Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz.

Transkript

1 1

2 Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz. 2

3 Doç. Dr. Orhan YILMAZ 1962 doğumlu yılında Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü nü bitirdi yılında University of Aberdeen de yüksek lisans, 2007 yılında Ankara Üniversitesi nde doktora çalışmasını tamamladı. Halen öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir. Yayımlanmış Kitapları 1. Kangal Köpeği (2003, 2004, 2005, 2008) 2. Her Yönüyle Tokat Zile Küçüközlü Köyü (2004) 3. Zile İsyanı (2005, 2014) 4. Şair Esi Köylü Ürfet Pehlivan (2005) 5. Turkish Kangal (Karabash) Shepherd Dog (2007) 6. Zileli Halil Yalçınkaya (2008) 7. Le Chien Karabash (2008) 8. Sıraçlar (Beydili Alevi Türkmenleri) (2009) 9. Sünni Gözüyle Alevilik-Kızılbaşlık-Bektaşilik (2009) 10. Kelleci Efo (2009) 11. Sezar ile Farnake nin Zile Savaşı (2010) 12. Çakır (Bir Hain! Çerkez Ethem Analizi) (2010) 13. TürkischerKangal (Karabasch) Hirtenhund (2010) 14. Kangal (Karabash) Cane Da Pastore Turco (2011) 15. At, Eşek, Katır Terimleri Sözlüğü (2011) Soruda Köpek Yetiştiriciliği (2011) 17. Domesticated Donkey (2012) 18. Güvercin Terimleri Sözlüğü (2012) 19. Atçılık (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) (2012) 20. Güvercin Terimleri Sözlüğü (2012) 21. Zileliyiz Dediler (2013) 22. Kafesteki Çocuk (2013) 3

4 Veni Vidi Vici Yayınları: 12 Atçılık (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) Yrd. Doç. Dr. Orhan YILMAZ ANAHTAR SÖZCÜKLER - Key Words At ırkları, Türk kültürü, don, nişane, yürüyüş çeşitleri Horse breeds, Turkish culture, coat colour, marking, horse gaits Bu kitabın yayın hakkı Veni Vidi Vici Yayınevi ne aittir. İzinsiz kopye edilemez ve kullanılmaz. Kaynak göstermek şartıyla alıntı yapılabilir. 1. Baskı: 2012 ISBN: Kapak fotoğrafı: Erzurum, Ilıca dan Türk Arap Atı (Doç. Dr. Orhan YILMAZ) Baskı: Dijital Baskı (Konak Kırtasiye, Ankara) Veni Vidi Vici Yayınevi ZİLE 4

5 ATÇILIK (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) Doç. Dr. Orhan YILMAZ Veni Vidi Vici Yayınevi ZİLE 5

6 Doktora danışmanım Prof. Dr. Mehmet ERTUĞRUL a 6

7 İÇİNDEKİLER Önsöz Bölüm 1 - AT Atın evcilleştirilmesi Atın zoolojik tanımı Atın bazı tür özellikleri Atların sınıflandırılması Vahşi Atlar ve At Yılkıları Bölüm 2 - AT ve TÜRK Günümüzde at At damgaları Bölüm 3 - BAŞLICA DÜNYA AT IRKLARI Arap Atı İngiliz Atı Minyatür Atlar Soğukkanlı Atlar Bölüm 4 - TÜRK HİNTERLANDI AT IRKLARI Akhal-Teke Atı Başkurt Atı Bosna-Hersek Atı Deliboz atı Don Atı Girit atı Hazar Atı Irak Atı Kabartay atı Karabağ Atı Karabair Atı Kırgız Atı Türkmen Atı Yakut Atı Yomud Atı

