KÖMÜR [Linyit] SEKTÖR RAPORU >>> 2014 TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU

Transkript

1 KÖMÜR [Linyit] SEKTÖR RAPORU >>> 2014 TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU

2 TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU KÖMÜR SEKTÖR RAPORU 2014 [Linyit] Ankara, Mayıs 2015

3 2014 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 30 Eylül 2014 tarih ve 2014/6842 sayılı 2015 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 15 Ocak 2015 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2015 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır. HAZIRLAYAN BİRİM Stratejik Planlama Koordinasyon Birimi KOORDİNATÖR Dr. Nejat TAMZOK Maden Yük. Mühendisi STRATEJİK PLANLAMA EKİBİ Musa ÖZCAN Maden Mühendisi Gülsen ÖZEL Maden Mühendisi Özlem DEMİRKOL Maden Mühendisi S. Seda BABAYİĞİT Programcı BASKI Şen Matbaa Baskı Tarihi: Mayıs 2015

4 TABLOLAR 4 ŞEKİLLER 5 içindekiler KISALTMALAR 7 BİRİMLER 8 1. GİRİŞ DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ Birincil Enerji Arzı ve Kömürün Payı Dünya Kömür Üretimi Dünya Kömür Tüketimi Dünya Kömür Ticareti Fiyatlar Dünya Kömür Rezervleri Çevre ve Teknoloji CO 2 Emisyonları Temiz Kömür Teknolojileri TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ Birincil Enerji Arzı ve Kömürün Payı Kömür Üretimi Sektörün Yapısı Kömür İthalatı Kömür Tüketimi Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Kullanımı Rezervler Arama Faaliyetleri Kömür Sektöründe Kazalar Sektör Analizi ve Hedefler GZFT Analizi Hedefler KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ Kuruluşun Yapısı ve Faaliyetleri Kuruluşun GZFT Analizi, Vizyon, Misyon ve Stratejik Amaçları Rekabet Analizi Kömür Rezervleri Üretimler Dekapaj Faaliyetleri Satışlar İhtiyaç Sahibi Ailelere Kömür Yardımı TKİ nin Enerji Arz Güvenliğine Katkı Sağlamak Üzere Yaptığı Çalışmalar : Kömür Kalitesini İyileştirme Çalışmaları Kömür Teknolojileri Üzerine Çalışmalar...66 KAYNAKLAR 76

5 TABLOLAR Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları Tablo Yılında Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller...36 Tablo 3. Türkiye de Yerli Kömüre Dayalı Büyük Ölçekli Termik Santraller...40 Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları...42 Tablo 5. Kömür Yakıtlı Santral Projeleri...42 Tablo 6. İşletmedeki Büyük Kapasiteli İthal Kömür Santralleri...43 Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler...43 Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri...45 Tablo 9. MTA Arama Faaliyetleri Sonucunda Yılları Arasında Bulunan Linyit Rezerv Miktarları...45 Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri...50 Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler...52 Tablo 12. Sektör Hedefleri...52 Tablo 13. TKİ Kurumu nun Kömür Sağladığı Termik Santraller...59 Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri...60 Tablo 15. TKİ Kurumu Kömür Üretimleri...61 Tablo 16. TKİ Kurumu nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar...62 Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları...63 Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları...64 Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri...64

6 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 ŞEKİLLER Şekil 1. Birincil Enerji Arzındaki Gelişim...13 Şekil 2. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, Şekil 3. Son 12 Yılda Kaynaklara Göre Birincil Enerji Arzı...14 Şekil 4. Dünya Birincil Enerji Arzının Gelişimi, IEA Projeksiyonu...15 Şekil 5. Dünya Kömür Üretimleri...16 Şekil 6. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Üretimleri...17 Şekil 7. Dünya Linyit Üretimleri...17 Şekil 8. Ülkelere Göre 2013 Yılı Linyit Üretim Payları...18 Şekil den 2013 e Kömür Tüketimlerinde Değişim...18 Şekil 10. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Tüketimleri...19 Şekil 11. Ülkelere Göre 2013 Yılı Linyit Tüketimi...20 Şekil 12. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı...20 Şekil 13. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı, Şekil 14. Dünya Kömür Ticareti, Şekil 15. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri...22 Şekil 16. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları, Şekil 17. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı...24 Şekil 18. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları...24 Şekil 19. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları...24 Şekil 20. Fosil Kaynakların Kalan Ömürleri...25 Şekil 21. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu...26 Şekil 22. Dünya Kömür Kaynaklı CO2 Emisyonu...26 Şekil 23. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, Şekil 24. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, Şekil 25. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları...31 Şekil 26. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı, Şekil 27. Türkiye Taşkömürü Üretimleri...32 Şekil 28. Türkiye Linyit Üretimleri...32 Şekil 29. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payları...33 Şekil 30. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı...33 Şekil 31. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı...34 Şekil 32. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller...35 Şekil 33. Türkiye Kömür İthalatı...37 Şekil 34. Kömür İthalatında Ülke Payları, Şekil 35. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri...38 Şekil 36. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi...38 Şekil 37. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı,

7 Şekil 38. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2014 Sonu...39 Şekil 39. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı...40 Şekil 40. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı...44 Şekil 41. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri ( )...60 Şekil 42. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı, Şekil 43. Ömerler Yeraltı Üretim Projesi...62 Şekil 44. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı, Şekil 45. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, Şekil 46. İhtiyaç Sahibi Ailelere Kömür Yardımları...65 Şekil 47. Yoğunluk izleyiciler kullanılarak elde edilen test sonuçları...67 Şekil 48. ELİ Dereköy HG Dryer Kazanım Ünitesi...68 Şekil 49. Üretim Prosesinin Blok Diyagramı...69 Şekil 50. TRIJEN Projesi 250 kg/saat Kapasiteli Pilot Tesis Kurulumu...71 Şekil 51. Patates Üzerinde Gerçekleştirilen Hümik Asit Denemeleri...72 Şekil 52. Biyolojik Yöntemle Bakterilerin Elde Edilmesi...72 Şekil 53. GLİ Kömür Gazlaştırma Pilot Tesisi (250 kg/h Kapasiteli Sürüklemeli Tip Gazlaştırıcı)...74 Şekil 54. Plazma Laboratuvarı...74

8 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 KISALTMALAR AB AB28 BLİ BP CIF ÇLİ EİGM ELİ EPDK ETKB EÜAŞ FAS FOB GELİ GLİ IEA İHD ILİ KEAŞ MİGEM MTA OECD ÖİB R/P SEAŞ TEİAŞ TKİ TTK TPAO TÜİK v.y. WCA YEAŞ YLİ Avrupa Birliği Avrupa Birliği ne üye 28 ülke Bursa Linyitleri İşletmesi British Petroleum cost, insurance and freight Çan Linyitleri İşletmesi Enerji İşleri Genel Müdürlüğü Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim Anonim Şirketi free alongside ship free on board Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi International Energy Agency İşletme Hakkı Devri Ilgın Linyitleri İşletmesi Kemerköy Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. Maden İşleri Genel Müdürlüğü Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Organisation for Economic Co-operation and Development Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Rezerv/Üretim Oranı (yıl) Soma Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi Türkiye Taşkömürü Kurumu Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Türkiye İstatistik Kurumu veri yok World Coal Association Yeniköy Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. Yeniköy Linyitleri İşletmesi

