DAVANIN ÖZÜ DÜŞÜNCE VE İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ

Transkript

1 ERMENİ TEHCİRİ Bu yazıyı yayınladığım tarihten sonra çok önemli bir gelişme oldu. Haberi tarihli Hürriyet Gazetesi nden alarak veriyorum. O tarihte yazdığım makalenin aslını ise özgün haliyle devamında okuyabilirsiniz. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Büyük Daire, Perinçek-İsviçre davasında kararını açıkladı. Mahkeme, Ermeni soykırımı emperyalist bir yalandır sözleri nedeniyle İsviçre yle davalık olan Vatan Partisi Genel Başkanı Doğu Perinçek lehine karar verdi. Türk Dışişleri, tarihin ve hukukun siyasi amaçlarla istismarına gereken cevabı vermesi bakımından önemli bir dönüm noktası olarak nitelediği kararı memnuniyetle karşıladı. AİHM Büyük Daire, Aralık 2013 te 2. Daire nin verdiği hükme uydu ve soykırımı inkârın cezalandırılmasının ifade özgürlüğü ihlali olduğunu teyit etti. Mahkeme, Perinçek in 1915 olaylarına ilişkin Ermeni iddiaları hakkındaki açıklamaları nedeniyle İsviçre de ceza alması konusunda verilen ihlal kararıyla ilgili bu ülkenin yaptığı itiraz başvurusunu 7 ye karşı 10 oyla reddetti. AİHM Büyük Dairesi nin açıkladığı karar, düşünce özgürlüğü açısından içtihat oluşturacak. TEMYİZ SÜRECİ Perinçek in, İsviçre de 2005 yılında verdiği konferanslarda, Ermeni soykırımı emperyalist bir yalandır demesi üzerine bu ülke yargısınca ırkçı ayrımcılık gerekçesiyle cezaya çarptırılmıştı.

2 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) 2.Dairesi ise 17 Aralık 2013 tarihli kararında, ifade özgürlüğü vurgusu yaparak İsviçre yi haksız bulmuştu. Ancak İsviçre bu karara itiraz ederek, davayı Büyük Daire ye taşımıştı. AİHM in temyiz organı olarak görev yapan Büyük Daire, 28 Ocak taki ilk duruşmada tarafların savunmalarını dinlemişti. DAVANIN ÖZÜ DÜŞÜNCE VE İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ Perinçek savunmasında, Osmanlı Devleti nin Ermenileri toptan yok etmek amacıyla hareket etmediğini belirterek, I.Dünya Savaşı nda karşılıklı olarak ölümler ve zorla göç olmuştur. Ermenilerin acılarını her zaman paylaştım. Ermenilerin kültürümüze katkılarını vurguladım. Ermeni probleminde büyük devletleri sorumlu tutuyorum ifadelerini kullanmıştı. Oturumda söz alan ve Perinçek adına konuşan avukat Mehmet Cengiz, davanın özünün düşünce ve ifade özgürlüğü olduğunu söylemişti. Cengiz, Perinçek hakkında ırkçılık ve nefret suçu açısından açılmış bir dava yoktur. Irkçı söylem ve nefret suçu bu davanın konusu değildir diye konuşmuştu. Avukat Cengiz, Perinçek in trajik 1915 Olayları ndaki katliamları ve sürgünleri reddetmediğine dikkat çekerek, müvekkilinin olayların hukuki bakımdan soykırım olarak kabul edilemeyeceğini savunduğunu ve kaynağının tamamen hukuki olduğunu belirtmişti. DIŞİŞLERİ NDEN AÇIKLAMA Türk Dışişleri, AİHM Büyük Daire nin verdiği kararı memnuniyetle karşıladı. Dışişleri Bakanlığı ndan yapılan açıklamada şöyle denildi: İsviçre yi mahkum eden bu karar, 17 Aralık 2013 tarihli AİHM İkinci Daire kararının onanması anlamına gelen, kesin bir hükümdür. Devletimizin başından itibaren üçüncü taraf

3 sıfatıyla katıldığı bu davanın, görüşlerimiz doğrultusunda sonuçlanması memnuniyetle karşılanmıştır. Kararı, soykırım iddiasını tek ve mutlak gerçek olarak kabul ettirme gayretlerine, bu iddianın sorgulanmasını dahi yasaklayan girişim ve uygulamalara karşı demokrasi ve hukuk ilkelerine dayanan çok güçlü bir uyarı olarak görmekteyiz. Karar, demokrasi, ifade özgürlüğü ve insan hakları açısından, ayrıca, devletimizin 1915 olaylarına ilişkin son yıllarda sabır ve suhuletle sürdürdüğü politika bakımından önemli bir hukuki kazanımdır. Karara göre, 1915 olayları meşru bir tartışma konusu olup, bu tarihte yaşananlara ilişkin farklı görüşler ifade özgürlüğünün koruması altındadır. Ayrıca, 1915 te yaşananların Holokost ile karşılaştırılması da asla mümkün değildir. Karar, parlamentoların ve liderlerin yetkilerini aşarak tarihi yeniden yazamayacaklarını ve mahkemelerin de ilgili hukuk normlarını göz ardı ederek tarihe hakemlik yapamayacaklarını kayıt altına almıştır. Karar, Avrupa insan hakları içtihadının önemli bir parçası olarak benzer vakalara emsal oluşturacaktır. Karar, tarihin ve hukukun siyasi amaçlarla istismarına gereken cevabı vermesi bakımından da önemli bir dönüm noktasıdır. Hürriyet/ TARİHLİ ERMENİ TEHCİRİ YAZISI Ermeni tehciri hakkında aşağıdaki gerçekleri bilelim. O yılların Birinci Dünya Savaşı yılları olduğunu, Osmanlı nın, İttifak ülkeleri safında, (İtilaf devletlerinin, sömürgelerle birlikte 40 ın üzerinde ülkenin 42 milyon civarında askerine karşı, ittifak devletlerinin 22 milyon askeri ile) hayatta kalma savaşı

