HALK HİKAYELERİ EDB205U

Transkript

1 HALK HİKAYELERİ EDB205U 0 KISA ÖZET

2 DİKKAT Burada ilk 4 sahife gösterilmektedir. Özetin tamamı için sipariş veriniz 1

3 1. ÜNİTE: HALK HiKÂYESİ HALK HiKÂYESi NEDiR? Destan, masal, efsane ve fıkra gibi anlatmaya dayalı türlerden olan halk hikâyelerinin Türk halk edebiyatı içinde önemli bir yeri vardır. Hikâye kelimesi ilk defa IX. yüzyilda al- Cahiz tarafından kullanılmıfltır. Kelime, genel olarak anlatma, benzetme, tarih, destan, kıssa, masal, rivayet anlamlarına gelir. Nazım ve nesir olarak karışık bir yapı gösteren ve hacim bakımından uzun olmasıyla da diğer halk anlatılarından kolaylıkla ayrılabilen halk hikâyeleri, Türk halkının kültür değerlerini bünyesinde toplayan önemli türlerden birisidir. XVI. yüz- yıldan günümüze gelene kadar toplumun çeşitli kesimlerinin ilgisini çeken bu metinlerin konusu sevgi ve kahramanlıktır. Bazen de bu iki konu bir hikâyede birlikte yer alabilmektedir. Bazı araştırıcılar, Doğu Anadolu Bölgesi nde serküştte, Çukurova da bozlak adı verilen hikâyeli türküleri de halk hikâyeleri içerisinde ele almışlardır. Bunlara şiirsiz kara hikâyeler ile koçakların maceralarını konu alan metinleri de eklememiz gerekmektedir. Hikâye kavramı başlangıçta Arapçada kıssa ve rivayett anlamlarında kullanılmıştır. Daha sonra eğlendirmek amacıyla taklid anlamında görülürse de, hikâye gerçek veya hayalî olayların, maceraların özel bir üslupla nakil veya tekrarı demektir. Kol: Hikâye, destan gibi türlere ait farklı bölümlere verilen ad. Meddah: Seyirlik halk oyunlarının ortak öğelerinden bir bölümünü hikâyecilik hünerlerine katan ve böylece, hikâye anlatmasına tek ve canlı aktörlü bir oyunun niteliklerini kazandırma çabasında olan sanatçıya verilen ad. 2 Masal: Metni gerçeklikten uzaklaştıracak nitelikte olağanüstülükler içeren, başlangıç, bitiş ve ara sözlerinde tekerlemeden de yararlanılan, düz yazı biçimdeki kısa kurgusal anlatı. HALK HİKÂYELERİNİN ÖZELLİKLERİ Halk hikâyeleri çeşitli açılardan incelenebilir; ancak bunların en önemlileri aşağıda sırayla ele alınacaktır. Şekil Özellikleri: 1. Halk hikâyeleri, nazım, nesir karışımı anlatmalardır. Bu yönüyle diğer halk anlatmaları olan masal, efsane ve fıkradan kolaylıkla ayırt edilebilir. Her ne kadar masal metinleri arasında, çok az da olsa, manzum kısımlar varsa da, bunlar halk hikâyelerinin yanında çok zayıf kalır. Halk hikâyelerindeki tasvirlerle duygusal olarak düşük yoğunluktaki kısımlar mensur olarak anlatılır. Duygu yoğunluğunun arttığı yerler ile konuşmalar ise ge- nellikle şiirlerle dile getirilir. Manzum parçalar büyük ölçüde hece vezniyle söylenir. 7, 8, 11, 14 ve 15 li hece ölçüsüyle karşılaştığımız bu şiirlerin vezin çeşitliliği anlatıcının ustalığından kaynaklanmaktadır. Usta anlatıcılar daha çok 7, 8 ve 11 heceli şiirlere ağırlık verirler. Halk