8 Bölüm 5 - TÜRKİYE AT IRKLARI Alaca At Anadolu Yerli Atı Ayvacık Midillisi Canik Atı Çamardı Kulası Çukurova Atı Doğu Anadolu Atı Hınısın Kolu Kısası Karacabey Atı Karacabey Nonius Atı Karakaçan atı Malakan Atı Trakya Atı Türk Arap Atı Türk Haflinger Atı Türk İngiliz Atı Türk Nonius Atı Türk Rahvan Atı Uzunyayla (Çerkez) Atı Bölüm 6 - ATLARDA DON KALITIMI Temel Renk Genleri (Basic Colour Genes) Siyah/Kırmızı Renk Geni (E Extension Gene) Siyah/Kahverengi Renk Geni (B Black Gene) Modifiye Edici Genler (Modifier Genes) Siyah Pigmentin Dağılımını Sınırlayıcı Gen Pigment Salınımı Önleyici Gen (W White Gene) Kırlaştırma Geni (G Grey/Gray Gene) Kırçıllık Geni (Rn Roan Gene) Leopar Deseni Geni (Lp Appaloosa Gene) Alacalık Genleri (Coloured Genes) Renk Açıcı Genler (Dilution Genes) Krem Renk Geni (C Cream Gene) Boz Renk Geni (D Dun Gene) Şampanya Renk Geni (Ch Champagne Gene) Gümüş Yele Geni (Z Silver Dapple Gene) Mantar Renk Geni (Mushroom gene) Diğer Modifiye Edici Genler Renk tonu genleri (Shade genes) Renk koyulaştırıcı (İsli ton) geni (Sooty gene)

9 Renk soluklaştırıcı gen (Mealy/Pangare gene) Benek ve leke genleri (Spot genes) Beyaz kuyruk genleri Kaplan postu geni (Brindle gene) Lepiska geni (Flaxen gene) Porsuk surat geni (Badger face gene) Don Genotipi Belirleme Bölüm 7 - AT DONLARI Temel Donlar (Base Coat Colours) Yağız (Black) Koyu parlak yağız (Black/Raven black) Donuk yağız (Dominant jet black) Kirli yağız (Smokey black) Al (Chestnut / Sorrel) Kestane al (Chestnut) Kızıl al (Sorrel) Modifiye Donlar (Modified Coat Colours) Doru (Bay) Kestane doru (Mahogany bay) Yanık kestane doru (Black bay) Kiraz doru (Blood red bay) Açık doru (Light bay) Siyah-Taba renkli doru (Seal Brown) Benekli doru (Cleveland bay) Baskın Beyaz (Dominant White) Kır (Grey/Gray) Demir kır (Iron/Rose grey) Elma kır (Dapple grey) Bakla kır Sinekli kır (Fleabitten) Karyağdı kır Pamuk kır Kırçıl (Roan) Kırmızı kırçıl (Red roan) Gök kırçıl (Blue roan) Doru kırçıl (Bay roan) Leopar Deseni (Appaloosa) Blanket Leopard Few Spot Leopard

10 Snowflake Varnish Roan Frost Alaca (Coloured) Tobiano Overo Tovero Rengi Açılmış Donlar (Diluted Coat Colours) Palomino (Palomino) İsli palomino (Sooty palomino) Kızıl palomino (Red palomino) Altın palomino (Golden palomino) Kremello (Cremello) Kula (Buckskin) Açık kula (Crypto-buckskin) Koyu kula (Sooty buckskin) Perlino (Perlino) Boz (Dun) Düz clay bank boz (Uniform clay bank dun) Koyu clay bank boz ( Dark clay bank dun) Fare bozu (Grulla/Slate dun/mouse dun) Kırmızı boz (Red Dun) Gümüş yele (Silver Dapple) Şampanya (Champagne) Adi şampanya (Classic champagne) Amber şampanya (Amber champagne) Altın şampanya (Gold champagne) Fildişi şampanya (Ivory champagne) Mantar (Mushroom) Diğer Modifiye Donlar (Miscellaneous Modified Colours) Porsuk surat (Badger Face) Koyu benekli (Bend or spots) Birdcatcher lekesi (Birdcatcher spots) Chubari lekesi (Chubari spots) Kırmızı omuz nişanesi (Bloody shoulder markings) Lekeli (Manchado) Kaplan postu (Brindle) Kokarca kuyruk (Rabicano) Beyaz kuyruk (Gulastra plume) Yabani tip (Pangare) Sisli (Sooty)

