J, Fac. Pharm Ankara (1977) (1977) Orthurus Heterocarpus (Boiss.) Juz. Bitkisinin Kökleri Üzerinde Farmakognozik Ara ştırmalar*

Transkript

1 Ankara Ecz. Far, Mec. J, Fac. Pharm Ankara (1977) (1977) Orthurus Heterocarpus (Boiss.) Juz. Bitkisinin Kökleri Üzerinde Farmakognozik Ara ştırmalar* Pharmacognosic Researches On The Roots of Orthurus heterocarpus (Boiss.) Juz. Mjekin TANKER Bilge ŞENER** Orthurus heterocarpus (Boiss.) Juz., (Rosaceae) memleketimizin güney Anadolu bölgesinde yayg ın olarak rastlan ılan ve kökleri halk arasında stoma şik ve antidiyareik amaçlarla kullan ılan çok y ıllık, rizomlu bir bitkidir. Bitkinin morfolojik, kök ve rizomlar ın anatomik özellikleri daha önceki çal ışmamızda (14) belirtildiğinden burada bitkinin toprakalt ı kısmların ın kimyasal yap ısı ortaya konulmu ştur. DENEL KISIM MATERYAL Antalya'n ın Elmal ı ilçesine bağlı bulunan Çığlıkara yöresinde, m yükseklerde, sedir a ğaçlar ın ın altında, kayalar aras ında tek ya da kümeler halinde bulunan O.heterocarpus bitkisi 1975 may ıs, ağustos ve 1976 may ıs aylarında topland ı. Üzerinde kimyasal çal ışmalarımızı yürüteceğimiz kök ve rizomlar, topraküstü k ısımlarından ayr ıldıktan sonra, gölgede kurutuldu ve değirmende kaba toz haline getirildi. Kar şılaştırma yapmak üzere, Ankara Beynam orman ından toplanan Geum urbanum bitkisinin de topraküstü k ısımları ayrıldıktan sonra kök ve rizomlar ı gölgede kurutularak, kaba toz haline getirildi. Redaksiyona verildiği tarih: * Ecz. Bilge Şener'in aynı isimli Doktora Tezinin Kimyasal k ısm ının özetidir. S ınav tarihi : Şubat TBTAK VI. Bilim kongresinde tebliğ edilmiştir. ** Farmakognozi ve Farmasötik Botanik Kürsüsü, Eczac ıl ık Fakültes ı, Ankara Üniversitesi.