9 BİRİMLER tep mtep tek mtek kcal mton kw MW GW TW kwh MWh GWh TWh Gt ton eşdeğer petrol milyon ton eşdeğer petrol ton eşdeğer kömür (=0,7 tep) milyon ton eşdeğer kömür kilokalori (=10 3 kalori) milyon ton kilowatt (=10 3 watt) megawatt (=10 3 kw) gigawatt (=10 3 MW) terawatt (=10 3 GW) kilowatt-saat (10 3 watt-saat) megawatt-saat (10 3 kwh) gigawatt-saat (10 6 kwh) terawatt-saat (10 9 kwh) gigaton

10

11

12 1.GiRiŞ Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 30 Eylül 2014 tarih ve 2014/6842 sayılı Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 15 Ocak 2015 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2015 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır. Söz konusu Usul ve Esaslar ın Kurumsal Verilerin Yayımlanması başlığı altındaki 27. maddesinin 2. fıkrasında Teşebbüsler, faaliyette bulundukları sektörleri takip ederek sektör içindeki yerlerini daha iyi analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar geliştirebilmek veya geliştirilmesine yardımcı olabilmek amacıyla, 2014 Yılı Sektör Raporunu hazırlar. Bu raporlar, 31/5/2015 tarihine kadar kendi internet sitelerinde yayımlanır ve basılı bir örneği ilgili Bakanlık, Müsteşarlık ve Kalkınma Bakanlığı ile ilgisine göre ÖİB ye gönderilir. denilmekte ve Sektör Raporlarının asgari aşağıdaki konuları içereceği ifade edilmektedir: a) Dünyada sektörün görünümü, b) Türkiye de sektörün görünümü, c) Teşebbüsün sektör içindeki yeri, ç) Teşebbüsün yerli ve uluslararası rakipleriyle veya benzer faaliyet gösteren kuruluşlarla karşılaştırılmaları. Dolayısıyla, bu raporda, yukarıda belirlenen sistematik takip edilmiş ve kömür sektörünün önce dünyadaki daha sonra ülkemizdeki mevcut görünümü incelenmiş, bu kapsamda kömür rezervleri, üretim, tüketim ve ticareti ile çevre ve teknoloji alanındaki gelişmeler ele alınmıştır. Raporda, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu nun ülkemiz kömür sektörü içindeki yeri, 2014 yılı faaliyetleri de aktarılmak suretiyle ortaya konulmuştur.

13

14 2.DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI birincil enerji arzı 1973 ve 2012 yılları arasındaki 39 yılda iki kattan fazla DÜNYA artarak 2012 yılı itibariyle mtep (milyon ton eşdeğer petrol) düzeyine ulaşmıştır yılındaki artış oranı bir önceki yıla göre %1,8 düzeyindedir (IEA 2013a, s.6; IEA 2014a, s.6). Enerji arzı yeni yüzyılın ilk 12 yılında %33 oranında büyürken, artışın yaklaşık dörtte üçü Asya kıtasından kaynaklanmıştır. Söz konusu 12 yılda, enerji arzı Çin de %146 ve Hindistan da ise %73 oranında büyümüş, buna karşılık Avrupa Birliği nde (AB28) %3, OECD ülkeleri toplamında %1 ve ABD de ise %6 oranında azalmıştır (Şekil 1) (IEA 2014b, s.ii.190; IEA 2014c, s.ii.350-ii.352). Şekil 1. Birincil Enerji Arzındaki Gelişim yılları arasındaki dönemde; Dünya da petrolün payı %46,1 den %31,4 e düşerken, doğal gazın payı %16 dan %21,3 e, nükleer enerjinin payı %0,9 dan %4,8 e ve hidrolik

15 dâhil yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payı ise %1,9 dan %3,5 e yükselmiştir (IEA 2014a, s.6). Aynı dönemde kömürün payı 4,4 puan artışla %24,6 dan %29 düzeyine ulaşmıştır (Şekil 2). Şekil 2. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2012 Yeni yüzyılın ilk 12 yılındaki en dikkat çekici gelişme ise kömürün toplam enerji arzı içerisindeki payına ilişkindir. Söz konusu 12 yılda petrolün payı %36,4 den %31,4 e, nükleerin payı %6,7 den %4,8 e düşerken, doğal gazın payı sadece 0,7 puanlık artışla %20,6 dan %21,3 e yükselmiş, buna karşın kömürün toplam içindeki payı 5,6 puan artışla %23,4 den %29 düzeyine artmıştır (Şekil 3) (IEA 2013b, s.58; IEA 2014d, s.58). Şekil 3. Son 12 Yılda Kaynaklara Göre Birincil Enerji Arzı Dolayısıyla, fosil kaynak payının %80,4 den %81,7 ye yükseldiği ve küresel CO 2 emisyonlarının 23,8 Gt seviyesinden yaklaşık %33 artışla 31,7 Gt düzeyine arttığı (IEA 2014e, s.ii.4) son 12 yıllık dönemin net kazananı kömür olmuştur. Son yıllardaki tüketim artış hızıyla, kömürün, birkaç yıl içerisinde petrolün tahtını ele geçirmesi kaçınılmaz görünmektedir. Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, günümüzde mevcut enerji politikalarının gelecekte de çok fazla değişmeden sürdürüleceği varsayımına göre yapılan tahminlerde; dünya birincil enerji arzının 2012 yılına göre yaklaşık %50 oranında artış göstererek 2040 yılında mtep seviyesine yükseleceği, bu miktarın kaynaklara dağılımında önemli farklılıkların olmayacağı, bununla beraber 2020 ile 2030 yılları arasında petrolün birinciliği kaybedeceği öngörülmektedir. Buna göre; 2040 yılında en büyük pay %29,2

16 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 ile kömürün olacaktır. Kömürü %26,6 ile petrol ve %23,7 ile doğal gaz izleyecektir. Söz konusu yılda; nükleer enerjinin payı %5 ve diğer kaynakların payı ise %20,5 olacaktır (IEA 2014d, s.607) (Şekil 4). Şekil 4. Dünya Birincil Enerji Arzının Gelişimi, IEA Projeksiyonu Uluslararası Enerji Ajansı nın; yenilenebilir ya da alternatif yakıtların kullanımlarının artacağı ve enerji verimliliğine ya da karbon emisyonlarının azaltılmasına yönelik çabaların geliştirileceği öngörülerine dayalı olan daha iyimser Yeni Politikalar Senaryosu nda dahi, kömürün 2040 yılındaki küresel enerji arzı içerisindeki payı %24 ün altına düşmemektedir (IEA 2014d, s.606). Dolayısıyla, Uluslararası Enerji Ajansı, mevcut enerji politikalarının gelecekte de fazla değişmeden sürdürüleceği varsayıldığında, kömürün, dünya enerji bileşimi içerisindeki belirleyici konumunu en azından önümüzdeki 25 yıl içerisinde de arttırarak sürdüreceğini öngörmektedir. Buna göre, Uluslararası Enerji Ajansı nın Mevcut Politikalar Senaryosu nda; döneminde enerji kaynakları için artış oranları; kömürde %51,1, doğal gazda %66,7, petrolde %27,3, nükleerde %56,5 ve diğerlerinde ise %71,8 olacaktır (Tablo 1). Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları (%) Dönem Petrol Kömür Doğal gaz Nükleer Diğer ,3 14,9 13,0 30,5 23, ,7 16,5 22,0 14,2 20, ,1 12,9 20,9 5,0 15, ,3 51,1 66,7 56,5 71,8 ABD Enerji Bakanlığı nın gelecek projeksiyonu da Uluslararası Enerji Ajansı ndan çok farklı değildir. Buna göre; mevcut enerji politikalarının önemli ölçüde değişmeyeceğini varsayan Referans Senaryo da 2040 yılı küresel enerji arzında kömürün payı %26,8, petrolün payı %28,4, doğal gazın payı %23,3, nükleerin payı %5 ve diğer kaynakların 1 payı ise %14,5 olacaktır (EIA 2013, s ) DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ Dünya kömür üretimi son otuz yılda iki kat artmıştır. Kömür üretimindeki artış, büyük ölçüde başta Çin olmak üzere Asya kıtasındaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmaktadır. Bu ülkenin elektrik enerjisi üretimi son on yılda 3 katına yakın artarak 2013 yılında yaklaşık TWh düzeyine yükselmiş (BP 1 hidrolik, yeni/yenilenebilir, biyoenerji.

