157 Mu temid in tarafında yer alınması, Muvaffak ın da veliahdlıkten azledilmesine dâir Mart-Nisan 883 de kadılarından fetvâ istemiştir. 158 Baş kadısı Bekkar b. Kuteybe ve bazı kadılar bu isteğine karşı çıkınca 159 da onu hapsedip, mal varlığını müsâdere etmiş, 160 daha sonra da kendisi Muvaffak ı veliahdlıkten azlettiğini ilân edilerek, hakimiyeti altındaki bölgelerin bütün camilerinde, Cuma hutbelerinde ona lânet ettirmiştir. 161 Buna karşılık Muvaffak da kardeşi Mu temid e, Ahmed b. Tolun un Mısır dan azledilmesi 162 ve Cuma hutbelerinde ona lânetler okunmasına dâir bir ferman çıkartmıştır. 163 Bu gelişmeler Abbasî Devleti ile Tolunoğulları arasındaki husûmeti daha da arttırdı. Muvaffak Mekke de, Kabe de Ahmed b. Tolun un aleyhinde hutbe okutunca 164 bir adım öne geçmiş oluyordu. Ahmed b. Tolun, Muvaffak ile olan bu restleşmesinde başarılı olamayınca, Tarsus üzerine giderek burayı yeniden kendine bağlamak istedi. Şehri kuşattı, 165 ancak gerek Yazman el- Hâdim in iyi müdâfaası gerekse Ahmed in sağlığının bozulması ve mevsimin kış olması sebebiyle 883 yılı Aralık ayı başlarında kuşatmayı kaldırıp Mısır a dönmek zorunda kaldı. 166 Fermâ şehrine ulaştığında hastalığı ağırlaşan Ahmed, 24 Aralık 883 de Fustat a bir gemiyle getirilebildi. 167 Hastalığı sırasında Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler Mukattam Dağı na çıkarak iyileşmesi için duâ ettiler. 168 İbn Zülâk bu konuda şöyle demektedir: "Emir Ahmed b. Tolun şiddetli bir şekilde hasta oldu. (onun hastalanması üzerine) Müslümanlar başları üzerinde Mushafları ile, Yahudiler başlarının üzerinde Tevrat ile, Hıristiyanlar başlarının üzerinde İncil ile, çocuklar başlarının üzerinde levhalar ile ve insanların hepsi ağlayarak meydanlara döküldüler. Emir Ahmed b. Tolun un sağlık ve âfiyete kavuşması için Allah a duâ ile tazarrûda bulunuyorlardı. 169 Ancak Ahmed hastalığa yakalanmasından 10 ay sonra, 10 Mayıs 884 Pazar gecesi vefat ederek Mukaddem Dağı nın yamacına defnedildi. 170 Belevî ile İbn Zülâk, Ahmed b. Tolun un ölümüne yakın şu duâyı yaptığını bildirmektedir: "Ey Rabbim, bir nefes miktarınca senden gafil olan kimseyi bağışla, onu senin yumuşaklığın onurlandırır. 171 A. Humâraveyh Dönemi 1. İlk Faaliyetleri Ahmed b. Tolun un ölümünden sonra, özellikle el-vâsitî nin etkisiyle Humâraveyh henüz 20 yaşındayken 10 Mayıs 884 de Tolunoğulları Devleti nin başına geçti. Esasen Abbas büyük olmasına rağmen, daha önce isyan ettiği için onu kimse istemedi. Humâraveyh ilk iş olarak kendisine karşı çıkabilir düşüncesiyle ağabeyi Abbas ı öldürttü. 172 Ahmed gibi güçlü bir devlet başkanının ortadan kalkması ve yerine tecrübesiz, yaşı küçük bir delikanlının Tolunoğulları nın başına geçmesi Muvaffak ı ümitlendirmiş olmalıdır ki, Musul ile el-cezire nâibi İshak b. Kundacık, yanısıra Küfe ve Anbar nâibi Muhammed b. Sayfa No: 11