11 Mermer (Lacing) Mürekkep lekesi veya pati izi (İnk spots/ paw prints).. 78 Bölüm 8 - AT NİŞANELERİ Alın nişaneleri Burun Üstü Nişaneleri Akıtma Abraş Bacak Nişaneleri Vücut Nişaneleri Tırnak Nişaneleri Kötü Nişaneler Bölüm 9 - ATI TANIMAK Vücut özellikleri Üreme özellikleri Huy özellikleri Dişten Yaş Tayini Bölüm 10 - İYİ AT NASIL SEÇİLİR? Bölüm 11 - AT NASIL BESLENİR? Bölüm 12 - AT BAKIMI NASIL YAPILIR? Bölüm 13 - AT NASIL NALLANIR? Bölüm 14 - ATLARDA YÜRÜYÜŞ ÇEŞİTLERİ Adeta (Walk) Tırıs (Trot) Eşkin (Canter) Dörtnal (Gallop) Rahvan (Pace/Rack) Marş Yürüyüşü (Ambling) Ata Öğretilen Yürüyüşler Yürüyüş Kusurları Bölüm 15 - AT YARIŞLARI VE GELENEKSEL TÜRK AT OYUNLARI Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde At Yarışı ve Oyunları Türkiye de At Yarışı ve Oyunları

12 Bölüm 16 - BİNİCİLİK Binicilik sporunun tarihsel gelişimi Binicilik Bölüm 17 - AT HASTALIKLARI VE TEDAVİSİ Mikrobik Hastalıklar Akut Karaciğer Yetmezliği At Çiçeği Hastalığı At Frengisi (Dourine) Hastalığı At Vebası Corium Ungulae Equine Viral Arteritis Hiperlipemi Kolelitiasis Kronik Aktif Hepatitis Kronik Karaciğer Yetmezliği Leptospirozis Hastalığı Protozoal Myeloensafalitis Ruam Kalıtsal Hastalıklar Abrasi Anal atresia (Anüs tıkanıklığı) Aniridi Atresia coli (Kolon tıkanıklığı) Bağışıklık Sistemi Hastalığı Boynuzluluk Cryptorchidism Çarpık Boyun Eksik Epiteliogenezis Geyaz Gen (W) Hastalığı Hemolytic icterus Hemofili Hydrocephalus Melanom Ön Bacak Tutukluğu Tay Ataksisi Sonsöz Kaynaklar

13 ÖNSÖZ At yetiştirme konusu, yaklaşık sene öncesi zootekninin önemli konularından biri olmuştur. Zaman içerisinde sanayileşmedeki gelişmeler ve buna bağlı olarak neredeyse atın dörtte biri büyüklükteki bir motorun atın gücüne eşdeğer olması, refahın artmasıyla at bakımının zor gelmesi gibi sebeplerle önemini yitirmeye başlamıştır merhum hocamız Prof. Dr. Orhan Düzgüneş in Türk Köylüsü İçin Atçılık kitabı, roman lezzetinde yazılmış ve çok değerli bilgilerle mücehhezdir yılında merhum Ord. Prof. Dr. Kadri Bilgemre hocanın At Yetiştirmek isimli ve 1962 yılında merhum Prof. Dr. İbrahim Yarkın hocamızın Atçılık isimli kitapları tek tırnaklılarla ilgili neredeyse ne ararsan, bulursunuz ciddiyetinde eserlerdir. Bu eserlerin tamamını günümüz Türkçe siyle yeni nesiller de anlayabilirler. Merhum hocalarımız, bilgileri yanında Türkçe yi kullanma konusunda da ne kadar mahir olduklarını da ispat etmişlerdir. Daha sonra bu alanda Veteriner Prof. Dr. Rafet Arpacık hocamızın At Yetiştirme isimli eseri 1996 yılında neşredilmiştir. Atın ve at yetiştiriciliğinin 1990 lı ve 2000 li yıllarda yeniden rağbet görmesi, beni Belki zootekni bölümünden mezun bir zootekniste bir iş kapısı açılır ümidiyle bölüm kurulunda At Yetiştirme dersi konulsun şeklinde bir teklife zorladı ve bu kabul gördü. Zootekni bölümlerinin programları üzerinde yapılan düzenlemelerle ders kaldırılmıştı. Ancak 2010 yılında yeniden programa kondu. Dersin hocası olarak bende zootekni öğrencilerine faydalı olur düşüncesiyle bir ders notu hazırladım. Ancak beni tatmin etmedi. Bu arada Dr. Orhan Yılmaz hayvan yetiştirmede zootekninin dışına itilmiş konulardan çoban köpekleriyle ilgili bir doktora çalışması yaptı. Devamında çok yetenekli olan bu arkadaş, yeteneklerini kanıtlarcasına peş peşe çalışmalar yapmaya başladı. Neredeyse Anadolu yu karış karış dolaşarak köpekler, atlar, eşekler, katırlarla ilgili çalışmalar yapmaya, derlemeler yayınlamaya başladı. Bu gayretler ben de bu alanların geçmişte olduğu gibi sahibini bulduğunu söyleme cesaretini göstermemi sağladı. Bana göre Dr. Orhan 13