17 2014) ve söz konusu üretimin %81 i kömüre dayalı termik santrallerden elde edilmiştir (WCA 2014, s.2). Son on yılda Asya-Pasifik Bölgesi nin toplamındaki elektrik enerjisi üretim artışı ise yaklaşık 2 kat olup elektrik üretiminde en yoğun olarak kullanılan kaynak kömür olmuştur. Kömür tüketiminin, gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre daha fazla artmakta oluşunun nedenleri arasında; yüksek ekonomik büyüme oranları ve artan elektrifikasyon ihtiyacı nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin daha kolay ve daha ucuz ulaşabilecekleri kömürü tercih ederken başta Avrupa Birliği olmak üzere gelişmiş ülkelerin özellikle çevresel duyarlılıklar nedeniyle elektrik üretiminde giderek daha fazla doğal gazı ve yenilenebilir kaynakları tercih etmeleri gelmektedir yılından itibaren, yani son 14 yıldır kesintisiz artmakta olan küresel kömür üretimi 2013 yılında 2 bir önceki yıla göre %0,4 oranında artarak milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2014f, s.ii.3). Böylelikle, 2013 yılı küresel kömür üretimi 14 yıl öncesine göre %74 oranında artmış olmaktadır. Aynı dönemde buhar kömürü üretimindeki artış oranı %87 ve koklaşabilir kömür üretimindeki artış oranı ise %109 düzeyinde olmuştur. Linyit üretimindeki artış ise sadece %3 oranındadır (Şekil 5). Şekil 5. Dünya Kömür Üretimleri 2013 yılı küresel kömür üretimindeki artış oranı, önceki 13 yılda gerçekleşen ortalama %4,2 yıllık artış oranıyla karşılaştırıldığında oldukça mütevazi kalmaktadır. Üretim artış hızındaki söz konusu soğuma, büyük ölçüde linyit üretimindeki azalmadan kaynaklanmaktadır yılında buhar kömürü üretimi %1 artışla milyon ton ve koklaşabilir kömür üretimi ise %1,7 artışla milyon ton olurken, linyit üretimi ise bir önceki yıla göre %5,5 oranında azalarak 840 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2014f, s.ii.4). Toplam üretimin yaklaşık %89 u taşkömürü ve %11 i ise linyit 3 kategorisindedir yılı dünya kömür üretiminin %46,6 sını (3.680 milyon ton) tek başına Çin gerçekleştirmiştir. ABD nin payı %11,3 (892,6 milyon ton), Hindistan ın payı %7,7 (605,1 milyon ton) ve Avustralya nın payı ise %6,1 (478 milyon ton) oranındadır. Bu ülkeleri; Endonezya (421 milyon ton), Rusya Federasyonu (347,1 milyon ton), Güney Afrika Cumhuriyeti (256,7 milyon ton) ve Almanya (190,3 milyon ton) izlemektedir (Şekil 6). Bu sekiz ülkenin küresel kömür üretimi içindeki toplam payları %87 düzeyindedir (BP 2014) yılına ilişkin uluslararası veriler Mayıs 2015 tarihi itibariyle henüz yayınlanmamıştır. 3 Uluslararası literatürde, kcal/kg altındaki tüm kömürleri (alt bitümlü ve linyit) kapsayan kahverengi kömür terimi kullanılmaktadır. Bununla beraber, söz konusu terimin ülkemizde yaygın kullanımının bulunmaması nedeniyle, bu çalışmada kahverengi kömür yerine linyit terimi kcal/kg altındaki alt ısıl değere sahip linyitlerle birlikte kcal/kg kcal/kg aralığındaki alt bitümlü kömürleri de kapsayacak şekilde kullanılmıştır.

18 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Şekil 6. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Üretimleri Genel olarak, kömür üretimleri gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre çok daha yüksek oranda artış göstermektedir. Dünya kömür üretiminde, döneminde en yüksek artış oranı %446 ile Endonezya ya aittir ve 2000 yılında 77 milyon ton olan kömür üretimini 2013 yılında 421 milyon ton düzeyine çıkarabilmiştir. Aynı dönemde kömür üretim artışları; Vietnam da %255, Çin de %166, Kolombiya da %124 ve Hindistan da ise %81 olmuştur (BP 2014). Buna karşın; İngiltere, İspanya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti gibi Avrupa ülkelerinde ciddi üretim düşüşleri yaşanmıştır. Bununla beraber, Asya-Pasifik Bölgesi nde önceki yıllarda oldukça yüksek seyreden yıllık kömür üretim artışları 2013 yılında büyük ölçüde azalmıştır. Bu bölgede önceki 13 yılda %7,2 olan yıllık üretim artışı 2013 yılı itibariyle ancak %1,8 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu gelişmede Çin in kömür üretimi etkili olmuştur. Önceki 13 yılda ortalama %8 düzeyinde artış gösteren Çin in yıllık kömür üretimi 2013 yılında sadece %1 oranında artmıştır (BP 2014). Dünya linyit üretimi bir önceki yıla göre %5,5 oranında azalarak 2013 yılında 840 milyon ton olmuştur (IEA 2014f, s.ii.6) (Şekil 7). Bu sınıftaki kömürlerin üretimi 1980 li yıllar boyunca önemli oranda artış göstermekle beraber, neredeyse 20 yılı aşkın bir süredir yaklaşık aynı düzeyde kalmıştır yılında ise hemen her ülkede linyit üretimleri 2012 yılına göre gerilemiştir. Gerileme oranları Türkiye de %15,6; Yunanistan da %14,9; Avustralya da %12,3; Çek Cumhuriyeti nde %7,1 ve Rusya da %5,4 düzeyindedir. Şekil 7. Dünya Linyit Üretimleri 2013 yılı dünya linyit üretiminde en büyük pay Almanya nın olmuştur. Söz konusu yılda Almanya nın linyit üretimi 182,7 milyon ton (%21,7) düzeyindedir. Almanya yı 73,1 milyon ton ile Rusya Federasyonu,