4 hikâyesi anlatma geleneği Doğu Anadolu ya özgü olup başka bölgelerimizde daha az görülür. Anlatıcı, halk hikâyesinin aslında yer alan türkülerin veya şiirlerin dörtlükleri arasına bir mâni yahut sekiz heceli başka türkü veya şiirin dörtlüklerini ekleyebilir. Efsane: Anlatıcı ve dinleyicileri tarafından gerçek olduğuna inanılan ya da gerçekliği konusunda şüphede kalınan bir olay, durum, bilgi ya da kişiyi konu edinen kısa, konuşma dilinde anlatı. Fıkra: Konusunu yaşamdan alan, bir sonuç çıkarma amacında olan, yoğun bir anlatıma sahip, güldürü unsurları içeren kısa düz yazı biçimindeki anlatı. Karavelli: Halk hikâyelerinin anlatıldığı hikâyeler arasında yer verdiği kısa, mensur, ibret verici veya güldürücü hikâye. Duvaggapma: Halk hikâyelerinin sonunda âşık ve maşuğun kavuşturulmasından sonra söylenen genellikle muhammes ve müseddes türünde şen, şakrak neşeli güzellemelere verilen ad. Peşrev; Peşrev: Halk hikâyesi anlatmaya başlamadan önce söylenen mensur ve manzum parçalara verilen ad. Selçuk: Saz meclislerinde âşığın kendi şiirlerini okumadan önce yahut bir hikâyeyi anlatmaya başlamadan önce şkrî, mistik hatta didaktik tarzda söylediği manzum ürün. Sersuhane: Saz meclislerinde âşığın kendi şiirlerini okumadan önce yahut bir hikâyeyi anlatmaya başlamadan önce şkrî, mistik hatta didaktik tarzda söylediği manzum ürün. 2. Halk hikâyelerinin girişinde, masallardaki kadar olmasa bile, kalıplaşmış sözler de görülür. Bunların yazılı kaynaklarda daha belirgin şekilde görülmelerine karşılık anlatmalarda daha az yer verilir. Bu kalıplaşmış sözlerin ustalıkla yerli yerinde kullanılabilmesi anlatıcının ustalığıyla orantılıdır. 3. Halk hikâyelerinin dili sözlü anlatmalarda sade, anlaşılır olmasına karşılık, yazıya aktarılmış metinlerde daha ağırdır. Sözlü kaynakların dil özelliklerinde, an- latıldığı coğrafyanın ağız özelikleri öne çıkarken yazılı kaynaklarda dönemine uy- gun bir anlatım vardır. 4. Halk hikâyelerinin giriş kısmına hikâyenin aslında olmayan parçalar eklenebilir. Bunlar bölgelere göre farklı adlar altında (selçuk, peşrov, sersuhane) söylense de işlevleri aynıdır. 5. Yazma ve basma kaynaklardaki halk hikâyelerinin uzun olmasına karşılık, kaynak kişilerin anlattığı halk hikâyeleri daha kısadır. 6. Halk hikâyelerindeki güzel ve çirkin tasvirlerinin dili Arapça ve Farsça tamla- malarla süslü bir dil olup oldukça da ağırdır. Ancak sade bir dille söylenenleri de görülür. Zaman zaman tekerleme özelliği gösteren bu metinler, seci ve aliterasyonlarla süslenmiştir. 7. Halk hikâyelerinde kahramanların hareketleri, bir yere gidişleri, bir olaydan başka bir olaya geçişleri ve uzun zamanı kısaca ifade etme, vb. gibi olaylar kalıplaşmış 3

