Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin Yeþil Koridor Sistemi Olarak Kullanýlabilirliðinin Araþtýrýlmasý

Transkript

1 Ekoloji 19, 76, (2010) doi: /ekoloji Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin Yeþil Koridor Sistemi Olarak Kullanýlabilirliðinin Araþtýrýlmasý Aylin SALICI 1, M. Faruk ALTUNKASA 2 1Mustafa Kemal Üniversitesi, Mimarlýk Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, Antakya, Hatay-TÜRKÝYE 2Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, Sarýçam, Adana- TÜRKÝYE *Corresponding author: salici_aylin@hotmail.com Özet Araþtýrmada, Adana Seyhan Nehri örneðinde rekreasyon odaklý bir yeþil koridor sisteminin planlanma ve tasarlanmasýna metodolojik bir yaklaþým geliþtirilmeye çalýþýlmýþtýr. Yaklaþýmýn özünü, rekreasyon yönelimli kullaným olanaklarýnýn araþtýrýlmasý oluþturmaktadýr. Bu baðlamda araþtýrmada geliþtirilecek yeþil koridor kapsamýnda rekreasyonel çekim özelliði taþýyan alanlarýn (çekim odaklarý) belirlenmesi önem kazanmýþtýr. Çekim odaklarýnýn belirlenmesinde çok kriterli analiz yöntemi kullanýlmýþtýr. Yöntemde, (1) mevcut alan kullanýmý, (2) toprak yetenek sýnýflarý, (3) eðim, (4) baký ve (5) nehir koridoruna uzaklýk olmak üzere 5 deðerlendirme ölçütü temel alýnmýþtýr. Ölçütlerin bu yöntemle coðrafi bilgi sistemleri ortamýnda yorumlanmasýyla çekim odaklarýnýn belirlendiði rekreasyonel uygunluk haritasý elde edilmiþtir. Uygunluk haritasý kapsamýndaki çekim odaklarýnýn tümünün rekreasyonel alan olarak deðerlendirilmesi mümkün olamayacaðýndan rekreasyonel kullanýlabilirlik açýsýndan büyüklüðü 5 dekarýn altýndaki alanlar elenmiþ ve sonuçta araþtýrma alaný için çekim odaðý niteliði taþýyan 28 alan belirlenmiþtir. 28 çekim odaðýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýðýný belirlemek amacýyla "Kütle Çekim Modeli" ve "Ters Uzaklýk Etkili Aðýrlýklandýrma" yöntemleri kullanýlmýþtýr. Modele, 28 çekim odaðý ve araþtýrma alaný kapsamýndaki 44 yerleþim birimi dahil edilmiþtir. Sonuçta çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullanýmlarýna temel oluþturan çekim endeksi haritasýna ulaþýlmýþtýr. Bu harita temel alýnarak alan kullaným önerleri geliþtirebilmek amacýyla odaklar Rekreasyonel Kullaným, Kullaným Aðýrlýklý Koruma, Koruma olmak üzere 3 sýnýfta deðerlendirilmiþtir. Bu 3 sýnýfta yer alan çekim odaklarýna alan büyüklüðü, mevcut kullaným biçimi, ulaþým olanaðý, en yakýn yerleþim birimine uzaklýk ve en yakýn odak noktasýna uzaklýk ölçütleri yönünde rekreasyonel kullaným önerileri getirilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Adana-Seyhan nehri, çok kriterli analiz, kütle çekim modeli, yeþil koridorlar. Investigating the Usability of Seyhan River Along the Axe of Çatalan River Dam Lake and Deli Burun as a Greenway System Abstract The aim of this research was to develop a methodological approach for greenway system planning and design in the case of Seyhan River, Adana. Essence of the approach was to investigate the recreationoriented land use possibilities. In this respect, the