19 69,8 milyon ton ile ABD, 65,8 milyon ton ile Polonya, 62,6 milyon ton ile Avustralya ve 57,5 milyon ton ile Türkiye izlemektedir yılı dünya linyit üretiminde ülkemiz altıncı büyük üretici konumundadır. Yunanistan, Hindistan, Çek Cumhuriyeti ve Sırbistan da önemli linyit üreticileri arasındadır (IEA 2014f, s.ii.6) (Şekil 8). Şekil 8. Ülkelere Göre 2013 Yılı Linyit Üretim Payları 2.3. DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ Dünya kömür tüketimi, son otuz yılda iki katından fazla artarak 2013 yılında milyon ton düzeyine kadar yükselmiştir. Bir önceki yıla göre artış oranı %2,4 ve arasındaki 13 yıldaki artış oranı ise %66 düzeyindedir. Tüketim artışı, büyük ölçüde Çin in talebinden kaynaklanmaktadır. Bu ülkenin dönemindeki kömür tüketim artışı %190 oranındadır. Aynı dönemde Endonezya nın tüketimi %175, Hindistan ın tüketimi %122, Kazakistan ın tüketimi %98 ve Güney Kore nin tüketimi ise %76 oranında artış göstermiştir (IEA 2014f, s.iii.19-iii.21). Bununla beraber, aynı dönemde bazı gelişmiş ülkelerin kömür tüketimlerinde ise ciddi gerilemeler söz konusudur. Örneğin, yılları arasında İspanya nın kömür tüketimi %57,3; Kanada nın %35,1; Çek Cumhuriyeti nin %25 ve Yunanistan ın %18,7 oranında azalmıştır (Şekil 9). Şekil den 2013 e Kömür Tüketimlerinde Değişim

20 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) yılı dünya kömür 4 tüketiminin yaklaşık yarısı Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Söz konusu yılda Çin in kömür tüketimi milyon ton olmuştur. Diğer önemli kömür tüketicileri; sırasıyla, ABD (%10,7), Hindistan (%10), Almanya (%3,1), Rusya (%3), Japonya (%2,5), Güney Afrika Cumhuriyeti (%2,4), Polonya (%1,8), Güney Kore (%1,6) ve Avustralya (%1,5) şeklindedir (Şekil 10) (IEA 2014f, s.iii.17-iii.19). Bu 10 ülkenin küresel kömür tüketimindeki toplam payı %86 oranındadır. Türkiye nin, 2013 yılı dünya kömür tüketimi içindeki payı ise 83,4 milyon ton ile %1,1 düzeyindedir (ETKB 2015a). Şekil 10. Ülkelere Göre 2013 Yılı Kömür Tüketimleri Çin in kömür tüketimi, özellikle 2000 yılı sonrasında önemli ölçüde artmakla birlikte, yıllık artış oranları giderek düşmektedir arasında %13,2 ve arasında %9 olan ortalama yıllık tüketim artış oranı arasında %6,8 düzeyine kadar gerilemiştir. Çin deki tüketim artışının önümüzdeki yıllarda daha da gerileyeceğine ilişkin ciddi göstergeler söz konusudur. Çin in 2013 yılındaki tüketim artışı ise %5,3 düzeyindedir yılında kömür tüketimi Türkiye de %16,6, Yunanistan da %14,3 ve Rusya da ise %7,4 oranında gerilemiştir. Buna karşın, tüketim, Japonya, ABD, Hindistan ve Endonezya da artış göstermiştir. Bir taraftan doğal gaz rekabeti diğer taraftan elektrik talebindeki genel daralma nedeniyle ABD kömür tüketiminde son yıllarda görülen azalma eğilimi 2013 yılında son bulmuştur yılı dünya kömür tüketiminin 991 milyon tonu koklaşabilir kömür ve milyon tonu ise buhar kömürüdür. Linyit tüketimi ise toplam 840 milyon ton olmuştur (IEA 2014f, s.ii.10-ii.11) yılı linyit tüketiminde ilk sıra, uzun yıllardır olduğu gibi yine Almanya nındır. Söz konusu yılda Almanya nın linyit tüketimi 182,5 milyon ton olmuştur yılı linyit tüketiminde Almanya yı 72,9 milyon ton ile Rusya, 70,5 milyon ton ile ABD, 65,8 milyon ton ile Polonya ve 62,6 milyon ton ile Avustralya izlemektedir. Türkiye nin 2013 yılı linyit tüketimi ise 55,2 milyon ton düzeyindedir (Şekil 11). 4 Antrasitten linyite tüm kömür çeşitleri.

21 Şekil 11. Ülkelere Göre 2013 Yılı Linyit Tüketimi Günümüzde, Dünya kömür üretiminin yaklaşık %63 ü elektrik üretimi amacıyla kullanılmakta, %27 si demir-çelik endüstrisi dâhil sanayi sektörlerinde ve geriye kalan %10 luk kısım ise ısınma amaçlı ya da diğer alanlarda tüketilmektedir (IEA 2013b, s ). Kömür, elektrik üretimi amacıyla kullanılan yakıtlar arasında en yaygın olanıdır. Kömürün elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanılan yakıt olma niteliğinin öngörülebilir bir gelecekte de değişmeyeceği tahmin edilmektedir yılında dünya toplam elektrik üretiminde %37,5 oranında kullanılan kömür 2012 yılı itibariyle %40,5 oranında kullanılmıştır. Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, mevcut politikaların gelecekte de değişmeden devam edeceği varsayımıyla yapılan tahminlere göre kömürün elektrik üretimindeki kullanım payı 2040 yılında da yaklaşık aynı düzeyde kalacaktır (IEA 2014d, s ) (Şekil 12). Uluslararası Enerji Ajansı nın Yeni Politikalar Senaryosu nda dahi, bu alanda ne doğal gazın ne de nükleer enerjinin kömürün yanına yaklaşabilmesi mümkün görünmemektedir. Şekil 12. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı Elektrik üretiminde kömürü yüksek oranda kullanan çok sayıda ülke bulunmaktadır. Bunlar arasında, 2012 yılı itibariyle; Güney Afrika Cumhuriyeti (%92,8), Polonya (%84,2), Kazakistan (%76,1), Çin (%75,7), Hindistan (%71,1), Avustralya (%68,8), İsrail (%61,5), Çek Cumhuriyeti (%53,8), Endonezya (%48,7), Almanya (%45,6), ABD (%38,3) ve Japonya (%29,3) en yüksek oranda kullanan ülkelerdir (IEA 2014g, s.iii.8-iii.15) (Şekil 13).

22 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Şekil 13. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı, DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ Dünya kömür ticaretinin yaklaşık tamamı taşkömürüne ilişkindir. Linyit kömürünün ülkeler arasında taşınması ya da ticareti günümüzde ekonomik olmamaktadır. Küresel ölçekte ticareti yapılan taşkömürünün iki ana kullanım amacı bulunmaktadır: Elektrik üretimi (buhar kömürü) ve demir çelik endüstrisinin kullanımı için kok üretimi (koklaşabilir kömür). Dünya kömür ticaret hacmi bir önceki yıla göre %4,2 oranında artarak 2013 yılında milyon ton ile rekor düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu ticaretin milyon tonluk kısmı (%77,1) buhar kömürü, 308 milyon tonluk kısmı (%23,1) kok kömürü ve 4,8 milyon tonluk kısmı ise linyite ilişkindir (IEA 2014f, s.ii.11). Son yıllarda buhar kömürünün payının giderek yükselmekte olduğu gözlenmektedir yılı Dünya kömür ihracatında ilk sıra, 2011 ve 2012 yıllarında olduğu gibi Endonezya nındır. Bu ülkenin 2013 yılı ihracatı bir önceki yıla %10,1 artış göstererek 423,3 milyon ton düzeyine yükselmiştir. Avustralya, 336,3 milyon ton ile ikinci sıradadır. Diğer önemli kömür ihracatçıları arasında, sırasıyla; Rusya (140,8 milyon ton), ABD (106,7 milyon ton), Kolombiya (74,3 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (72,4 milyon ton) bulunmaktadır (IEA 2014f, s.ii.12). Elektrik üretiminde kömür kullanımına ilişkin Obama yönetiminin son dönemlerde getirmiş olduğu ciddi kısıtlamalar nedeniyle son iki yıldır artmakta olan ABD nin kömür ihracatı 2013 yılında %6,5 oranında gerilemiştir yılı kömür ithalatının lideri, 2011 ve 2012 yıllarında da olduğu gibi yine Çin dir. Bu ülkenin ithalatı, bir önceki yıla göre %13,3 artarak 327,2 milyon ton düzeyine yükselmiştir. İkinci sırada 195,6 milyon ton ile Japonya bulunmaktadır. Diğer önemli ithalatçı ülkeler, sırasıyla; Hindistan (179,9 milyon ton), Güney Kore (126,5 milyon ton), Tayvan (68 milyon ton) ve Almanya (50,5 milyon ton) şeklindedir (IEA 2014f, s.ii.13) (Şekil 14). Dünya buhar kömürü ihracatı 2013 yılında %5 oranında artış göstererek milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Buhar kömüründe en büyük ihracatı 423,3 milyon ton ile Endonezya yapmıştır. Bu ülkeyi, sırasıyla; Avustralya, Rusya Federasyonu, Kolombiya, Güney Afrika Cumhuriyeti, ABD ve Kazakistan izlemektedir. Buhar kömürünün en büyük alıcısı ise 250,1 milyon ton ile Çin dir. Bu ülkeyi, sırasıyla; Hindistan, Japonya, Kore, Tayvan, İngiltere, Almanya ve Malezya izlemektedir (IEA, 2014f, s.ii.13-ii.14). Koklaşabilir kömür ticareti ise 2013 yılında bir önceki yıla göre %2,4 oranında artarak 300,7 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Koklaşabilir kömürün en büyük ihracatçısı Avustralya dır yılında yapılan