12 Divdat Ebu s-sâc, Şam bölgesine akınlar yapmaya başladı. 173 Ayrıca Muvaffak, oğlu Ebû Abbas ı Tolunoğulları nın hakimiyetinde bulunan topraklara vali olarak tayin etti. 174 Her üçünü de Şam bölgesine gönderdi. 175 Bu arada onlar Humâraveyh in Dımeşk nâibini de yanlarına çekmeyi başardılar. 176 Bu gelişmeler üzerine Humâraveyh 5 Haziran 884 de Ahmed b. Muhammed el-vâsitî nin komutasındaki büyük bir orduyu Dımeşk e gönderdi. 177 Yine aynı yıl Temmuz ayında Sa d el-eyser et-türkî komutasındaki bir donanmayı Şam sahillerine yolladı. 178 Fakat bu arada beklenmedik bir gelişme oldu ve Humâraveyh in Şam a gönderdiği el-vâsitî Abbasî sarayına (Mu tezid e) gizlice haber göndererek, onların hemen bölgeyi ele geçirmelerini istedi. 179 Bu onun saf değiştirdiği anlamını taşımaktaydı. İshak b. Kundacık ile Muhammed b. Ebu s-sâc ordularını birleştirip ilk olarak Halep, Hıms, Antakya ve Rakka yı aldılar. 180 Daha sonra Muvaffak ın oğlu Ebu l-abbas ile Şeyzer de bekleyen Humâraveyh in ordusu üzerine yürüdüler ve Mısır ordusunu yenip, Dımeşk i ve Filistin in bir kısmını ele geçirdiler. 181 Bu olaylar esnasında kaynaklarda Ahmed b. Muhammed el-vasiti hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Şam bölgesindeki olayların aleyhine geliştiğini gören Humâraveyh bu defa kendisi 70 bin kişilik bir ordu ile Mısır dan ayrıldı. 182 Onun Mısır dan ayrıldığı sıralarda hilâfet ordusu içinde önemli bir yere sahip olan İshak b. Kundacık ve Muhammed b. Ebu -Sâc, Muvaffak ın oğlu Abbas ile yollarını ayırdı. Gerekçe ise Ebu l-abbas ın onları aşağılaması ve beceriksizlikle suçlamasıydı. 183 Böylece Humâraveyh in karşısında savaşmak üzere 4 bin kişilik Ebu l-abbas ın ordusu kalmıştı. 184 Bu bilgileri nakleden kaynaklarımız, gerek Humâraveyh in adamı iken halifelik tarafına geçen el-vâsitî ni gerekse hilâfet ordusunda iken Ebu l-abbas ı terkeden ve Humâraveyh in karşısında yalnız bırakan İshak b. Kundacık ile Muhammed b. Divdad b. Ebu s-sâc ın karşı istihbarât çalışmalarıyla taraf değiştirdiklerine dâir hiçbir bilgi vermemektedirler. Ancak gelişmelerin gidişatının bizi böyle bir düşünceye sevkettiğini de belirtmemiz gerekmektedir. Humaraveyh ile Ebu l-abbas arasında 6 Nisan 885 de Tavâhin denilen yerde meydana gelen ve aynı adla anılan savaşı önce hilâfet ordusu kazanmış olmasına rağmen, 185 neticede Humâraveyh 30 Ağustos 884 de Mısır a döndükten sonra bölgede yedekte bekleyen Sad el-eyser komutasındaki ordu toparlanarak, Ebu l-abbas ın ordusunu yendi. Ebu l-abbas yanında kalan az sayıdaki ordusu ile bölgede tutunamayıp, Bağdat a döndü. 186 Sad el-eyser, Dımeşk e girerek Tolunoğulları nın hakimiyetini yeniden sağladı. Bunun üzerine Humâraveyh onu Dımeşk valisi olarak tayin etti. 187 Ancak Sad el-eyser, Ahmed b. Muhammed el Vâsitî ile birlikte kısa bir zaman sonra isyan etti ve Humâraveyh i tanımadığını ilân etti. 188 Humâraveyh zamanında TolunoğullarıDevleti nin, Şam bölgesi daima karışıklık içinde olmuştur. Öyle ki buradaki vali, komutanlar devamlı saf değiştirmişler, kendi menfaatlerine göre hareket etmişlerdir. Biraz olsun kendinde güç