emphasize was given to the areas considered as focal points and have potential recreation focal points as a result of greenway development plans. Multi-criteria analysis was utilized to determine the focal points. Five criteria were considered: (1) current land use/cover, (2) land capability classes, (3) slope, (4) aspect and (5) distance to river. Recreational suitability map together with focal points were derived using multi-criteria analysis within Geographic information systems (GIS) environment. The focal areas in terms of recreational usage cover less than 5 da. were eliminated as it is inappropriate to consider whole focal points at the suitability map, and consequently 28 fields as focal point were determined within the research area. "Gravity Model" and "Inverse Distance Weight" (IDW) methods were used to determine the recreation potential weights of the 28 focus areas. 28 focal areas and 44 residential units within the research area were included to the model. As a result of this, focal index map which was considered as base map for recreational usage of focal points were created. The focal points were considered into three categories: Recreational usage; conservation based usage; conservation, in order to propose land uses on the basis of this map. Recreational usage proposals were developed for the focal points within these three categories considering area coverage, current land use/cover, transportation facilities, distance to the nearest settlement, and distance to the nearest focal point criteria. Keywords: Adana-Seyhan River, gravity model, greenway, multi-criteria analysis. Salýcý A, Altunkasa MF (2010) Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin Yeþil Koridor Sistemi Olarak Kullanýlabilirliðinin Araþtýrýlmasý. Ekoloji 19, 76, Geliþ: / Kabul:

2 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... GÝRÝÞ 21. yy'da ABD ve Avrupa'da sürdürülebilir alan kullanýmý kavramlarýyla uyumlu ekolojik, rekreasyonel, kültürel, estetik ve diðer amaçlar doðrultusunda planlanan, tasarlanan ve yönetilen að sistemleri olarak "Yeþil Koridor" kavramý geliþmiþtir. Yeþil koridorlar, nehir kýyýsý, sýrt ve vadi çizgileri, terk edilmiþ kara ve demiryolu güzergahlarý, kanallar ve diðer ulaþým koridorlarý boyunca devam ederek parklarý, tarihi alanlarý ve doðal nitelikli alanlarý birbirine baðlayan fiziksel öðelerdir. Yeþil koridorlarýn temasý; doðal bitki örtüsüyle birlikte koridoru "yeþil" tutmak, nehir ve benzeri sistemler boyunca doðal, kültürel ve rekreasyonel aðýrlýklý alan birimlerini ya da odaklarýný bir yol veya güzergah sistemiyle birbirine baðlamaktýr. Yeþil koridorlar, insanlarýn doðrudan kullanma (kullanma, kullanma aðýrlýklý koruma) veya dolaylý kullanma (koruma, koruma aðýrlýklý kullanma) iþleviyle yararlanmalarýna sunulmaktadýr. Örneðin, bir yeþil koridor koruma etkinlikleri yanýnda rekreasyonel yürüyüþleri, yaban hayatýný gözlemlemeyi, çevreyi tanýma ve irdelemeyi, nehir amatör balýkçýlýðýný saðlayabilmektedir (Scudo 2006). Yeþil koridor kavram