Mustafa Kemal ATATÜRK

Transkript

1

2 Mustafa Kemal ATATÜRK

3 ULUSAL ÇEVRE ANDI Şimdiki ve Gelecek Kuşakların Temiz ve Sağlıklı Bir Çevrede Yaşama Hakkı Olduğu, Gerçeğinden Hareketle Çevreye Duyarlı Bir Kalkınman Yana Olduğunu Vurgulayarak; Doğal Kaynakların Ekonomik Kalkınmanın Hem Kaynağını Hem Sınırını Oluşturduğunu Bilerek, Çevrenin Korunması ve Geliştirilmesinden Bireysel Katkı ve Katılımın Gereğine ve Önemine İnanarak; Çevresel Değerlere Sahip Çıkıp Zarar Verenleri Uyaracağıma Doğal Kaynaklardan Faydalanırken Tutumlu Davranacağıma, Sürdürülebilir Kalkınma İlkeleri Doğrultusunda Hareket Edeceğime, Bu Yönde İşbirliği ve Dayanışma Anlayışı İçerisinde Hareket Ederek, Çevre Konusunda Herkese Örnek Olacağıma Söz Veririm.

4 HAZIRLAYANLAR Adı Soyadı Bayram GÜNDOĞDU Işın ÖZDEMİR Veysel BULUR Cengiz ÜST Zühal OBALI Ünvanı İl Çevre ve Orman Müdürü ÇED ve Planlama Şube Müdürü Çevre Yönetimi Şube Müdürü Ziraat Mühendisi Çevre Mühendisi RAPORUN HAZIRLANIŞ TARİHİ: Ocak-2008 RAPORUN BASIM TARİHİ: ŞUBAT-2008 RAPORUN İÇERDİĞİ BİLGİLERİN AİT OLDUĞU YIL: 2007

5 TAKDİM İnsanoğlu, çevresiyle sürekli bir etkileşim halindedir. Her geçen gün insan nüfusunun artmasına paralel olarak, üretimin artması, sağlıksız sanayileşme, çarpık kentleşme gibi sorunlar nede-niyle doğal kaynaklar hızla tüketilmekte ve çevreye verilen kirlilik yükü hızla artmaktadır. Artan kirlilik nefes aldığımız havayı, suyu, toprağımızı olumsuz yönde etkile-mektedir. İçinde bulunduğumuz yüzyılda insanoğlu, kirlenen çevrenin olumsuz etkilerinin giderilmesinin zorluğunu anlamıştır. Bu nedenle kalkınmanın gereği olan faaliyetleri çevreyi kirletmeden, tahrip etmeden, çevre dostu olarak sürdürme arayışları içindedir. Sürdürülebilir bir kalkınma için çevre dostu teknolojiler kullanma, arıtma teknolojilerinden yararlanma yoluyla çevre kirliliğinin minimize edilmesi hedeflenmelidir. Çevreyi korumak, akılcı kullanmak, sağlıklı sanayileşme, planlı kentleşme çabalarının hepsi insanın sağlığı ve mutluluğu içindir. Bu nedenle, insanların çevre bilincinin gelişmesi, çevreye duyarlı ve kalıcı davranışlar edinmesi, eğitimin her aşamasında göz önünde bulundurulması gereken bir husustur. İlimizin çevre değerleri açısından bugünkü durumunu ortaya koymak amacıyla İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce hazırlanan Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında katkı sağlayan kurum, kuruluş ve emeği geçen tüm personele teşekkür ederim. M. Bahrettin DEMİRER Kırıkkale Valisi

6 ÖNSÖZ Çevre, insanların ve diğer canlıların yaşamları boyunca gerek birbirleri ile gerekse içinde bulundukları cansız çevre öğeleri ile etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel bir ortamdır. Bu ortamın sağlığının, insan sağlığını doğrudan etkilemesi kaçınılmazdır. Nüfusun hızla artması, sağlıksız sanayileşme, plansız kentleşme ile birlikte önemli çevre sorunları yaratmaktadır. Doğal ortam bozulmakta, çevre değerleri yok olmaktadır. Kirlenen hava, su, toprak, çevresiyle sürekli bir etkileşim halinde olan insanoğlunun ve diğer canlıların hayatını olumsuz yönde etkilemektedir. Sağlıklı yaşamak, sağlıklı bir çevre ile mümkün olacaktır. En büyük ekosistem olan dünyamız, hepimizin ortak yaşam alanıdır. Bu ortak yaşam alanımızı korumak da hepimizin ortak sorumluluğu olmalıdır. Ekosistemin değerlerini yok etmek, insan yaşamını da yok etmek üzere atılmış bir adımdır. Çünkü, canlılar arasındaki etkileşim, onların birbirlerine ve cansız çevre faktörlerine ihtiyacı olan bir düzen şeklindedir. İlimizin çevresel değerlerin tespitine yönelik olarak hazırlanmış bulunan Çevre Durum Raporu ile, İlimizin envanter değerlerinin mümkün olduğunca doğru ve güncel olarak çıkarılması amaçlanmaktadır. Bu sayede, sorunların tespiti ve bu tespitlere yönelik olarak alınacak önlemlerin belirlenmesi sağlanmış olacaktır. Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında katkı sağlayan kurum, kuruluşlara ve Müdürlüğümüz personeline teşekkür ederim. Bayram GÜNDOĞDU İl Çevre ve Orman Müdürü

7 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ EKLER LİSTESİ i xi xiii xiv A.COĞRAFİ KAPSAM 1 A.1. Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırları 1 A.3. İlin Coğrafi Durumu 3 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 3 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 4 A.5.1. Metamorfizma ve Magmatizma 12 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 13 B. DOĞAL KAYNAKLAR 15 B.1. Enerji Kaynakları 15 B.1.1. Güneş 15 B.1.2. Su Gücü 15 B.1.3. Kömür 15 B.1.4. Doğalgaz 15 B.1.5. Rüzgar 16 B.1.6. Biyokütle 16 B.1.7. Petrol 16 B.1.8. Jeotermal Sahalar 16 B.2. Biyolojik Çeşitlilik 16 B.2.1. Ormanlar 16 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 16 B.2.2. Çayır ve Mera 16 B.2.3. Sulak Alanlar 16 B.2.4. Flora 17 B.2.5. Fauna 17 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler 17 B.3. Toprak 17 B.4. Su Kaynakları 18 B.4.1.İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 18 B.4.2.Yeraltı Su Kaynakları 18 B.4.3. Akarsular 19 B.4.4. Göller ve Göletler 19 i

8 B.5. Mineral Kaynaklar 20 B.5.1. Sanayi Madenleri 20 B.5.2. Metalik Madenler 20 B.5.3. Enerji Madenleri 20 B.5.4. Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler 20 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 21 C.1. İklim ve Hava 21 C.1.1. Doğal Değişkenler 21 C Rüzgar 21 C Basınç 22 C Nem 22 C Sıcaklık 23 C Buharlaşma 24 C Yağışlar 25 C Yağmur 25 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 25 C Seller 25 C Kuraklık 26 C Mikroklima 27 C.1.2. Yapay Etmenler 27 C Plansız Kentleşme 27 C Yeşil Alanlar 27 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 27 C Endüstriyel Emisyonlar 28 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 28 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 29 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 29 C.2.2. Partikül Madde (PM)Emisyonları 29 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları 30 C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları 31 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 31 C.3. Atmosferik Kirlilik 31 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 31 C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri 31 C.4. Hava Kirleticilerin Çevreye Olan Etkileri 31 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 31 C Su Üzerindeki Etkileri 31 C Toprak Üzerine Etkileri 31 C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 32 C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 32 ii