2 Orthurus Heteroearpus (Boiss). Juz. Bitkisinin Kökleri 121 YÖNTEM Toprakalt ı kısımlarının kimyasal yap ısının ara ştırılmas ına geçilmeden önce, klasik yöntemlerle taze materyalde su, gölgede kurutulmu ş kök ve rizomlardaki rutubet ve kül miktarlar ı tayin edildi. Sonra birtak ım kimyasal tepkimelerle bu organlar ın içerdikleri etken maddelerin neler olduklar ı saptanarak, belirlenen maddelerin miktarlar ı tayin edildi. Alınan enine kesilerin Sudan III ile verdikleri ve 70 lik etanolde eriyen turuncu renkli ya ğ damlalarından kök ve rizomlarda uçucu yağ bulundu ğu anla şılmışt ır. Uçucu ya ğın miktarı, CLEVENGER apareyinde volümetrik olarak ve ayr ıca gravimetrik yöntemle tayin edilmi ştir. Kök ve rizomlar ın etanollü çözeltisinde ferri klorür ile siyah ımsı mavi rengin oluşumu tanenin varl ığını gösterirken, DRAGENDORFF belirteci ile herhangi bir de ğişikliğin olmaması alkaloit bulunmadığını ortaya koymu ştur. Fehling belirteci ile, hidrolizden önce ve sonra yap ılan denemelerde, k ırmız ı renkli Cu20'in çökmesi oz ve ozitlerin bulunduğunu göstermi ştir. Oz ve holozitler inen usul ka ğıt kromatografisi ile, SCHLEISCHER SCHÜLL 2043a ka ğıdı ve n butanol: piridin: su (9:5:4) solvan sistemi ve p naftilamin revelatörü kullan ı- larak te şhis edilmiştir. Miktar tayinleri ise hidrolizden önce ve sonra BERTRAND yöntemi ile yap ılmıştır. Kök ve rizomlarda bulunan bu maddelerden uçucu ya ğ ve tanen izole edilerek, özelikleri saptand ı ve miktarlar ı tayin edildi. Subuharı distilasyonu ile elde edilen uçucu ya ğın fiziksel ve kimyasal özellikleri saptanarak, bile şimi ince tabaka kromatografisi (8) ve daha duyarl ı olan gaz s ıvı kromatografisi yard ımıyla belirlenmi ştir. Uçucu yağın analizi için gaz kromatografta de ğişik stasyoner fazlar ta şıyan değişik kolonlar ve çe şitli koşullar denenmi ştir. Uçucu ya ğın bile şiminde bulunan maddelerin kesinlikle ayr ılabilmesi ve kan ıtlanmas ı için ba şh,a be ş sistemden yararlan ılmıştır. Bunlar, Sistem I : 170 C, cam kolon (0.55x200 cm), Carbowax 20M, Sistem II : 140 C, bak ır kolon (0.15x800 cm), Silicon SF-96, Sistem III : 50 C, bak ır kolon (0.15x800 cm), f3ş oksidipropionitril, Sistem IV 60 C, bak ır kolon (0.15x800 cm), PEG 20M, Sistem V : 160 C, bak ır kolon (0.15x800 cm), PEG 20M olan sistemlerdir.

3 Mekin TANKER Bilge ŞENER Kromatogramlarda her maddeye ait pik alanlar ının Planimetre yardımıyla ölçülmesinden yararlanarak, bu maddelerin miktarlar ı tayin edilmi ştir. Diğer taraftan, alkali ekstraksiyon (4), bromür bromat (11) ve VAN URK (15) yöntemleri ile uçucu ya ğda, fenolik maddelerin miktar tayini yap ılmıştır. Uçucu yağdan alkali ile ekstraksiyon (2) ve kolon kromatografisi yard ımıyla öjenol elde edilmi ş ve özellikleri saptanm ıştır. Değiştirilmiş deri tozu yöntemi (13) ile kök ve rizomlarda bulunan toplam tanen miktar ı saptand ıktan başka, elde edilen tanenden gallik asit (9) izole edilerek özelikleri belirtilmi ştir. BULGULAR 0.hgterocarpus bitkisinin toprakalt ı kısımlarında bulunan su, kurutulmuş materyaldeki rutubet ve kül miktarlar ı Tablo I de verilmi ştir. Tablo I. O. heterocarpus'un kök ve rizomlar ındaki su, rutubet ve kül miktarlar ı. Su (%) Rutubet (%) Kül (%) Çiçekli iken toplanan Meyval ı " " İnen usul kağıt kromatografisi ile etanollü ekstrede glukoz, fruktoz ve sakaroz saptanm ıştır. İrwertaz ve emülsin hidrolizleri sonunda sadece glukoz ve fruktoz bulunmu ştur. Yap ılan asit hidroliz heterozitleri de parçalad ığından, glukoz ve fruktoza ek olarak, kromatogramda arabinoz da görülmektedir (Krom. 1). Kök ve rizomlarda bulunan oz ve holozitlerin miktar tayini, hidrolizden önce ve hidrolizden sonra olmak üzere de ğişik yöntemlerle yap ılmıştır. İnvertaz hidrolizi sonucu redüktör oz miktar ındaki art ış, sakarozdan ileri gelmektedir. Emülsin ile hidrolizden sonra iyodometrik (12) olarak yap ılan tayinde, serbest glukoz ve sakarozun parçalanmas ı ile açığa ç ıkan glukoza ilaveten, % 0.09 kadar daha glukoz bulunmu ştur. Asit hidroliz uyguland ığında, heterozitin de parçalandığı ve arabinozun ayr ıldığı anlaşılmaktadır. Sayısal bulgular Tablo II de verilmi ştir.