olarak bir bütünlük fiziksel olarak da bir süreklilik ortaya koymaktadýr. Ancak, süreklilik gösteren bir yeþil koridorun tüm noktalarýnýn insan kullanýmlarýna uygun ve açýk olmasý beklenemez. Bu süreklilik içerisinde koridorda mutlak korunmasý gereken alanlar olabileceði gibi eylem yoðun veya eylemsizlik yoðun rekreasyon olanaklarýna (yaya ve bisiklet yollarý, çocuk bahçeleri, spor ve oyun alanlarý, dinlenme alanlarý, gözlem alanlarý vb.) uygun alanlarý da içerebilmektedir. Bu nedenle yeþil koridorlarda her iki amaca da hizmet edebilecek bir planlama yönelimi öne çýkmaktadýr. Seyhan Nehri, gerek Adana kentsel alanýnýn fiziksel biçimleniþinde ve gerekse kent ekosisteminin düzenlenmesi, kentsel flora ve faunanýn korunmasý ve çok çeþitli rekreasyonel etkinliklere zengin kaynak yaratmasý açýsýndan yeþil koridor çalýþmalarý kapsamýnda deðerlendirilmesi gereken bir niteliðe sahiptir. Adana'nýn özellikle son 20 yýldaki hýzlý büyümesinin yarattýðý kentsel peyzaj sorunlarý da böyle bir deðerlendirmeyi gerekli kýlmaktadýr. Adana kenti için ilk imar planýnýn yapýldýðý 1939 yýlýndan günümüze kadar olan büyüme süreci incelendiðinde aþaðýdaki sonuçlara ulaþýlabilir; Ekoloji -60 yýllýk süreçte iskan alaný büyüklüðü 400 hektardan hektara, kentsel nüfus 'den çevre yerleþimlerle birlikte 'e ulaþmýþtýr, -Nüfusun ikamet edeceði konut sayýsý 'den 'e yükselmiþtir. -Konut yapýlaþmalarý açýk ve yeþil alanlar aleyhine geliþmiþtir yýlýnda kiþi baþýna 3 m 2 civarýnda olan aktif yeþil alan miktarý 2009 yýlýnda 1,33 m 2 'ye gerilemiþtir (Altunkasa ve ark. 2006). -Konut, sanayi ve tarým faaliyetleri Seyhan Nehri üzerinde kirlenme ve bitki örtüsü tahribi baskýsý yaratmaktadýr (Yüceer ve Ardýçoðlu 1993). -Son 5 yýlda Seyhan Nehri'nin kentsel alan dahilinde kalan bölümünde park ve rekreasyon alanlarýnýn yapýmýna hýz verilerek kaliteyi iyileþtirici çalýþmalar yapýlmakla birlikte, bozulma süreci kýrsal alanlarda kalan bölümünde sürmektedir. -Seyhan Nehri'nin sulama kanallarý ile birlikte oluþturduðu süreklilik ve bütünlük, konut ve karayolu çalýþmalarý nedeniyle kesintiye uðrayabilmektedir. -Açýk ve yeþil alanlarýn toplam iskan alaný içindeki oranýnýn giderek azalmasý (2008 itibariyle % 6), kentsel ekosistemin, mikroklimatik koþullarýn, flora ve faunanýn bozunumuna yol açmaktadýr. Bu sorunlarýn giderilmesi baðlamýnda, kentsel alanýn kuzeyindeki Çatalan Baraj Gölü'nün mansabýndan Seyhan Nehri'nin Deli Burun'a kadar olan bölümünün "Yeþil Koridor" olarak planlanarak kentsel ekosistem öðelerinin korunmasý yanýnda, zengin bir rekreasyon potansiyeli yaratýlmasý olanaklarýnýn araþtýrýlmasý önem kazanmaktadýr. Çalýþma metodolojisinin Seyhan Nehri örneðinde geliþtirilmesinin temel gerekçeleri aþaðýdaki þekilde sýralanabilir; -Seyhan Nehri'nin araþtýrmada incelenen bölümünün kýrsal ve kentsel alanlarla kýsa mesafede olan doðrudan iliþkisi, -Suya baðlý rekreasyonel etkinliklerin araþtýrma alanýnýn mikroklimatik koþullarýna baðlý olarak kent halkýnca ön planda tutulmasý, -Ýmar revizyonlarý nedeniyle kent genelinde azalma eðiliminde olan aktif ve diðer yeþil alanlarýn Seyhan nehri ve baraj gölü kýyý þeridinde yoðunlaþmasý, -Seyhan Nehri ve baraj gölü kýyýlarýnýn yapýlaþmadan büyük ölçüde arýnmýþ, kesintisiz yeþil sistem planlamasýna uygun özellikler içermesi, -Nehir kýyýlarýnýn rekreasyon olanaklarýnýn geliþtirilmesinde önemli potansiyele sahip olmasý. 37