gören valiler gerektiğinde Tolunoğulları, gerektiğinde Abbasiler in yanında yer almışlar, hatta zaman zaman da her ikisinden de bağımsız olarak bölgelerinde hâkimiyet kurmaya çalışmışlardır. Esasen Sad el-eyser in ayaklanması da bu çerçevede değerlendirilmelidir. Ayrıca el-vâsitî nin de isyanda yer alması, bu olayda onun etkisinin de olduğunu göstermektedir. Yine Humâraveyh in Eylül 886 da Mısır dan çıkması ve Şam a gidip el-eyser i öldürmesi, bölgeyi Haziran 886 da yeniden ele geçirmesi, 189 bu arada İshak b. Kundacık ın el-cezire ve Musul da, İbn Ebu s- Sâc ın Kınnesrin ve Halep te birbirlerine karşı üstünlük ve hâkimiyet yarışına girmeleri Sayfa No: 12

13 sonucunda, daha önce Humâraveyh e karşı Abbasî kuvvetleri olarak savaşan bu iki Türk komutandan, Muhammed b. Divdad b. Ebu s-sâc ın Humâraveyh tarafına geçmesini ve ona tâbi olmasını intaç etti. Humâraveyh ile Ebu s-sâc birlikte İshak b. Kundacık a karşı savaşarak onu yendiler ve Kuzey Mezopotamya, oradan da Samerra ya yakın yerleşim alanlarına kadar geniş bir coğrafya Tolunoğulları nın hâkimiyetine geçti (886). 190 Fakat Humâraveyh in Mısır a dönmesinden kısa bir süre sonra, Ebu s-sâc ile İshak b. Kundacık yine savaşa tutuşmuşlar, İshak yine mağlup olmuştur. 191 İşte bu olay yukarıda bahsedilen menfaatlere göre hareket etmenin bir örneğini daha ortaya çıkarmaktadır. Çünkü yenilen İshak b. Kundacık Mısır a giderek Humâraveyh i tanıdığını ve emrine girmek istediğini bildirmiştir. Ebu s-sâc bu gelişmeden rahatsız olup isyan edince, roller değişmiş İshak ile Humâraveyh Şam a gidip Ebu s-sâc ı mağlup etmişler, onun arkasından takip görevini bu defa Tolunoğulları adına İshak b. Kundacık üstlenmiş ve 23 Ekim 889 da bütün Mezopotamya dahil, Humâraveyh tarafından bölgenin valiliğine atanmıştır. 192 Bu arada Humâraveyh Halep valiliğine de Togaç b. Cuff u tayin etmiştir. İbn Ebu s-sâc da Bağdat a, Muvaffak ın yanına gitmiştir. 193 Bu gelişmeler yaşanırken Abbasi Halifeliği büyük bir korku ve endişeye kapılmış ve sarayın hizmetinde bulunan Türk Faik î, Aralık 886 da Humâraveyh e elçi olarak göndermiştir. 194 Ancak bu gelişme Tolunoğulları için sonun başlangıcı olmuştur. Çünkü gücünün zirvesinde olan Humâraveyh siyaset bilmezliği sebebiyle Abbasiler in oyununa gelmiştir. Esasen yukarıda zikredilen menfaatlere göre saf belirleme politikasını bu defa Abbasî halifeliği uygulamaya koymaktaydı. Muvaffak, halife Mute mid e hazırlattığı bir fermanla Mısır, Şam ve suğurların yönetiminin 30 yıllığına Humâraveyh in idaresine verildiğini bildiriyordu. 195 Fermana halife Mu temid ve halifenin oğlu Ebu l-abbas da imza koymuşlardı. 196 Esasen bu topraklar ve daha fazlası Humâraveyh in hâkimiyeti altındaydı. Tolunoğulları Devleti nin böyle bir fermana da ihtiyacı yoktu. Ancak buradaki tek önemli husus Tolunoğulları nın halifelik nezdinde meşrulaştırılması olabilirdi. İşte Humâraveyh siyaset bilmemesi ve ileri görüşlü olmamasının sonucu olarak İslâm Dünyası nda meşrûlaşmak adına olsa gerek bu fermanı kabul ettiğini ve kendisinden daha zayıf durumda olan Abbasî halifeliğini tanıdığını bildirdi. Aralık 886 da da hâkimiyeti altındaki beldelerde Cuma hutbelerinde Muvaffak a yapılan bedduâları duâya çevirtti. 