İhtilaflı Durumları Haber Yapmak

Transkript

1 Çevrim İçi Bilim Haberciliği Kursu WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. Ders 6 İhtilaflı Durumları Haber Yapmak (KS Jayaraman) WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 1

2 Dünyanın ilk çevrim içi bilim haberciliği kursuna hoş geldiniz. Bu kurs Dünya Bilim Muhabirleri Federasyonu (WFSJ) tarafından, Bilim ve Gelişim Ağı (Science and Development Network SciDev.Net) ile yakın işbirliği içinde geliştirilmiştir. 6.1 Giriş İhtilaflı durumları neden haber yapmalısınız? Neler Bilimsel bir ihtilaf oluşturur? Bilimsel ihtilafları nasıl bulursunuz? İhtilaf türleri ve onları ele alma yöntemleri İhtilaf hikâyeleri geliştirmek için temel gereksinimler İhtilaflı konular için kontrol listesi Dengeleyici eylem İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın etiği İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın güçlükleri İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın mesleki riskleri İhtilaf hikâyesi örnekleri Gözden geçirme soruları (1-4) Gözden geçirme sorularının yanıtları (1-4) Ödevler...20 Bu projeye fon sağlayan kurumlar: International Development Research Centre (Kanada) [ ] Department of International Development (İngiltere) [ ] Swedish International Development Agency (İsveç) [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 2

3 6.1 Giriş 1988 de, Delhi deki bir sağlık enstitüsünde, durumdan hoşnut olmayan doktorlar greve gittiler ve bu da hastane hizmetlerini tamamen durdurdu. Medya greve ve bunun hastaları nasıl etkilediğine yoğunlaşırken, bu yazar, normalde ağzı sıkı ama mevcut durumda idarenin aleyhinde konuşma eğiliminde olan doktorlardan içerisi ile ilgili bilgi sızdırmak için bunun en iyi zaman olduğunu biliyordu. Doktorlar, klinik araştırmacıların, bir İsveç şirketinin ürettiği yeni çocuk düşürme ilacının etkinliğini etik kurallara uymadan test edip canlı doğan ve ağlayan alınmış bir fetüsü boğarak öldürdüklerini açığa vurdular. Bu yazar, haberin yayımlanmasından önce, içeriden birinin yardımıyla, annenin tıbbi kayıtlarının bir fotokopisini elde etti. Haberin yayımlanmasının ertesi günü enstitü müdürü muhabirin ofisini basıp dava açmakla tehdit ettiğinde, bu kayıtlar muhabiri ve onun haber kuruluşunu kurtardı. Müdür çok geçmeden görevden alındı. Bu olay, bazı hikâyelerin ne kadar çatışmalı olabileceğinin ve böyle bir hikâyeyi hazırlarken titiz ve dikkatli davranmanın ne kadar önemli olduğunun iyi bir hatırlatıcısıdır. Çok farklı ihtilaf türleri vardır ve bunların bazılarını bilim muhabirleri diğerlerinden daha net görürler. Çoğu kez, ihtilaf apaçık ortada olabilir; Dünya nın yuvarlak olmadığını iddia eden bir bilim insanı gibi. Diğer durumlarda, ihtilafın nedenleri gizli olabilir; bir ilacın pazardan aniden geri çekilmesinde olabildiği gibi. Buna karşın, pek çok bilim hikâyesi alışılagelmiş bir çeşitliliğe dâhildir; yeni teknolojiler ya da keşifler, bilim insanlarıyla yapılan röportajlardan çıkarılan hikâyeler, bir bilim konferansında ya da profesyonel bir dergide sunulan bildiri ya da makaleler, yeni bir ilacın duyurulduğu bir şirketin basın açıklaması vb gibi. Bu çevrim içi kursun daha önceki dersleri size genel olarak bilim hikâyeleri geliştirme ve sunma tekniklerini öğretti. Bu derste, bilimsel ihtilafları güvenli bir şekilde nasıl ele alacağınızı öğreneceksiniz. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 3

4 6.2 İhtilaflı durumları neden haber yapmalısınız? Time dergisinin eski editörlerinden Christine Gorman ın bir seferinde söylediği üzere, tıpkı iyi edebiyatta olduğu gibi, çatışma ya da ihtilaf bilim hikâyelerini tetikler. Okuyucular ve dinleyiciler ihtilafları severler ve bu hikâyeler muhabirlere de daha çekici gelebilir. Bir gazetenin editörleri, eğer gazeteyi daha çok sattıracak ya da bir televizyon yayınını canlandıracak bir ihtilaf barındırıyorsa, alelade bir bilim hikâyesini bile üçüncü sayfadan birinci sayfaya terfi ettirme eğilimindedirler. İhtilaflı konular okuyucuların kendilerini geliştirmelerini ve iklim değişikliği ya da AIDS gibi konularda toplumsal bilincin artmasını sağlar. Hakkında iyi bilgi edinilmiş bilimsel bir ihtilafın ele alınması, halka faydalar sağlayabilir. Örneğin, geleneksel tahta ocaklarda yemek pişirmenin sağlığa verdiği zararlarla ilgili haberler, Hindistan hükümetinin, dumansız chulalar olarak bilinen ve yeni ocakların kullanımını destekleyen bir programı başlatmasını sağladı: [ ] Etkileyici ya da ihtilaflı bir hikâyenin getirileri, muhabirler için çok önemli olabilir; haber peşinde koşan yayın organlarında ve bilim çevrelerinde haberdeki imzanızın farkına varılır. Bu da ihtilaflı konularda, yeni haber kaynaklarınız olarak muhbirler ve içeridekiler tarafından alarma geçirilme potansiyelinizi arttırır. Her muhabir, kariyeri boyunca, ihtilaflı ya da araştırmacı gazeteciliğe iyi örnek oluşturacak bir hikâye sunabilmeyi arzular. Suçlar ya da siyasetle ilgili konuları haber yapan muhabirler bu açıdan daha şanslı görünebilir. Bu ders, böyle hikâyeleri bilim haberciliğinde yapma şansının da aynı şekilde yüksek olduğu konusunda sizi ikna etmeye çalışacaktır. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 4