23 Şekil 14. Dünya Kömür Ticareti, 2013 toplam koklaşabilir kömür ihracatının %51,3 ünü (154,2 milyon ton) Avustralya yapmıştır. Bu ülkeyi ABD, Kanada, Moğolistan ve Rusya izlemektedir. Koklaşabilir kömür ihracatının %94,4 ünü bu beş ülke gerçekleştirmiştir. Bu sınıftaki kömürün en büyük alıcısı 2013 yılında Çin olmuştur. Bu ülkenin koklaşabilir kömür ithalatı 2013 yılında 77 milyon tondur. Çin i; Japonya, Hindistan ve Güney Kore izlemektedir (IEA 2014f, s.ii.14-ii.15) FİYATLAR Dünya kömür fiyatları, özellikle 2003 sonrası tırmanışa geçmiştir yılı itibariyle koklaşabilir kömür fiyatları ton başına 200 doların ve buhar kömürü fiyatları ise 120 doların üzerine çıkmıştır. Son on yıldaki artış oranı; buhar kömüründe %300 leri ve koklaşabilir kömürde ise %450 leri bulmaktadır (IEA 2014f, s.iii.47-iii.51) (Şekil 15). Şekil 15. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri Bununla beraber, ABD deki Shale Gas devriminin kömür fiyatları üzerindeki etkisi 2011 yılı sonunda ortaya çıkmaya başlamış ve özellikle Kuzeybatı Avrupa buhar kömürü fiyatları 2011 yılı sonunda düşme eğilimine girmiştir. ABD Shale Gas üretimindeki artış doğal gaz fiyatlarını önemli ölçüde düşürmüş ve bu ülkenin elektrik üretiminde kömürden doğal gaza dönüşüm sürecini hızlandırmıştır. Bunun üzerine, ABD kömür üreticilerinin yeni pazar arayışları sonucunda Avrupa kömür fiyatları 2011 Mart ayındaki 130 USD/ton seviyesinden 2012 Mayıs ayında 85 USD/ton düzeylerine kadar gerilemiştir. Bu gelişme,

24 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Avrupa da ABD dekinin tam ters yönde bir sonuç doğurmuş ve Avrupa elektrik üreticileri ABD den gelen bu bol ve ucuz kömür nedeniyle elektrik üretiminde doğal gazdan kömüre dönüşümü tercih etmişlerdir. Bununla beraber, ABD kömür üretim hacmi de düşmüş ve mevcut fiyatların sürdürülebilir olup olmadığı tartışılmaya başlanmıştır (IEA 2013c, s.xi; IEA 2012) yılı başında USD/ton aralığında seyreden uluslararası buhar kömürü fiyatları 2013 yılı boyunca USD/ton aralığında hareket görmüştür yılı Mayıs ayı itibariyle kcal/kg buhar kömürü fiyatları 60 USD/ton altına doğru gerileme eğilimindedir. Metalurjik kömür fiyatları ise 2011 yılında 330 USD/ton düzeyine kadar yükselmiş, ancak 2012 yılında tekrar 200 USD/ton seviyelerine gerilemiştir yılında 150 USD/ton seviyesinin altını gören metalurjik kömür fiyatları 2015 yılı Mayıs ayı itibariyle 100 USD/ton bandının altına doğru gevşeme eğilimindedir. Bazı ülkelerde 2013 yılı itibariyle koklaşabilir kömür fiyatları ile sanayide ve termik santrallerde kullanılan buhar kömürü fiyatları Şekil 16 da verilmektedir (IEA 2013c, s.iii.52-iii.54). Şekil 16. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları, DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ Dünya Enerji Konseyi nin araştırmalarına göre; 2011 yılı sonu itibariyle Dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervi toplam 892 milyar ton büyüklüğündedir. Söz konusu rezervin; 403 milyar tonu antrasit ve bitümlü kömür, 287 milyar tonu alt bitümlü kömür ve 201 milyar tonu ise linyit kategorisindedir (WEC 2013, s ) (Şekil 17). 5 Dünya Enerji Konseyi tarafından 80 civarında ülkede bulunduğu raporlanan dünya kömür rezervlerinin en büyük kısmı (237,3 milyar ton) ABD de yer almaktadır (Şekil 18). ABD yi 157 milyar ton ile Rusya Federasyonu ve 114,5 milyar ton ile Çin izlemektedir. Diğer kömür zengini ülkeler arasında; Avustralya (76,4 milyar ton), Hindistan (60,6 milyar ton), Almanya (40,5 milyar ton), Ukrayna (33,9 milyar ton), Kazakistan (33,6 milyar ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (30,2 milyar ton) bulunmaktadır. Dolayısıyla, dünya kömür rezervlerinin %90 a yakını bu 9 ülkenin elindedir (WEC 2013, s ). 5 Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması na göre; ıslak ve külsüz bazda alt ısıl değerleri kcal/kg dan yüksek kömürler antrasit ve bitümlü kömür, kcal/kg kcal/kg arasında alt ısıl değere sahip olanlar alt bitümlü kömür ve kcal/kg ın altında olanlar ise linyit kömürü şeklinde sınıflandırılmaktadır. Veri adreslerinde, tanımlamalarda, metodolojide, terminolojide ya da değişik zaman dilimlerinde ortaya çıkan farklılıklar nedeniyle, kömüre ilişkin küresel bilgilere farklı kaynaklarda farklı şekillerde rastlayabilmek mümkündür. Örneğin, Dünya Enerji Konseyi tarafından kullanılan kanıtlanmış işletilebilir rezerv (proved recoverable reserve) tanımı aralarında Türkiye nin de bulunduğu bazı ülkelerde kullanılmamaktadır. Bununla beraber, ülkemizde kömür rezervleri için halen kullanılmakta olan görünür, muhtemel ve mümkün rezerv kavramları ise tek başlarına uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek bakımından yeterli olmamaktadır. Dolayısıyla, ülkemiz kömür sektöründe, uluslararası standartlara uygun yeni bir rezerv sınıflama sisteminin kullanılmasına yönelik bir çalışmanın yapılması ihtiyacı bulunmaktadır.