197 Hilâfet merkeziyle barıştığı kanaatinde olan Humâraveyh, emrine verilen suğur şehirlerinde hâkimiyetini sağlamlaştırmak için, bu şehirlerin valilerine hazineden pek çok hediyeler ve yüklü miktarda para göndermiştir. O bu politikası ile 890 yılında Tolunoğulları Devleti ni en geniş sınırlarına ulaştırmış, fakat devletin hazinesini de boşaltmıştır Tolunoğullarının Zayıflaması 4 Haziran 891 de Muvaffak, Ekim 892 de 200 de halife Mu temid öldü. Muvaffak ın oğlu Ebu l-abbas Mu tezid ünvanıyla halife oldu. Humâraveyh hiç tereddüt göstermeden ona bîat etti. Muvaffak ın ölmeden önce, yukarıda bahsedilen manevra ile hilâfete bağladığı Tolunoğullarını, halife Mu tezid daha da bağımlı hale getirdi. Tabii ki bunda Humâraveyh in basîretsizliği de etkili olmuştu. Esasen Humâraveyh bir yakınlaşma vesilesi ile Abbasîler i kontrol etmek düşüncesindeydi. Ancak tam tersi oldu. Sayfa No: 13

14 Bu yakınlaşma da şudur: Humâraveyh, asıl adı Esmâ olan kızı Katru n-nedâ yı 201 halife Mu tezid e, oğlu Ali ye alması için teklifte bulundu. 202 O böylece halifeliği kendi nüfûzu altına almayı amaçlamıştı. Ancak bu politikasında yanılmaktaydı. Çünkü halifelik çok zayıftı ve sadece dini anlamda sembolik bir liderliği vardı. Humâraveyh in teklifini değerlendiren halife 38 yaşında olmasına rağmen henüz 12 yaşında olan Katru n-nedâ yı kendi nikahına almak istediğini bildirdi. Humâraveyh de bunu kabul etti. 203 Bunun karşılığında halife Mu tezid, Fırat tan Berka ya kadar olan bölgenin yönetimini 30 yıllığına Humâraveyh ve oğullarına bıraktığını belirten bir fermanını 14 Haziran 893 de Mısır a gönderdi. 204 Bu fermana göre Humâraveyh ayrıca babasından beri ödenmeyen Mısır haracının her yılı için 200 bin dinar, 894 yılından itibaren de yıllık 300 bin dinarı halifeliğe göndermeyi kabul etti. 205 Babasının basiretini gösteremeyen Humâraveyh, böylece kendi hazinesini boşaltmaya, halifeliğin hazinesini doldurmaya başladı. Bu arada halife ile Katru n-nedâ nın düğünü 894 de yapıldı. Humâraveyh kızının çeyizleri için devlet hazinesini boşalttı. Rivâyetlere göre bir buçuk milyon dinar harcadı katır yükü ile altınlar, gümüşler, kıymetli taşlarla bezenmiş elbiseler, seçme atlardan oluşan çeyizi Abdullah. b. el-cessas başkanlığında Bağdat a gönderdi. 207 Katru n-nedâ 900 yılında ölünceye kadar halife Mu tezid in nikahında kaldı. 208 Kindî, Makrizî ve İbn Tağrıberdi bu nikahtan sonra Mu tezid ile Humâraveyh arasında dostça ilişkilerin başladığını rivâyet etmelerine rağmen, 209 durumun gerçekte böyle olmadığı ilerleyen zamanda ortaya çıkmıştır. Diğer taraftan Humâraveyh Bizans sınırındaki fetih faaliyetlerine devam etti. O, 20 Eylül 893 de Abbas b. Ahmed i, 210 Eylül 894 de Togaç b. Cuff u Tarsus üzerinden Bizans topraklarına sefere göndermiştir. 