5 sözlerle ifade edilir. 8. Halk hikâyesi metinleri içinde, kıssadan hisse almak, konuyu daha iyi anlatmak gibi amaçlarla diğer halk edebiyatı ve halk bilimi ürünlerinin örneğine bolca rastlanabilir. Sersuhane: Sazmeclislerinde âşığın kendi şiirlerini okumadan önce yahut bir hikâyeyi anlatmaya aşlamadan önce şkrî, mistik hatta didaktik tarzda söylediği manzum ürün. Tayyi zaman ve tayyi mekân: Daha çok ermişlerin geçmiş, gelecek ve şimdiki zamanda yolculuk etmesi, uzun mesafeleri kısa sürede gitmesini ve mekânı ortadan kaldırarak aynı anda birden fazla yerde görünmesini ifade eden olağanüstü eylem. Mezarda gül bitmesi: Halk hikâyeleri (Tahir ile Zühre, Arzu ile Kamber, Ferhat ile şirin)nde dünyada kavuşamayan kahramanların mezarlarından kırmızı ve beyaz gül bitmesi ve tam kavuşacakları sırada cadıyı temsil eden karaçalının arada çıkması ve onların kavuşmasını engellemesi. A. Masal ve Efsane: Masal, örneğin kıssadan hisse çıkarmak amacıyla hikâyenin içine yerleştirilebilir. Örneğin, Erzurumlu Meddah Behçet Mahir, Eşref Bey hikâyesinde çok bilinen bir hayvan masalını anlatır. Efsanelerimizde önemli bir yeri olan tayyi zaman ve tayyi mekân motişni Kerem ile Aslı, Tahir ile Zühre ve Âşık Garip hikâyelerinde de bulmaktayız. Bu etkileşimin ters yönlüsü de söz konusudur. Örneğin, halk hikâyeleri içerisinde nemli bir yeri olan Ferhat ile şirin, Arzu ile Kamber, Tahir ile Zühre hikâyelerinin sonuç bölümlerinde karşılaştığımız mezarda gül bitmesi motiş bugün efsaneler içerisinde değerlendirilmektedir. 4 B. Dualar: Halk hikâyesi anlatıcıları sık sık dua (alkış)lardan yararlanırlar. Bu tür dualar fertler için yapıldığı gibi, geneli de konu almaktadır. C. Atasözleri: Halk hikâyeleri atasözleri için önemli bir kaynaktır. Bugün halk hikâyesi metinleri arasında binlerce atasözü tespit edilmiştir. Halk hikâyelerinde atasözleri daha çok eğitici konular işlenirken verilir. Arayan Tanrısın da bulur belasın da bulur. Yahu bizim atdığımız daş gurbağayı ödemir. İçerik Özellikleri 1. Halk hikâyelerinin konuları genellikle aşk (Ercişli Emrah, Arzu ile Kamber, Tahir ile Zühre, vb.) ve kahramanlık (Köroğlu, Kaçak Nebi, vb.)tır. Bazen de iki konu birlikte işlenmiştir (Kirmanşah, Yaralı Mahmut, şah İsmail, Bey Böyrek, vb.). 2. Halk hikâyelerinde anlatılan bazı olayların tarihle çok yakın ilişkisi vardır. Köroğlu hikâyelerinde celali ayaklanmalarının; Ercişli Emrah ile Selvihan hikâyesinde Şah oğlu Abbas ın Van Kalesini kuşatmasının; Yaralı Mahmut hikâyesinde istanbul Padişahı nın Gence ye yaptığı seferin izlerini bulabilmekteyiz. 3. Halk hikâyeleri gerçek olmanın yanında olağanüstülüklerle de süslenmiştir. Konuyu örneklendirecek olursak; Köroğlu nun su üzerindeki üç köpüğü içmesi üzerine şairlik, kahramanlık ve ölümsüzlük özelliklerini kazanması.