5 6.3 Neler bilimsel bir ihtilaf oluşturur? Güncel kavramları sorgulayan ya da kabul edilmiş dogmaları, pratikleri ya da kuramları alaşağı eden herhangi bir bakış açısı, potansiyel bir ihtilaf hikâyesidir. Yaratılışçılık ve evrenin kökeni hep ihtilaflı konular olagelmiştir. Bilim insanları bilgimizi ilerlettikçe, önceki anlayışlara dayanan araçların ve uygulamaların doğruluğunu şüpheli kılacak düşünceler üretebilirler ve bunlar da ihtilaf doğurabilir. Örneğin, daha iyi ürünler yetiştirmenin bir aracı olarak coşkuyla karşılanan genetik değiştirme, genetiğiyle oynanmış mısırla beslenen Kral kelebeğinin ölümü üzerine Nature dergisinde yapılan haberden sonra sıcak bir konu haline geldi: [ ] Kamusal fon sağlanan, kusurlu bilim ya da güvensiz teknolojilere dayanan projeler, ihtilaf hikâyeleri için konu teşkil eder. Fotosentez yapan bitkisel planktonları gübreleyerek karbondioksitin soğurulmasını arttırmak amacıyla okyanusa demir tozu serpilmesi [ ve Hindistan ın, daha kısa bir nakliye rotası oluşturmak amacıyla kendi ana karası ile Sri Lanka adası arasındaki deniz dibinin taraklanmasını içeren Sethusamudram projesi bunlara örnektir: [ ] Saygın bilim insanlarının bildirimleri ve gözlemleri bir ihtilaf doğurabilir. Örneğin, Nobel ödüllü James Watson ın zencilerin beyazlardan daha az zeki olduğu yönünde yakın zamandaki yorumları, kendisinin Cold Spring Harbor Laboratuvarı ndan istifa etmesine yol açan bir ihtilaf yarattı. (Bu dersin ilerideki bölümlerinde ihtilafların nasıl haber yapıldığına bakın.) Bilimsel ihtilaflar, sadece bilimle ilgili olmak zorunda değildir; genellikle politika ve dindeki yansımalarından dolayı çok boyutludurlar. İklim değişimi konusu temelde atmosfer bilimini ilgilendirir, ancak bu ihtilafın aktörleri politikacılar, sanayi ve sıradan insanlardır. Hindistan ın Amerika yla yapmayı önerdiği nükleer anlaşmayla ilgili ihtilaf, tek bir disiplini aşan ihtilaflara diğer bir örnektir. [ hindu.com/nic/123agreement.pdf ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 5

6 6.4 Bilimsel ihtilafları nasıl bulursunuz? İhtilaflar size gümüş bir tabakta ya da basın açıklamaları yoluyla gelmez. Dergi makalelerinin ya da konferans sunumlarının dikkatli bir biçimde okunması, bir ihtilafın tüyosunu verebilir ya da suyun üstünde kalan ucunu gösterebilir. Bundan sonra, literatür araştırması, röportajlar ve gerekirse bir parça dedektiflik gibi birtakım git gel işleri yapmanız gerekecektir. Ganapati Mudur un, Hintlilerin etik olmayan klinik deneyleriyle ilgili şiddetli tartışmalar yaratan hikâyesi bunun iyi bir örneğidir: [ ] Basın açıklamalarını sorgulanamaz gerçekler olarak görmeyin. Temelde yatan bilimi ya da bilimsel yöntemi inceleyin ve araştırmanın ardında yatabilecek herhangi gizli bir ihtilafı su yüzüne çıkarmak için o alandaki uzmanlarla konuşun. Bir bilim insanı tarafından yapılan ihtilaflı bir sunum, rakip araştırmacıların, belki daha çok kahve aralarında duyulabilecek yorumlarına neden olacaktır. Bu yüzden, kulaklarınızı açıp bilim insanlarının arasına karışın. Ancak, ihtilaflı yönü saptayabilmek için yeterli bilimsel arka plan bilgisine sahip olmanız, konuyla ilgili daha ayrıntılı olarak kiminle konuşacağınızı ve ona ne soracağınızı bilmeniz gerekir. Aynı zamanda, röportajlar sırasında ağızdan kaçan dikkatsiz ve dolaylı referanslardan da tüyo yakalayabilirsiniz. Bir Dünya Sağlık Örgütü (WHO) yetkilisinin, bir muhabir tarafından sorulan bilgiye Hint basınının duyarlı olduğu sözleri, bu muhabiri, hükümetin Hindistan daki bir WHO birimini kapatmasıyla sonuçlanan bir araştırmaya yöneltti: [ ] [ ] Başka bir vakada, bir hükümet görevlisinin, daha bugün tehlikeli iplik kurtları barındıran bazı bitkileri yok ettik şeklindeki sıradan bir açıklaması, bazı bira fabrikalarının bitki karantina yönetmeliklerini es geçerek, bira yapımında kullanılan bitkileri yetiştirmek için yaptığı dolandırıcılığın su yüzüne çıkmasıyla sonuçlandı. Parlamentoda yapılan bir müzakereden sonra hükümet karantina kanununda değişiklikler yaptı. Ayrıca gözlerinizi açık tutun ve daima sorgulayıcı olun, çünkü ihtilaf hikâyelerini günlük yaşamınızda çevrenizdeki nesneleri ve olup biten olayları dikkatli gözlemleyerek de yakalayabilirsiniz. Örneğin, dikkatli bir muhabir, Delhi de geceleyin uzun bir köprüde arabasını sürerken, hızla yanıp sönen ışıkların doğrudan göze çarparak bir halüsinasyon etkisine yol açtığını fark etti. Yetkililer anlaşılan caddeyi lamba direkleriyle aydınlatma maliyetini azaltmak için köprünün her iki tarafındaki parmaklıklar boyunca, her üç metrede bir göz seviyesinde yerleştirdikleri lambalar kullanmışlardı. Muhabir, nörologlarla konuştuktan sonra, kısa aralıklarla yanıp sönen parlak ışıkların, epilepsiye yatkın çocuklarda bir krizi tetikleyebileceğiyle ilgili bir haber yaptı. Bunu bir tartışma izledi, zamanla daha çok doktor makaleyi destekledi ve sonuçta ışıklar kaldırıldı. Politika muhabirleri içgüdüsel olarak, eğer gelecek ay bir seçim yapılacak olsa, bundan önce bir çeşit ihtilaf olabileceğini bilirler. Bilim muhabirleri de ne zaman yeni bir teknoloji ya da tıbbi bir yenilik ortaya çıksa, bir ihtilafın kokusunu alabilmelidirler. Geçmişe bakıldığında, konu ister biyoteknoloji ister cep telefonları ya da kalp nakli olsun, durum hep böyle olmuştur. Günümüzün moda sözcüğü nanoteknoloji de bundan payını alır. [ NanoRiskFramework pdf ] Bu nedenle, birisi bir yeniliği açıkladığında, kendinize bunun etkisinin ne olabileceğini sorun ve araştırmaya başlayın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 6