4 Orthurus Ileterocarpus (Boiss). Juz. Bitkisinin Kökleri C D E F G N Krom. 1. Oz ve holozitlerin ka ğıt kromatografisi ile ayr ılmas ı. A) ana çözelti, B) İnvertaz ile hidrolizden sonra, C) emülsin ile hidrolizden sonra, D) asit ile hidrolizden sonra, E) sakaroz, F) arabinoz, G) glukoz, H) fruktoz. Kağıt : Schl. Schüll 2043a (18x56 cm) Solvan sistemi : n butanol: piridin :su (9 :5:4) Developman süresi : 24 saat Oda s ıcaklığı : 26 C Revelatör : Ç:knaftilamin Jetanol

5 124 Mekin TANKER, Bilge ŞENER. Tablo II. Kök ve rizomlarda bulunan oz ve holozit miktarlar ı lı Hidrolizden önce Hidrolizden sonra Toplam redüktör oz (%) Glukoz (%) Iyodometrik titrasyon 1.80 Fruktoz (%) Bertrand yöntemi Sakaroz ( % ) Invertaz ile hidroliz Invertazdan sonra emülsin ile hidroliz Arabinoz (%) Asit hidroliz (InVert şeker miktar ın ın 0.95 ile çarp ım ı sakaroz miktar ını vermektedir.) Uçucu Yağ : O. heterocarpus bitkisi topraktan ç ıkarıldığı nda, toprakalt ı kıs ı m- lar ı, kurumakla artan, belirgin öjenol kokusu ta şımaktad ır. Belirgin kokunun gerçekten öjenole ait oldu ğunu saptamak amacıyla, su içine kesi alarak haz ırlanmış preparatı, vanilinin % 70 lik sülfürik asitteki % 1 lik çözeltisi ile muamele etti ğimiz zaman kabuk ve öz bölgesinin kırmızıms ı menek şe renge boyanmas ı, uçucu ya ğın öjenol içerdiğini düşündürmektedir. Sudan a ğır uçucu yağlar için büret k ısmı değiştirilmi ş olan CLE- VENGER apareyi kullan ılarak, volümetrik yöntemle ve T.K. inde kayıtl ı bulunan gravimetrik yöntemle kök ve rizomlarda saptanan uçucu yağ miktarlar ı Tablo III de verilmi ştir. Tablo III. O. heterocarpus kök ve rizomlar ındaki uçucu ya ğ miktarlar ı Materyal Çiçekli iken toplanan Meyval ı " Volümetrik % (h /a) Gravimetrik % (a /a) Subuhar ı distilasyonu ile köklerden elde edilen ve susuz sodyum sülfat üzerinde kurutulan uçucu ya ğ, sarı renkli olup, kuvvetli öjenol kokusunda, baharl ı ve yak ıc ı lezzettedir. Metil oranj ve fenol ftaleine

6 Orthurus Ileterocarpus (Boiss). Juz. Bitkisinin Kökleri 125 kar şı asit reaksiyon gösterir. Uçucu ya ğın saptanan fiziksel ve kimyasal özelikleri Tablo IV de verilmi ştir. Tablo IV. 0.heterocarpus uçucu yağının fiziksel ve kimyasal özelikleri Spesifik a ğırl ık, 20 C : Optik çevirme : Kırılma indeksi, 20 C : Etanolde çözünürlük Asitlik indeksi : 4.37 Sabunla şma indeksi : 5.82 Ester indeksi : 1.45 Asetil indeksi : : 1 k ısım uçucu ya ğ, 2 kıs ım 70 C lik etanolde berrak olarak çözünür. İnce tabaka kromatografisi yard ımıyla uçucu yağın bile şiminde öjenol, nerol ve borneolün bulundu ğu saptanmışt ır (Krom 2). ıl 6 Krom. 2. O. heterocarpus uçucu ya ğnun ince tabaka kromatografisindeki kromatogram ı. a) nerol, b) borneol, c) öjenol, d) uçucu ya ğ Adsorban : Kieselgel G Merck Solvan sistemi : benzen : etil asetat (50:1) Developman süresi : 20 dakika Oda sıcaklığı : 25 C Revelatör vanilin sülfürik asit çözeltisi Uçucu yağın yap ısının daha hassas biçimde ayd ınlatılması için gaz s ıv ı kromatografisi kullan ılmıştır. Uçucu ya ğın, n pentan için-