3 Ekoloji Salýcý ve Altýnkasa Çalýþmada öngörülen yeþil koridor modeli, rekreasyon yönelimli olduðundan, koridor kapsamýndaki odak noktalarýný oluþturacak yüksek rekreasyon potansiyeline sahip alanlarýn nasýl belirleneceði önem kazanmaktadýr. Çalýþma kuramýnýn temel öðesini bu odak noktalarý ve yeþil koridoru nasýl biçimlendirecekleri konusu oluþturmuþtur. Yeþil koridorlar, peyzaj planlama ve tasarým çalýþmalarýnda son yýllarda coðrafi bilgi sistemleri (CBS) gibi güncel teknolojilerden de yararlanmasý nedeniyle ayrýntýlý veri analizlerinin yapýlabildiði etkili bir alan kullaným biçimidir. Tek bir amaç için gerçekleþtirilen yeþil koridor planlama ve tasarým çalýþmalarý yanýnda çok daha karmaþýk çalýþmalara, bölgesel ölçekli çalýþmalardan yerel ölçeðe kadar kullanýlan kaynaklarýn ve kullanýcýlarýn davranýþ biçimlerinin deðerlendirilmesi aþamalarýnda CBS gibi yeni teknolojiler kullanýlmasý verilerin saklanmasý ve deðiþen koþullara göre düzeltilmesinde üstünlük saðlamaktadýr. Bu baðlamda çalýþmanýn amacý, yukarýda belirtilen sorunlara çözüm getirebilmesi baðlamýnda yeþil koridorlarýn Adana kenti koþullarýnda planlama ve tasarlanmasýna metodolojik bir yaklaþým geliþtirmektir. Yaklaþýmýn özünü, CBS yardýmýyla rekreasyon yönelimli kullaným olanaklarýnýn araþtýrýlmasý oluþturmaktadýr. MATERYAL VE METOT Araþtýrma alaný Aþaðý Seyhan Havzasýnda Çatalan Baraj Gölü mansabý ile Seyhan Nehrinin baraj gölünden Akdeniz'e döküldüðü Deli Burun kesime kadar olan yaklaþýk 244,211 ha büyüklüðünde kuzey-güney doðrultulu bir koridoru kapsamaktadýr (Þekil 1). Alanýn büyük çoðunluðu (yaklaþýk % 80'i) ova, geri kalan bölümü ise eþik arazi karakterindedir. Kuzeyden güneye doðru Çatalan Baraj Gölü, Seyhan Baraj Gölü, Adana kenti yerleþim alaný, tarým arazileri ile nehir çevresindeki kentsel-kýrsal yerleþimler araþtýrma alanýndaki baþlýca kullaným biçimlerini oluþturmaktadýr. Adana kentsel yerleþim alanýný kuzey ve güney yönünde ikiye ayýran Seyhan Nehri (doðu yakasýnda Yüreðir ve Sarýçam ilçeleri, batý yakasýnda ise Seyhan ve Çukurova ilçeleri konumlanmýþtýr), güneydeki kýrsal alanda Adana-Ýçel sýnýrýnda yer alan Deli Burun mevkiinden Akdeniz'e dökülmektedir. Ova kesiminde geniþ kývrýmlar oluþturan nehirde geçmiþ dönemlerde oluþan taþkýnlar Çatalan ve Seyhan Barajlarýnýn yapýlmasýyla denetim altýna alýnmýþtýr. Ancak taþkýn alanlarýndaki yüksek taban suyu ve 38 nemlilik, üzerinde zengin bitki örtüsünü barýndýran yarý-nemli, nemli habitatlarýn oluþmasýný saðlamýþtýr. Bu alanlar koruma niteliði yanýnda su kýyýsý ve yakýn çevresine baðlý rekreasyon olanaklarý için zengin bir potansiyel ortaya koymaktadýr. Barajlarla taþkýnlarý denetleme çalýþmalarý