9 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 34 D.SU 35 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 35 D.1.1. Yeraltı Suları 35 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar 35 D.1.3. Akarsular 35 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 36 D.1.5. Denizler 36 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri 36 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 37 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 37 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 37 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 38 D.3.4. Denizlerde Kirlilik 38 D.4. Su Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 38 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 38 D.5.1 Tuzluluk 39 D.5.2. Zehirli Gazlar 39 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 39 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 39 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler 40 D Siyanürler 40 D Petrol ve Türevleri 40 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 40 D Pestisitler ve Su Kirliliği 40 D Gübreler ve Su Kirliliği 40 D Deterjanlar ve Su Kirliliği 40 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 40 D.5.7. Patojenler 40 D.5.8. Askıda Katı Maddeler 41 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 41 E.TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 42 E.1. Genel Toprak Yapısı 42 E.2. Toprak Kirliliği 42 E.2.1. Kimyasal Kirlenme 42 E Atmosferik Kirlenme 42 E Atıklardan Kirlenme 42 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 43 iii

10 E.3. Arazi 43 E.3.1. Arazi Varlığı 44 E Arazi Sınıfları 44 E Kullanma Durumu 44 E.3.2. Arazi Problemleri 45 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 46 F.1.Ekosistem Tipleri 46 F.1.1. Ormanlar 46 F Ormanların Ekolojik Yapısı 46 F İlin Orman Envanteri 48 F Orman Varlığının Yararları 48 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 50 F.1.2. Çayır ve Meralar 50 F.1.3. Sulak Alanlar 50 F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) 50 F.2. Flora 51 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 51 F.2.2. Türler ve Populasyonları 52 F.3. Fauna 54 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 56 F.3.2. Türler ve Populasyonları 59 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 61 F Evcil Hayvanlar 61 F Sahipli Hayvanlar 61 F Sahipsiz Hayvanlar 62 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 62 F Hayvan Hakları İhlalleri 62 F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 62 F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar 62 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 62 F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 62 F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığın ca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları 63 F Sayılı Kültür ve Tabiat Var63lıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3.63 ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Ko63ruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun ( Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddeler63inin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanu63n) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve iv 63 63

11 Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 64 F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar 65 F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar 65 F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar 65 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına v

12 Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar G.TURİZM 70 G.1. Yörenin Turistik Değerleri 70 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 70 G Konum 70 G Fiziki Özellikler 70 G.1.2.Kültürel Değerler 70 G.2. Turizm Çeşitleri 72 G.3.Turistik Altyapı 78 G.4. Turist Sayısı 78 G.5.Turizm Ekonomisi 78 G.6.Turizm - Çevre İlişkisi 78 H.TARIM VE HAYVANCILIK 79 H.1. Genel Tarımsal Yapı 79 vi

13 H.2. Tarımsal Üretim 81 H.2.1. Bitkisel Üretim 81 H Tarla Bitkileri 81 H Buğdaygiller 81 H Baklagiller 81 H Yem Bitkileri 81 H Endüstriyel Bitkiler 81 H Bahçe Bitkileri 82 H Meyve Üretimi 82 H Sebze Üretimi 83 H Süs Bitkileri 83 H.2.2.Hayvansal Üretim 83 H Büyükbaş Hayvancılık 83 H Küçükbaş Hayvancılık 84 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) 85 H Su Ürünleri 85 H Kürk Hayvancılığı 86 H Arıcılık ve İpekböcekçiliği 86 H.3. Organik Tarım 86 H.4. Tarımsal İşletmeler 86 H.4.1. Kamu İşletmeleri 86 H.4.2. Özel İşletmeler 86 H.5. Tarımsal Faaliyetler 86 H.5.1. Pestisit Kullanımı 86 H.5.2. Gübre Kullanımı 86 H.5.3. Toprak Kullanımı 88 I.MADENCİLİK 89 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler 89 I.1.1. Sanayi Madenleri 89 I.1.2. Metalik Madenler 92 I.1.3. Enerji Madenleri 92 I.1.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler 92 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 94 I.3. Cevher Zenginleştirme 94 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 94 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 94 J.ENERJİ 95 J.1.Birincil Enerji Kaynakları 95 vii

14 J.1.1.Taşkömürü 95 J.1.2.Linyit 95 J.1.3.Asfaltit 95 J.1.4.Bitümlü Şist 95 J.1.5.Hampetrol 95 J.1.6.Doğalgaz 95 J.1.7.Nüklleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) 95 J.1.8.Orman 95 J.1.9.Hidrolik 95 J.1.10.Jeotermal 96 J.1.11.Güneş 96 J.1.12.Rüzgar 96 J.1.13 Biyokütle 96 J.2. İkincil Enerji Kaynakları 96 J.2.1.Termik Enerji 96 J.2.2.Hidrolik Enerji 96 J.2.3.Nükleer Enerji 97 J.2.4.Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 97 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 97 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 97 K.SANAYİ VE TEKNOLOJİ 100 K.1. İl Sanayinin Gelişimi,Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 100 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 100 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 100 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 104 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 104 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 105 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 105 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 105 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 106 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 106 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 106 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 106 L.ALTYAPI,ULAŞIM VE HABERLEŞME 108 L.1.Altyapı 108 L.1.1.Temiz Su Sistemi 108 L.1.2.Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 108 L.1.3.Yeşil Alanlar 108 viii

15 L.1.4. Elektrik İletim Hatları 109 L.1.5.Doğal Gaz Boru Hatları 109 L.2.Ulaşım 109 L.2.1.Karayolları 109 L Karayolları Genel 109 L Ulaşım Planlaması 110 L Toplu Taşım Sistemleri 110 L Kent İçi Yollar 111 L Araç Sayıları 111 L.2.2.Demiryolları 112 L Kullanılan Raylı Sistemler 112 L Taşımacılıkta Demiryolları 112 L.2.3.Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 112 L Limanlar 112 L Taşımacılık 112 L.2.4.Havayolları 112 L.3.Haberleşme 112 L.4.İlin Plan Durumu 112 L.5.İldeki Baz İstasyonları 112 M.YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 113 M.1.Kentsel ve Kırsal Planlama 113 M.1.1.Kentsel Alanlar 113 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 113 M Kentsel Büyüme Deseni 113 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları 113 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 114 M Kentsel Yenileme Alanları 115 M Endüstri Alanları Yer Seçimi 115 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 115 M.1.2.Kırsal Alanlar 115 M Kırsal Yerleşme Deseni 115 M Arazi Mülkiyeti 115 M.2.Altyapı 116 M.3.Binalar ve Yapı Çeşitleri 116 M.3.1.Kamu Binaları 116 M.3.2.Okullar 116 M.3.3.Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 117 M.3.4.Sosyal ve Kültürel Tesisler 117 M.3.5.Endüstriyel Yapılar 118 ix