4 verdiğini, işlerin Osmanlı yönünden çok kötü gelişmekte olduğunu unutmayalım. Tehcir konusunda Türk Tarih Kurumu sitesinde hepimizin okuması gereken bilgiler var (O tarihteki). Prof. Dr. Kemal Çiçek tarafından hazırlanmış ve bir kısmı gazetede de yayınlanmış yazıları özellikle okumanızı öneririm. Fransa nın bir aklıevvel siyasetçisinin birkaç oy daha fazla alabilmek uğruna, özgürlük ve tarihi gerçeklere ihaneti o ülkenin meclisinde oylanacak bugün. Aşağıda kısa bir özete yer verdim. İlgilenenler TTK sitesinde çok daha fazla detay bulabilirler tarihli BM Soykırım Sözleşmesi ne göre, soykırım ulusal, etnik, ırksal ya da dinî bir grubu tamamen ya da kısmen yok etme niyetiyle yapılan eylemler şeklinde anlatılmaktadır olaylarını da bu tanım ışığında değerlendirdiğimizde, bu olayı soykırım olarak adlandırabilmek için gerekli unsurları içermediğini görüyoruz. Soykırımın tanınması BM 1948 Sözleşmesi gereğince yetkili bir uluslararası (ya da yerel) yargı kuruluşunun vereceği yasal bir kararı gerektirmektedir. Böyle bir karar yoktur. Osmanlı nın, yukarıdaki tanımda yer alan ulusal, etnik, ırksal ya da dinî bir grubu tamamen ya da kısmen yok etme niyetiyle yapılan eylemler kapsamında bir uygulaması olmamıştır. Şimdiye kadar tehcirin uygulanmasıyla ilgili yapılan tüm çalışmalar, Osmanlıların Ermenileri tehcir ederek, Birinci Dünya Savaşına girmeden hemen önce, Erzurum, Zeytun ve Bitlis gibi merkezlerde ordu hattının gerisinde başlamış olan topyekûn bir isyanı önlemeye çalıştığını ortaya koymuştur. Osmanlı ordusu 1914 Ağustosunda seferberlik ilân ettiğinde, EDP nin ve diğer Ermeni siyasî partilerinin pek çok üyesinin gizli komite toplantılarında kararlaştırıldığı üzere, firar ederek Ruslara katıldığı bilinmektedir. Rus tarihçilerine göre, savaşın en başında Rus ordusu içerisinde Osmanlı Ermeni si 23 birlik vardı. Bu ise kabaca askere karşılık geliyordu. Ayrıca sadece Kafkas bölgesinde Ruslar için savaşan silâhlı

5 Ermeni gönüllü vardı. Aynı zamanda Anadolnun her yanına yayılmış sayısı asla tam olarak bilinemeyecek Ermeni gönüllü birlikleri vardı. (Bogos Nubar Paşa Fransa Dışişleri Bakanlığına yazdığı mektuplarından birinde yaklaşık Ermeni askeriyle Osmanlı İmparatorluğuna karşı İtilâf kuvvetlerinin tarafında savaştıklarını belirtmiştir.) Bu rakamlar, Osmanlı Ermenilerinin, Osmanlı İmparatorluğunun işgâl edilen topraklarında Rusların beşinci kolu haline geldiğini yazan Toynbee nin ne kadar haklı olduğunu gösterir. Bu beşinci kol denen kuvvet, Ağustos 1914 ve Mart 1916 tarihleri arasında Müslüman ın katledilmesinden sorumluydu. Bu gerçek aynı zamanda Ermenileri ordu hatlarının gerisinden almanın gerekliliğini de açıklamaktadır. Diğer yandan, tehcir kanunu yalnızca ordu açısından stratejik önemi olan alanlarla sınırlı olarak öngörülmüş ve Ermeni nüfusunun önemli bir kısmınıtehcirin dışında bırakmıştır. (Amerikan diplomatları ve misyonerlerinin raporları muaf tutulan Ermenilerin sayısının arasında vermektedir.) Ermeni tarihçiler, İttihat ve Terakkinin merkezi kadrolarının bir imhâ programı başlattığını, bu amaçla da Anadolu daki Ermeni nüfusunu ölüm yürüyüşü için Mezopotamya çöllerine gönderdiğini iddia etmektedir. Yolculuk için verilen sürenin çok kısa olduğu, gerekli hazırlıklar yapılmadan kitlelerin nakledildiği ve yetkililerin konvoyları bekleyen tehlikelerin farkında olduğunu iddia etmektedirler. Yine de, Türk ve Amerikan arşivlerindeki belgeler bu iddiaların yalan olduğunu ortaya koymaktadır. Her şeyden evvel, bazı şehirlerde 24 saat ile 48 saat arasında değişen sınırlı bir sürede tehcir edilen Ermeniler vardı. Fakat arşiv belgelerine göre, iki gün içerisinde nakledilenler köylüler değil, Ermeni komite üyeleriydi. Hepsi de erkekti. Güvenlik sebeplerinden ötürü tutuklanarak derhal farklı şehirlerdeki hapishanelere gönderildiler. Bununla birlikte, diğer yerlerde insanlara hazırlık yapmaları için en az iki hafta verildiği inkâr edilemez. Pek çok şehirde ilk konvoylar Temmuz un ilk haftası içinde yola çıktılar. Bu ise kanunun Resmi Gazetede yayımlanmasından kabaca 35 gün sonrasına