7 6.4 Bilimsel ihtilafları nasıl bulursunuz? (Devamı) Herhangi bir bilim projesinin, kapalı kapılar ardında gizlilikle yürütülen tıbbi bir deney ya da denemenin ardında pusuya yatmış bekleyen bir ihtilaf bulma olasılığınız çok yüksektir. O yüzden, kapıyı çalmaya devam edin. İhtilafların tek tip olmadığını unutmayın; bir ülkede bilimsel bir tartışmaya yol açan bir şey diğer bir ülkede sorun olmayabilir. Elektronik atıklar, henüz bilgisayarlar ve bilişim teknolojisi tarafından istila edilmemiş, gelişmekte olan ülkelerde bir sorun oluşturmazlar. Yeşil devrimin ters etkisi Hindistan da ihtilaflı bir konudur ama İngiltere de değildir. Bir muhabir olarak, ihtilaflı konuların diğer ülkelerdeki medya tarafından nasıl ele alındığını görmek için web sitelerini ziyaret ederek gözlemeye devam edin. (Bu ders için verilen ödeve bakın: [ ]). Her ne kadar okuyucunuzu (bir gün onları da ilgilendirebilecek) bu konulardan haberdar etmek önemliyse de, güncel ve potansiyel ihtilafları ülkenizde arayın. Bazı yerel ihtilafların tüm dünyayı ilgilendiren yönleri olabilir. Bir örnek, Kuzey Hindistan da biyoyakıt kullanımı sonucunda oluşan ve küresel iklimi etkileyebilecek kahverengi buluttur. [ ] Bir diğer örnek, Hintli bir muhabirin, Bhopal de zehirli gaz depolayan bir böcek ilacı fabrikasının oluşturduğu tehlikeyle ilgili yaptığı uyarıdır. Bu, yerel bir ihtilaf olarak başladı. Ama Aralık 1994 te oluşan gaz sızıntısıyla binlerce kişi ölünce, konu şirketlerin yükümlülükleriyle ilgili küresel bir mesele haline geldi. [ ] Aynı şekilde, gelişmekte olan ülkelerde yapılan geleneksel ilaçlar ya da klinik deneyler hakkında ileri sürülen iddialar, ihtilaf konuları olabilir. Maliyeti yüksek uzay araştırmaları, Batı da bir sorun değildir, ama henüz fakirlik sorununu tam olarak çözememiş gelişmekte olan bir ülkenin gerçekleştirdiği insanlı uzay yolculuğu ya da Ay görevi, kolaylıkla ihtilafa dönüşebilecek konulardır: [ ] Hükümet adına çalışan bilim insanlarının katı yürütme kurallarına uymak zorunda olduğu ve özgürce konuşamadığı ülkelerde, bilim insanlarının üye oldukları sendika ya da derneklerin liderleriyle ya da kurum içinde bu durumdan hoşnut olmayan bilim insanlarıyla ilişkiler geliştirmek her zaman faydalıdır. Bu kişiler, açıkça bir taraf oldukları için alıntı yapılamayacak kaynaklar olabilir, ancak bir ihtilafı açığa çıkarmanıza yardımcı olabilecek tüyoları sağlayan kişiler olarak, değerlerini bilmeniz gerekir. Örneğin, bir sendika liderinin, Hindistan da bulunan bir atom tesisindeki dört işçinin radyasyon hasarından dolayı hastaneye kaldırıldığı bilgisini vermesi, bir muhabirin reaktördeki riskli faaliyeti açığa çıkarmasına yetmiştir: [ ] Bilimsel sorunlar genellikle zaman içinde çözümlenir, ama bazı ihtilaflar sürüp gider. Son gelişmeleri öğrenmek için web sitelerini izlemeye devam edin. Örneğin, her ne kadar belli başlı bilim insanlarınca soğuk füzyonun foyası açığa çıkarıldıysa da, konuyla ilgili araştırmalar bazı laboratuvarlarda hâlâ sürdürülüyor. Ancak, şu ana kadar bilim çevrelerini deneyleriyle ikna etmekte başarılı olan çıkmadı: [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 7