öncesinde taþkýnlarýn etkisinde kalan ve özellikle Adana kentsel alaný içerisinde bulunan alanlarýn, günümüzde çok amaçlý ve olanaklar ölçüsünde kesintisiz rekreasyon alaný olarak deðerlendirilmesine çaba gösterilmektedir. Bu durum yeþil koridor çalýþmalarý için önemli bir öncelik yaratmaktadýr. Araþtýrmada veri analizleri, bireþim ve deðerlendirme çalýþmalarýnda temel altlýk olarak 2007 yýlýna ait 4 Bandlý 10x10 m yersel çözünürlüklü ALOS AVNIR-2 uydu görüntüleri, sayýsal yükseklik model (Digital Elevation Model "DEM") görüntüsü, Harita Genel Komutanlýðý'na ait 1/25,000 ölçekli topoðrafik haritalarý kullanýlmýþtýr. Araþtýrmada rekreasyon odaklý bir yeþil koridor sisteminin planlanmasý için gerekli peyzaj altlýðýnýn oluþturulmasýnda metodolojik bir yaklaþým getirilmeye çalýþýlmýþtýr. Bu baðlamda araþtýrmada izlenen yöntem iki temel aþamada oluþturulmuþtur: 1. Aþama: Çekim odaklarýnýn ve rekreasyonel aðýrlýklarýnýn çok kriterli analizlerle ortaya konulmasý Bu aþama, 1. Yeþil koridor geliþimi için çekim odaðý olabilecek alanlarýn belirlenmesi, 2. Bu odaklarýn potansiyel rekreasyonel aðýrlýðýnýn ortaya konulmasý, 3. Potansiyel rekreasyonel aðýrlýklarýna göre çekim odaklarýnýn sýnýflandýrýlmasý olmak üzere 3 alt aþamadan oluþmaktadýr. 1.1.Yeþil koridor geliþimi için çekim odaðý olabilecek alanlarýn belirlenmesi Yeþil koridorlar kavram olarak bir bütünlük ortaya koymaktadýr. Ancak, süreklilik gösteren bir yeþil koridorun tüm noktalarýnýn insan kullanýmlarýna uygun ve açýk olmasý beklenemez. Bu süreklilik içerisinde koridorda korunmasý gereken alanlar olabileceði gibi eylem yoðun ve eylemsizlik yoðun rekreasyon olanaklarýna uygun alanlarýn da bulunmasý doðaldýr. Burada önemli olan koridor kapsamýnda rekreasyonel kullaným önceliði bulunan alanlarýn belirlenmesidir. Kullanýcýlarý farklý kaynaklardan çeken birer "çekim odaðý" olarak nitelendirilen bu alanlar yeþil koridorun fiziksel biçimlenmesi üzerinde belirleyici etkiye sahiptirler. Bu

4 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji Þekil 1. Araþtýrma alanýn genel konumu. amaçla araþtýrma alanýndaki çekim odaklarý "Çok Kriterli Analiz" (Multi Criteria Analysis-"MCA") yöntemiyle belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. MCA'nýn birinci aþamasýnda odak olabilecek alanlarýn saptanmasýnda kullanmak üzere temel ölçütler belirlenmiþtir. Bu ölçütler Mikaeili-Tabrizi (1996), Ortaçeþme (1996), Miller ve ark. (1998), Manlun (2003) ve Altunkasa ve ark.'ýnýn (2006) çalýþmalarý temel alýnarak; (1) mevcut alan kullanýmý, (2) toprak yetenek sýnýflarý, (3) eðim, (4) baký ve (5) nehir koridoruna uzaklýk olarak alýnmýþtýr. Deðerlendirme ölçütlerinin alandaki durumu CBS ortamýnda MCA yönteminde kullanýlmak üzere sayýsal haritalara dönüþtürülmüþtür. MCA'nýn ikinci aþamasýnda, deðerlendirme ölçütleri yeþil koridor oluþumuna uygunluklarýný belirleyici baðýl deðerler verilebilmesi amacýyla sýnýflandýrýlmýþtýr. Deðerlendirmede, kullanýlan özelliklere göre yapýlan sýnýflandýrma sonrasý her alt ölçüt için rekreasyonel