7 126 Alekin TANKER Bilge ŞENER deki çözeltisinden l [d, Sistem I'e enjekte etmek suretiyle yap ılan analizinde, öjenole ait ve ba ğıl tutu ş zaman ı 11.5 olan bir pik elde edilmi ş- tir (Krom. 3). r. ~mala 20M Krom. 3. O. heterocarpus uçucu yağın ın Carbowax 20M kolonundaki gaz kromatogram ı. Uçucu ya ğın Sistem V te, yap ılan analizi ile ya ğın büyük bir k ısmın ı öjenol (no. 10)'un olu şturduğu ve az miktarda da nerol (no.9),

8 Orthurus Heterocarpus (Boiss). Tuz. Bitkisinin Kökleri borneol (no. 8), oc terpineol (no. 7) gibi di ğer terpenik maddelerin bulunduğu görülmüştür (Krom. 4). Krom. 4. O.heterocarpus uçucu ya ğının PEG 20M (160 C) kolonundaki gaz kromatogram ı. Monoterpenik hidrokarbürlerin tan ınmas ı : Silikajel sütununda uçucu ya ğdan n pentan ile elüe edilen monoterpenik hidrokarbürlerde, pentan ın dikkatlice uçurulmas ından sonra Sistem III ve IV te yap ılan analizler sonucunda bir madde (bağıl tutu ş zaman ı Sistem III de 6.9 ve Sistem IV te ise 5.9) bulunmu ş ve tan ık maddelerle bunun p pinen olduğu saptanm ıştır (Krom. 5,6). Bulunan ba ğıl tutu ş zamanlar ı, literatürde (10) verilen de ğerlere. tamamen uymaktad ır. Oksijenli bile şiklerin tanınması : Silikajel kolonunda etil asetat ile ayr ılan uçucu ya ğ fraksiyonu, Sistem II ve V te incelendi ğinde 10 tane oksijenli bile şik saptanm ıştır. Bunlar ökaliptol, fenkon, tuyon, sitronellal, linalol, kâfur, oc terpineol, borneol, nerol ve öjenoldür (Krom. 7,8).

9 128 M kin TANKER Bilge ŞENER.f ıiı tor P tiı Zo Krom. 5 Krom. 6 O. heterocarpus uçucu yağındaki monoterpenik hidrokarbürlerin 60 C de PEG 20M (Krom.5) ve 50 C de 3,3' oksidipropionitril (Krom. 6) kolonlar ındaki gaz kromatogramlar ı. Saptanan bu oksijenli bile şiklerin gaz kromatogramlardaki bağıl tutu ş zamanlar ı Tablo V te verilmi ştir. Tablo V. O. heterocarpus'un uçucu yağındaki oksijenli bileşiklerin Sistem III ve V deki bağıl tutuş zamanlar ı Oksijenli bile şikler Sistem III Sistem IV ( 1) Ökaliptol ( 2) Fenkon \ ( 3) Tuyon 5.4,5.7 ( 4) Sitronellal ( 5) Linalol ( 6) Kafur ( 7) oc Terpineol ( 8) Borneol ( 9) Nerol (10) Ojenol