8 6.5 İhtilaf türleri ve onları ele alma yöntemleri Bilimsel ihtilafları ele almayı öğrenmek için işe, Neimann Vakfı raporları, özellikle de 2002 Sonbahar ve Kış sayıları (çevre haberleri) ile 2003 İlkbahar ve Yaz sayılarına (sağlık ve tıp haberleri) bakarak başlanabilir. Yetkin bir diğer kaynak, The Guardian ın eski bilim editörü Tim Radford ın, Bilimde ihtilaflar üzerine haber yapmak adlı makalesidir: [ ] İhtilaflar (en azından) sekiz kategoriye ayrılabilir: 1. Pasif ihtilaf haberleri, muhabirin bilinen ihtilaflı bir konuyla ilgili karşıt görüşleri sunduğu (örneğin, Cinsiyet seçimi Hindistan ve Çin deki kadın oranında bir düşüşe neden oluyor mu? ya da Biyoyakıt gelişmekte olan ülkelerdeki enerji kıtlığına çözüm mü? ) ve bir sonuca varmayı okuyuculara bıraktığı haberlerdir. Başka bir örnekse Rex Dalton ın Nature dergisinde, tarihöncesi çağlara ait kitlesel yok oluşların Hindistan daki volkanik patlamalardan kaynaklandığı (meteor düşmesinden kaynaklanmadığı) kuramı üzerine yazdığı son makalesidir: [ ] 2. Aktif ihtilaf haberleri bir ihtilafın, muhabir tarafından, kendi yaptığı araştırmayla dikkatlice toplanan bilgilere dayanılarak ilk kez gündeme getirildiği haberlerdir. Rachel Carson ın, böcek ilacı DDT nin zararlarını ortaya koyarak çevre hareketi başlatan Sessiz İlkbahar adlı yazısı, bu kategoriye girer. DDT nin tekrar kullanılmasına izin verilmiş olması başka bir konudur: [ Controversy shtml ] Veri sahteciliği, bilgi hırsızlığı ve suistimalin diğer biçimleri, genellikle bilim dergileri, rakip bilim insanları ya da muhbirlerin rol almasıyla gün ışığına çıkarılan ihtilaflar kategorisidir. Bunları haber yapmak dışında, sizin rolünüz genellikle hikâyeyi takip etmek ve söz konusu sahteciliğin yansımalarını irdelemekle sınırlı kalacaktır. Ancak, yakın zamanda kök hücre konusunda Kore deki ihtilaf bunların her ikisini de içeriyordu. Sahtecilikten ilk şüphelenen, Nature için yazan bir muhabir oldu, ardından Güney Koreli bir televizyon ağı bunu açığa vurdu. Daha sonra hikâyenin ayrıntıları Nature ın haber ekibi ve diğer pek çok medya kuruluşu tarafından ortaya kondu: [ ] [ ] [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 8

9 3. Diğer bir ihtilaf türü ise ulusal güvenlik ve savunmayı da ilgilendiren hassas bilimsel konularla ilişkili olanlardır. Bunlar araştırmacı gazeteciliğe konu olabilirler, ama hikâye için gereken veriler yetkililerden elde edilemeyebilir. Bu tür konuların titizlikle ele alınmaları gerekir. Örneğin, Hindistan ın 1998 de bir hidrojen bombasını başarıyla denediği iddiasıyla ilgili ciddi şüpheler vardı. Ama içeriden bilgi alınamamasına karşın, bu muhabirin The Hindu gazetesi için yaptığı gibi yine de konuyu araştırmak mümkündü: [ ] 4. Dördüncü tür ihtilaflar, araştırmalarla ya da bilim insanlarının bu araştırmalarda neler yaptıklarıyla değil, doğrudan bilim insanlarıyla ilgili olanlardır. İhtilafın niteliği, kamusal fon sağlanan projeleri ya da kurumları zarara uğratmadıkça, bunlardan uzak durmak daha iyidir. Nature dergisinin Watson ın budalalığı nı ele alış biçimi, kariyeriniz boyunca karşınıza çıkabilecek benzer ihtilaflar karşısında nasıl davranmanız gerektiğiyle ilgili yol gösterici pratik bir rehberdir: [ ] 5. Başka bir ihtilaf haberciliği türü de bir tsunami ya da deprem, uçak düşmesi ya da seller gibi genel bir kriz sonrasıyla ilgili olanlardır. Burada, muhabirin rolü artık ihtilafı gündeme getirmek değil, halkı sakin bir biçimde tartışmaya teşvik etmek ve kriz yönetimini desteklemektir. Burada, muhabirin rolü, insanların ihtiyaçlarını anlamak, onların güvenini kazanmak, bilimsel arka plan bilgisi ve işe yarar önerilerde bulunmak ve halkı bilinmeyenler konusunda bilgilendirmektir. 6. Bir de farklı yaklaşımlar, bilgi sistemleri ya da ideolojilerce (örneğin din, alternatif tedavi yöntemleri, ideolojiler) bilime meydan okunduğu ya da bilimin bunlara meydan okuduğu durumlar vardır. 7. Son olarak bilim çevrelerinden aktörlerin ya da onların bulgularının rol oynayabileceği büyük politik ya da ekonomik ihtilaflar vardır. Örnek olarak, ekonomik nedenlerle demir cevheri ihracatının, Hindistan ın Karnataka eyaletinde yol açtığı çevresel maliyet büyük bir ihtilaf haline gelmiştir. İhtilafları ele almak, riski haber yapmak ve araştırmacı gazetecilik yapmak, skandalları ve yolsuzlukları gözler önüne seren haberciliğin farklı tonlarıdır ve bunların sınırları pek de belirgin değildir. Ancak hepsi için geçerli nokta, bu habercilik türlerinin gerçeklere dayandırılması zorunluluğudur. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 9

10 6.6 İhtilaf hikâyeleri geliştirmek için temel gereksinimler Bilim insanlarıyla uyumlu ve güvene dayalı ilişkiler kurmak akıllıca bir yatırımdır. Yürütülmekte olan ihtilaflı bir araştırmayla ilgili size tüyo verebilirler ve ayrıca, hikâyenizi yazmaya başladığınızda, bulgularınızı doğrulatmak için onlara ihtiyacınız olacaktır. Bunun yanında, yaptığınız haberin tarafsızlığını tehlikeye atmamak için kaynaklarınızla ilişkilerinizi aşırı kişisel değil, profesyonel bir düzlemde tutmayı tercih etmelisiniz. Böyle bir ikilem yaşanırsa profesyonel işi, kişisel ilişkiye tercih etmek gerekir. Araştırmacı gazetecilikle ele alınacak iyi bir hikâye zaman alır (günler, haftalar, hatta aylar) ve sabır çok önemlidir. Başarısızlığa hazır olun. Her şeyden önemlisi, anlayışlı bir editörünüz olmalıdır. Hikâyeyi yazmak için hazırlık ve araştırma yaparken editörünüzü de bilgilendirin ve kendisiyle irtibatta kalın, böylece hikâyenin yayımlanmasını engellemek için dışarıdan gelen herhangi bir baskı karşısında hazırlıklı olabilir. İyi bir araştırmacı gazetecilik haberinin yakınmalara neden olacağını aklınızdan çıkarmayın. Bu nedenle, hikâyeyi yayımlamadan önce, olası yalanlamalar, sert yanıtlar, ağır eleştiriler, sözlü sataşmalar ve hatta asılsız haber davaları için yanıtları ve dokümanları hazır bulundurun. (Bu muhabirin 1988 de öğrendiği gibi bu bölümün başındaki örneğe bakın [ ]) Bir muhabir asla, mahkemede kanıtlayamayacağı, ihtilaflı hiçbir şeyi yayımlamamalıdır. Editörler genellikle, asılsız haber davalarına konu olabilecek hikâyeleri yayımlamadan önce o yayın kuruluşunun hukukçularına danışırlar. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 10