16 M.3.6.Göçer ve Hareketli Barınaklar 118 M.3.7.Otel- Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 118 M.3.8.Bürolar ve Dükkanlar 118 M.3.9.Kırsal Alanda Yapılaşma 118 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler 118 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 119 M.4.Sosyo-Ekonomik Yapı 119 M.4.1.İş Alanları ve İşsizlik 119 M.4.2.Göçler 119 M.4.3.Göçebe İşçiler(Mevsimlik) 120 M.4.4.Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 120 M.4.5.Konut Yapım Süreçleri 120 M.4.6.Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 120 M.5.Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 120 M.5.1.Görüntü Kirliliği 120 M.5.2.Binalarda Ses İzolasyonu 120 M.5.3.Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 120 M.5.4.Ticari ve Endüstriyel Gürültü 120 M.5.5.Kentsel Atıklar 120 M.5.6 Binalarda Isı Yalıtımı 121 M.6.Nüfus 121 M.6.1.Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 121 M.6.2.Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı 121 M.6.3.İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 122 M.6.4.Nüfus Değişim Oranı 122 N.ATIKLAR 123 N.1.Evsel Katı Atıklar 123 N.2.Tehlikeli Atıklar 124 N.3.Özel Atıklar 124 N.3.1.Tıbbi Atıklar 124 N.3.2.Atık Yağlar 124 N.3.3.Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 124 N.3.4.Pil ve Aküler 124 N.3.5.Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 124 N.3.6.Tarama Çamurları 125 N.3.7.Elektrik ve Elektronik Atıklar 125 N.3.8.Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 125 N.4.Diğer Atıklar 125 N.4.1.Ambalaj Atıkları 125 N.4.2.Hayvan Kadavraları 125 x

17 N.4.3.Mezbaha Atıkları 126 N.5.Atık Yönetimi 126 N.6.Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 126 N.7.Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri 126 N.8.Atıkların Bertaraf Yöntemleri 126 N.8.1.Katı Atıkların Depolanması 126 N.8.2.Atıkların Yakılması 126 N.8.3.Kompost 127 N.9.Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 127 N.10.Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 127 O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 128 O.1.Gürültü 128 O.1.1.Gürültü Kaynakları 128 O.1.1.1Trafik Gürültüsü 128 O Endüstri Gürültüsü 128 O İnşaat Gürültüsü 128 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 128 O Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü 128 O.1.2. Gürültü ile Mücadele 129 O.1.3.Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 129 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 129 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 129 O.1.4.Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 129 O Fiziksel Etkileri 129 O Fizyolojik Etkileri 129 O Psikolojik Etkileri 129 O Performans Üzerine Etkileri 130 O.2.Titreşim 130 P.AFETLER 131 P.1. Doğal Afetler 131 P.1.1.Depremler 131 P.1.2.Heyelan ve Çığlar 136 P.1.3.Seller 136 P.1.4.Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 136 P.1.5 Ormanlar Üzerinde Biyotilk veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri 136 P.1.6. Fırtınalar 136 P.2. Diğer Afetler 136 P.2.1.Radyoaktif Maddeler 136 xi

18 P.2.2.Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 136 P.2.3.Tehlikeli Maddeler 136 P.3.Afetlerin Etkileri Ve Yardım Tedbirleri 136 P.3.1.Sivil Savunma Birimleri 137 P.3.2.Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 137 P.3.3.İlkyardım Servisleri 137 P.3.4.Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 138 P.3.5.Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 138 P.3.6.Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 138 R.SAĞLIK VE ÇEVRE 139 R.1.Temel Sağlık Hizmetleri 139 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 139 R.1.2.Bulaşıcı Hastalıklar 139 R İçme, Kullanma ve Sulama Suları 140 R Denizler 140 R Zoonoz Hastalıklar 140 R.1.3.Gıda Hijyeni 141 R.1.4.Aşılama Çalışmaları 141 R.1.5.Bebek Ölümleri 142 R.1.6.Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 143 R.1.7.Aile Planlaması Çalışmaları 144 R.2.Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 144 R.2.1.Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 144 R.2.2.Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 144 R.2.3.Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 144 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 145 R.2.5.Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 145 R.2.6.İyonize Radyasyondan Korunma 145 R.2.7.Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 145 S.ÇEVRE EĞİTİMİ 146 S.1.Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 146 S.2.Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 146 S.2.1.Çevre Vakıfları 146 S.2.2.Çevre Dernekleri 146 S.2.3.Çevreyle İlgili Federasyonlar 146 T.ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 147 T.1.Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 147 xii

19 T.2.Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 148 T.3.Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması 149 T.4.Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 149 T.5.Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 149 T.6.Çevresel Etki Değerlendirmesi 149 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo-A.1 Kırıkkale İlinin Litolojik Özellikleri 10 Tablo-B Yılı Kırıkkale İli Güneşlenme Süresi ve Şiddeti 15 Tablo-B Yılı Kırıkkale İli Çayır-Mera Durumu 16 Tablo-B.3 Kırıkkale İlinin İlçelere Göre Toprak Durumu 17 Tablo-B.4 Kırıkkale İli İçme ve Kullanma Suyunu Karşılayan Kapulukaya Barajı 18 Değerleri Tablo-B.5 Kırıkkale İlindeki Başlıca Akarsuların Debileri ve Alanları 19 Tablo-B.6 Kırıkkale İli Göletleri 20 Tablo-C Yılı Kırıkkale İlinin Aylık Maksimum Rüzgar Hızı (m/sn) 21 Tablo-C Yılı Kırıkkale İlinin Ortalama Mahalli Basınç Durumu (hpa) 22 Tablo-C.3 Kırıkkale İlinin 2007 Yılı Ortalama Nem Durumu 22 Tablo-C.4 Kırıkkale İlinin 2007 Yılı Aylara Göre Sıcaklık Değişimleri 23 Tablo-C.5 Kırıkkale İlinin 2007 Yılı Aylara Göre Buharlaşma Değişimleri 24 Tablo-C.6 Kırıkkale İlinin 2007 Yılı Aylara Göre Toplam Yağış Miktarı 25 Tablo-C.7 Yıllar İtibarıyla Kırıkkale İlinde Meydana Gelen Doğal Afetler 26 Tablo-C.8 Kırıkkale İli Kuraklık Kıyaslaması 26 Tablo-C.9 Yıllara Göre Araç Sayıları ve Egzoz Gazı Ölçümü 29 Tablo-C Yılı Aylara Göre SO 2 Ölçüm Sonuçları 29 Tablo-C Yılı Aylara Göre PM Ölçüm Sonuçları 30 Tablo-C.12 CO in İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 34 Tablo-D.1 Kırıkkale deki Ölçüm İstasyonlarında Kızılırmak Nehri Ağır Metal 40 Analiz Sonuçları Tablo-E.1 Kırıkkale İlinin Tarımsal Alanlarının Sınıfsal Dağılımı 44 Tablo-E.2 Kullanım Durumuna Göre Arazi Varlığı 45 Tablo-F.1 Kırıkkale İli Geneli Ormanlarının İşletme Şekillerine Göre Dağılımı 48 Tablo-F.2 Yıllar itibarıyla İl Müdürlüğümüzce Yapılan Ağaçlandırma Çalışmaları 50 Tablo-F.3 Türlerin Fitocoğrafik Bölgelere Göre Dağılımı 51 Tablo-F.4 Karagüney Dağının Floristik Kompozisyonu 54 Tablo-F.5 Kırıkkale İli Doğal Sit Alanları 63 Tablo-F.6 Kırıkkale İli Arkeolojik Sit Alanları 64 Tablo-F.7 Kırıkkale İli Yer Altı Sulama Tesisleri 67 Tablo-F.8 Koçubaba Orman İçi Dinlenme Yeri Koordinatları 68 Tablo-F.9 Çevresindeki Yerleşim Merkezleri 68 xiii