211 Onlar bu seferlerinde başarılı olmuşlar bazı ganimetler alarak dönmüşlerdir. 3. Humâraveyh in Öldürülmesi Humâraveyh, başkent babasının kurduğu Kataî şehri olmasına rağmen, Şam da Gaysun Dağı nın yamacına yaptırdığı köşke giderek zaman zaman orada kalırdı. 2 Ekim 895 de bu köşküne gittiğinde, Ocak 896 da bir gece vakti hizmetçileri tarafından başı kesilmek suretiyle öldürüldü. 213 Humâraveyh in öldürülmesi ile ilgili olarak Kindî şu bilgileri vermektedir: "Onun öldürülmesi 8 Ocak 896 Pazar gecesidir. Söylendiğine göre onu Tahir, Lü lü, Nâşî, Sâbûr, Mümâkıd ve Nazif isimli hizmetçileri hepsi bir olarak öldürdüler. Onların (öldürenlerin) başı Fustat a götürüldü ve hapsedildi. Humâraveyh de Fustat a götürüldü ve orada defnedildi. Onun hükümranlığı 12 sene 18 gün sürdü. 214 Görüleceği üzere bu rivâyette Humâraveyh i öldürenlerin isimleri verilmekte, fakat öldürme sebeplerine hiç değinilmemektedir. Ancak bu hususta İbnu l-esîr de yer alan bir rivâyet Kindî nin verdiği bilgileri tamamlar mâhiyette olup şöyledir: "886 Ocak-Şubat aylarında Humâraveyh b. Ahmet b. Tolun yatağında hizmetçileri tarafından öldürüldü. Ölümünden sonra onu öldürmekle itham edilen 20 küsur hizmetçisi de hemen katledildi. Öldürülmesinin sebebi şöyle anlatılır: Bazı jurnalciler kendisine Mısır daki sarayında bulunan câriyelerden her birinin, yine sarayda bulunan hadımlardan birer kişiyi koca edindiklerini ihbar etmişlerdi. Bunu jurnalleyen kimse Humâraveyh e şöyle demişti; eğer bu haberin doğru olup olmadığını öğrenmek istiyorsan câriyelerden birini getir, onu konuşturmaya çalış, itiraf ettiğini görecek ve bu haberin de sıhhatini öğrenmiş olacaksın. Bunun üzerine Humâraveyh bunun doğru olup olmadığını öğrenmek için hemen o anda Mısır daki vekiline haber gönderip derhal kendisine bir grup Sayfa No: 14

15 cariyeyi göndermesini istemişti. Bu arada hizmetçilerden bir grup bir araya gelerek onu öldürmeyi kararlaştırdılar. Çünkü onlar Humâraveyh e nakledilen bu durumun açıkça ortaya çıkmasından korkmuşlardı. Bunun için geceleyin onu yatağında boğazlayıp kaçıverdiler. 215 Bu arada İbrahim b. Ahmed el-mâzerâî 7 Şubat 896 da Dımeşk ten çıkmış ve 11 gün sonra 18 Şubat 896 da Bağdat a varmış, burada Mu tezid e Humâraveyh in hizmetçileri tarafından yatağında başı kesilmek suretiyle öldürüldüğünü haber vermiştir. 216 B. Ebu l-asâkir Ceyş B. Humâraveyh Dönemi Öldürüldüğünde babası ile birlikte Şam da bulunan Ebu l-asâkir Ceyş b. Humâraveyh babasının öldürüldüğü gece 8 Ocak 896 da hemen bîat alarak ve Tolunoğulları nın başına geçti. Ardından da hiç vakit kaybetmeden Mısır a giderek burada da bir bîat merâsimi tertipledi. Fakat Dımeşk te, aralarında İshak b. Kundacık ın oğlu Muhammed, Hakan el- Belhî, Muhammed b. Karadoğan, Muhammed b. Kümüşcür, 217 Togaç b. Cuff un kardeşi Bedr b. Cuff gibi komutanlar Ceyş in başa geçmesini hoş karşılamadılar ve 19 Temmuz 896 da isyan ederek, 218 onu öldürmek istediler. 