11 6.7 İhtilaflı konular için kontrol listesi Bir ihtilafı içerebilecek haber hazırlarken, aşağıdakileri göz önünde bulundurmalısınız: Hikâyenizin ihtilaflı bir yönü var mı? Bunu saptayabilirseniz, işin yüzde ellisini hallettiniz demektir. Hangi ihtilafların peşinden gitmeye değer? Bu karar, haberinizin toplumda yaratabileceği etkiler etraflıca değerlendirilerek verilebilir. Bu makale, konuyu daha kapsamlı olarak tartışıyor: [ ] İhtilaftaki farklı görüşler nelerdir ve çatışan görüşler kimlere aittir? Bunları internet yoluyla ya da kütüphanelerde, dikkatli bir literatür araştırması yaparak öğrenebilirsiniz. Kaynaklarınıza ve diğer bilim insanlarına, özellikle de çatışan bilim insanlarına danışarak, kimin farklı ya da karşıt görüşleri olduğuna bakın. Daha inanılır olanlar ile olmayanları ayrıştırın. Tartışmanın özgün bağlamını saptırıyor musunuz? Sizin işiniz, gerçeklere dayanan iyi bir hikâye yazmaktır. Önyargı göstermeyin. Bozulmuş veya çarpıtılmış haberler, özellikle de sağlık alanındaki ihtilaflarla ilgili olanlar, sahte umutlar ve asılsız korkular yaratabilir. Hikâyeyi sansasyonel bir hale mi getiriyorsunuz? İhtilafı haber yaparken sansasyon yaratmamaya çalışın. Sansasyonel bir biçimde haber yapılan tıbbi bir bulgu, asılsız bir medya çılgınlığı yaratabilir. Örneğin, Harvard Risk Analiz Merkezi nden David Ropeik e göre, deli dana hastalığıyla ilgili yapılan haberler, muhabirlerin hikâyenin en korkutucu yönlerini vurgulamasıyla, hükümetin bu son derece küçük tehdit için milyon dolarlar harcamasına sebep olarak gülünç bir histeri düzeyine ulaşmıştı: [ ] Abartıyor musunuz? Farklı bakış açılarını yansıtırken kullanılan haber başlıkları ve sözcük seçimi (örneğin kavga sözcüğü yerine ufak anlaşmazlık ifadesini kullanmak), konunun önemsenmemesine ya da abartılmasına, dolayısıyla halkın bu tartışmaya vereceği tepkinin koşullanmasına yol açabileceği için büyük önem taşır. Örnek olarak, bölüm 6.3 te bahsedilen, Hindistan ın Sethusamudram projesi, muhabirler sürekli siyasetçilerden alıntı yapıp durdukları için, genel halk tarafından artık siyasi bir mesele gibi görülüyor. Oysa proje başlangıçta bilim ve çevreyle ilgili bir konu olarak görülüyordu: [ ] Tıpkı bir fili tarif eden beş kör adam örneğindeki gibi, aynı ihtilaflı konu, akademisyenler, eylemciler ve özellikle ihtilafa doğrudan taraf olan kişilerce farklı görülebilir. Bu nedenle, bir hikâyeyi ele alırken, haberciliğin dengeli habercilik ölçüsünü izleyin (bir sonraki bölümde, denge konusunda daha çok bilgi bulacaksınız). WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 11

12 6.8 Dengeleyici eylem Hikâyenin her iki yönünü de anlatmak, temel bir habercilik kuralıdır. Ancak, bilimsel ihtilafları haber yaparken dengeyi tutturmak, bütün bakış açılarına eşit ağırlık vermek demek değildir. Muhakeme yetinizi kullanıp, her bir bilimsel kanıta hak ettiği ağırlığı vermek gerekir. Bu önemli öneri, Science Editor dergisinde (Sayı 29, 2006) yazan deneyimli muhabirlerin ortak bilgeliğine dayanıyor: [ ] Farklı bakış açılarından bahsedilmelidir, ama dengeyi sağlamak adına, üzerinde genel olarak fikir birliğine varılmış bilimsel bulgular bir avuç şüphecinin görüşleriyle birlikte sunulmamalıdır. Columbia Journalism Review dergisinde Chris Mooney nin savunduğu gibi, bu, okuyuculara iyi bir hizmet olmayacaktır: [ ] Öncü bilim dergileri, küresel ısınma ya da kara deliklerin varlığı gibi üzerinde çoktan fikir birliğine varılmış kuramları sorgulayan makaleleri kabul etmekten kaçınırlar: [ &27are-censoring-debate-on-global-warming&27.html ] Konuyu bütün tarafların görüşleriyle birlikte sunun, ama okuyuculara kimin haklı olduğuyla ilgili değerlendirme yapabilmeyi mümkün kılacak ipuçları da verin, çünkü okuyucular için kimin güvenilir olduğunu kimin olmadığını ayırt etmek her zaman kolay olmayabilmektedir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 12