20 Tablo-H.1 Kırıkkale İli 2007 Yılı Tarıma İlişkin Temel Bilgiler 79 Tablo-H.2 İlçelere Göre Köy Arazisinin Kullanımı (2007 Yılı) 80 Tablo-H.3 Buğdaygiller (2007 Yılı) 81 Tablo-H.4 Baklagiller (2007 Yılı) 81 Tablo-H.5 Kırıkkale İlinde Yetiştirilen Yem Bitkileri ve Miktarları (2007 Yılı) 81 Tablo-H.6 Kırıkkale İlinde Yetiştirilen Endüstriyel Bitkiler ve Miktarları (2007Yılı) 81 Tablo-H.7 Kırıkkale İlinde Meyve Ağaç Sayıları ve Üretim Durumu (2007 Yılı) 82 Tablo-H.8 Kırıkkale İlinde Sebze Üretimi (2007 Yılı) 83 Tablo-H.9 İlimizdeki Büyükbaş Hayvan Sayıları ve Üretim Yönleri (2006 Yılı) 84 Tablo-H.10 Yıllar İtibarıyla Kırıkkale İline Ait Büyükbaş Hayvan Varlığı 84 Tablo-H.11 Kırıkkale İli Küçükbaş Hayvan Sayıları ve Üretim Yönü (2006) 84 Tablo-H.12 Yıllar İtibarıyla Kırıkkale İli Küçük Baş Hayvan Varlığı 85 Tablo-H.13 Yıllara Göre Kırıkkale İline Ait Kümes Hayvanları Varlığı 85 Tablo-H.14 Türlerine Göre Tatlı Su Ürünleri (2006) 85 Tablo-H.15 Kırıkkale İline Ait Kovan Sayıları ve Bal ve Bal Mumu Üretimi 86 Tablo-H.16 Ürün Türlerine Göre Seracılık 87 Tablo-H.17 Zirai Mücadele İlaçları Tüketimi 87 Tablo-H.18 Cinslerine Göre Gübre Kullanımı ve Gübrelenen Alan (2007 Yılı) 88 Tablo-H.19 Gübre Tüketiminin İlçelere Göre Dağılımı (2007Yılı) 88 Tablo-I.1 Kırıkkale İli Maden-Mermer Ruhsatları 90 Tablo-I.2 Kırıkkale İlindeki Maden Rezervleri 91 Tablo-I.3 Bentonit 91 Tablo-I.4 Kırıkkale İlindeki Maden İşletme Ruhsatlarına Ait Bilgiler 91 Tablo-I.5 Bakır-Kurşun-Çinko 92 Tablo-I.6 Molibden 92 Tablo-I.7 İl Özel İdaresi nden Ruhsat Verilen Kum Çakıl Ocakları Listesi 92 Tablo-J.1 Kırıkkale İli Doğalgaz Hareketi 95 Tablo-J.2 Kapulukaya Barajı Hidroelektrik Santralinin Gücü ve Yıllık Üretimi 96 Tablo-J Yılı Kırıkkale İlinin Elektrik Abone Sayıları 98 Tablo-J Yılı Elektrik Tüketiminin Sektorel Dağılımı 99 Tablo-K.1 Kırıkkale Küçük Sanayi Sitesi İşyeri Durumu 101 Tablo-K.2 Delice İlçesindeki Sanayi Kuruluşları 101 Tablo-K.3 Keskin İlçesindeki Sanayi Kuruluşları 101 Tablo-K.4 Yahşihan İlçesindeki Sanayi Kuruluşları 102 Tablo-K.5 Kırıkkale Organize Sanayi Bölgesi Faaliyet Durumu 104 Tablo.K.6 Karakeçili İlçesindeki Sanayi Kuruluşları 104 Tablo. K.7 Kırıkkale İli İş Kollarına Göre Dağılımı 104 Tablo- K.8 Kırıkkale İlinin Hassas Sanayi Tesislerinin Listesi 107 Tablo-L.1 Kapulukaya Baraj Gölünün Kapasitesi 108 Tablo-L Yılı İtibarıyla Kırıkkale İl Sınırları İçinde Kalan Devlet Yolları 110 Tablo-L Yılı Kırıkkale İl Sınırları İçindeki Yıllık Ortalama Günlük Trafik 110 xiv

21 Sayısı (YOGT) Durumu Tablo-L.4 Kırıkkale İli Kent İçi Yollar 111 Tablo-L Yılı İtibariyle Kırıkkale de Trafiğe Kayıtlı Araç Sayısı 111 Tablo-L.6 İl Mahalli Çevre Kurulu Tarafından Yer Uygunsuzluk Kararı Verilen 112 Baz İstasyonları ve Adresleri Tablo-M.1 Kırıkkale İlinin Kentsel Alanlardaki Nüfus Yoğunluğu 114 Tablo-M.2 Kırıkkale İlinin Arazi Mülkiyeti 116 Tablo-M.3 Kırıkkale İlinde Eğitim Öğretim Yılı İstatistiki Bilgileri 116 Tablo-M.4 Kırıkkale İlinde Öğretim Yılı Resmi-Özel Yurt ve 116 Pansiyonlar Tablo-M.5 Kırıkkale Üniversitesi Birimleri ve Öğrenci Sayıları ( ) 117 Tablı-M.6 İldeki Spor Tesisleri 117 Tablo-M.7 İldeki Sosyal Tesisleri 118 Tablo-M Yılı Kırıkkale İli İşsizlerin Niteliklerini Gösterir Tablo 119 Tablo-M.9 İlin Merkez Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı 121 Tablo-M.10 Nüfusun Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı (Yılı Tablo-M.11 İlin 2007 Yılı Merkez ve İlçelere Göre Nüfusun Yoğunluğu 122 Tablo-N.1 Kırıkkale İli Çöpü İçindeki Katı Atık Bileşeni 123 Tablo-N.2 Kırıkkale Üniversitesi Veterinerlik Fakültesinde 2007 Yılında Oluşan 125 Hayvan Kadavraları Tablo-P.1 İç Anadolu Ova Bölgesinde Bulunan Fay Sistemleri 131 Tablo-P.2 İl Sınırları İçerisinde Afete Maruz Bölge Çalışması Yapılan Yerler 135 Tablo-P.3 Kırıkkale Valiliğince Onaylanan Halihazır Haritalar ve İmar Çalışması 135 Yapılan Yerler Tablo-P.4 Kırıkkale Sivil Savunma Müdürlüğü Acil Müdahale Ekipleri 137 Tablo-R.1 İldeki Sağlık Kurumlarının Çeşidi ve Kapasitesi (2007) 139 Tablo-R.2 İlde 2007 yılı Bulaşıcı Hastalıkların Aylara Göre Dağılımı 140 Tablo-R.3 İlin İçme ve Kullanma Sularının Yapılan Analiz Sayısı ve Sonuçları 140 Tablo-R.4 Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Hastalıklar 141 Tablo-R.5 İl Tarım Müdürlüğünce Yapılan Gıda Denetimi 141 Tablo-R.6 İl Sağlık Müdürlüğünce Yapılan Aşılar ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 142 Tablo-R.7 Yıllara Göre Bebeklerin Ölüm Yaşları ve Sayısı 142 Tablo-R.8 Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızları 143 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil-A.1 Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Haritası 2 Şekil-A.2 Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Jeolojik Haritası 5 Şekil-A.3 Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Jeolojik Yapı Haritası 11 Şekil-B.1 Kızılırmak tan Bir Görünüm 19 Şekil-C.1 Yıllara Göre Kırıkkale İlinin Maksimum Rüzgar Kıyaslaması 21 Şekil-C.2 Ortalama Mahalli Basınç 22 Şekil-C.3 Yıllara Göre Nem Durumu 23 Şekil-C.4 Sıcaklık Kıyaslama 23 Şekil-C.5 Uzun Yıllar Ortalama Buharlaşma 24 xv

