KİTLE İLETİŞİM KURAMLARI

Transkript

1 Levent Yaylagül KİTLE İLETİŞİM KURAMLARI Egemen ve Eleştirel Yaklaşımlar dipnot yayınları

2 İÇİNDEKİLER Önsöz 9 Giriş 11 I. BÖLÜM EGEMEN YAKLAŞIMLAR Toplum ve İletişim Yüzyüze İletişimden Kitle İletişimine İletişim Çalışmalarının Tarihsel Gelişiminin Ana Hatları Kitle İletişim Kuram ve Araştırmalarında Farklı Yönelimler Egemen (Ana-akım) İletişim Çalışmalarının Gelişimi 36 A. Ana Akım Yaklaşımlarca Geliştirilen Temel Kuramlar Propaganda/Uyarıcı-Tepki/Sihirli Mermi/ Hipodermik İğne Modeli Shanon ve VVeaver'ın Enformasyon Kuramı Laswel'in Genel İletişim Modeli 57 B. İletişimle İlgili İlk Alan Araştırmaları ve "İki Aşamalı Akış" Modeli 58 C. Deneye Dayalı Olarak Geliştirilen Psikolojik Kuramlar Festinger'in Bilişsel Uyum Kuramı ABX Denge Modeli VVestley-MacLean'ın Aracılanmış İletişim Modeli 62

3 D. İletişime Sosyolojik Yaklaşım: Riley ve Riley Modeli 64 E. İletişime Teknolojik Yaklaşımlar H. A. Innis'inYaklaşımı M. McLuhan'ın Yaklaşımı 70 F. Diğer Kuram ve Yaklaşımlar Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı Kültürel Göstergeler ve Ekme Kuramı Gündem Belirleme Suskunluk Sarmalı Eşik Bekçiliği Modeli Bilgi Eksikliği Hipotezi Bağımlılık Kuramı Modernleşme Kuramları ve "Yeniliklerin Yayılması" Modeli Kitle iletişimi ve Kitle Kültürü/ Popüler Kültür 89 II. BÖLÜM ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR İletişim Araçlarını Kültürel ve İdeolojik Aygıtlar Olarak Gören Yaklaşımlar 94 A. Frankfurt Okulu Walter Benjamin T. Adorno ve M. Horkheimer H. Marcuse J. Habermas 106 B. Gramsci ve "Hegemonya" 108 C. Althusser ve "Devletin İdeolojik Aygıtları" 115 D. Yapısalcı Dilbilim ve Göstergebilim Ferdinand de Saussure Claude Lévi-Strauss Roland Barthes 122

4 E.İngiliz Kültürel İncelemeleri ve Stuart Hail İletişimin Ekonomi Politiği 139 A. Ekonomi Politiğin Konusu ve Yöntemi 139 B. İletişimin ve Kültürün Ekonomi Politiği 143 C. Amerika'da Ekonomi Politik Yaklaşım Herbert Schiller: Amerikan İmparatorluğu'nun Hegemonyası Dallas Smythe: Reklamlar ve İzleyici Emtiasının Üretimi Herman ve Chomsky: Haber Medyasının Ekonomi Politiği 168 D. Avrupa'da Ekonomi Politik Geleneği P. Golding ve G. Murdock N. Garnham A. Mattelart 184 III. BÖLÜM 1. Küreselleşme ve İletişim Küreselleşmenin İdeolojik Boyutu ve Eleştirisi 198 Kaynakça 205

5 ÖNSÖZ Günümüzde kitle iletişim araçları kapitalist sistem için ekonomik, siyasal ve kültürel açıdan son derece önemli bir yere sahiptir. Medyanın batılı tekelci güçlerin elinde olması ve çok uluslu şirketlere hizmet etmesi, bu araçlan daha da önemli kılmaktadır. Çünkü bu araçlar, endüstriyel düzeyde örgütlenerek hem birer ekonomik kâr ve çıkar amaçlı olarak hem de - diğer endüstrilerden farklı olarak- bilinç yönetimi ve ideolojik yönlendirme amacıyla kullanılmaktadır. Medya ve kültür endüstrileri kapitalist sistemin ayrılmaz bir parçasıdır; ve ancak kapitalist gelişim dinamikleri içerisinde açıklanıp anlamlandınlabilir. Bu düşünceden hareketle bu kitapta, kitle iletişim alanında yapılan temel araştırmalar ve kuramsal yaklaşımlar içinde geliştirildikleri toplumsal ilişkilerden yola çıkarak tanıtılmaktır. İletişim Fakülteleri'nde ve sektörde çalışan insanlar arasında kuramlar genellikle ihmal edilmektetir ve kuramlara sadece geçilmesi gereken bir ders ya da sektörde pratik olarak işlerine yaramayacak spekülasyonlar gözüyle bakılmaktadır. Oysa böyle bir anlayışın kendisi de emperyalizmin dünya görüşü olan pragmatizmin kuramsal ifadesidir. Halbuki insanlar, içinde yaşadıkları toplumsal koşulları ancak kuramlar yardımıyla anlar, anlamlandırır ve dönüştürür. Kuramlar insan pratiğinden çıkarılmışlardır ve insanların pratik olarak dünyayı dö-