6 denk geliyordu. Bu nedenle, Ermenilerin bir yolculuğa apar topar gönderildikleri, hazırlanmak için yeterli zamanlarının olmadığı ve yolculuk sırasında çok sayıda zayiat verdikleri doğru değildir. Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü nün yayımladığı belgeler, devletin tehcir konvoylarının güvenliği için her türlü imkânını seferber ettiğini göstermektedir. Her bir konvoyun başına jandarmalar görevlendirilmişti. Kullanılacak yollar mümkün olduğunca önceden belirlenmiş ve güvenlikleri sağlanmıştı. Yol boyunca konvoyların karşılaşacakları yasa dışı olaylardan askerî ve idarî yetkililerin sorumlu tutulacağı ilân edilmişti. Ancak alınan önlemlere rağmen, Doğu Anadolu çevresinde zaman zaman istenmeyen durumların meydana gelmesi önlenememiştir.(o bölgede demiryolu bulunmuyordu ve insanları kağnılarla veya yaya taşımaktan başka çare yoktu.) Devlet o dönemde kanunî sorumluluklarını yerine getiriyor ve Ermenilere yapılan kötü muameleler bu amaç için kurulmuş olağanüstü askerî mahkemeler tarafından şiddetle cezalandırılıyordu. (Belgelere göre, 1915 ve 1916 da kişi Ermenilere karşı suç işledikleri için tutuklanmış ve Osmanlı askerî mahkemeleri tarafından yargılanmıştır. Bunlardan 67 si idam edilmiş, 524 ü de çeşitli suçlardan dolayı hapse atılmıştır. Ayrıca 68 kişi ağır işlerde çalışmaya mahkûm edilmiştir. Bu yargılamalar ve verilen cezalar Osmanlı devletinin Ermenileri gidecekleri yere varana kadar koruma isteğinin bir kanıtı olarak görülmelidir.) Belirtilen zorluk ve sorunlar sadece tehcir edilen Ermenilere özgü olmayıp, hem Türk askerleri, hem de Müslüman mülteciler benzer zorluk ve sorunlarla karşılaşmaktaydı. (Amerikalı bir askerî tarihçi olan Edward J. Erickson tarafından yapılan gözlemler sorunun bu yönüne ışık tutmuştur: Türkler Ermenilere nazik davranmak istemişlerdir; sadece bu kadar büyük bir nüfus transferi gerçekleştirmek için gerekli ulaşım ve lojistik araçlarına sahip değildiler. İlk öncelikli olan askerî taşımacılık bu noktaya bir örnektir; birinci sınıf piyade birlikleri imparatorluğun bir başından öteki başına yolculuk ederken mevcutlarının dörtte birini hastalıklara,

7 yetersiz yiyecek istihkakına ve elverişsiz sağlık koşullarına kurban vermiştir. Bu, iyi donanımlı, sağlıklı gençlerden oluşan ve askerlerin durumuyla yakından ilgilenen komutanlar tarafından yönetilen alay ve tümenlerin de sıkça karşılaştığı bir durumdu. ) Ermeni tehcirindeki rakamlarda da farklı iddialar sözkonusu. Bağımsız araştırmacıların çoğu 1914 den önce Osmanlı İmparatorluğu ndaki Ermeni nüfusun milyon arasında olduğunu tahmin etmekteler. (Ermeni yanlısı kaynaklarda nüfusun 2 milyon civarında olduğu iddia edilmektedir.) Tehcirde ölen Ermeni sayısı için 200 bin-1.5 milyon arasında rakamlar verilmektedir. Tehcir kapsamındaki Ermeni sayısı için 1919 Yılındaki Paris Barış Konferansı nda Ermeni heyeti başkanı Bogos Nubar Paşa 700 bin sayısını vermektedir. Farklı kaynaklarda 1.5 milyona kadar rakamlar verilmektedir. Osmanlı kaynaklarına göre tehcirden sonra Anadolu da kalan Ermeni nüfusu 281 bin kişidir. (Bazı kaynaklar bu sayıyı tehcire konu edilenlerden sağ kalanlar olarak vermektedirler. Oysa, bu sayı, Osmanlı nın tehcir kanununa göre tehcirden istisna edilen Ermenilerin sayısıdır.) Tehcirin önemli kısmı Suriye ve Musula yapılan bir sevkiyat olmakla birlikte, Anadolu daki çeşitli iller arasında sevkiyatlar yapıldığı da kaynaklarda mevcuttur. Tehcir kanunu kapsamında Suriye-Musul civarına sevki gerçekleşen Ermeni sayısı bin civarındadır. Anadolu dan kafkasya ya kaçan Ermeni sayısı 325 bin, İran a kaçanlar ise 40 bin kişi civarındadır. TTK nın yapmış olduğu çalışmalara göre karşılıklı çatışmalar, baskınlar, katliamlar ve salgın hastalıklar gibi sebeplerle hayatını kaybeden ya da akıbeti kesin olarak tespit edilemeyen Ermeni sayısı (eğer nüfus 1,5 milyon ise) i geçmemektedir.