22 Şekil.C.6. Yağış Kıyaslama Grafiği 25 Şekil.C.7 Kükürtdioksit (SO 2 ) Ölçümleri 29 Şekil.C.8 PM Ölçümleri 30 Şekil-F.1 İl Müdürlüğümüz Ağaçlandırma Çalışmaları 46 Şekil-F.2 Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Ekolojik Sistem Haritası 47 Şekil-F.3 İl Müdürlüğümüzce Yapılan Ağaçlandırma Çalışmaları 48 Şekil-F.4 İl Müdürlüğümüzce Yapılan Ağaçlandırma Çalışmaları 49 Şekil-F.5 İl Müdürlüğümüzce Yapılan Ağaçlandırma Çalışmaları 49 Şekil-F 6 Karagüney Dağı 1/ Ölçekli Haritası 52 Şekil-F.7 IUCN kategorilerinin dağılımı 53 Şekil-F.8 Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Fauna Sistem Haritası 55 Şekil-G.1 Kırıkkale İli Turizm Haritası 73 Şekil-G.2 Hasandede Türbesi 74 Şekil-G.3 Çeşnigir Köprüsü 74 Şekil-G.4 Balışeyh Camii ve Türbesi 75 Şekil-G.5 Karakeçili Sit Alanı 76 Şekil.I.1. Kırıkkale İli Maden Haritası 89 Şekil.I.2. Kırıkkale İli Maden-Mermer Arama Ruhsatları 90 Şekil-P.1 Kırıkkale İli Deprem Haritası 132 Şekil-P.2 Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası 134 Şekil-R.1 Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızları 143 Şekil-R Yılında İlde Ölümle Sonuçlanan İlk On Hastalık 143 EKLER LİSTESİ Sayfa Ek-1 Jeolojik Harita Lejantı 150 Ek-2 Emisyon İznine Tabi Endüstri Kuruluşları 151 Ek-3 Sularda Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliği Analiz Sonuçları 154 Ek-4 Tıbbi Endemik Bitkiler 156 Ek-5 Karagüney Dağı ıda Yapılan FloristikÇalışmalarda Tespit Edilen Endemik Türler ve Tehlike Katagorileri 159 Ek-6 Denek Dağı Florası Endemik Türleri 166 Ek-7 Kırıkkale İlinde Yayılış Gösteren İki Yaşamlı Türleri 167 Ek-8 Kırıkkale İlinde Yayılış Gösteren Sürüngen Türleri 168 Ek-9 Kırıkkale İlinde Yayılış Gösteren Kuş Türleri 170 Ek-10 Kırıkkale İlinde Yayılış Gösteren Memeli Türleri 176 Ek-11 Kırıkkale İlindeki Kültür Varlıkları 179 Ek-12 Merkez İlçedeki Sanayi Kuruluşları 185 Ek-13 İl Sınırları İçersinde Kesin ve Geçici Onay Verilmiş GSM Baz İstasyonları ve Adresleri 187 Ek-14 Kırıkkale Merkez İlçe, Diğer İlçe ve Köylerdeki Eğitim Kurumları 190 Ek m 2 Kapalı Alandan Büyük Marketler 195 Ek-16 Sanayi Tesislerinden kaynaklanan Tehlikeli Atıklar ve Özellikleri 197 Ek-17 İlde Görülen Ölümlerin Nedenleri ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 201 Ek-18 İlimizde ÇED Yönetmeliği Kapsamında Değerlendirilen Projeler ve Sonuçları 202 xvi

23 A. COĞRAFİK KAPSAM A.1. Giriş Yörenin eski çağ tarihini aydınlatacak arkeolojik kazılar henüz yapılmamıştır. Japon Heyetinin yıllarında il merkezi ile ilçe ve bağlı köylerde yaptıkları yüzey araştırmalarında 21 höyük ve düz iskan tespit edilmiş ancak herhangi bir arkeoloji kazı yapılmamıştır. Japonların Kaman da yaptıkları kazı çalışmaları İlimiz yöresinin tarihi gelişimine de ışık tutacak niteliktedir. Yapılan incelemeler sonunda bölgenin Kızılırmak kavsı dışında kalan Neolitik Çağ ve sonrası, Kızılırmak kavsı içinde kalan ise bu dönemi takip eden Kalkolitik Çağ, Eski Tunç Çağı, Asur Ticaret Kolonileri Çağı, Hitit imparatorluk Çağı, Frig ve Hellenistlik- Roma Çağları ile Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait yerleşim birimleri ve kültürlerini yansıtan eserler saptanmıştır de Malazgirt Zaferi nin kazanılmasından sonra Anadolu kapıları Türklere açılmış; Orta Asya dan büyük göç dalgaları halinde gelen Türkler, Anadolu ya yerleştirilmeye başlanılmıştır. İşte Kırıkkale yöresi de Türk-İslam iskanına açılan ilk yerleşim sahalarından birisidir. XI. yüzyıldan itibaren yöreye Oğuzlar- Türkmenler yerleştirilerek Türk yurdu haline getirmiştir. Selçuklu Devleti hakimiyetinden sonra 1299 yılında kurulan Osmanlı Devleti nin hakimiyetine giren Kırıkkale, Cumhuriyetten sonra 1925 lerde Mühimmat Fabrikasının temellerinin atılması ile kurulmuş bir Cumhuriyet şehridir yılı İl Yıllığı hazırlatılana kadar Kırıkkale nin adının; Kırık Köyü ile Kaletepe nin birleşmesinden geldiği ifade edilmekteydi. Halbuki yapılan araştırmalarda yöreye Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kırık Kal a denildiği anlaşılmış şehrin de adını buradan aldığı tespit edilmiştir. Bugün çevre yolunun geçtiği ve Kuşak Projesi kapsamında kalan Kırık Köyü bu yöreye kurulmuş köylerimizden birisidir. Kırıkkale adı Kırık, Kırıklı dan değil tarihi belgelerdeki ismiyle Kırık kal a dan gelmektedir yılından itibaren Kırıkkale biçiminde kullanılarak bucak yapılmış, 1941 de belediye, 1944 de ilçe ve nihayet 1989 yılında il yapılmıştır lerde kurulan Kırıkkale hızlı nüfus artışı ile büyük bir şehir olmuş ve 21 Haziran 1989 tarih ve 3578 sayılı yasa gereğince Merhum Cumhurbaşkanı Turgut Özal (Başbakan iken) tarafından yapılan törenle il statüsü kazanmıştır lere kadar haritada yer almayan Kırıkkale 1929 da bucak, 1941 de belediye, 1944 de ilçe ve 1989 da il statüsü ile Türkiye ve Dünya haritasında yerini almıştır de nüfusu kişi, 1975 de kişi, 2007 nüfus sayımına göre kişi olmuştur. A.2. İl ve İlçe Sınırları Kırıkkale, İç Anadolu Bölgesinin Orta Kızılırmak yöresinde yer alır. Doğusunda Çorum ve Yozgat illeri, güneyde Kırşehir, batıda Ankara ve kuzeyde Çankırı illeri ile çevrilidir.kırıkkale İlinin 1/ ölçekli İl Haritası Şekil A- 1 de verilmiştir. 1