6 10 I Kitle iletişim Kuramları nüştürmelerinde onların toplumsal pusulası olma işlevini yerine getirirler. Bu kitap, Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi'nin sunmuş olduğu, demokratik akademik ve insanî çalışma ortamında hazırlanmıştır. Böyle bir ortamın hazırlanması ve sürdürülmesi için yoğun çaba sarf eden hocam ve meslektaşım ve kendisiyle aynı ortamda çalışmaktan büyük keyif aldığım Prof. Dr. Ümit Atabek ve çalışma arkadaşlarıma saygı ve sevgilerimi sunuyorum. Beni tanımadıklan halde Ankara Üniversitesinde Y. Lisans programma girmeme destek veren Prof. Dr. Nilgün Abisel'e ve rahmetli Prof. Dr. Erol Mutlu'ya; akademik ortamda çalışmama ve akademik olarak gelişmeme imkân hazırlayan Prof. Dr. Alemdar Yalçın'a, Yüksek Lisans, doktora ve doktora sonrası çalışmalarımda destek ve katkılarını hiç esirgemeyen ve Yüksek Lisans çalışmamda danışmanlığımı yürüten Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı'ya; bana her zaman güvenen ve çalışma disiplini konusunda kendisinden çok şey öğrendiğim, doktora tez danışmanım Prof. Dr. Asker Kartarı'ya; kitle iletişim çalışmalarında eleştirel kuramlan ve özellikle ekonomi politik yöntemi öğrenmemiz konusunda çok büyük katkısı olan Prof. Dr. İrfan Erdoğan'a ve iletişimin ekonomi politiği dersinin zevkli ve neşeli geçmesini sağlayan ve doktora sonrasında akademik ortamda çalışmalarıma devam edebilmem konusunda destek olan Prof. Dr. Bülent Çaplı'ya sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunuyorum. Onların çaba ve emekleri olmasıydı böyle bir kitabın ortaya çıkmasını sağlayacak gerekli donanımı edinemezdim. Her şeye rağmen hata ve eksiklikler bana aittir. Bunun yanında, akademik yaşantım boyunca destek yerine engel oluşturanlara da teessüflerimi bildirmek isterim. Levent Yaylagül Antalya-2006

7 GIRIŞ Kendi varlığını üretme çabasındaki insan, ürerim faaliyetleri sırasında diğer insanlarla sosyal, ekonomik ve politik ilişkiler içerisine girer. Dolayısıyla üretim faaliyeti ile toplumsal, siyasal ve düşünsel yapı arasında sosyal bir bağ vardır. İletişim, düşünce, bilinç ve dilsel faaliyetlerin üretilmesi, insanların üretim faaliyetlerinin bir parçası ve sonucudur. Bilinç, düşünce, dil ve iletişim, tarihsel olarak yaşayan ve üretimde bulunan bilinç, düşünce ve dil sahibi olan ve iletişim faaliyetlerinde bulunan insanın dışında varolamaz. insanlar, gerçek tarihsel yaşam süreçleri içerisinde vardırlar. Onlann doğasını belirleyen de girdikleri toplumsal ilişkilerin tamamıdır. Dolayısıyla insanların kim ve ne olduklarını anlamak için onların ne düşündüklerine ve ne söylediklerine değil, kendilerini nasıl ürettiklerine bakmak gerekir. İnsan düşüncesinin ön koşulu tarihsel ve toplumsal yaşam süreçleridir. İletişim kuramları da dahil her türlü olguya anlamak ve anlamlandırmak için gerçek yaşamın üretim sürecine ve bu sürecin sonucu olan düşüncelere bakmak gerekir. İnsan diğer canlılardan farklı olarak toplumsal üretim ilişkilerine ve işbölümüne bağlı bir biçimde kendi bireysel ve toplumsal varlığını üretir. Bu üretim süreci de kaçınılmaz olarak bir dil ve iletişim ilişkisinin doğmasına neden olur. İnsanlar arasında kurulan iletişim, tarihsel ve toplumsal koşullara bağlı olarak çeşitli biçimler alır. Bu biçimlerden birisi de 19. yüzyılın