8 Son olarak; bir kısım çevreler, ermeni tehciri ile ikinci dünya savaşı yıllarında Hitler Almanya sı tarafından gerçekleştirilen yahudi soykırımını benzer yaklaşımlar olarak gösterme gayreti içerisindeler. Osmanlı nın savaş içindeki isyan/savaşta aldığı bir kısım tedbirler sonucunda doğmuş insan kayıpları ile diğer tarafta herhangi bir isyan hareketi olmaksızın yahudilerin tümüne karşı gerçekleştirilen sistematik bir yok etme yaklaşımını bir tutmanın çok yanlış bir değerlendirme olduğunu düşünüyoruz Bundan sonraki kısım, Türk Tarih Kurumu nun aşağıda belirtilen internet sitesi adresinden alınmıştır syasi/buyuk_devletler/ingiltereveermenikarti.pdf BATI KAMUOYU VE ERMENİ SORUNU Ermeni Sorunu tabiri batı kamuoyunda özellikle Berlin Kongresi nden sonra daha fazla yer bulmaya başlamıştır. Kongrenin toplandığı 1878 tarihinden sonra büyük devletler başta İngiltere ve Rusya olmak üzere Fransa, Almanya ve Amerika bu meseleye daha ağırlıklı olarak eğilmeye başladılar. Aslına bakılırsa büyük devletlerin Ermenilere olan ilgisi daha eski dönemlere kadar geri gider. Ancak Ermeni cemaatinin geçirdiği dönüşüm, Avrupalı devletlerin kendi politikaları doğrultusunda Ermenilere daha fazla ilgi göstermeleri neticesini doğurdu. Kongre öncesinde Osmanlı Devleti nde yaşayan Ermeni cemaati içerisinde bir kimlik dönüşümü yaşanmıştı. Cemaat içerisinde Fransız İhtilali nin neticesi olarak bağımsızlık isteyen milliyetçi kimliğe bürünmüş bir grup ortaya çıkmıştı. Bu milliyetçi karakter onları ilk etapta en azından özerklik elde etmeye sevk etmişti. Bu amacın elde

9 edilmesi için de uygun zaman ve zemine ihtiyaç vardı. 93 Harbinin çıkışı onlara bu fırsatı vermiş gibi görünüyordu. Dünya kamuoyuna davalarını sunmak için yakaladıkları fırsat Berlin Kongresi nde önlerine gelmişti. Dönemin İstanbul Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan Berlin de davalarının propagandasını yapmak üzere bir heyet teşkil etti. Yunan ve Bulgar isyanlarında olduğu gibi Avrupa müdahalesini temin ettikleri takdirde özerklik veya bağımsızlık elde edebileceklerini düşünüyorlardı. Ermeni heyeti Osmanlı devletinin geleceğinin müzakere edildiği Berlin de elinden geleni yaptı. Avrupa müdahalesi talepleri her ne kadar Berlin de cevap bulamasa da Ermeni Sorunu çok yönlü Avrupa diplomasisi içerisinde bir problem olarak öne çıktı. Böylelikle Ermeni Sorunu uluslararası bir mesele haline gelmiş oluyordu. Kısacası bu antlaşma Ermeniler için adeta bir dönem noktasıydı. BATI BASINININ OSMANLI VE ERMENİ ALGISI Basın, özellikle gazeteler 19. yüzyılın ortalarından itibaren batının Osmanlı devleti ile ilgili en temel haber kaynaklarından birini teşkil etmeye başlamıştı. Özellikle Berlin Kongresi sonrasında Ermeniler konusunda batıda haber sayısında hızlı bir artış olması gözden kaçmamaktadır. Tarihsel olarak dünya basınının özellikle de Avrupa basınının Osmanlı devletine karşı olan tutumu geleneksel Avrupa önyargılarının gölgesinde kalmıştır. Her ne kadar Türkler uzunca yıllar Avrupa kıtasında hem politik bir otorite ve hem de toprağa sahip olsalar da, Avrupa da öteki olarak görülmüş, varlıkları bir problem olarak telakki edilmiştir. Bu tür bir algılama batı basınında da rahatça hissedilebilir. Bunun tersine olarak, batı kamuoyu ve özellikle gazeteleri Şark