14 Yılmaz, geçen zamanı geri getirircesine bir gayretle zootekni bilim camiasına kendini af ettirmeye çalışmaktadır. Kabiliyetlerini, cesaretini, potansiyelini geçmişte bu camiadan esirgemiş, ancak yıllar sonra aramıza katılmıştır. Bu konudaki tek üzüntüm Dr. Orhan Yılmaz ın akademik hayata geç intisap etmiş olmasıdır. Kendisine aramıza hoş geldin diyor ve yazdığı bu kitabın zootekni camiasına ve at dostlarına faydalı olacağını ümit ediyorum. Prof. Dr. Saim BOZTEPE 14

15 Bölüm 1 - AT 1.1. Atın evcilleştirilmesi Türk ile özdeşlemiş olan atın evcilleştirilmesi, insanlık tarihinde en az ateş veya tekerliğin icadı kadar önemli olmuştur, Bilim adamlarınca genel kabul gören inanışa göre, M.Ö yıllarında Orta Asya da Türkler tarafından evcilleştirilmiştir. Fransız ilim adamı Buffen e göre ise at yaklaşık M.Ö yıllarında Türkler tarafından evcilleştirilmiştir. Koppers ise atın Türkler tarafından evcilleştirilmesi ile atlı çoban kültürünün ortaya çıktığını ve insanlık tarihinin bugüne gelmesinde, Türklerin atı evcilleştirmesinin büyük yeri olduğunu savunmaktadır. Flor, Türklerin atı evcilleştirdiğini ve insanlığın hizmetine soktuğunu iddia etmektedir. Schmidt ise atın Türkler tarafından evcilleştirildiğini ve Türklerin ata ilk binen insanlar olduğunu belirtmektedir. Atın evcilleştirilmesinde, yük ve insan taşıma kabiliyeti ile eti ve sütünden yararlanabilme özelliği etkili olmuştur. Atın bu özelliklerinden faydalanma hâlâ devam ettiği gibi, atın insanlığa sunduğu hizmetlerin çeşitliliği tarih boyunca artarak devam etmiştir. Günümüzde ise attan en popüler yararlanma şekli, at yarışçılığı şeklinde olmaktadır Atın zoolojik tanımı Atgiller (Lat. Equidae) ailesi içinde bulunan Equus cinsine üye, tek tırnaklı hayvana at adı verilir. Equus Cinsinin diğer üyeleri Yabani Eşek (Lat. Equus ferus), Afrika Yaban Eşeği (Lat. Equus africanus), Onager Asya Eşeği (Lat. Equus hemionus), Kiang (Lat. Equus kiang), Grevi Zebrası (Lat. Equus grevyi), Burçel Ova Zebrası (Lat. Equus quagga) ve Dağ Zebrası (Lat. Equus zebra) türleridir. 15