25 Şekil 17. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı Şekil 18. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları Toplam 201 milyar ton büyüklüğündeki dünya linyit rezervlerinin en büyük bölümü 40,5 milyar ton ile Almanya da bulunmaktadır (Şekil 19). Bu ülkeyi 37,2 milyar ton ile Avustralya ve 30,2 milyar ton ile ABD izlemektedir. Çin (18,6 milyar ton), Sırbistan (13,4 milyar ton), Kazakistan (12,1 milyar ton) ve Rusya (10,5 milyar ton) geniş linyit rezervlerine sahip diğer ülkeler arasındadır (WEC 2013, s ). Her ne kadar 2013 yılı sonu itibariyle ülkemiz linyit rezervi 14,2 milyar ton olarak hesaplanmaktaysa da, 2011 yılı sonu bilgisini vermesi bakımından Dünya Enerji Konseyi istatistiklerinde Türkiye nin kanıtlanmış işletilebilir linyit rezervi 8,4 milyar ton olarak yer almaktadır. 6 Şekil 19. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları 6 Son yıllarda yürütülen ciddi kömür arama faaliyetleri sonucunda ülkemiz linyit rezervi önemli ölçüde arttırılabilmiştir. Bununla beraber, söz konusu rezervin uluslararası standartlara göre sınıflandırılmasına ve ekonomik olarak işletilebilir rezervlerimizin belirlenmesine yönelik bir çalışmanın ilgili kuruluşların da katılımıyla gerçekleştirilmesinde büyük yarar bulunmaktadır.

26 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Dünya 2011 yılı toplam kömür üretimi dikkate alındığında, küresel kömür rezervlerinin yaklaşık 119 yıl ömrü bulunduğu hesaplanmaktadır (Şekil 20). Aynı şekilde, ısıl değeri yaklaşık kcal/kg dan düşük linyit rezervlerinin kalan ömürleri ise, 2012 yılı küresel linyit üretimi dikkate alındığında 222 yıldır. Bununla beraber, kömür rezervlerinin kalan ömrünün hesaplanmasında, günümüz koşullarında teknik ve ekonomik bakımdan kazanılabilir olan toplam 861 milyar ton büyüklüğündeki kömür rezervi temel olarak alınmaktadır. Almanya Federal Yer Bilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü ne göre, günümüz koşullarında henüz teknik ya da ekonomik bakımdan kazanılabilir olmayan 17 trilyon ton taşkömürü ile 4,2 trilyon ton linyit, kaynak olarak yerkürede kullanılabileceği zamanı beklemektedir (Federal Institute for Geosciences and Natural Resources 2009, s.56-59). Şekil 20. Fosil Kaynakların Kalan Ömürleri 2.7. ÇEVRE VE TEKNOLOJİ Kömür madenciliği ve kömür kullanımı, her aşaması çevre üzerinde etkili ve belirli düzeylerde çevre kirliliğine neden olan faaliyetler bütünüdür. Özellikle son yıl içerisinde, kömürün çevreye etkileri konusunda gerek teknoloji gerekse mevzuat bakımından olumlu gelişmeler elde edilmiştir. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO 2 emisyonları ise, son yıllarda kömürden kaynaklanan çevresel sorunlar arasında ilk sırada yer almaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu ve bu kapsamda temiz kömür teknolojilerinin bugünü ve geleceği tüm dünyada ciddi şekilde tartışılmaktadır. Temiz kömür teknolojileri; kömür yıkamadan sıvılaştırmaya, gazlaştırmadan karbon tutma ve depolamaya kadar çok geniş bir yelpazeyi tanımlamakla beraber, günümüz kömür endüstrisinin, kömüre dayalı elektrik santrallerinin veriminin arttırılması ve söz konusu santrallerden CO 2 emisyonlarının azaltılmasıyla sınırlı bir alanda özellikle yoğunlaştığı görülmektedir (Tamzok, 2011) CO 2 EMİSYONLARI Fosil yakıt kaynaklı dünya CO 2 emisyonu son 40 yılda %125 artarak 2012 yılında 31,7 milyar ton düzeyine ulaşmıştır. Aynı dönemde kömürden kaynaklanan CO 2 emisyonundaki artış oranı ise %168 düzeyindedir ve 2012 yılında milyon ton olmuştur (Şekil 21). Kömür kaynaklı CO 2 emisyonunun toplam emisyon içerisindeki payı 2012 yılı itibariyle %44 düzeyindedir (IEA 2014e, s. II.4-II.9).

27 Şekil 21. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu 2011 yılı itibariyle; kömür tüketiminden kaynaklanan dünya CO 2 emisyonunun %69 u (9.489 milyon ton) elektrik ve ısı üretimi amaçlıdır. İmalat sanayi ve inşaat sektöründe kullanılan kömürün emisyon payı %26 (3.576 milyon ton) ve ısınma, ulaşım, ziraat ve diğer amaçlı kömür kullanımının payı ise %6 (825 milyon ton) düzeyindedir (IEA 2014f, s.ii.19) (Şekil 22). Şekil 22. Dünya Kömür Kaynaklı CO 2 Emisyonu TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ Temiz kömür teknolojileri kavramı, genel olarak, kömür üretimi, hazırlanması ve kullanımı süreçlerinde verimlilik ve çevre boyutlarını bir arada kapsayan bir tanımlamaya işaret etmektedir. Söz konusu teknolojiler; bir taraftan emisyon ve atıkların azaltılmasını diğer taraftan birim kömürden elde edilecek enerjinin arttırılmasını hedeflemektedir. Küresel bazda kömür endüstrisinin son yıllarda odaklandığı temel alanlar ise; kömüre dayalı termik santrallerin veriminin arttırılması ve bu santrallerden CO 2 emisyonlarının azaltılmasıdır. Bu çerçevede özellikle sanayileşmiş Batı ülkeleri tarafından benimsenen genel yol haritası; öncelikle mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallerinde en son teknolojilerin kullanımının sağlanması, daha sonra termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilmesi ve son olarak CO 2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin ticari olarak- devreye alınmasıdır. Söz konusu yol haritası aşağıda özetlenmektedir (Tamzok 2011):

28 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 a) Mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallarında, sahip olunan en son teknolojilerin (süperkritik, ultra-süperkritik) kullanımının sağlanması ile %44-45 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO 2 emisyonunun 1/3 oranında düşürülmesi, b) Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilerek %50-55 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun bu aşamada da- 1/3 oranında düşürülmesi, c) CO 2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin devreye alınması ile %52-55 verimlilik düzeyine ulaşılması ve CO 2 emisyonunun sıfırlanması. Söz konusu yol haritasının ilk aşamasında, yeni teknolojilerin devreye girmesi ile yüksek verim artışı ve CO 2 emisyonlarının azaltılması hedefleri bakımından önemli gelişmeler kaydedilebilmiştir. Bununla beraber, gerek yeni teknolojilerin gerekse CO 2 tutma ve depolama teknolojilerinin ticari yapılabilirlikleri bakımından henüz pek çok soru işareti ortada durmaktadır (Tamzok 2011).