kullanýlabilirlik özelliðine göre +3 ile -3 arasýnda deðiþen baðýl deðerler atanmýþtýr (Uslu ve ark. 2009). Böylece her bir ölçüt için bu deðerlere göre aðýrlýklandýrýlmýþ haritalar elde edilmiþtir. Baðýl deðerlerde artý ve eksi tanýmlamalardan oluþan 7 basamaklýk aralýðýn amacý, olumlu (+) ve olumsuz (-) etkenler arasýndaki ayrýmý belirginleþtirmektir (Tablo 1). MCA'nýn üçüncü aþamasýnda ise ölçütlerin birbirlerine göre aðýrlýklarýný ortaya koymak amacýyla her ölçüt için 1 ile 3 arasýnda aðýrlýk katsayýlarý atanmýþtýr (Tablo 2). Çünkü rekreasyonel kullanýlabilirlik açýsýndan her ölçütün önem düzeyi ayný deðildir. Bu çalýþmada bir nehir koridorunun fiziksel planlamasý söz konusu olduðundan nehre olan uzaklýk önem taþýmaktadýr. Bu nedenle nehir koridoruna uzaklýk ölçütünün aðýrlýk katsayýsý 3 alýnmýþtýr. Alanýn topoðrafik yapýsý genelde düz ve düze yakýn eðimler içerdiðinden gerek eðim ve gerekse buna baðlý olarak bakýnýn önem düzeyi azalmaktadýr. Dolayýsýyla bu ölçütlere 2 ve 1 aðýrlýk katsayýlarý atanmýþtýr. Üçüncü aþamadaki aðýrlýklandýrma iþlemi, her bir aðýrlýklandýrýlmýþ deðerlendirme ölçütünün kendi için atanan aðýrlýk katsayýsý ile çarpýlmasý ve toplam aðýrlýk katsayýsýna bölünmesinden oluþmaktadýr. Bu iþlem sonucunda araþtýrma alaný için yeþil koridor geliþimine olanak tanýyan çekim odaklarýný tanýmlayan uygunluk haritasý elde edilmiþtir. Bu hesaplamalara göre ölçütlerin her birinin ulaþabileceði en yüksek uygunluk deðeri; (2x3)+ (3x3)+ (1x3)+ (2x3)+ (3x3)=33 olarak hesaplanmýþtýr. Eþitlikte, sýrasýyla ilk sayý Tablo 2'de belirtilen deðerlendirme ölçütlerinin aðýrlýk katsayýsýný, ikinci sayý ise Tablo 1'de belirtilen en büyük baðýl deðeri ifade etmektedir. Çalýþmada, bu deðere yakýn deðerleri gösteren alanlar çekim odaðý olarak deðerlendirilmiþtir. Araþtýrmada uygunluk haritasý ile belirlenen çekim odaklarýnýn tümünün rekreasyonel alan olarak deðerlendirilmesi, özellikle çok küçük alanlarýn kullaným iþlevlerinin de çok düþük olacaðýndan pratik sonuçlar veremeyebilecektir. Bu bakýmdan rekreasyonel kullanýlabilirlik açýsýndan araþtýrma alanýnda alansal büyüklüðü 5 da altýnda olan çekim odaklarý CBS ortamýnda uygunluk haritasýndan elenmiþ, 5 da üzerinde olan odaklar yöntemin bir sonraki aþamasý olan kütle çekim modelinde veri olarak kullanýlmýþtýr Çekim odaklarýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýðýnýn belirlenmesi Araþtýrmada yeþil koridor sisteminin temel bileþeni olan çekim odaklarý farklý rekreasyon eylemlerine olanak tanýyan birer rekreasyon özeði konumundadýr. Ancak çalýþmada belirlenen çekim 39