16 Bu kitabı Sanat Kitabevi nden edinebilirsiniz. 16

17 DİZİN Abrasi 167 Beyaz kuyruk geni 71 Abraş 111 Beyaza batmış don 97 Açık al 80 Beygir 16 Açık doru 82 Binicilik 157, 163 Açık eşkin 137 Birdcatcher donu 105 Açık kula 100 Birdcatcher lekesi 70 Adeta 134 Black gene 58 Adi şampanya don 104 Blanket 89 Agouti gene 58 Boynuzluluk 168 Akhal-Teke Atı 27 Boz don 101 Akıtma 110 Boz renk geni 67 Akkanat al 81 Brindle gene 72 Akut Karaciğer yetmezliği 165 Burun üstü nişaneleri 110 Al don 79 Buzkaşi 157 Alaca At 39 Buzlu desenli don 90 Alaca don 90 Canik Atı 41 Alacalık geni 65 Cebe yürüyüş 155 Alın nişaneleri 109 Champagne gene 68 Altın palomino 99 Chubari donu 106 Altın şampanya don 104 Chubari lekesi 71 Amber şampanya don 104 Cirit 157 Anadolu Yerli Atı 40 Coloured gene 65 Anal atresia 168 Coriumungulate 166 Aniridi 168 Cream gene 66 Anüs tıkanıklığı 168 Criptorchidism 168 Appaloosa gene 63 Çamardı Kulası Atı 42 Arap Atı 23 Çarpık boyun 169 At bakımı 127 Çekingen yürüyüş 156 At besleme 123 Çukurova Atı 42 At çiçeği hastalığı 165 Damga 22 At frengisi 165 Dar istinatlı yürüyüş 156 At nallama 129 Deliboz Atı 29 At seçimi 120 Delutiongenes 65 At vebası 166 Demir kır 85 Atresiacoli 168 Diğer modifiye donlar 105 Aygır 16 Dişler 118 Ayvacık Midillisi 41 Dişten yaş tayini 118 Bacak nişaneleri 111 Doğu Anadolu Atı 42 Badgerface gene 72 Dominant 53, 54 Bağışıklık sistemi hastalığı 168 Don Atı 30 Bakla kır 86 Donlar 77- Bakurt Atı 28 Donuk yağız 79 Baskın beyaz 83 Doru don 81 Benek ve leke geni 70 Doru kırçıl 87 Benekli doru 83 Dörtnal 142 Besleme 123 Dun gene 67 Beyaz gen hastalığı 168 Düz caly bak boz don 102 Beyaz kuyruk donu 107 Eksik epiteliogenezis

18 Elma kır 85 EquineViralArteritis 166 Equuscaballus 16 Ertuğrul Güleç 172 Eşkin 138 Eumelanin 52 Extension gene 56 Evcilleştirme 15 Fare bozu don 103 Fildişi şampanya don 104 Flaxen gene 72 Foxtrot 154 Frameovero Gallop 148 Geniş istinatlı yürüyüş 156 Geri yürüyüş 155 Geriye dörtnal 155 Gök kırçıl 87 Gray/Grey gene 61 Gulastraplume geni 71 Gümüş yele don 103 Gümüş yele geni 68 Hazar Atı 31 Hemofili 169 Hemolyticicterus 169 HınısınKolukısası Atı 43 Heterozigot 53, 54, 55 Hiperlipemi 166 Homozigot 53, 54, 55 Huy özellikleri 117 Hydrocephalus 169 Ilgar 148 Irak Atı 32 İngiliz Atı 24 İsli palomino 99 İsli ton geni 69 İstanbul adetası 155 Kabartay Atı 32 Kahverengi renk geni 58 Kalıtsal hastalıklar 167 Kaplan postu donu 106 Kaplan postu geni 72 Kara eşkin 137 Karabağ Atı 33 Karabair Atı 34 Karacabey Atı 43 Karacabey Nonius Atı 43 Karakaçan Atı 45 Karyağdı kır 86 Karyağdı leopar don 90 Kenter Kestane al 80 Kestane doru 82 Kır 84 Kırçıl 86 Kırçıl desenli don 90 Kırgız Atı 34 Kırçıllık geni 63 Kırlaştırma geni 61 Kırmızı boz don 103 Kırmızı kırçıl 87 Kırmızı omuz nişanesi 71 Kırmızı omuz nişanesi donu 106 Kırmızı renk geni 56 Kısa üçayak 137 Kısrak 16 Kızıl al 80 Kızıl palomino 99 Kiraz al 80 Kiraz doru 82 Kirli yağız 79 Kokarca kuyruk donu 107 Kokarca kuyruk geni 71 Kolelitiasis 166 Kolon tıkanıklığı 168 Koyu al 80 Koyu benekli 70 Koyu benekli don 105 Koyu caly bak boz don 102 Koyu parlak yağız 79 Koyu kula 100 Kötü nişaneler 113 Krem geni 66 Kremello 99 Kromozom 16 Kronik aktif hepatitis 167 Kronik karaciğer yetmezliği 167 Kula 100 Kurt lingi 137 Kuzguni yağız 79 Lekeli geni 71 Lekeli donu 106 Leopar deseni donu 88, 89 Leopar deseni geni 63 Leopard 89 Lepiska geni 72 Leptospirozis 167 Malakan Atı 45 Manchado 71 Mantar don 105 Mantar renk geni 68 Marş yürüyüş 152