24 Şekil A-1: Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Haritası Kırıkkale İlinin İlçeleri: Bahşılı, Balışeyh, Çelebi, Delice, Keskin, Karakeçili, Sulakyurt, Yahşihan dır. 2

25 A.3. İlin Coğrafi Durumu Kırıkkale İli, kuzey yarım kürede doğu meridyenleri ve kuzey paralelleri arasında yer alır. Deniz seviyesinden yüksekliği 700 m, yüzölçümü ise km 2 dir. Ülkemiz topraklarının binde 6,2 sini, İç Anadolu Bölgesi topraklarının da yüzde 3,1'ini kaplar. İç Anadolu Bölgesi nin Orta Kızılırmak bölümünde yer alan önemli bir geçiş sahasıdır. Doğusunda; Çorum, Yozgat, Kırşehir, güneyinde; Kırşehir, Ankara, kuzeyinde; Çankırı İli yer almaktadır. Kırıkkale İl sınırlarının büyük bir bölümü, küçük ya da büyük akarsularla çevrelenmiş ve komşu illerle doğal sınırlar oluşmuştur. Batı sınırlarının büyük bir bölümünü, Kızılırmak Ankara İlinden, doğu sınırlarını Kılıçözü Çayı Kırşehir ilinden, yine doğu sınırlarının Çorum kesimini ise Delice Çayı Çorum ilinden ayırmıştır. İlin deniz seviyesinden yüksekliği m arasında değişmektedir. İl merkezi 720 m yüksekliğe sahip olup Kırıkkale İli'nin uç noktaları güneyde Çelebi, kuzeyde Sulakyurt; batıda Yahşihan; doğuda ise Delice'dir. İl'in kuş uçuşu denize uzaklığı güneyde (Akdeniz, Mersin) 350 km, kuzeyde ise (Karadeniz, Bartın) 230 km dir. A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Kırıkkale İlinin Jeomorfolojik birimleri şunlardır. 1-Alçak Ovalar, Yüksek Ovalar 2-Alçak Yaylalar, Orta ve Yüksek Yaylalar 3-Tepeler ve Dağlar Ovalar: İl sınırları içinde ovalık alanlar çok azdır. En önemlisi Kırıkkale Ovasıdır. Kırıkkale Ovası; kuzeyde Çamlıca ve Karakaya Tepelerine, güneyde de Denek Dağı nın batısına kadar uzanmaktadır. Kuzeydeki tepeler ovaya meyilli bir şekilde inerek birleşir. Kırıkkale yerleşimin çekirdeği bu meyilde oluşmuştur. MKE Kurumu Fabrikalarının bulunduğu alan ise, Denek Dağı na doğru yükselmektedir. Kızılırmak a doğru gittikçe genişler; en geniş yeri Çoruhözü Deresi nin Kızılırmak a yaklaştığı yerde bulunur, buranın yüksekliği 750 m civarındadır. Kırıkkale Ovası ndan başka, akarsular boyunca düzlükler görülürse de jeoformatik bakımdan pek önemli değildir. Bunun nedeni akarsu yatakları ile tepelerin yükselti farkının fazla oluşudur. Dağlar her yönden aşılmak suretiyle açılmış derin Vadilerle ve parçalanarak yuvarlak ve bazen de sivri tepeler halinde gelmişlerdir. Bu tip tepelerin dağlara yaklaştıkça fazlalaştıkları görülmektedir. Yaylalar: Kırıkkale İli sınırları içerisinde, yükseklikler m. arsında değişen yaylaları bulunmaktadır. Küre Dağı ndaki Hodar, Bedesten, Kamışlı, Sarıkaya; Koçu Dağı ndaki Koçu, Denek dağlarındaki Gümüşpınar, Pehlivanlı, Suludere, Yeşilkaya, Azgın Yaylaları en önemlileridir. Tepeler ve Dağlar: İl toprakları kuzeyindeki Çamlıca, Karakaya ve Kırıkkale Tepelerinin ovaya indikleri meyil üzerinde bulunmaktadır. İl topraklarının denizden ortalama yüksekliği 700 m.dir. Kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanan Koçu Dağı 4 km genişlik ve 7 km uzunluğa sahip olup en yüksek noktası Yığıltepe dir(1278 m.). Güney ve güneydoğuda Denek Dağı sırası Çoruhözü Vadisinin güneyinde Keskin ile İzzettin Köyü arasında uzanmaktadır. En yüksek noktaları; Gavur Tepesi (1742 m.) ile Bozkaya Tepesi (1577 m.) dir. Bölgenin en uzun, en geniş ve en yüksek kütlesini oluşturur, uzunluğu 44 3

26 km, genişliği 30 km dir. Kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan Küre Dağı nın en yüksek yeri Küre Tepesi (1450 m.) dir. Akarsular: Kızılırmak: İldeki en önemli akarsu Kızılırmak tır. Sivas ın Zara İlçesi nin doğusundaki dağlardan doğan Kızılırmak, il topraklarına güneyde Çelebi İlçesi nden girer; kuzey yönünde akarak merkez ilçede kuzeybatıya yönelir, il topraklarından çıkıp kuzeyde Çankırı-Kırıkkale il sınırını oluşturur. Hasandede-Hacılar arazileri içinde Kızılırmak üzerinde Kapulukaya Barajı kuruludur. Delice Çayı: Kızılırmak ın en önemli kollarından biri Delice Çayı dır. Yozgat sınırı boyunca bir müddet aktıktan sonra Delice İlçe merkezine yaklaşır. Daha sonra tekrar bu iki ilin sınırı boyunca güneydoğudan il topraklarını terk eder. Çayın il içerisinde kalan kesimi yaklaşık 50 km. uzunluğundadır. Çoruhözü Deresi: Kızılırmak a doğrudan karışan bir koldur. İzzettin Köyü nün yukarı kısımlarından doğar. İzzettin-Balışeyh arasında demiryoluna paralel olarak merkez ilçeden geçer ve Kızılırmak a karışır. Derenin güzergahı dahilinde tarım alanlarına büyük katkısı vardır. Dere üzerinde sulama amacıyla motopomplar yer almaktadır. Uzunluğu 48 km. dir. Okun Deresi: Elmadağ ın güney eteklerinden akan suların meydana getirdiği Balaban ve Sarılıöz Çayları, Kılıçlar Kasabası yakınlarında birleşerek Okun Deresi ni meydana getirirler. Yaklaşık 13 km. uzunluğa sahip olan dere, Irmak Kasabası yakınlarında Kızılırmak a kavuşur. Bu akarsulardan başka yaz aylarında kuruyan bazı dere ve çaylar da vardır. Göller: Kırıkkale İl sınırları içinde doğal göl bulunmamaktadır. Kızılırmak üzerinde kurulan Kapulukaya Baraj Göleti ildeki en büyük yapay göldür. Kapulukaya Baraj Göleti nin alanı 20,7 kilometrekaredir. Enerji temini ve içme-kullanma ayrıca sanayi suyu temini amacıyla kurulan Kapulukaya Barajı nda göl hacmi 282 hm3 tür. Ayrıca Ahilli de bulunan Çipi Göleti sulama amacıyla yapılmıştır. 304,000 m3 su hacmi ile 46 ha. lık alan sulanmasında kullanılmaktadır. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Kırıkkale İlinin 1/ Ölçekli Jeoloji Haritası Şekil A.2 de, Lejantıda Ek-1 de verilmiştir. 4