5 Ekoloji Tablo 1. Ölçüt deðerleri. Tablo 2. Ölçütlerin aðýrlýk katsayýlarý. odaklarýnýn eþdeðer nitelikte olduðu söylenemez. Bu odaklarýn rekreasyonel kullaným niteliðine, büyüklüðüne ve kullanýcý kaynaðýný oluþturan yerleþim birimleriyle olan iliþkisine göre deðiþir. Bu baðlamda çalýþmada, çekim odaklarýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýðýnýn belirlenmesine çalýþýlmýþ ve bu amaçla "Kütle Çekim Modeli" yöntemi (Gravity Model) kullanýlmýþtýr. Gold (1980) ve Linehan ve ark. (1995) gibi araþtýrmacýlar da benzer amaç ve Salýcý ve Altýnkasa kapsamlý çalýþmalarýnda bu yöntemi aðýrlýklý olarak kullanmýþlardýr. Bu yöntemin çekim odaklarýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýðýnýn belirlenmesinde kullanýlabileceði Gold (1980) tarafýndan önemle vurgulanmaktadýr. Modele göre rekreasyonel alan kullanýmý yerleþim merkezinden rekreasyon merkezine uzaklýða ya da ulaþým süresine baðlý ve ters orantýlý bir fonksiyondur. Bu duruma göre, bir rekreasyon alanýnýn oluþturduðu çekim kuvvetinin, bu alanýn büyüklüðünün arttýðý ve çevresindeki yerleþim merkezi veya merkezlerine olan uzaklýðýnýn azaldýðý oranda büyüdüðü söylenebilir. Örneðin ayný bölgede yer alan iki yerleþim merkezinin büyüklükleri ya da kapladýklarý alanlar M 1 ve M 2, bu bölgedeki rekreasyon merkezinin büyüklüðü veya kapladýðý alan M 3 ve yerleþim alanlarýnýn her birinin rekreasyon merkezine uzaklýklarý d 1 ve d 2 kabul edilirse, rekreasyon merkezinin her iki yerleþim alaný için çekim kuvveti (F 1 ve F 2 ) ( M 1. M 3 ) ( M 2. M 3 ) F 1 = F ( d 1 ) 2 2 = ( d 2 ) 2 formülleri ile hesaplanabilir. Hesaplama sonucuna göre rekreasyon merkezinin çekim gücünden yararlanarak uzun vadeli rekreasyonel talepler hakkýnda özellikle kullanýcý potansiyeli açýsýndan tutarlý bir tahmin yapýlabilmektedir (Gold, 1980, Uzun ve Altunkasa, 1997). Yöntemde bir önceki aþamada belirlenen alansal büyüklüðü 5 da üzerinde olan rekreasyon özeði konumundaki odaklarýn çekim deðerlerinin hesaplanmasý için yerleþim birimlerinin nüfus deðerleri, yerleþim birimleri ile çekim odaklarý arasýndaki uzaklýklar ve çekim odaklarýnýn alansal büyüklükleri MCA ile elde edilen uygunluk haritasý üzerinden hesaplanmýþtýr. Hesaplamalarda kütle deðeri olarak; - Yerleþim birimlerinin nüfusu (her 1000 kiþi için deðer= 1) -Çekim odaklarýnýn alansal büyüklüðü (her 1 hektar için deðer= 1) kabul edilmiþtir. Bu deðerler kütle çekim modelindeki yerlerine konularak her yerleþim birimi ve çekim odaðý için diðer yerleþim birimleri ve çekim odaklarýna göre kütle çekim deðerleri elde edilmiþtir. Bundan sonraki aþamada, çekim deðeri en düþük olan çekim odaðýnýn endeks deðeri 100 kabul edilerek kütle ve oranlama yoluyla diðer çekim odaklarýnýn endeks deðerleri hesaplanmýþtýr. Ancak hesaplanan endeks deðerleri noktasaldýr. Fiziksel planlama çalýþmalarýn- 40

6 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji da alansal çekim durumu önemli olduðundan çekim deðerinin alan genelindeki daðýlýmýnýn belirlenmesi amacýyla belirlenen noktasal deðerlerden yersel interpolasyon tekniði kullanarak alanýn bilinmeyen diðer verileri hesaplanmýþtýr. Noktasal deðerlerin alansal deðerlere dönüþtürülmesinde CBS ortamýnda "Ters Uzaklýk Etkili Aðýrlýklandýrma" (Inverse Distance Weight "IDW") yöntemi kullanýlmýþtýr. Hesaplanan çekim endeksi deðerleri CBS ortamýna aktarýlmýþ ve ALOS AVNIR-2 uydu görüntüsü altlýðý üzerinde IDW yöntemi ile analiz edilmiþtir. Sonuçta araþtýrma alaný geneli için çekim endeksi