6 4. Kahramanlar genellikle ailenin tek çocuğu olup olağanüstü bir şekilde dünyaya gelir. Sevgi konusunu işleyen halk hikâyelerinde padişah ve vezirinin çocuğu olmaz. Gurbete çıkarlar, dinlenmek ve ibadet etmek için bir subaşında dururlar, iki rekât namazın ardından dervişle (Hazreti Hızır, pir) karşılaşırlar. Onun verdiği elmanın yenilmesiyle kadın hamile kalır ve dokuz ay sonra çocukları olur. Padişah ve vezirinin çocukları zeki olmalarının yanında, herkesin dikkatini çekecek derecede güzel ve yakışıklıdırlar da. Ayrıca padişah ve vezirin başka çocukları da olmaz. Bu sebepten gerek halk hikâyesinin kadın kahramanı, gerekse erkek kahramanı biricik kız ve biricik oğuldurlar. Kerem ile Aslı, Tahir ile Zühre, Emrah ile Selvihan, vb. gibi. A. Bade içme yoluyla âşık olma: Türk dünyası anlatmalarının tamamında görülmektedir. Bade (buta, bota) içme âşıklık ve halk hikâyeciliğinin dışında şaman ve destancı olmada da görülmektedir. Konuyla ilgili ilhan Başgöz ün değerlendirmesi şu şekilde özetlenebilir: 1. Uykuya yatma. 2. Rüyada pir elinden dolu (buta, bade) içilme. 3. Bayılma, ağızdan köpükler saçılma. 4. Müzik aletinin sesinin duyulması üzerine ayılma. 5. Destan veya şiir söylemeye başlama. Anadolu sahası araştırıcıları bade içme motişni dört ana başlık altında değerlendirmişlerdir: 1. Hazırlık safhası: Âşık ve maşukun bade içmeden önceki (âşık olmadan önceki) durumunun ele alınması. 2. Rüya: Bir yerde (çeşme, harman, mezarlık) uyuma, pir (aksakallı ihtiyar, derviş, Hazreti Hızır) elinden üç bade içilmesi. 3. Uyanış: Baygın vaziyette yatan kahramanın saz sesini duyunca uyanması. 4. ilk deyiş: Âşığın rüyada olanları şiirle ifade etmesi. Bade içmenin iki çeşidi vardır. Eğer hikâyeci, anlatmasında kahramanlık temasını işleyecekse er dolusu bade içirilir. Bunun pek fazla örneği olmayıp Anadolu sahasında Köroğlu nun bu çeşitten bade içtiği düşüncesi yaygındır. Halk hikâyesi anlatıcısı, kahramanları birbirine âşık edecekse bu durumda pir dolusu bade içirilmektedir. 5 Bade: Rüyada içildikten sonra insanlara şiir söyleme yeteneğini kazandıran manevî bir içki. Âşıkların bir kısmı bunu dolu olarak adlandırır. Er dolusu: Rüyasında içen kişiye, âşıklığın yanında kahramanlık özellikleri de kazandıran bade. Pir dolusu: Rüyasında içen kişiye, şiir söyleme yeteneğini kazandıran bade. Kişiyi bir güzele meftun eden badedir. Bundan içen, sevgilisi için bütün varını terk eder. Ona kavuşmak içi, yıllarca dağ bayır dolaşır, çeşitliçilere maruz kalır. Badeyi; üçler, yediler, kırklar, Hazreti Hızır, Hazreti Ali, Hazreti Peygamber içirmektedir. Rüyada sıvının dışında, bir dilim portakal, elma, turunç da verilmektedir. Mesela Erzurumlu Temel Turabî bir dilim portakalı yedikten sonra âşık olmuştur. Bade içildikten sonra halk hikâyesi kahramanlarında gözle görülür değişiklikler oluşur.