219 Bu teşebbüslerinde başarılı olamayınca da, onların bir kısmı orduları ile birlikte Tolunoğulları nın hizmetinden çıkarak, halife Mu tezid in yanına gidip onun emrine girdiler. 220 Şam bölgesini terketmeyen Toğaç b. Cuff da, Dımeşk te, Ceyş i tanımadığını ilân etti. 221 Togaç ile birlikte hareket eden Suğur valisi Ahmed b. Togan da ona katıldı. 222 Böylece Şam bölgesi ve Suğur şehirleri Ceyş in hâkimiyetinden çıkmış oldu. Dımeşk teki bu gelişmelerden sonra Mısır da da Ceyş e karşı hareketler başladı. Taberî nin bildirdiklerine göre, özellikle ordudaki Mağribliler, Berberîler, Nasr b. Ahmed b. Tolun un başa geçmesini istiyorlardı. 223 Ali b. Ahmed el-mâzerâî onları iknâ etmeye çalıştıysa da başarılı olamadı. Ceyş bu duruma karşı Nasr b. Ahmed i ve onunla birlikte hareket eden ordusu içinden ve mevâliden olup, kendisine karşı çıkan pek çok kişiyi öldürttü. 224 Ancak Ceyş in çok sayıda adamı öldürtüp kan dökmesi, orduyu ayaklandırdı ve 9 ay 12 gün başta kaldıktan sonra 25 Temmuz 896 da hapsedilip yerine Harun b. Humâraveyh e bîat edildi. Ceyş de bir süre sonra hapiste öldü. 225 C. Harun B. Humâraveyh Dönemi ve Yıkılış 1. Siyasî Olaylar Ceyş in hapsedildiği gün Harun b. Humâraveyh Mısır da bîat alarak Tolunoğulları nın başına geçti. Harun un hükümdar olmasıyla Dımeşk te bulunan Şam bölgesi valisi Togaç b. Cuff, yeniden Tolunoğulları nın hizmetine girdiğini açıkladı. 226 Bu da göstermektedir ki, komutanların Tolunoğulları ndan ayrılması Ceyş in kişiliğinden kaynaklanmaktadır. Harun dönemiyle ilgili olarak kaynaklarda pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Harun un amcasının oğlu olup, İskenderiyye valiliğini yürütmekte olan Rebia b. Ahmed b. Tolun, ordudaki bazı komutanların da teşvikiyle, Tolunoğulları nın başına geçmek düşüncesiyle, Buhayra Berberilerinin çoğunluğunu oluşturduğu ordusuyla Fustat a doğru hareket etti. Ancak Harun un kuvvetleriyle yaptığı savaşı kaybederek, esir edildi. Daha sonra da eski hükümdarlık sarayının önünde 1200 kırbaç darbesiyle öldürüldü. (13 Eylül 897 Salı). 227 Esasen bu kardeş kavgaları ve komutanların kendi bölgelerinde başlarına buyruk olarak hareket etmeleri, artık Tolunoğulları Devleti için tehlike çanlarının çalmaya Sayfa No: 15

16 başladığının göstergesiydi. Ayrıca daha önce Humâraveyh in müsrifçe yaptığı harcamalar hazineyi boşalttığı için maddî güçleri de kalmamıştı. Halife Mu tezid zamanında Mart-Nisan 897 de Tarsus, Tolunoğulları ndan alınarak Abbasilere bağlandı. Bölgede bulunan ve yardıma gönderilen Tolunoğulları komutanları, Ahmed b. Togan, Yusuf b. el-bağmurdî ve İbnu l-yetim, esir edilerek Bağdat a gönderildi. 228 Bu üç komutanın esir edilmesi Tarsus ile aynı zamanda Suğur şehirlerinin de elden çıkması anlamına gelmekteydi. Çünkü onlar Suğur şehirlerinin de komutanlarıydı. Bu arada Mu tezid Tarsus a İbn İhşid i vali olarak tayin etti. 229 O da 898 de gazaya çıkarak İskenderun a kadar olan yerleri fethetmiştir. 230 İbn İhşid 909 da vefat edince yerine Ebû Sabit atandı. 