13 6.9 İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın etiği Görüşlerde yapay bir farklılık yaratarak, aslında var olmayan bir ihtilaf yaratmak sorumsuz bir davranış olur. Böyle yaparak, bir muhabirin sermayesi olan güvenilirliği yitirirsiniz ve çıkarı olan tarafların amaçlarına hizmet ediyor görünürsünüz. İhtilaf hikâyeleri, bilim çevrelerinde (ya da konunun toplumu ilgilendiren birtakım sonuçları varsa, halk nezdinde) bir tartışmayı başlatmak için tasarlanmalıdır ve muhabirin verdiği mesaj son sözmüş gibi yansıtılmamalıdır. Haber toplama aşamasında size gizli olarak bilgi veren kişiler, her ne pahasına olursa olsun korunmalıdırlar ve bu kişilerin isimleri rızaları olmadan hiçbir şekilde açığa vurulmamalıdır. (Bob Woodward ın Watergate hikâyesindeki gizli kaynak Derin Gırtlağı hatırlıyor musunuz?) [ ] İhtilaflardan iyi yazılar çıkar. Ama bir kez çözüldüler mi, bunu takip eden haber hikâyeleri ihtilafı uzun uzadıya inceleyen türde yazılar olmamalıdır. Eğer ihtilaf hikâyenizdeki kurban sonradan sahtecilik ya da görevi kötüye kullanma suçundan beraat ettirilmişse, bunu okuyucuya bildirmemek etik olmaz. Bir ihtilaf hikâyesini yazma kararı, diğer muhabirler ve rakipler öyle yapıyor diye değil, o hikâyenin bilimsel değerine dayanarak verilmelidir. (Bu bölümde daha sonra bahsedilecek olan dizi ihtilaflara bakın.) Hikâyenin gerçekten ihtilaflı görünmesi için kaygı duyarken, tartışmalı konular hakkında daha çok şey bilen eleştirmenlerin görüşlerini göz ardı etmemelisiniz. İhtilaflı bir durumda adı geçen bilim insanları aynı alandaki uzmanlarla tartıştırılmalıdır. Bir tarafta bilim insanları, diğer tarafta ise sporcular, politikacılar ya da film yıldızlarının olduğu dengesiz karşılaşmalar düzenlemek etik değildir. Bir alandaki uzmanlık, başka bir alandaki otoriteye karşılık gelmez. Kürtaj ve göğüs kanseri arasında bir bağlantı olmadığı konusunda bilimsel görüş birliğine karşın, bu ikisi arasındaki ilişkiyle ilgili tartışmayı sunarken, bilim insanları yerine kürtaj karşıtı eylemcilerden yararlanan bilim muhabirlerinin suçlandığını akıldan çıkarmamalıyız: [ 6x Can Having an Abortion Cause or Contribute to Breast Cancer.asp ] Muhabirler aynı zamanda, aralarında bağlantı olduğunu gösteren hiçbir kanıt olmadığı halde MMR aşısı (kızamık, kabakulak, kızamıkçık) ve otizm arasındaki bağlantıyla ilgili hikâyeler yazdıkları için de eleştirilmişlerdir. [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 13

14 Bazen bilimsel ihtilafların medyada ele alınması bir salgın görüntüsüne bürünebilir. Tıpkı bir kişiden diğerine yayılan enfeksiyon gibi, bir ihtilafın bir gazete tarafından su yüzüne çıkarılması, rakip gazeteleri aynı haberi farklı biçimlerde ama ilk kez duyurur gibi konunun üzerine gitmeye teşvik eder. Bu tür aparatiflere şartlanan ve bunlara takılı kalan okuyucuların varlığında, muhabirler farkında olmadan, dizi ihtilafların konu olduğu bir festival sezonunu başlatabilirler. Ancak bu aşırı etkinlik, muhabirlerin temel etik kuralları ve normları göz ardı etmeleri riskini taşır. Bunun bir örneği, Dalkon Shield rahim içi aracı konusunda yaygın olarak bilinen ihtilafın ardından, göğüs implantasyonunun tehlikeleri üzerine yapılan taraflı haberlerdir: [ ]. Daha yakın bir tarihte, Hindistan daki Wadia Himalaya Jeolojisi Enstitüsü nden R. J. Azmi, Orta Hindistan da 1988 de keşfettiği fosiller uzmanlar tarafından sahte diye reddedildiğinde ve medyada bu şekilde haber yapıldığında, dizi haberciliğin kurbanı olmuştu. Azmi nin talihsizliği, Nature dergisi diğer bir Hintli jeolog V. J. Gupta nın fosil sahteciliğini ifşa etmesinden kısa bir süre sonra iddiasını ortaya atmış olmasıydı: [ ]. Daha sonra İsviçreli jeologlar Azmi nin bulgularını Ekim 2007 de Colorado da yapılan Amerikan Jeoloji Topluluğu toplantısında kanıtladılar, ancak Azmi gördüğü zararın çoktan etkisini göstermiş olduğunu, çünkü basındaki haberlerin Gupta olayının gölgesinde yazıldığını belirtiyor. Bana terfi ve yeni verilerimi sunma şansı verilmedi. Hint jeolojisinde sağlıklı bilimsel tartışma (gelişme)... yaklaşık on yıl gecikmiş oldu. Buradan alınacak ders şudur: Sözde uzmanlar ın görüşlerini haber yaparak bir bilim insanının ününe zarar vermeden önce, uzmanlar ın güvenilirliğinin, iddialarını kaldırıp çöpe attıkları bilim insanının güvenilirliğinden daha iyi olduğundan emin olun. Nanoteknolojinin medyada ele alınışı, bu teknolojinin faydalarından çok potansiyel zararlarına değinen haberlerle, diğer bir dizi ihtilafı hazırlayan bütün nitelikleri taşımaktadır. Bu tür konuların ele alınması, dengenin sağlanması için mümkün olan her şekilde risk - fayda analizini içermelidir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 14

15 6.10 İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın güçlükleri Karşılaşacağınız ilk güçlük, editörünüz, yayımcınız ya da yapımcınızdır. İhtilaf hikâyesinin, reklam gelirleri ya da kazanılmış diğer çıkarlara olumsuz bir etkisi olmayacağı konusunda ikna edilmelidirler. Bilim okuryazarı olarak durumları belki eğitimli genel halktan daha iyi olmayan editörler ve meslektaşlarla mücadele etmek zorunda kalabilirsiniz. Güney Afrika gazetesi Business Day in bilim ve sağlık editörü Tamar Kahn [ features/controversy-and-science-reporting-in-south-africa.html ] ve SciDev.Net in eski editörü Mike Shanahan ın son derece isabetli bir şekilde analiz ettiği gibi, gelişmekte olan ülkelerdeki muhabirler, bilgiye ulaşma gibi konularda özel sorunlarla karşılaşırlar: [ ] Bir hikâyenin yayımlanmasından etkilenme olasılığı olanlar, muhabirleri tehdit edebilir ya da haberi gömmeleri için onlara rüşvet teklif edebilirler. Günümüzün oldukça ticarileştirilmiş ortamında habercilik, özellikle de sağlık ve tıp haberciliği, iş hayatından gelen ve ekonomik baskılara daha önce olduğundan çok daha açık ve hassastır. Bunun bir örneği kurşunlu benzinle ilişkili olarak halk sağlığı konusundaki ihtilaftır: [ ] Haber yönetimi ihtilafın doğasına bağlı olarak, politikacılardan ve sanayiden haberin basılmaması yönünde baskıya maruz kalabilir. Hükümetler, özellikle de gelişmekte olan ülkelerdeki hükümetler, ulusal güvenliğe ya da ekonomik çıkarlarına dokunacağını düşündükleri haberlerde, gazete baskısını ya da televizyon yayınını durdurabilir. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 15