29

30 3.TÜRKİYE DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI birincil enerji tüketiminde ortalama yıllık artış oranı son on yılda %3,7 ÜLKEMİZ ve son yirmi yılda ise %3,6 düzeyindedir. Birincil enerji arzı 2013 yılında 7 bir önceki yıla göre %0,2 artış göstererek 120,3 mtep olmuştur. Bu arzın kaynaklara dağılımında ilk sırayı 37,6 mtep ile doğal gaz almaktadır. Doğal gazı sırasıyla; 34,7 mtep ile kömür, 33,9 mtep ile petrol, 5,1 milyon tep ile hidrolik, 4,3 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları ve 4,7 milyon tep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir kaynaklar izlemektedir (ETKB 2015b). Yerli kömür arzı; 13,2 mtep linyit, 1 mtep taşkömürü ve 0,4 mtep asfaltit olmak üzere toplam 14,6 mtep ve ithal kömür arzı ise 16,7 mtep taşkömürü, 3,1 mtep petrokok ve 0,3 mtep kok olmak üzere toplam 20,1 mtep düzeyindedir. Birincil enerji arzının kaynaklara dağılımında yıllar içerisinde önemli değişiklikler söz konusudur yılında arzın %46,5 i petrol, %29 u odun ve hayvan-bitki artıkları ve %23,5 i yerli kömürden (linyit, taşkömürü ve asfaltit) karşılanırken 2013 yılına gelindiğinde en büyük pay %31,3 ile 1980 li yılların ortalarından itibaren ithalatına başlanan doğal gazın olmuş, petrol %28,2, yerli kömür %12,1 ve odun ve hayvan-bitki artıkları %3,6 düzeyine gerilemiş, ithal kömür (taşkömürü, kok ve petrokok) ise %16,7 seviyesine yükselmiştir (Şekil 23) yılına ilişkin resmi veriler Mayıs 2015 tarihi itibariyle henüz yayınlanmamıştır.

31 Şekil 23. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, sonu itibariyle Türkiye nin birincil enerji üretimi bir önceki yıla göre yaklaşık aynı düzeyde kalmış ve 31,9 mtep şeklinde gerçekleşmiştir. Söz konusu yerli üretimin kaynaklara dağılımında, 15,5 mtep ile kömür ilk sırayı alırken, bunu 5,1 mtep ile hidrolik, 4,3 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları, 4,1 mtep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir enerji kaynakları, 2,5 mtep ile petrol ve 0,4 mtep ile doğal gaz izlemektedir (Şekil 24). Yerli kömür üretimi; 14 mtep linyit, 1 mtep taşkömürü ve 0,5 mtep asfaltit şeklindedir (ETKB 2015b). Şekil 24. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2013 Ülkemiz enerji tüketimi son yirmi yılda %100 ve son on yılda ise %43,5 artış gösterirken, enerji üretimimiz son yirmi yılda %20,8 ve son on yılda %34,3 arttırılabilmiştir. Eşdeğer petrol bazında kömür üretimindeki artış ise son yirmi ve on yıllık dönemlerde sırasıyla %33,8 ve %43,4 oranındadır. Dolayısıyla, enerji üretimimizdeki artış enerji tüketimindeki artış hızının önemli ölçüde gerisindedir. Bu nedenle, yerli üretimin tüketimi karşılama oranı yirmi yıl önce %43,9 ve on yıl önce %28,4 düzeyindeyken söz konusu oran 2013 yılı itibariyle %26,6 ya kadar düşmüştür. Aynı şekilde yerli kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranında da gerileme söz konusudur. Bu oran, 1993 yılında %19,2 ve 2003 yılında %12,9 düzeyindeyken 2013 yılında %12,8 şeklinde gerçekleşmiştir (Şekil 25).

32 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Şekil 25. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları Yerli enerji üretiminin tüketimi giderek daha az oranda karşılayabilmesi sonucunda enerji ithalatının da giderek artması kaçınılmaz olmuştur yılı itibariyle ülkemizdeki enerji tüketiminin %26,6 sı yerli enerji kaynaklarından elde edilirken, %73,4 gibi önemli bir kısmı ise ithal kaynaklardan sağlanmıştır. Net enerji ithalatının kaynaklara dağılımı; 36,8 mtep doğal gaz, 33,4 mtep petrol ve 20,1 mtep kömür şeklindedir (ETKB 2015b) (Şekil 26). Şekil 26. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı, KÖMÜR ÜRETİMİ Ülkemiz 2013 yılı satılabilir kömür üretimi; 57,5 milyon ton linyit, 2 milyon ton taşkömürü ve 0,9 milyon ton asfaltit olmak üzere bir önceki yıla göre %15,5 azalarak toplam 60,4 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2015a). Böylelikle, yerli kömür üretimi, 17 yıl önceki üretim seviyelerine gerilemiş olmaktadır li yıllardan itibaren sürekli bir düşme eğilimine giren taşkömürü üretimleri 2004 yılında 1,9 milyon tona kadar gerilemiştir. Bu tarihten sonra tekrar hareketlenen satılabilir taşkömürü üretimi 2012 yılında 2,3 milyon ton düzeyindedir yılında 1,9 milyon ton ve 2014 yılında ise bir önceki yıla göre %5 oranında gerileyerek 1,8 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (TTK 2015) (Şekil 27). Zonguldak Havzası nda 2004 yılından itibaren TTK tarafından rödövans karşılığı özel firmalara kömür üretimi uygulaması başlatılmıştır yılında özel sektör tarafından üretilen taşkömürü toplam üretimin yaklaşık %28,6 sı oranındadır (TTK 2015).

33 Şekil 27. Türkiye Taşkömürü Üretimleri Linyit üretimleri ise, özellikle 1970 li yılların başlarından itibaren, petrol krizlerine bağlı olarak elektrik üretimine yönelik linyit işletmeleri yatırımlarının başlaması ile hızlanmıştır yılında 5,8 milyon ton olan linyit üretimi 1998 yılında yaklaşık 65 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Ancak, bu tarihten itibaren, özellikle doğal gaz alım anlaşmaları nedeniyle linyit üretimi sürekli azalmış, 2004 yılında 43,7 milyon ton ile en düşük seviyesini görmüştür. Bu tarihten sonra tekrar yükselen linyit üretimleri 2008 yılında 76 milyon tonu görmüş, ancak daha sonra tekrar gerileyerek 2013 yılında 57,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2015a) (Şekil 28). Şekil 28. Türkiye Linyit Üretimleri 2013 yılı satılabilir linyit üretimlerinin kuruluşlara dağılımı ise; TKİ 21,7 milyon ton 8, EÜAŞ ve bağlı ortaklıkları 24,7 milyon ton (EÜAŞ 21 milyon ton, KEAŞ ve YEAŞ 3,7 milyon ton) ve özel sektör 11,1 milyon ton şeklindedir (TKİ 2015; EÜAŞ 2015; MİGEM 2015). Böylelikle özel sektörün linyit üretimindeki payı bir yılda %9,3 den %19,3 düzeyine yükselmiştir yılında TKİ nin satılabilir linyit üretimi 14,9 milyon ton 10 ve EÜAŞ ın satılabilir üretimi ise 19 milyon ton olmuştur. Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi, Yeniköy Linyitleri İşletmesi ve Bursa Lin- 8 TKİ ye ait olan Güney Ege Linyitleri İşletmesi ve Yeniköy Linyitleri İşletmesi Ağustos 2013 tarihinde TKİ den YEAŞ ve KEAŞ a devredilmiş olup 2013 yılı ilk 8 ay üretimleri TKİ ye ve son 4 ay üretimleri ise YEAŞ ve KEAŞ a aittir. 9 Üretim rakamlarında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı na bağlı iki genel müdürlük (EİGM ve MİGEM) arasında farklılıklar bulunmakta olup, bu çalışmada genel olarak EİGM verilerine yer verilmiştir. 10 TKİ ye ait olan Bursa Linyitleri İşletmesi Ağustos 2014 tarihinde SEAŞ a devredilmiş olup, 2014 yılı ilk 8 ay üretimleri TKİ ye ve son 4 ay üretimleri ise SEAŞ a aittir.