27 Şekil A-2.: Kırıkkale İli 1/ Ölçekli Jeoloji Haritası 1/ * MTA Web Sitesi Qy n ef Mof γ δ Holosen Neojen Eosen Mesozoyik Granit Diorit Yeni Alüvyon Karasal Filiş Ofiyolitli seri Granodiyorit Gabro, Diabaz Kuvarslı diyorit İl toprakları genellikle akarsu vadileri ile parçalanmış orta yükseklikteki dağlardan oluşur. Akarsu yataklarıyla tepelerin yükselti farkı fazladır. Dağlar, her yönden açılmış derin vadilerle parçalanarak yuvarlak ve bazen de sivri tepeler haline gelmiştir. Kimi yörelerde rüzgar aşındırmalarının tipik oluşumlarına rastlamak mümkündür. Özellikle Kırıkköyü nün kuzeyindeki tepelerde bu aşınmanın karakteristik örnekleri meydana gelmiştir. Nevşehir deki Peribacaları na benzer doğa harikalarının örneklerine yöre halkı Gelincik Kayaları adını vermiştir. Kentin güney arazileri ve özellikle Kızılırmak boyu alüvyonlardan oluşmuştur. Delice Çayı na kadar olan sahada görülen granitler, büyüklü-küçüklü kütleler halindedir. Karakeçili nin Kızılırmak yöreleri sert ve yalçın 5

28 kayalarla kaplıdır. Kırıkkale çevresindeki düzlükler Kızılırmak, Çoruhözü ve kollarının faaliyeti sonucu oluşan alüvyal formasyonlardır. Kırıkkale ilini Litolojik Özelliklerini Tablo-A.1de ve Şekil A-3 de 1/ Ölçekli Jeolojik Haritasında incelersek, Tortul Kayalar İncelenen alanda Senozoik e ait tortul kayaçlar bulunmaktadır. Bunlar, Eosene ait konglomera, kumtaşı ve kireçtaşı ardalanması, Neojene ait konglomera, kumtaşı ve çimentolanmamış çakıl, kum ve killer ile Kuvaternere ait çakıl, kum ve kil birimleridir. Formasyonlar yaşlıdan gence doğru şu şekilde incelenmiştir. Eosen (e) : Formasyon konglomera, kumtaşı, kil taşı ve kireçtaşı birimlerinin ardalanması ile oluşmuştur. Katman kalınlıkları 10 ile 60 cm. arasında değişmektedir. Çoğunluk kumtaşı ve kil taşı katmanları cm. kalınlıkta, kireçtaşı katmanları daha kalın olup cm. arasındadır. Kireçtaşı katmanları kirli sarı, kahve renkli, sert kırılgan yer yer az boşluklu, diğer birimler gri; yeşil boz renkli sıkı çimentolu, çok az boşlukludurlar. Kırıntılı birimlerin çakıl ve kum çoğunluğu granit, çimentoları da kalsiyum karbonattır. Neojen (n) : Formasyon, altta konglomera ve kum taşı (n1), üst seviyelerde çakıl, kum ve kil birimlerinden oluşmaktadır (n2). Katmanlanma belirsiz, birimler kahve renkli, sert, az boşluklu ve ardalanmalıdır. Çakıllar çoğunluk olarak granit, az miktarda ofiyolittir. Formasyonun üst seviye (çakıl ve kumlar) elemanları granit, ofiolit, radyolarit ve kireçtaşından oluşmaktadır. Koyu, açık kahverenkli bol boşlukludurlar. Tabaka kalınlıkları 30 ve 50 cm. arasındadır. Kuvaterner (K) : Formasyon, Kızılırmak ve Çoruhözü Vadisinde bulunmakta olup, çakıl, kum, sil ve kilden oluşmaktadır. Çoruhözü Vadisinde ve özellikle Kırıkkale Aşağı Mahmutlar arasında çakıl oranı fazladır. Kızılırmak Vadisi ile Balışeyh cıvarında kil ve silt çoğunluktadır. Formasyon gri, boz renkli, bol boşluklu ve cm. kalınlığındadır Göllü Metamorfikleri Batıdaki Göllü yöresinde görüldüğünden birime bu ad verilmiştir. Kırşehir Masifinin devamı olup, havzadaki Mesozoyik ve Tersiyer e ait formasyonların temelini teşkil eder. Lütesiyen yaşlı Kocaçay Formasyonu tarafından diskordan olarak örtülür. Litoloji olarak kuvarsit ve amfibolit şistler gözlenmiştir. Yaş verecek fosil bulunamamış olup eski çalışmalar göz önüne alınarak yaşı Paleozoyik olarak kabul edilmiştir. Malboğazı Formasyonu Adını en kalın ve en iyi görüldüğü yer olan havzanın batısındaki Malboğazı ndan alır. Ofiyolit bindirme hattı Malboğazı formasyonunun bu bölgede görülen alt kontağını oluşturur. Üst kontağı Paleosen ledir. Paleosen yaşlı Dizilitaşlar formasyonu aşınmış Malboğazı formasyonu üzerinde açısal diskordansla durmaktadır. Litolojik yönden formasyon tabandan tavana doğru üç üyeye ayrılmıştır. Fliş Üyesi: genellikle nefti yeşil renkte ve fliş fasiyesindedir.ölçülen kesitte üyenin kalınlığı 435 m olup konglomera, kumtaşı, silttaşı ardalanması halindedir. Tabakalanma genellikle iyi olup, konglomeralar kalın, kumtaşları orta tabakalı, silttaşları ise ince, hatta laminalar şeklindedir. Konglomeraları oluşturan çakılları bazıları çok köşelidir. Bu 6