19 Mehmet Ertuğrul 171 Melanom 169 Mendel Kanunu 53 Mermer donu 108 Mikrobik hastalıklar 165 Minyatür At 2 gene 5 Modifiergenes 58 Modifiye donlar 81 Modifiye edici genler 58 Mushroom gene 68 Mürekkep leesi donu 108 Nallama 129 Orhan Düzgüneş 171 Overo 94 Ön bacak tıknıklığı 170 Örtü desenli 89 Paint 92 Palomino 98 Pamuk kır 86 Pasaj 155 Perlino 101 Peyafe 155 Pheomelanin 52 Pinto 92 Porsuk surat donu 105 Porsuk surat geni 72 Protozoalmyeloensafalitis Puşt nişanı 113 Rabicano gene 71 Rack/Racking 154 Rahvan 148 Rengi açılmış donlar 98 Renk açıcı genler 65 Renk genleri 56 Renk soluklaştırıcı gen 70 Renk tonu genleri 69 Resesif 53, 54 Revaal/Ravaal 154 Roan gene 63 Ruam 167 Runningwalk 154 Sabino 96 Saim Boztepe 171 Sallantılı yürüyüş 156 Sarımsak dövme 156 Seyrek benekli leopar 89 Shadegenes 69 Sınıflandırma 18 Silver dapple gene 68 Sinekli kır 86 Sisli don Siyah renk geni 56 Siyah-Taba renkli doru 83 Skewbald 92 Slowgait 154 Soğukkanlı At 26 Sprint 148 Sürçme 156 Şampanya don 104 Şampanya geni 68 Tamga 22 Tay 16 Tay ataksisi 170 Temel donlar 78 Temel renk genleri 56 Tırıs 136 Tırnak nişaneleri 113 Tobiano 93 Topuk çalma 156 Tovero 97 Tölt 154 Trakya Atı 46 Truvakar 148 Tür özellikleri 15 Türk Arap Atı 46 Türk Haflinger Atı 46 Türk İngiliz Atı 46 Türk Nonius Atı 46 Türk Rahvan Atı 46 Türkmen Atı 35 Uzunyayla Atı 50 Üçayak 137 Üreme özellikleri 116 Vahşi at 18 Vücut nişaneleri 112 Vücut özellikleri 115 White gene 60 Yabani tip 58 Yabani tip donu 107 Yabani tip geni 70 Yağız 78 Yakut Atı 36 Yan yürüyüş 155 Yanık kestane doru 82 Yerinde dörtnal 155 Yerli At 40 Yetiştirme 156 Yılkı 18 Yomud Atı 36 Yüksek tırıs 137 Zoolojik tanım 15

20 20