7 B. Aynı evde büyüyen kahramanlar kardeş olmadıklarını öğrenince birbirlerine âşık olurlar: Dervişin verdiği elmanın yenilmesiyle dünyaya gelen padişah ve vezirin çocukları başlangıç itibariyle birbirlerini kardeş zannederler. Ancak arabozucu bir tip olan cadının gençlere kardeş olmadıklarını açıklaması üzerine bunlar birbirlerine karşı ilgi duymaya başlarlar. Bunun üzerine kız saraya hapsedilirken erkek sürgün edilir. Arzu ile Kamber, Tahir ile Zühre hikâyelerinde bu tür âşık olmanın örnekleri görülmektedir. C. İlk görüşte âşık olma: Halk hikâyeleri kahramanları arasında gördüğümüz bir başka âşık olma özelliğidir. Genellikle ava giden delikanlı ilk defa karşılaştığı kıza âşık olmaktadır. Şah ismail hikâyesinde Şah ismail, Cihan ve Abdullah hikâyesinde Abdullah, Hurşit ile Mahımihri hikâyesinde Hurşit av alanında gördükleri kızlara (Gülizar, Cihan, Mahımihri) âşık olmaktadırlar. Ç. Resim görerek âşık olma: Bu yolla âşık olmaya halk hikâyelerinde daha çok rastlamaktayız. Bezirgân veya dervişin gösterdiği resimdeki kızı gören genç, anında kendisinden geçer ve bayılır. Bunun üzerine hekimler çağırılır, fakat onun derdi hekimlik değildir; o gördüğü resme âşık olmuştur. Bu motiş daha çok Köroğlu kollarında görmekteyiz. 6. Destan ve masalda olduğu gibi, halk hikâyelerinin de özel anlatıcıları vardır. Masal anlatana masal anası, masal ninesi; destan anlatana, destancı, ırcı, yırcı; halk hikâyesi anlatanlara hekâtçı, meddah, âşık gibi adlar verilmektedir. 7. Hikâyenin bazı bölümlerinde dinleyiciler (okuyucular) için yapılan dualar vardır. Halk hikâyelerinde ferdî yapılan duaların yanı sıra geneli içeren dualar da bulunmaktadır. Bunlar hikâyenin başında, ortasında ve sonunda karşımıza çıkmaktadır. Masal anası, masal ninesi: Masal anlatanlara verilen ad. 6 Hekâtçı: Hikâyeci âşık, hafızasında hikâye olan veya hikâye tasnif edebilen âşığa verilen ad. 8. Kahramanların en büyük yardımcısı, Hazreti Hızır dan sonra binitleri olan attır. Halk hikâyelerinde Hızır daha çok darda kalındığı anda kahramanlara yardım eder. At ise bütün halk hikâyelerinde erkek kahramanla kardeş gibidir. Atın dünyaya gelişi ile kahramanın doğumu arasında paralellikler vardır. Hazreti Hızır (derviş, pir, ak, sakal) ın verdiği elmayı çiftler yerken kabuğunu da ahırdaki kısrak yemektedir. Böylece doğacak kahramanla birlikte onun biniti de doğuma hazırlanmaktadır. Bu atların bazılarının özel adları vardır: Karakaytaz: Kirmaşah ın atı. Kır ve Doru Atlar: Köroğlu nun atı. Düldül: Hazreti Ali nin atı. Aşkar: Battal Gazi nin atı. Siyah At: Kamber in atı. Kamertay: şah ismail in atı. Bengiboz: Bey Böyrek in atı vb. 9. Kahramanlar bazen insan dışındaki varlıklarla da konuşurlar. Kerem ve Sofu, Isfahan dan başlayıp Halep te sona erdirdikleri yolculuklarında her tipten insanla (kadın, erkek, çocuk) söyleşirler. 10. Halk hikâyelerin büyük bir kısmı yaşamış veya yaşadığı rivayet edilen âşıkların hayatlarını konu almaktadır. Tahir, Kerem (Kerem Dede), Garip, Tufarganlı Abbas, Gurbanî, Emrah, Valeh, Karaca Oğlan ve Sümmanî bu âşıklardan sadece birkaçıdır. Hikâyeci, âşıklarla ilgili duyduğu hikâyelerine yeni unsurlar da ekleyerek bunları nazım-nesir karışımı olarak dinleyiciye sunarlar.