10 PEG 708,1 Orthurus Heteroearpus (Boiss). Juz. Bitkisinin Kökleri Krom. 7. O. heterocarpus uçucu yağındaki oksijenli bileşiklerin PEG 20M (160 C) kolonundaki gaz kromatogram ı. Uçucu ya ğın büyük kısmını oluşturan öjenolün miktar tayini için üç yöntem uygulanmış ve şu sonuçlar al ınmıştır: Alkali ile oda sıcakl ığında ve subanyosunda yap ılan tüketmeler sonucu, öjenol miktar ı % 90, Bromür bromat yöntemi ile yap ılan analize göre % 83, VAN URK yöntemiyle ise % bulunmu ştur. Uçucu yağın bile şiminde bulunan ba şlıca maddelerin miktar ı, gaz kromatogramlar ından yararlanarak ta tayin edilmi ştir. Her maddeye ait pik alan ını Planimetre ile ölçmek suretiyle uçucu ya ğda % öjenol, % 3.99 nerol ve % 2.19 borneol bulundu ğu saptanmıştır. O.heterocarpus'un toprakalt ı kısımlarında bulunan uçucu yağın öjenol bakımından zengın olduğu, şimdiye kadar yapt ığımız çe şıtli deneylerle kanıtlanmıştır. Fazla miktarda bulunan öjenol, uçucu yağdan izole edilmi ş ve a şağıdaki özeliklerinin saptanmas ı ile saf olduğu anla şılmıştır.

11 Krom. 8. O. heterocarpus uçucu yağındaki oksijenli bile şiklerin Silicon SF-96 kolonundaki gaz kromatogram ı. llamag 02İTE[ uaxmv ı, upp ıx

12 Orthurus Heterocarpus (Boiss.) Juz. Bitkisinin Kökleri Uçucu yağdan izole edilen renksiz ürünün, gaz kromatografisi ile Sistem I ve V te tek pik verdi ği görülmü ştür. Kır ılma indeksi (20 C) ölçüldü: Kaynama noktas ı (760 mm de) saptand ı : 253.9C Pikrat türevi haz ırland ı (1), elde edilen k ırmız ı renkli, i ğnecikler halindeki öjenol pikrat kristalleri 62.1 C erimektedir. Bulunan de ğerler literatürde verilenlere tamamen uymaktad ır (5, 7). UV spektrumu al ındı, 211, 230, ve 282 nm dalga boylar ında maksimum absorbsiyon, 225 nm ve 252 nm dalga boylar ında minimum absorbsiyon görülmektedir. Bu spektrum, standart öjenolün UV spektrumuna büyük bir benzerlik göstermektedir (Spektr. 1) (16). Spektr. 1. Öjenolün UV spektrumu. a) standart öjenol, b) elde edilen öjenol.