16 6.11 İhtilaf hikâyelerini haber yapmanın mesleki riskleri Araştırmaya dayalı haber ya da ihtilaflı bir konu üzerine yazmak, bir hisse senedine yatırım yapmak gibidir. Eğer hikâyenizin doğru olduğu ortaya çıkarsa, bir kahraman olursunuz. Aksi takdirde haber merkezlerinde ve bilim çevrelerinde saygınlığınızı yitirirsiniz. Bundan çıkarılacak sonuç: Gerçekleri iki kez kontrol etmeden, ihtilaflı konuları yazmayın. Başarılı olsun ya da olmasın, hikâyenizin dolaylı ya da dolaysız olarak hedef alacağı bilim insanlarını büyük olasılıkla kendinizden uzaklaştırırsınız. Bu, ödemeniz gereken bir bedeldir. Ama umutsuzluğa kapılmanıza gerek yok; çünkü bir hayran kitlesi, yeni kaynaklar ve muhtemelen başka hikâyeler yazmak için belki yeni tüyolar edineceksiniz. Haberinizin yayımlandığı gün, bazılarından gerçekleri cesurca yazdığınız için tebrik telefonları ve bazılarından da kaba tehditler alabilirsiniz ve hatta etkilenen taraflardan hakaret davası bildirimleri bile gelebilir. Editörünüz sizin tarafınızda olduğu ve verdiğiniz bilgiler doğru olduğu sürece endişelenmenize gerek yoktur. Eğer hikâyeniz amaçlanan etkiyi yaratmakta başarısız olduysa, Vermont Üniversitesi nden George W. Albee nin şu sözleriyle kendinizi teselli edin: Bilimsel bulgular, şiddetli bir muhalefete, sansüre ve (dini ve dini olmayan) resmi bir kınamaya yol açıyor olabilir, ama geçerli ve güvenilir bilimsel bulgular varlıklarını sürdürürken, bunlar üzerine yapılan eleştiriler sürdüremez. Katolik Kilisesi nin, Galileo nun bulgularına muhalefet ederek hata yaptığını açıkça itiraf etmesi 500 yıl aldı. Güçlü siyasi otorite tarafından desteklenen Lysenko nun genetik kuramı ise ilk andan başarısızlığa mahkumdu. Muhabirlerin, bilimsel ihtilafların potansiyel risklerini düşünmek zorunda olan tek meslek grubu olmadığını öğrenmek ilginizi çekebilir: [ forbid html ]. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 16

17 6.12 İhtilaf haberciliğine örnekler İhtilaf konularının yaygın basın ve profesyonel dergilerde nasıl ele alındığıyla ilgili yapılacak bir okuma, ihtilaf haberciliği için rehber olabilir: Hindistan ve Sri Lanka adası arasındaki denizi derinleştirme amaçlı 600 milyon dolarlık proje, dinle ilgili boyutları da olan, yarı bilimsel yarı siyasi bir ihtilaftan dolayı duraklatıldı. Ramachandran ın Frontline dergisinde ele aldığı ihtilaf hikâyesi tam bir başyapıt: [ ]. Koreli bilim insanı WooSuk Hwang ın kök hücre araştırması pek çok kişinin bütün ihtilafların anası dediği ihtilafı başlatarak ortalığı birbirine kattı. Bu konunun yaygın basında nasıl ele alındığıyla ilgili bir analizi Harvard University Gazette den okuyun: [ ]. Bazıları, bunun dış kaynak kullanımında patlamanın yeni bir boyutu olduğunu iddia ediyor, diğerleri ise bunu Hindistan ın bir kobay ülkesi haline gelmesinin bir işareti olarak görüyor. Wired dergisinde, Hindistan ın ilaç deneyleri konusunda küresel bir çekim merkezine dönüşmesiyle ilgili Jennifer Kahn tarafından yazılan bu makale, gelişmekte olan diğer ülkeler için de geçerli olabilecek bir tıp ihtilafını haber olarak sunmanın güzel bir örneğidir: [ ] Bu, SARS ihtilafının ele alınmasından çıkarılan bir ders midir? 1999 Yılı Niemann Akademisi Üyesi Sun Yu nun ifadesiyle, SARS gündemi, hastalık tehditlerinin neden bilimsel olarak ele alınması gerektiği ve muhabirlerin bu konulara yaklaşımının, halkı bu tehdide karşı aşırı tepki vermeye itmemesi gerektiğiyle ilgili bir örnek olarak kullanılabilir ve kullanılmalıdır : [ ] Seattle Post gazetesi için çalışan ve bilimle ilgili sıcak konulardan keyif alan çevre muhabiri Lisa Stiffler ın, mesleğinde ilerleyen gözü kara gazeteciler için bir çift lafı var: [ ]. Farklı ülkelerdeki iklim değişikliği tartışmalarıyla ilgili medya haberleri üzerine eleştirel yazılar yazan Mike Shanahan, haberlerde ele alınış biçimlerinden dolayı sorunların devam ettiği sonucuna varmıştır. Medyanın bütünüyle suçlanmaması gerekmekle birlikte, iklim değişikliği haberlerini aktarma biçimini geliştirmek için medyanın yapabileceği pek çok şeyin olduğu da unutulmamalı: [ ]. Küresel açlığa karşı sigorta olarak bir tohum bankası kurmak, normalde rutin bir bilim hikâyesi muamelesi görebilirdi. Ama Bill Gates, Gates Fonu aracılığıyla, zor kazanılan paralarının 30 milyon dolarını yatırarak, Kuzey Kutbu na 1100 kilometre uzaklıkta bir Kıyamet Günü Kasası yapmaya karar verince, Global Research ten araştırmacı muhabir William Engdahl meraklanır. Sonuç, büyük bir ihtilaf hikâyesidir. (Bölüm 6.5 teki 2. kategori): [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 17