8 12 Kitle iletişim Kuramları sonunda ve 20. yüzyılda geliştirilen teknolojik araçlar vasıtasıyla gerçekleştirilen kitle iletişimidir. Bu kitapta kitle iletişimini anlamak için, toplumların kendilerini üretiş ve yeniden üretiş biçimlerinden yani tarihsel gelişimden hareket edilmektedir. Böylece kitle iletişimi tarihsel ve toplumsal bağlamına oturtulabilir. Buradan hareketle kitapta, toplumbilimlerinin bir parçası olan iletişim kuram ve incelemeleri, genel üretim biçimi olan küresel kapitalizmin egemen yapısı ve üretim ilişkileri çerçevesinde değerlendirilmektedir. İlerleyen sayfalarda, kitle iletişiminin gelişimiyle birlikte 20. yüzyılın ilk yansından itibaren geliştirilen temel kuram ve yaklaşımlar ele alınıp incelenecektir.

9 I. Bölüm EGEMEN YAKLAŞIMLAR 1. Toplum ve İletişim Binlerce yıllık bir geçmişe sahip olan insanlık, tarihin başından beri hep varolma, fiziksel varlığını sürdürme mücadelesi vermiştir. Yokluk, yoksulluk, doğal felaketler, ölümcül hastalıklar ve savaşlarla geçen bir tarih. İnsanın doğayla ve diğer insanlarla (sınıflarla) hayatta kalma mücadelesi olan tarihin gelişimini kimileri Tanrının iradesi ile kimileri de kahramanlann iradesi ile izah etmiştir. Aslında, din ve kahramanlara ilişkin fikir ve düşünceler insanın toplumsal bilincinin dışavurumlandır. Dolayısıyla herhangi bir toplumsal olayı açıklarken de toplumsal varlık ile toplumsal bilinç arasındaki ilişki temel hareket noktasıdır. Yani insanın kendisine ve topluma ait fikirleri ve düşünceleri mi önceliklidir yoksa insanlann maddi varoluş koşulları mı bu fikirleri önceler. Bu soruya verilen cevaplara göre, iki temel yaklaşım tarzı ortaya çıkar: idealizm ve materyalizm. İdealizm, insanın bilincinden ve düşüncesinden hareketle toplumsal olay ve olgulan (hatta varoluşu) açıklarken, materya-

10 14 Kitle İletişim Kuramları lizm insanın kendisini üretiş ve yeniden üretiş biçiminden hareket eder. Tarihsel materyalizm, insan toplumunun gelişim yasalarını inceler. Bunu yaparken de toplumsal varlık ile toplumsal bilinç arasındaki ilişkiyi ve bunun dönüşümünü ele alır. Tarihsel süreç insanların hayatta kalmak ve fiziksel varlıklarını sürdürmek için verdikleri örgütlü üretim ve bölüşüm faaliyetlerinin nesnel gelişiminden oluşur. Üretim ve bölüşüm faaliyetleri insan iradesinden bağımsız olarak üretici güçlerin gelişim düzeyi ile ilişkilidir. Her insan belirli bir tarihsel çağda dünyaya gelir ve kendisini çevreleyen bir üretim biçimi ve ilişkisinin parçası olur. Bu kuramsal çerçeveye göre, insanlar tarihin ilk dönemlerinden itibaren hep toplu halde yaşamışlardır, insanın toplum olarak yaşaması ve üretim faaliyetinde bulunması iletişimi zorunlu kılmıştır. İnsan ancak iletişim aracılığıyla hem kendi varlığını hem de varolan toplumsal ilişkileri yeniden üretebilir. İnsan bu üretim sürecinde doğada hazır bulduğu ve kendi geliştirdiği araçları kullanır. Bu süreçte insan, içinde yaşadığı yer ve zamanın koşullarına göre hem yüz yüze iletişimi hem de teknolojik aygıtlarla aracılanmış iletişimi kullanır. İletişim faaliyeti toplumsal hayati üretmenin ve birlikte yaşamanın temel koşuludur. İletişim faaliyeti bir anlam yaratma faaliyetidir; ve bu süreç, belli bir tarihsel ve toplumsal bağlam içerisinde gerçekleştirilir. Bu yüzden insanı, toplumu ve iletişimi doğru bir şekilde ele alıp incelemek için tarihsel bir bakış açısına sahip olmak gerekir. İletişim ilişkisinde üretilen her türlü anlam, toplumsal olarak üretilir ve ancak diğer insanlarla kurulan üretim ilişkileri bağlamında gerçekleştirilir. Özetle söylenirse dil, toplumsal yaşamın zorunlu bir sonucu olarak üretim faaliyetinden doğmuş, sürekli gelişen dış nesnel