34 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 yitleri İşletmesi nde mevcut linyit sahalarını TKİ den devralan KEAŞ, YEAŞ ve SEAŞ ın 2014 yılı linyit üretimlerinin toplam 9,4 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Özel sektör üretimlerine ilişkin veriler bu rapor hazırlandığı tarihte henüz çıkarılamadığından 2014 yılı toplam Türkiye linyit üretimini kesin olarak verebilmek mümkün olamamıştır. Bununla beraber, son özelleştirmelerle özel sektör linyit üretimlerinin bir önceki yıla göre önemli oranda artacağı ve yaklaşık milyon ton civarlarına yükselebileceği değerlendirilmektedir. Bu durumda, 2014 yılı linyit üretiminin yaklaşık milyon ton düzeyinde olması muhtemel görülmektedir (Şekil 29). Şekil 29. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payları Bu durumda, ülkemiz linyit üretimlerinin 2008 yılı sonrası gerileme eğilimine girdiği anlaşılmaktadır. Söz konusu gerilemenin nedenleri arasında; Afşin-Elbistan Linyit Havzası nda işletilmekte olan Çöllolar Açık Kömür Ocağı nda Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelanlar nedeniyle söz konusu ocakta üretimin durdurulmak zorunda kalınması ve sektörde yeni yatırımların gerek kamu gerekse özel sektör tarafından yeterince yapılamaması öne çıkmaktadır. Linyit sektöründe üretimler kadar, üretim yapabilmek amacıyla kömürün üzerinden kaldırılan örtü miktarı da önemli görülmektedir yılında TKİ tarafından 84 milyon m 3 ve EÜAŞ tarafından 28 milyon m 3 olmak üzere toplam 112 milyon m 3 dekapaj gerçekleştirilmiştir olup (TKİ 2015; EÜAŞ 2015) bu miktar bir önceki yıla göre %24 oranında bir gerilemeye karşılık gelmektedir (Şekil 30). Özel sektör linyit üretimi büyük oranda yeraltı madenciliği yöntemiyle yapılmakta olup gerçekleştirilen dekapaj miktarı TKİ ya da EÜAŞ ile karşılaştırıldığında oldukça sınırlı kalmaktadır. Şekil 30. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı

35 3.3. SEKTÖRÜN YAPISI Ülkemiz linyit üretiminin %90 a yakın kısmı yakın zamana kadar iki kamu kuruluşu (TKİ ve EÜAŞ) tarafından kendi makine parkları ya da dışarıdan hizmet alma yoluyla- gerçekleştirilmekteydi. Bununla beraber, özellikle son yıllarda kömüre dayalı termik santralların kömür sahalarıyla birlikte özelleştirilmesi süreci hız kazanmış ve böylelikle özel sektörün üretimdeki payı da artmaya başlamıştır. TKİ nin toplam linyit üretimindeki payı 20 yıl önce %85 civarındayken 2014 yılı itibariyle %26 civarına kadar gerilemiştir. EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarının payı ise aynı yılda %50 düzeyindedir (Şekil 31). EÜAŞ nin söz konusu üretim büyüklüğüne ulaşması, linyit üretim işletmelerinin TKİ den EÜAŞ ye devredilmesi yoluyla gerçekleşmiştir. Bu kapsamda; 1989 yılında Sivas-Kangal Linyitleri işletmesi, 1995 yılında Afşin Elbistan Linyitleri İşletmesi, 2000 yılında Çayırhan daki Orta Anadolu Linyitleri İşletmesi TKİ den alınarak EÜAŞ ye devredilmiştir. Son özelleştirme sürecinde ise TKİ nin Milas, Yatağan ve Orhaneli ndeki linyit sahaları özelleştirilmek amacıyla EÜAŞ nin bağlı ortaklıkları YEAŞ, KEAŞ ve SEAŞ a transfer edilmiştir. Şekil 31. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı (2014 yılı tahmindir) Aynı dönemde ( ) özel sektör linyit üretimi genellikle 4-8 milyon ton arasında değişmekle beraber, son yıllarda gerçekleşen özelleştirmeler sonrası 2013 yılı itibariyle özel sektörün payı %20 ler seviyesine yükselmiştir. Özelleştirmeler kapsamında; Sivas-Kangal Havzası ile Seyitömer Havzası kömürleri 2013 yılında ve Kemerköy, Yeniköy ve Yatağan Termik Santrallarını besleyen kömür sahaları ise 2014 yılı sonunda özel sektöre devredildi. Dolayısıyla, 2015 yılından itibaren linyit üretimlerindeki özel sektör payı %40 ın üzerine çıkacak, EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarının toplam payı ise %30 lara gerileyecektir. Linyit üretimleri, özellikle Ege, Trakya ve İç Anadolu Bölgeleri nde yoğunlaşmıştır. TKİ üretimleri; Manisa (Soma Havzası), Kütahya (Tunçbilek Havzası) ve Çanakkale illerinde yapılırken, EÜAŞ üretimleri ise 2015 yılı itibariyle Kahraman Maraş (Afşin-Elbistan Havzası) ve Ankara (Çayırhan) illerinde sürdürülmektedir (Şekil 32). Sektörde kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi ile üretilmekte derin kömür damarları ise yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır. TKİ Kurumu nda; açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında dragline, büyük kapasiteli kazıcılar, yükleyiciler ve kamyonlar

36 KÖMÜR SEKTÖR RAPORU (LİNYİT) 2014 Şekil 32. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar, kömür kazıcılar ve nakledici konveyörler kullanılmaktadır. EÜAŞ nin ruhsatındaki sahalardan Çayırhan da yeraltı mekanize üretim sistemi ve Elbistan da ise döner kepçeli ekskavatör-bant konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi kullanılmaktadır. Sektörün en eski kuruluşu bir iktisadi devlet teşekkülü olan TKİ dir. TKİ, uhdesindeki linyit rezervlerini kendi makine parkı ve dışarıdan hizmet alımı yoluyla üretmektedir. Bir diğer iktisadi devlet teşekkülü olan EÜAŞ 1989 yılından itibaren sektöre girmiş olup, Afşin-Elbistan ve Ankara-Çayırhan ın yanında 2012 yılında uhdesine aldığı Tekirdağ, Çatalca ve Karapınar sahaları ile birlikte toplam 5 adet kömür sahasına sahiptir. Söz konusu sahalardan Afşin/Elbistan Kışlaköy sahası EÜAŞ tarafından işletilmektedir. Çayırhan Sahası, işletme hakkı devir sözleşmesi kapsamında özel bir firma tarafından işletilmektedir. Özel sektör elinde bulunan linyit sahası işletme ruhsatı sayısı MİGEM verilerine göre 397 adet olup 2013 yılında bu sahalardan 137 adedinde hiç üretim yapılmamış ve sadece 32 adedinde tonun üzerinde tüvenan kömür üretimi yapılmıştır (MİGEM 2015). Tablo 2 de, ülkemizde linyit üretimi yapılan önemli sahalar, söz konusu sahalardan yapılan yıllık üretim ve dekapaj miktarları ile üretim yöntemleri verilmektedir.