29 çakılların bölgedeki ofiyolitlerden oluştuğu gözlenmiştir. Fliş fasiyesindeki bu üye fosilsizdir. Malboğazı formasyonunun en genç kireçtaşı üyesinin yaşı Maestrichtiyen olması nedeni ile fliş üyesinin yaşının Maestrichtiyen den önce, ofiyolitlerden genç olduğu söylenebilir. Breş Üyesi: Malboğazı deresinin iki yakasında 4-5 km 2 lik bir alanda yayılım gösterir. Alt ve üst kontağı Fliş ve Kireçtaşı üyeri ile normaldir. Kalınlığı 495 m ölçülen bu üye koyu yeşil renkte tamamen köşeli elemanlardan oluşmuş, ofiyolit kökenli breş ve kumtaşı ardalanması şeklindedir. Tabakalanma oldukça iyi olup, yer yer kalınlıkları 2 m ye ulaşabilir. Fosilsiz olan bu üye Maestrichtiyen veya öncesi yaşta olduğu kabul edilmektedir. Kireçtaşı Üyesi: Malboğazı Deresinin iki yamacında görülen bu üye, alt kontağı Breş üyesi normal, üzerine gelen Paleosen yaşlı Dizilitaşlar formasyonu ile olan kontağı ise diskordanslı ve aynı zamanda faylıdır. Litolojik olarak tabanda iyi tabakalanma gösteren, kumlu ve konglomeratik bir kireçtaşı vardır. Çakıllar ofiyolit kökenlidir. Daha üstte yeşil kumtaşları ve onların üzerinde de tabakalanma göstermeyen resifal, sarı-bej renkli breşik ve kumlu kiraçtaşları bulunur. Toplam kalınlığı 159 m olan bu üye bol çatlaklı ve faylıdır. İçinde büyük erime boşlukları bulunur. Dizilitaşlar Formasyonu Formasyon ismini Kırıkkale nin 10 km kuzeybatısında yer alan Dizilitaşlar mevkiinden almıştır. Alt kontağı Malboğazı formasyonu ve Ofiyolitlerle açısal diskordanslıdır. Bu kontak Bürtü civarında tektoniktir. Formasyonun üst kontağı ise Malboğazı nda Eosen yaşlı Hacıhalil-Yoncalı formasyonları ile normaldir. Ölçülen kalınlığı 670 m olarak bulunan formasyonun litolojisi şu şekildedir: Maestrichtiyen yaşlı ilk birim 65 m kalınlığındadır. Konglomeratik, kumlu kireçtaşı ile başlar, üste doğru konglomeratik kireçtaşı, kumtaşu ve silttaşı ardalanması şeklinde devam eder. Daha üstte 65 m kalınlığında konglomera, kumtaşı, silttaşı ardalanması bulunur. Bu ilk 130 m.lik kısım kızıl renktedir. Üstte kalan 540 m.lik kısım esas olarak boz renkli konglomeradır. İçinde yer yer bej renkli konglomeratik kireçtaşı ara katkısı bulunur. Boylanma kötüdür. Çimento kalker olup, genellikle gevşek, yer yer serttir. Tabakalanma düzgündür. Dizilitaşlar formasyonu Kargın dan kuzeydoğuya doğru, mahmutlar a kadar takip edilebilir. Mahmutlar civarında fliş fasiyesindeki formasyonun görülen kalınlığı 400 m.dir. Yapılan tüm paleontolojik tayinlerden anlaşıldığına göre Dizilitaşlar formasyonu paleosen yaşında olup, içinde taşınmış, çoğu kez kırık ve aşınmış Üst Kretase fosillerini de bulundurmaktadır. Fasiyesi ve kapsadığı fosiller göz önüne alınırsa, Dizilitaşlar formasyonunun denizel ve subsidan bir basende hızla oluşmuş bir sediman olduğunu söyleyebiliriz. Kapsadığı resifal kireçtaşları nedeni ile zaman zaman denizin daha sığ ve sıcaklaştığı düşünülebilir. Karakaya Formasyonu Havzanın güneybatısında Keçili Köyü kuzey ve doğusunda Yoncalı formasyonu ile taban, üstüne konkordan olarak gelen Kocaçay formasyonu ile tavan ilişkisi iyi bir şekilde 7

30 görülebilmektedir. Karakaya köyü civarı birimin en iyi görüldüğü yer olduğundan bu ismi almıştır. Formasyonun hakim litolojisi konglomera-kumtaşı ardalanması şeklindedir. Üst bölümlerine doğru şeyl ve silttaşı seviyelerini de kapsadığı görülür. Formasyonun önemli bir özelliği de çeşitli seviyelerinde oldukça iyi nitelikte 0.1 ile 1.5 m arasında değişen linyit kapsamasıdır. Konglomeralar kahvemsi kızıl, boz renkli; çakılları kaba ve çoğunlukla ofiyolitlerden türemişlerdir. Çimentoları gevşek olduğundan kolayca dağılırlar. Düzensiz, kalın ve çoğunlukla merceksel bir tabakalanmaya sahiptirler. Kumtaşları kahvemsi-boz renkli, kaba taneli ve gevşek çimentoludur. Boylanmaları kötü, tabakalaşmaları düzgündür. Mikrofosillerle birlikte bitki artıkları ve kömür kapsadıkları görülür. Kömürler çoğunlukla mavi-koyu boz renkli yapraklanma gösteren şeyl ve silttaşları ile birlikte görülürler. Karakaya ve Ovacık köyleri yakınında özel işletmelerce bu kömürler işletilmektedir. Karakaya formasyonu hareketli ve derin denizin ürünüdür. Alt-Orta Eosen yaşı verilebilmektedir. Kocaçay Formasyonu Lütesiyen in üst seviyelerini teşkil eden Kocaçay formasyonu özellikle kuzey kesimlerde geniş alanlar kaplar. Altta Osmankahya formasyonu üzerine konkordan gelir. Çiçekdağ doğusunda ve Arabın köyü güneyinde marn ve kumtaşından ibaret taban kısımlarında kömür seviyeleri mevcuttur. Formasyonun üst kısmında kireçtaşı hakimdir. Tüm formasyon kumtaşı, şeyl, kumlu kireçtaşı ve kireçtaşı seviyelerini içerir. Kumtaşı seviyeleri boz-yeşil renkli, kaba taneli, seyrek çakıllı, kötü tabakalı ve çok bol fosillidir. Şeyl seviyeleri de açık boz-yeşil renkli, ince taneli, çoğun siltli, midye kabuğu şeklinde kırıklı ve bol fosillidir. Kumlu kireçtaşı ve kireçtaşları genellikle açık bej-beyaz renkli, orta ve kaba kumlu, bol fosilli olup, yumuşak şeyl ve kolay aşınan kumtaşı seviyeleri arasında kornişler oluştururlar. Birim şelfte çökelmiştir. Kumlu ve çakıllı olan kısımlar duraysız şelf; şeyl ve kirecin hakim olduğu kısımlarda ise duraylı şelfe yakın bir ortam yansır. İncik Formasyonu Delice çayının doğu ve batısında, Delice-Yerköy arasında, Çiçekdağı nın güneyinde görülmektedir. Kızılırmak nehrinin kuzey ve güneyinde üstüne gelen Üst Miyosen tarafından örtülü olduğu için görülememektedir. İncik formasyonu Kocaçay formasyonu üzerinde konkordan olarak oturmaktadır. Üzerine gelen Bayındır formasyonuna tedrici olarak geçer. İyi görüldüğü İncik yakınlarında 3100 m kalınlık ölçülmüştür. Alt seviyeleri kumtaşı, silttaşı ve konglomera ardalanması şeklinde olup, üste doğru kumtaşı daha hakim durumdadır. Delice kazasının kuzeydoğusunda, Delice ve Yerköy arasındaki Sekili köyü güneyinde bulunan tuzlalar Bayındır formasyonuna geçişte bulunan tuz seviyelerinden beslenmektedir. Kuzeydoğuda jips seviyeleri gözlenmektedir. İri çakıllı olan konglomeralar genellikle ofiyolit ve volkanitlerden oluşmuştur. Boylanma kötü olup, taneler yarı yuvarlaklaşmıştır. Kötü boylanmalı bu konglomera 8