10 Meselesi nin önemli bir parçası olarak görülen Ermenilere daima sempatiyle yaklaşmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren artan bir şekilde basın kamuoyu ve siyasi otoriteleri yönlendirmede önemli bir rol oynamıştır. Bu şartlar altında siyasiler de bu etkiye kayıtsız kalamamış ve basının yönlendirmelerine açık olmuşlardır. AMERİKAN KAMUOYUNDA ERMENİ SORUNU ALGISI Avrupa da olduğu gibi, Amerika halkı ve basını da Ermeniler ve Ermeni Sorunu ile özellikle 19. yüzyılın sonlarından itibaren daha ağırlıklı olarak ilgilenmişti. Aslına bakılırsa bu yüzyılın başından itibaren Amerikan kamuoyu Osmanlı devletindeki etnik grupların sebep oldukları çatışmalara Hıristiyanlık ruhu ile yaklaşıyordu. Burada üzerinde düşünülmesi gereken Amerika halkının Ermeni cemaati ve Ermeni Sorunu algısının alt yapısının ne şekilde hazırlandığıdır. Amerikan halkı Ermenilerle ilgili ilk bilgileri seyyahlar ve misyonerler vasıtasıyla öğrenmişlerdi. Fakat bazı Ermeni yazarların da belirttiği üzere Ermenilerle ilgili Amerikan halkının fikir edinmesindeki en önemli grup Amerikan misyonerleridir. Osmanlı Devleti ndeki Amerikan misyonerleri 1810 yılında Amerika da kurulmuş ve Tanrının adıyla git ve yardım et parolasıyla harekete geçmiş olan American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) adlı misyoner örgütünün kontrolü altındaydı. ABCFM nin ilk temsilcileri (Pliny Fisk ve Levi Parsons) 1820 li yıllarda Osmanlı topraklarına ayak basmışlar ve onları başka misyonerler takip etmişti. İngiliz misyonerleriyle yakın ilişkiler içerisinde ve İngiliz hükümetinin koruyuculuğuyla Osmanlı coğrafyasında

11 kendileri için okul, kilise ve kolejler açabilecekleri uygun yerler aramaya başlamışlardı. Zaman içerisinde, Amerikan misyoner faaliyetleri o kadar artmıştı ki Amerika denince akla misyonerler geliyordu. Amerika da misyonerlerin yayın organlarında ve yine onların yazılarıyla beslenen basında sürekli abartılarak yer verilen Türk-Ermeni olaylarına ilişkin haber ve makalelerle bir Hıristiyan ulusun Müslüman imparatorlukta ezilmekte olduğu savı işlendi. Bunu fırsat bilen Ermeniler de Amerika halkının gözünde çirkin Türk imajının pekişmesini sağladılar. HAVAS VE REUTERS AJANSLARININ BATIDA ERMENİ ALGISINA ETKİSİ Ermeni Sorunu ele alındığında hem Avrupa da hem de Amerika da kamuoyuna sunulan bilgilerin aracılığını yapan ve giderek dünya haber iletim ağını eline geçiren haber ajanslarının çok önemli bir rol üstlenmiş oldukları görülmektedir. Bilhassa propaganda konusunda bu ajansların dikkatle ele alınması, Türk karşıtlığı imajının oluşmasında ve artmasındaki işlevleri üzerinde durmak gerekir. Bunu anlayabilmek için de haber ajanslarının tarihine kısaca değinmek icap etmektedir. Uluslararası haber ajanslarının insanları bilinçlendirmek için değil de para kazanmak için kurulmuş yapılar olduğuna dair bir kanı mevcuttur. Bu haber ajanslarının tarihlerinin kendi haberlerinin daha geniş bölgelere yayılmasını sağlayacak pazarlar elde etme mücadelesi olduğu ifade edilmektedir. Bu çerçevede dünyanın ilk uluslararası

12 haber ajansı Osmanlı belgelerine Havas Ajansı olarak yansıyan Agence France-Presse dir (AFP) yılında bir Fransız girişimci olan Louis Havas yabancı dilde yazılmış haberlerin çevirisini yapan bir şirkette çalışırken buradan ayrılarak kendi işini kurmuş ve bu büroyu haber ajansına çevirmiştir yılı itibariyle orta ve batı Avrupa da Havas ın bir muhabirinin olmadığı başkent ve büyük ticaret şehri hemen hemen yok gibiydi. Görüldüğü üzere on yıl gibi kısa bir süre zarfında Havas Avrupa da çok geniş bir alanın haber iletimini ele geçirmiştir. Güçlenen Havas ın karşına bir süre sonra rakiplerinin çıkması doğal bir gelişmeydi. Havas ajansı 1850 li yıllarda Londra da Reuters ve Berlin de Wolff ajanslarının kurulmasıyla bu haber ajanslarıyla rekabete girişti. Rakipleri de aslında daha önce Havas ta çalışmış olan alman Paul Julius Reuter ve Bernhard Wolff isimli kişilerdi. Bu üç haber ajansı 20 yüzyıla kadar dünyanın en önemli haber ajansları olarak dikkat çekiyorlardı. Fakat Reuters ve Havas zaman içerisinde Wolff ajansına karşı üstünlük elde etmişlerdi. Bu noktada dikkat çekici bir gelişme de bu ajansların yaptıkları bir anlaşmaydı. Havas, Reuters ve Wolff 1869 yılında imzaladıkları Ajans İttifak Anlaşması ile kendi aralarında uluslararası haber kartelini oluşturmuşlardı. Yapılan anlaşma gereği bu tarihten sonra özellikle Havas ve Reuters Osmanlı coğrafyasını yakından takip etmişlerdi. Berlin Kongresi sonrası Ermeni Sorunu uluslararası bir mesele haline geldiğinde ve Ermeni olayları özellikle 1890 lı yıllarda zirve yaptığında Havas ve Reuters batı kamuoyunu bu olaylarla ilgili olarak bilgilendiriyorlardı. Yukarıda da belirtildiği üzere başlangıçta önemli olayları ve bilgileri merkeze aktarmak amacıyla kurulmuş olan bu iki haber ajansı uluslar