18 6.13 Gözden geçirme soruları (1-4) SORU 1: Bir hastane, basın açıklamasında kalp cerrahlarının genetik olarak düzenlenen bir enzimi enjekte ederek, hasar görmüş bir kalpte başarılı bir şekilde yeni kaslar büyüttüklerini duyuruyor. Eğer bir ihtilaf peşinde olsaydınız, hastane konuşmacısına soracağınız ilk soru ne olurdu? SORU 2: Paçavra toplayıcılarını bir tüberküloz hastanesinin dışındaki çöp kutularından, satmak üzere kullanılmış şırıngalar, pamuk bandajlar ve başka şeyler toplarken gördünüz. Araştırmacı bir muhabir olsanız, bir sonraki hamleniz ne olurdu? SORU 3: Kök hücre bankasının artık sıradan Hintlilerce kullanılabileceğini söyleyen şu raporu okuyun: [ ]. Aynı konuda The Guardian da çıkan şu makaleyi de okuyun: [ ]. İki rapor arasındaki temel farklılık nedir? SORU 4: Nükleer bir tesis yetkililerinin, yerel yönetimi, tesisin yakınında yaşayan insanların bölgeyi boşaltması gerekebileceğiyle ilgili bilgilendirdiği, ama paniği önlemek için bu bilginin halka açıklanmasını istemedikleri tüyosunu alıyorsunuz. Tepkiniz ne olur? WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 18

19 6.14 Gözden geçirme sorularının yanıtları (1-4) Pek çok farklı yanıt vermek mümkündür. Çok iyi olanların bir kısmı aşağıda sıralanmıştır. Sizin verdiğiniz yanıtlar, farklı ifade edilmiş olabilir. SORU 1: Bir hastane, basın açıklamasında kalp cerrahlarının genetik olarak düzenlenen bir enzimi enjekte ederek, hasar görmüş bir kalpte başarılı bir şekilde yeni kaslar büyüttüklerini duyuruyor. Eğer bir ihtilaf peşinde olsaydınız, hastane konuşmacısına soracağınız ilk soru ne olurdu? Yanıt: Denetleyici kurumdan onay aldınız mı? SORU 2: Paçavra toplayıcılarını bir tüberküloz hastanesinin dışındaki çöp kutularından satmak üzere kullanılmış şırıngalar, pamuk bandajlar ve başka şeyler toplarken gördünüz. Araştırmacı bir muhabir olsanız, bir sonraki hamleniz ne olurdu? Yanıt: Gidecekleri bir sonraki çöp noktasını öğrenmek için paçavra toplayıcılarını takip edin ve çöp yakma kazanları olup olmadığını görmek için hastaneleri ziyaret edin. SORU 3: Kök hücre bankasının artık sıradan Hintlilerce kullanılabileceğini söyleyen şu raporu okuyun: [ ]. Aynı konuda The Guardian da çıkan şu makaleyi de okuyun: [ ]. İki rapor arasındaki temel farklılık nedir? Yanıt: İlk haber, % 100 firmanın basın açıklamasına dayanırken, The Guardian ın haberi buna dayanmıyor. SORU 4: Nükleer bir tesis yetkililerinin, yerel yönetimi, tesisin yakınında yaşayan insanların bölgeyi boşaltması gerekebileceğiyle ilgili bilgilendirdiği, ama paniği önlemek için bu bilginin halka açıklanmasını istemedikleri tüyosunu alıyorsunuz. Tepkiniz ne olur? Yanıt: Tüyonun doğru olup olmadığını teyit edin ve hikâyeyi yayımlayın. WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 19

20 6.15 Ödevler ÖDEV 1: Ülkenizdeki belli bir (1) bilim, (2) çevre, (3) sağlık ihtilafı seçin. Her bir ihtilaf için arka plan bilgisi verin, her bir konunun bütün yönleriyle ilgili kanıtları özetleyin ve medyanın bu konuları ele alış biçimini irdeleyin. Eğer siz bu hikâyeyi haber yapıyor olsaydınız, hangi ana kaynakları kullanırdınız, bunların bir listesini çıkarın ve her bir konu için yapmanız gereken okumaları listeleyin. ÖDEV 2: Kendi muhitinizde, ülkenizde ilk kez kullanılan ithal bir kolera aşısıyla aşılandıktan sonra, 2000 küsur okul çocuğundan ikisinin öldüğünü belirten bir radyo haberi duyuyorsunuz. Burada bir ihtilaf kokusu alıyor musunuz? Bu konuyu araştırmak ve haber yapmak için atacağınız ana adımların bir listesini çıkarın. ÖDEV 3: Kırsal kesimlere kaliteli sağlık hizmeti götürmenin bir aracı olarak tele-tıp ısrarla destekleniyor. Bu teknolojiyi sağlayabilecek merciler, uydu operatörleri, tıbbi alet yapımcıları, yazılım üreticileri ve kurumsallaşmış hastanelerdir. Bu durumda araştırmacı gazeteciliğe konu olacak bir hikâye için bir potansiyel görüyor musunuz? Kendilerine hizmet verilmesi hedeflenen insanlar, gerçekten de bundan fayda sağlıyorlar mı? Eğer fayda sağlıyorlarsa, bir sonraki adımda ne yapacaksınız? Okuyacağınız kaynakların, röportaj yapacağınız insanların, başvuracağınız dokümanların ve ziyaret edeceğiniz yerlerin bir listesini yapın. ÖDEV 4: Potansiyel ihtilaflar hakkında tüyolar almak için aşağıdaki web sitelerini ve blogları inceleyin. [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] WFSJ ve SciDev.Net tarafından oluşturulmuştur. 20