13 132 Mekin TANKER Bilge ŞENER IR spektrumu al ınd ı, spektrumda 2960 ve 2870 cm- 1 deki C H gerilme titre şimlerine ili şkin bantlar, bile şiğin doymamış olduğunu göstermektedir. 1650, 1620, 1525 ve 1445 cm- 1 deki C =C gerilme titre şimleri aromatik yap ıp, 830 ve 805 cm i de görülen C H deformasyon bantları 1,2,4 trisübstitüe benzeni, 925 cm ldeki C H deformasyon bandı vinil grubunu ve 3580 cm-1 deki OH gerilme titre şimine ilişkin bant ise, serbest hidroksil grubunu kan ıtlamaktad ır. 1150, 1139 ve 1045 cm ı deki bantlar metoksil grubundan, 1280 ve 1245 deki bantlar ise OH deformasyonundan dolay ı olu şmaktad ır (Spektr. 2). Bu spektrum, standart öjenolün IR spektrumu ile tamamen ayn ıdır (3). Tanen : Kök ve rizomlardan haz ırlanan etanollü ekstrede tanenin varlığı, far ınakopelere göre saptanm ıştır. Stiasny reaksifi ile kate şik tanenin bulunmadığı, hidrolizden sonra oz miktar tayini ve potasyum siyanür reaksiyonu yard ımıyla da tanenin gallot a nen yap ı- sında olduğu anlaşılmıştır. Etanollü ekstre ne serbest ne de ba ğlı olarak elajik asit ta şımaktad ır. Tanen miktar tayini için, tanenin kromlu deri tozu tarafından tutulması özeliğine dayanan ve tüketmenin az miktarlardaki çözeltiyle, fakat çok defa tekrarl ıyarak tamamlanmas ını öngören, değiştirilmiş "Deri tozu" yöntemi uyguland ı. Buna göre, O. heterocarpus'un toprakalt ı kısımların ın, bitki çiçekli iken % , meyval ıyken % tanen içerdi ği saptand ı. Elde edilen tanen, asit ile hidroliz edildikten sonra nötralle ştirilmi ş çözeltinin bir kısmı SCHL. SCHÜLL 2043a ka ğıdı ve n butanol : piridin :su (6:4:3) solvan sistemi kullan ılarak inen usul ka ğıt kromatografisine uyguland ı. Amonyakl ı gümü ş nitrat revelatörü ile glukoza kar şı gelen siyah bir leke elde edilmi ştir. Nötral çözeltinin diğer bir k ısmı da, aseton: metanol: su (5:4:1) solvan sistemi ve poliamid adsorban ı üzerinde ince tabaka kromatografisine uyguland ı. Revelatör olarak ferri klorür kullan ıldığında, Rf değeri 0.67 olan ve gallik asite kar şı gelen koyu mavi bir leke görülmektedir. BERTRAND yöntemi ve gravimetrik yöntem uygulanarak gallotanenin hidroliz ürününde, oz ve gallik asit miktar tayini yap ıl-

14 Spektr.2. Öjenolün IR spektrumu. Orthurus Ileterocarpus (Boiss.) Tuz. Bitkisinin Kökler

15 134 Mekin TANKER Bilge ŞENER dığında bulunan % glukoz ve % gallik asit, gallotanenin bir bir molekül gallik asit ve bir molekül glukozdan olu ştuğunu göstermi ş- tir. Ayrıca bitkinin toprakalt ı kısımlarında bulunan serbest gallik asit metanolle tüketilerek (9), % 1.25 oran ında elde edilmi ştir. Elde edilen gallik asidin erime noktas ı (231.'6 C), UV (218 ve 272 nm dalga boylarında maksimum absorbsiyon) ve IR spektrumlar ı saf gallik asidinkine tamamen uymaktad ır. TARTI Ş MA ve SONUÇ Bulgularımıza göre, O. heterocarpus bitkisinin toprakalt ı kısımları, bitki çiçekli iken,/o 0.9, meyve olu ştuğu zaman % 0.5 oran ında karanfil kokulu bir uçucu ya ğ ta şımaktad ır. Uçucu ya ğın büyük bir k ısm ını (% 87.17) öjenol, geriye kalan ını da terpenlerin oksijenli türevleri olu ştururken hidrokarbür olarak, sadece ve % 0.69 oran ında pinen bulunmaktad ır. Eskiden Avrupa'da drog olarak kullan ılmış olan ve memleketimizde de bulunan G. urbanum'un toprakalt ı kıs ımları % 0.3 oran ında uçucu yağ ta şımaktad ır. Bu ya ğın % nini öjenol, % 7.20 sini kâfur olu şturur ve az miktarda da di ğer terpen alkolleri bulunur (Krom. 9). O. heterocarpus uçucu yağının fiziksel özelikleri ve bile şimi yönünden G. urbanum uçucu ya ğı ve öjenolünden dolayı kullanılan Eugenia caryophyllata uçucu ya ğı ile karşılaştırılmas ı Tablo VI da verilmi ş- tir. Tablo incelendiğinde, 0.heterocarpus ile G.urbanum'un uçucu yağlarındaki maddelerin hemen hemen ayn ı fakat miktar bak ımından farklı olduğu aç ıkca görülmektedir. Diğer taraftan 0.heterocarpus uçucu ya ğı fiziksel özelikleri ve öjenol miktar ı yönünden de literatürde (6) karanfil ya ğı için verilen değerlere tamamen uymaktad ır. Bu üç kaynaktan 0.heterocarpus uçucu yağının, öjenol yönünden di ğer ikisine oranla daha zengin olduğu gaz kromatogramlar ında da belirgin olarak görülmektedir (Krom. 4, 9, 10). 0.heterocarpus ve E.caryophyllata uçucu yağlarının IR spektrumlarını da incelemek suretiyle bile şimlerinde bulunan maddeler