13 arası haber iletimini ellerine geçirmişlerdi. Bu ajansların sahte ve taraflı haberlerle borsanın inip çıkmasını sağladıkları, bazı devletlerin aleyhinde yayınlar yaparak şantaj yapıp haksız kazançlar elde ettikleri belirtilmektedir. Bu haber ajanslarının Osmanlı hükümetini de açık bir şekilde tehdit ettiğine dair örnekler vardır. Meydana gelen olayları tekzip için Ajans Havas a gönderilen telgrafların reddedildiği, buna sebep olarak da şirkete abone olunmamasının gösterildiğiyle ilgili birçok arşiv belgesi mevcuttur. Bu durum özellikle 1890 lı yıllarda daha yoğun bir şekilde kendini gösteriyordu. Örneğin Reuters in yaptığı olumsuz haberlerin önüne geçmek için Osmanlı hükümetinin yoğun çaba sarf ettiği bu amaçla Londra, Paris ve Berlin büyükelçiliklerinden muhtemel önlemler hususunda raporlar talep ettiği görülmektedir. Reuters ajansının önyargılı bir haberi Osmanlı hükümetinin ajansı tehdit etmesine sebep olmuştu. II. Abdülhamid in hastalığı ile ilgili yalan olduğu belirtilen bir haberi ajans doğrudan Times gazetesine aktarmış, bunun üzerine hükümet bu tür bir yalan haberin tekrar yayınlanması durumunda ajansın İstanbul daki bürosunun kapatılacağı kendilerine bildirilmişti. Osmanlı hükümeti biraz daha ciddi önlemler almak adına sahte haber üreten bir merkez olarak telakki ettiği Reuters in tüm faaliyetlerini yasaklamayı dahi düşünmüştü. Tüm çabalarına rağmen herhangi bir netice elde edilememişti Kasımı nda Sadrazam, Şurayı Devlet Reisi ve Hariciye Nazırı nın Sultan Abdülhamit e sundukları ortak bir mazbatada, aleyhte yayınların etkisizleştirilmesinin en etkili yolunun gazetelere, ama en başta işte bu iki ajansa yani Reuter ve Havas a para verilmesi olduğu belirtilmekteydi. Nihayet Osmanlı hükümeti politik spekülasyonların merkezi olarak gördüğü Reuters ajansıyla bir anlaşma yapmaya karar verdi. Hatta hükümet Osmanlı karşıtı iftiraları tekzip etmek için bu ajanstan yararlanabileceğini dahi düşündü. Bu amaçla Reuters e

14 maddeten yapılan yardım arttırıldı. Böylece Osmanlı hükümeti devlete karşı olumsuz haberleri engellemek için bu ajanslara abone oldu. Ancak tüm bu çabalara rağmen batı kamuoyuna yansıtılan haberlerin hemen tamamımın Sultan a ve Osmanlı Devleti ne karşı olduğu gerçeği Ermeni olaylarının had safhaya geldiği bu süreçte de değişmemişti. Sultan Abdülhamid de para ile bu tür yayınların önüne geçilmeye çalışılmasının bir hata olduğunu daha sonradan kabul etmişti. Osmanlı arşiv belgelerine bakıldığında Havas ve Reuters ajanslarının Osmanlı devletini zor durumda bırakacak yüzlerce haberi batı kamuoyuna sundukları görülmektedir. Osmanlı hükümeti ise gazetelerde yayınlanan bu haberlerin tekzip edilmesi için çaba göstermekten başka bir şey yapamamıştı. CİHAN HARBİNDEN BUGÜNE İNGİLTERE VE ERMENİ KARTI Osmanlı-Rus Savaşı ndan mağlup olarak çıkan Osmanlı Devleti, en çok zarar gören taraf olmuştu. Savaş sonunda imzalanan Ayastefanos Antlaşması ve toplanan Berlin Kongresi nde alınan kararlar Ermeni Meselesi ni uluslararası bir problem haline getirmenin yanı sıra Osmanlı Devleti nin temellerini de sarsmıştı. 93 Harbi ve Berlin Antlaşması ile İngiltere yaklaşık yüz yıl boyunca takip ettiği, Osmanlı Devleti nin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü Rusya ya karşı koruma politikasını bir kenara bıraktı. İngiltere bu yeni politikasını gerçekleştirebilmek için kendisine iki yol tayin etmişti. Birinci yol, Osmanlı Devleti nin yıkıntıları üzerinde kendisine bağlı veya kendi kontrolü altında bağımsız devletler kurmaktı. Bu çerçevede İngiltere, Anadolu daki Ermenilere yönelmiş ve onları bağımsızlık yolunda kışkırtmak suretiyle