231 Gerek Suğur şehirlerinin elden çıkması, gerekse hazinenin boşalmış olması sebebiyle ordu komutanları da kendi bildiklerini yapmaya başladılar. 232 Onlar ismen devlete bağlı olmalarına rağmen, serbestçe hareket ediyorlardı. Tolunoğulları na bağlılıkları ise, Abbasî halifeliğine karşı kendilerini belli bir ittifakın içinde tutmaları anlamını taşıyordu. Togaç b. Cuff ise, Mısır dan gönderilen Bedr el-hemmâmî ve Hasan b. Ahmed el-mâzerâî elçiliğiyle Harun tarafından yeniden Şam bölgesine tayin edilerek, 897 de valiliği tazelendi. 233 Merkezde ise Ebû Cafer b. Ebbâ, ordunun başkomutanı idi ve Harun u istediği gibi yönlendirmekteydi. 234 Harun dönemindeki diğer olaylara gelince, Mayıs-Haziran 898 de, İbn Kureyş isimli bir kişi etrafına topladığı bir grup ile Tolunoğulları Devletine karşı ayaklandı. O Müslümanları yönetme hakkının Ehl-i Beyt de, yani Hz. Peygamber in soyundan gelenlerde olduğunu iddia etmekteydi. 235 Esasen Mısır daki bu gelişme Kuzey Afrika da yeni kurulan Fatimîler in propaganda çalışmalarından başka bir şey değildi. 236 Kindî nin verdiği bilgiye göre, bu şahıs Mayıs-Haziran 898 de bir Cuma günü kırbaçlanmış ve hapse atılmış, iki gün sonra da ölmüştür. 237 Bu devirde meydana gelen bir başka olayı da Elçibey, Ermeni ve Gürcü kaynaklarına dayanarak nakletmektedir. Bu bilgilere göre halife Mu tezid, Mezopotamya ve Suriye bölgelerini Tolunoğulları ndan almak için, Abbasi Halifeliği ne bağlı olan ve yıllık vergi vermek suretiyle otonom bir şekilde yaşayan Ermeni Krallığı nı kullanmış ve 100 bin kişilik Ermeni-Gürcü ordusu Hilafet adına, 896 da Mezopotamya ya inmiş, burada Tolunoğulları nın Şam valisi Togaç b. Cuff a yenilerek geri çekilmek zorunda kalmıştır. 238 Esasen Nisan 897 de Tarsus ve Suğur şehirlerini alarak bölgede faaliyetlerini yoğunlaştıran halifeliğin, zaten iyi ilişkiler içinde olmadığı Tolunoğulları na karşı, elinde güçlü bir ordusunun olmadığı da dikkate alınarak böyle bir mücâdele yoluna gitmesi düşünülecek bir durum olsa bile, İslâm tarihi kaynaklarında bu savaşla ilgili hiç bir bilginin bulunmaması, olayı eserinde nakleden Elçibey in de şüpheli karşılaması, 239 haberin inandırıcılığını ortadan kaldırmakta veya en aza indirmektedir. Bahse konu olan bütün bu olaylar Tolunoğulları Devleti nin gücünün zayıfladığını artık iyice gün yüzüne çıkarmıştır. Harun da işin farkında olarak, halife Mu tezid e bir elçi göndererek, kendi hâkimiyetini onaylamasını ister. 240 Halife Mu tezid de bu gelişmeyi değerlendirdi ve 898 yılında, Abdullah b. Feth i Mısır a göndererek, onun vasıtasıyla Harun a bir anlaşma imzalattı. Mu tezid Harun un hâkimiyetini meşrûlaştırmak için, Halep ve Kınnesrin i kendisine aldı. Ayrıca yıllık 450 bin dinar vergiyi de halifeliğe göndermesini ister. Harun bu şartların tamamını kabul etti. 241 Böylece Tolunoğulları 897 de kaybettiği Suğur şehirlerinden sonra Halep ve Kınnesrin i de Abbasilere bırakıyordu. Anlaşma Mayıs- Sayfa No: 16