16 Ortlıurus lieterocarpus (Boiss.) Juz. Bitkisinin Kökleri. 135 Tablo VI. O. heterocarpus uçucu ya ğının G.urbanum uçucu ya ğı e Karanfil yağı ile kar şılaştır ılmas ı O. heterocarpus uçucu ya ğı G. urbanum uçucu yağı Karanfil ya ğı Spesifik a ğırl ık * * K ır ılma indeksi * * Optik çevirme * * o ı ıo % % Pinen Okaliptol Fenkon Tuyon Sitronellal Linalol Kâfur oc- Terpineol Borneol Nerol Öjenol (85-90)* Safrol Benzil alkol * Literatürde verilen de ğerlerdir. Krom. 9. G. urbanum uçucu ya ğın ın PEG 20M (160 C) kolonundaki gaz kromatogram ı.

17 136 _Alekin TANKER Bilge ŞENER yönünden bir kar şılaşt ırma yap ılabilir (Spektr. 3,4). Her iki spektrumda 3580, 1150, 1139, 1045 ve 925 cm- 1 de görülen bantlar, karakteristik öjenol bantlar ıdır. Krom.10. Karanfil ya ğmm. PEG 20M (160 C) kolonundaki gaz kromatogram ı. Elde ettiğimiz sonuçlar ve kar şılaştırmalar, bu uçucu ya ğın ticari karanfil ya ğından daha yüksek oranda öjenol ta şıdığını ve onun kullanıldığı yerlerde, özellikle di ş hekimliğinde, yararlan ılabilecek özeliklere sahip olduğunu göstermektedir. Uçucu yağ ayn ı zamanda vanilin sentezinde ba şlangıç maddesi olarak kullan ılan öjenol için de bir kaynak olacakt ır. 0.heterocarpus'un kök ve rizomlar ının bitki çiçekli iken % tanen ta şıdığı dikkate al ınırsa, uçucu ya ğ elde edildikten sonra geriye kalan materyalden, tanen elde edili şinde yararlan ılabilir. Ayrıca bu tanenden gallik asit de izole edilmektedir ki, bu asit hem antioksidan

18 O eo eo CO cı C113` ro O C k.fi O ro 0. Cd cv-

19 liamag "MI uplan Spektr. 4. Karanfil yakının IR spektrumu.