15 Doğu Anadolu da kurulacak bağımsız bir Ermeni Devleti ni Rusya nın Anadolu ya girmesini önleyecek bir tampon olarak kullanmak istemiştir. İngiltere nin bu yeni politikasını uygulamak için seçtiği ikinci yol ise, Osmanlı Devleti nin bazı stratejik noktalarını ele geçirmekti. Bu maksatla İngiltere, 1878 de Osmanlı Devleti ne baskı yaparak Kıbrıs a yerleşmiştir. Böylece hem Ege denizinin Akdeniz e açılan noktasını, hem Doğu Anadolu yu ve hem de Süveyş kanalını buradan kontrol etmek imkânını kazanmıştır. Berlin Antlaşması ndan sonra Ermeni Sorunu nun takipçisi olan İngilizler her fırsatta konuyu gündemde tutmaya büyük önem vermişlerdir. I.Dünya Savaşı nda da Osmanlı devletini sıkıştırmak için en önemli kozları tehcir edilen Ermeniler olmuştu. Kısacası Ermenilerin uluslararası bir sorun haline gelmesinin baş aktörlerinden biri olan İngiltere kendi politikalarına Ermenileri kurban etmekten çekinmemiştir. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDA ERMENİLER VE İNGİLTERE Birinci Dünya Savaşı nın patlak vermesi ile birlikte Ermeniler de yoğun bir şekilde çalışmaya başladılar. Ermeni komiteleri ve patrikhane, Osmanlı Devleti nin savaşa taraftar olduğu takdirde izleyecekleri politikayı tespit etmek üzere bir araya gelmişlerdi. İstanbul Galata daki Ermeni Büyük Merkez Okulu nda patrikhane memurlarının başkanlığında Taşnaksütyun, Hınçak ve diğer komitelerin temsilcilerinden oluşan Birleşik Milli Ermeni Kongresi, Ermenilerin Osmanlı Hükümeti ne sadık kalmaları, askeri görevlerini yerine getirmeleri ve dış tesirlere kapılmamalarını telkin etmiştir. Fakat bu karara rağmen, 1914 Haziranı nda Doğu eyaletleri başta olmak üzere dünyanın çeşitli yerlerinden gelen temsilcilerin iştiraki ile Erzurum da toplanan

16 Sekizinci Taşnaksütyun Kongresi nde ise İttihat ve Terakkiye karşı muhalefet durumunda kalma ve onunla şiddetle mücadeleye girişme kararı verilmiştir. Ermeniler, aldıkları bu kararı tatbik etmek üzere derhal harekete geçmişlerdi. 21 Temmuz 1914 te Osmanlı Hükümeti seferberlik ilan ettiği zaman, Ermeni komiteleri taşra örgütlerine şu talimatı göndermişti: Rus ordusu sınırdan ilerler ve Osmanlı askeri geri çekilirse, her tarafta birden eldeki tüm vasıtalarla ayaklanılacaktır. Osmanlı ordusu iki ateş arasında bırakılacak, emir komuta kurumları ve binaları bombalarla havaya uçurulacak, yakılacak, hükümet kuvvetleri içeride oyalanacak, ikmal kollarına baskınlar yapılacaktır. Bunun tersi, Osmanlı ordusu ilerlerse Ermeni askerleri silahlarıyla Ruslara katılacak ve birliklerinden kaçarak çeteler oluşturacaklardır. Ermeni Hınçak Partisi, 30 yıldır Ermeni meselesi için mücadele eden Paris Merkez Komitesi ile beraber savaş sonunda söz sahibi olmak ve kendilerine vaad edilen Bağımsız Ermenistan ın kurulması için bütün Ermenileri İtilaf-ı Müsellese (İtilaf Devletleri) yanında savaşmaya davet ederken, Rus Çarı Ermenilerin Rusya nın yanında harbe katılmaları için bir beyanat vermişti. Böylece komiteler daha savaşın başında, bütün kuvvetleriyle Rus savaş gücünü takviye etmek amacıyla harekete geçmiş bulunuyorlardı. ERMENİLER İN İNGİLTERE YE BAŞVURUSU Savaşın ilk yıllarında Ermeniler, Rusya nın yanı sıra İngiltere ye de müracaat etmeyi ihmal etmemişlerdi. Bogos Nubar Paşa, 12 Kasım 1914 te Kahire deki İngiliz yetkililerine işbirliği teklifi yapmıştır. Buna göre; Kilikya Ermenileri,

17 İskenderun, Mersin veya Adana ya yapılması muhtemel bir çıkartmayı desteklemek için gönüllü yazılmaya hazırdırlar. Dağlık mıntıkadaki Ermeniler de kıymetli yardımda bulunabilecek; silah ve mühimmat temin edilirse Türklere karşı ayaklanacaktır. Avrupa ve Amerika daki Ermeni komitecileri de faaliyetlerini yoğun bir şekilde sürdürüyorlardı. Amerika da bulunan Ermeni Milli Müdafaa Komitesi 23 Mart 1915 te İngiltere Dışişleri Bakanı Edward Grey e bir yazı göndermişti. Bu yazıda, savaşın Asya Hıristiyanları özellikle Ermeniler için bir bağımsızlık fırsatı olduğu, binlerce Ermeninin Rus ordusunda müttefiklerin yanında savaştığı, Amerika ve İngiliz Ermenilerinin bunlara yardım ettiği belirtiliyordu. Bu sebeplerden dolayı müttefiklerin Ermeni isteklerine kayıtsız kalmamaları gerektiği vurgulanmıştı. İngiltere Ermeni Komitesi Başkanı Aneurin Williams da 3 Nisan 1915 te yine İngiltere Başbakanı na sunduğu bir yazıda, Ermenilerin savaş sonundaki durumlarıyla ilgili endişelerini, bu konunun tamamıyla Rusya nın isteklerine bırakılmamasını, özellikle Ermenilerin Rusya idaresi altında kalmamaları için diğer büyük güçlerin konu ile ilgilenmelerini ve Ermenilerin İngiliz yönetimini istediklerini bildirmiştir. Ermeniler daha savaşın başında Rusların kendileri için bağımsız bir Ermenistan düşünmediklerini anlamışlardı. Bu sebeple Rusya yerine İngiltere ya da Amerika nın bölgede etkin bir politika takip etmesini istiyorlardı. Bu arada İngiliz Hariciye Nazırı da Ermenilere arzuladıkları bağımsız Ermenistan ın kuvveden fiile geçeceğini vaat etmekten kaçınmamıştır. Paris te 900 kadar Ermeni gönüllünün savaşa katılması sebebiyle bir tören yapılmıştı. Tören esnasında, Fransız halkı gönüllü Ermenileri heyecanla alkışlarken,

18 gösteriler sırasında yapılan konuşmalarda Alman politikası eleştirilmişti. Bu sırada İngiliz Hariciye Nazırı Sir Edward Grey, gazetelerde yer alan konuşmasında; Ermeniler bilsin ki harp sonunda kararlaştırılan otonomi bir Ermenistan mutlaka kurulacaktır ifadesini kullanmıştır. Tehcir Kararı ve İngiliz Önderliğinde İtilaf Devletleri nin Tavrı Altı cephede birden dünyanın büyük devletleri ile mücadele ederken bir yanda Ermeni isyanları, diğer yanda ise Avrupalı Devletlerin tahrikleri ve müdahaleleri Osmanlı Devleti ni oldukça güç durumda bırakmıştı. Özellikle savaş sırasında başlayan Ermeni isyanları Osmanlı Hükümeti ni ciddiyetle bu mesele üzerine eğilmeye zorlamıştı. Hükümet öncelikle ayaklanmaları, yerel önlemlerle büyümeden yerlerinde bastırmayı ve her yanda ayaklanmalara karşı savunma durumunda kalmayı tercih etmişti. Üstelik Ermeni askerlerin silahları ile birlikte kaçışlarına, dini liderlerin ayaklanmalara katılmalarına, büyük ölçüdeki tertiplere ve hareketlere rağmen bu ayaklanmaları bireysel girişimler biçiminde görmeyi uygun bulmuştur. Hükümet, İtilaf Devletleri ile işbirliği içinde olaylar çıkaran Ermenilerin yatıştırılması ve içerideki emniyetin sağlanması amacıyla önce parlamentodaki Ermeni mebuslarına müracaat etmiş ve komitecilerin uyarılmasını istemiştir. Daha sonra ise 24 Nisan 1915 tarihinde vilayetlere ve mutasarrıflıklara acele ve gizli kaydı ile bir genelge göndererek Ermeni komite merkezlerinin kapatılması, evrakına el konulması ve komite elebaşlarının tutuklanması hususunu bildirmişti. Komitelerin kapatılması, elebaşlarının tutuklanması olayları yatıştıracak yerde daha da şiddetlendirmiş, Ermenilerin faaliyetleri daha da artmıştır. Bunun üzerine Osmanlı Hükümeti son çare olarak 14 Mayıs 1331 (27 Mayıs 1915) tarihli bir geçici kanun yayınlayarak savaş

19 bölgelerindeki halkın sevk ve iskânına karar vermek zorunda kalacaktır. Ermenilerin savaş sırasında isyanlar, ihtilaller çıkarmalarına ve kendi saflarında Osmanlı ordusuna karşı savaşıp hıyanet etmelerine hiç ses çıkarmayan hatta onları maddi ve manevi olarak destekleyen İtilaf Devletleri, hükümetin çıkardığı bu kanun üzerine hemen harekete geçmişlerdir. Osmanlı Devleti nin aldığı bu tehcir kararına, halen Türkiye ye karşı savaşmakta olan İtilaf Devletleri nin hükümetleri İstanbul daki elçileri vasıtasıyla 24 Mayıs 1915 te bir protesto notası vermişlerdi. Londra daki Rus Büyükelçisi, Rusya daki Ermenileri memnun etmek için açık bir bildiri yapmanın askeri sorunlardan dolayı devleti için çok önemli olduğunu belirtmesi üzerine, Londra da böyle bir bildirinin yayınlanmasını kabul etmişti. Zira Rus ordusunda Ermeni savaşıyordu ve yüzlerce Ermeni de İtilaf Devletleri ne katılmış bulunuyordu. Gerçekte Rusya ve İngiltere, savaşta Ermenilerin desteğini kaybetmemek için; yani sadece askeri çıkarlarını göz önünde bulundurarak, Türk yetkililerini kınamayı kabul etmişlerdir. Böylece yayınladıkları protesto ile bir taraftan sevk ve iskân edilen Ermenilerin Türk hükümeti tarafından soykırıma uğratıldıklarını öne sürerken, diğer taraftan da düşmanla işbirliği yapan Ermenileri mazur göstermek için onların tehcir karşısında kendilerini müdafaa etmek amacıyla silaha sarıldıklarını iddia etmişlerdir. Görüldüğü gibi büyük güçler barış zamanında Osmanlı Devleti ne müdahale etmek ve devleti yıpratmak için kullandıkları Ermeni sorununu, savaş zamanında Osmanlı Devleti ni cephe gerisinden yıkmak ve bu suretle Anadolu topraklarını paylaşmak için kullanmışlardır.

20