20 Orthurus Heterocarpus (Boiss.) Juz. Bitkisinin Köleleri özelikte bir madde olduğundan propil gallat halinde besinlere, ya ğ- lara, emülsiyonlara kat ılmakta, hem de bizmut subgallat halinde deri hastal ıklarında, kurutucu etkisinden dolay ı kullanılmaktad ır. ÖZET Bu çalışmada, güney Anadoluda yayg ın olarak bulunan ve halk aras ında "karanfil, karanfil kökü", gibi isimlerle tan ınan Orthurus heterocarpus (Boiss.) Juz., bitkisinin toprakalt ı kısımlarında bulunan uçucu ya ğın bile şimi, gaz kromatografisi yard ımıyla ortaya konulmuştur. O.heterocarpus'un çiçekli ve meyval ı iken toplan ıp, kurutulmu ş toprakalt ı k ısımlarından subuhar ı distilasyonu ile s ıras ıyla % 0.9 ve % 0.5 oran ında sar ı renkli, yak ıc ı lezzetli ve karanfil kokulu bir uçucu yağ elde edilmiştir. Uçucu ya ğda % 87.2 öjenol bulunmu ştur. Öjenol, alkali ekstraksiyon ve kolon kromatografisi yard ımıyla yağdan izole edilerek K.N., k ırılma indeksi, IR ve UV spektrumlar ı ve pikrat türevinin haz ırlanmas ı ile tan ınmıştır. Ayrıca köklerden tanen ve bundan da gallik asit elde edilmi ştir. Elde edilen gallik asidin E.N., UV ve IR spektrumlar ı ile saf olduğu anla şılmışt ır. Uçucu yağ ve tanene ek olarak bitkinin toprakalt ı kısımlarında % 1.80 glukoz, % 3.83 fruktoz, % sakaroz ve % 0.11 arabinoz bulunmaktad ır. SUMMARY In this research, the composition of the volatile oil of the underground parts of Orthurus heterocarpus (Boiss.) Juz., which is widespread in south part of Anatolia, were investigated by means of gasliquid chromatography. This plant is known as "clove or root of clove" local people. The volatile oil is obtained by steam distillation from the air dried underground parts of O. heterocarpus which were collected either flowering or fruiting stage. The yields of volatile oil are 0.9 % and 0.5 % respectively. This oil has a yellow colour, pungent taste and clove like odour. Volatile oil contains 87.2 % of eugenol.

21 140 Mekin TANKER Bilge ŞENER Eugenol is the main constituent of this oil which was isolated by using alcali extraction and the column chromatography and identified by means of boiling point, refractive index, IR, UV spectrums and also by preparing picrate derivative. The tannin was obtained from the roots and gallic acid was isolated from the tannin. Gallic acid was identified with melting point, UV and IR spectrums. The wesence of sugars and their percentages were indicated. Gluco3e (1.80 %), fructose (3.83 %), saccharose (10.09 %), arabinose (0.11 %) were found within the underground parts of 0.heterocarpus. As a result of our studies, we concluded that 0.heterocarpus may serve as a source of volatile oil rich in eugenol and it can be used to obtain tannin. L İ TERATÜR 1. Baril, OL., Megrdichian, G.A., J. Amer. Chem. Soc. 58, 1415 (1936). 2. Bedoukin, P.Z.- Perfumery and Flavoring Synthetics, Second Edition, Elsevier Publishing Company, Amsterdam (1967). 3. Bellanato, J., Hidalgo, A.- Infrared Analysis of Essential Oils, Heyden and Son Ltd., London (1971). 4. Gildemeister, E., Hoffmann, Fr.,- Die ktherischen Öle, Band II, 4. Auflage, Akademie-Verlag, Berlin (1959). 5. Ibid. Band III d, (1966). 6. Guenther, E.- The Essential Oils, Volume IV, D.Van Nostrand Company, Inc. New York (1950). 7. Karrer, W.- Konstitution uad Vorkommen der organischen Phlanzenstoffe, Birkhaeuser Verlag, Basel (1958). 8. Krupinska, A., Ann. Pharm. (Poznan), 8, 93 (1970). 9. Martino, V.S., Graziano, M.N., Hnatyszyn, O., Coussio, J.D., Planta Med. 27 (3), 226 (1975). 19. Scheffer, J.C., Baerheim Svendsen, A., J. Chromatog. 115, 607 (1975). 11. Scott, W.- Standart Methods of Chemical Analysis, 5 th ed. Vol. II, D.Van Nostrand Company, New York (1939 /. 12. Tanker, M., İstanbul, Ecz. Fak. Mec., 2, 84 (1966). 13. Tanker, N., Demir, E., Ankara, Ecz. Gak. Mec., 2, 89 (1972). 14. Tanker, N., Şener, B., Ankara, Ecz. Fak. Mec., 7, 49, (1977). 15. Van Urk, H.W., Pharm. Weekblad, 62, 667 (1925). 16. Vespe, V.C., Boltz, D.F., Analytical Chem., 24, 664 (1952).