deðerleri haritasý üretilmiþtir Potansiyel rekreasyonel aðýrlýklarýna göre çekim odaklarýnýn sýnýflandýrýlmasý Kütle çekim modeli yönteminin uygulanmasý ile endeks deðerlerine göre 14 sýnýfta kümelenen çekim odaklarýnýn her birinin önem derecesinin rekreasyonel çeþitlilik sunma açýsýndan eþdeðer olmasý beklenemez. Bu baðlamda odaklar endeks deðerleri dikkate alýnarak rekreasyonel kullaným açýsýndan pratiðe yansýtýlabilir kararlar oluþturabilmesi amacýyla 5 sýnýfta kümelenmiþtir. Bu sýnýflar, çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným çeþitliliðinin belirleyicileri kabul edilmiþtir. 2. Aþama Çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným türleri açýsýndan deðerlendirilmesi Endeks deðerlerine göre 5 sýnýfta kümelenen çekim odaklarýnda hangi alan kullanýmýna öncelik verilebileceðine ýþýk tutmak amacýyla 5 sýnýf koruma -kullanma dengesini ön planda tutularak daraltýlmýþtýr. Sürdürülebilirlik ilkesi baðlamýnda kaynaklarýn koruma kullanma dengesini, koruma ya da kullanma olgusunun biri ya da diðeri lehine ön planda tutan alan kullaným seçenekleri; kullanma, kullaným aðýrlýklý koruma ve koruma olmak üzere üç sýnýfta deðerlendirilebilir (Gold 1980, Kurum 1992, Ortaçeþme 1996). Bu baðlamda araþtýrmada endeks deðerlerine göre beþ sýnýfa ayrýlmýþ çekim odaklarý, rekreasyonel kullaným kararlarýný biçimlendirebilecek söz konusu 3 sýnýfa indirgenmiþ ve bu 3 sýnýfta alan büyüklüðü, mevcut alan kullaným biçimi, ulaþým olanaðý, en yakýn yerleþim birimine uzaklýk ve en yakýn odak noktasýna uzaklýk özellikleri dikkate alýnarak rekreasyonel kullaným önerileri getirilmiþtir. Ancak alan kullanýmlarýnýn herhangi bir çekim odaðýnda önerilebilmesi için gerek çekim odaðýnýn bu kullanýmlara izin verebilecek nitelikte (alan büyüklüðü, ulaþým vb.) bulunmasý, gerekse kullanýmlarýn ulusal ölçün ve ölçütlere uygun olarak biçimlendirilmesi önem taþýmaktadýr. Çalýþmada rekreasyonel kullanýlabilirlik düzeyi yüksek ya da uygun bulunan çekim odaklarýnýn nasýl ve hangi kapsamda kullanýlabileceðinde bu özellikler belirleyici alýnmýþtýr. BULGULAR Araþtýrmada rekreasyon odaklý bir yeþil koridor sisteminin planlanmasý amacýyla; 1) Çekim odaklarý ve rekreasyonel aðýrlýklarý ortaya konulmuþ, 2) Çekim odaklarý rekreasyonel kullaným türleri açýsýndan deðerlendirilmiþtir. Araþtýrmada izlenen yöntem aþamalarýna baðlý olarak yapýlan bu deðerlendirmeler harita ve tablolarla desteklenmiþtir. 1. Çekim Odaklarý ve Rekreasyonel Aðýrlýklarý 1.1. Araþtýrma Alanýndaki Çekim Odaklarý Araþtýrmanýn bu bölümünde yeþil koridor kapsamýnda rekreasyonel kullaným öncelikli çekim odaklarýný belirlemeye odaklanan "Çok Kriterli Analiz" (Multi Criteria Analysis-"MCA") yönteminin uygulanmasý ile ulaþýlan bulgular aþaðýda sýralanmýþtýr; MCA sonucu elde edilen uygunluk haritasýna (Þekil 2) göre +3, +2 ve +1 deðerleri ile tanýmlanan alanlar yeþil koridor geliþimine uygun alanlar olarak deðerlendirilmiþtir. Bu alanlar içinde +3 deðerine sahip yani uygunluk düzeyi en yüksek olan alanlar, araþtýrma alanýnýn %1,64'ünü kaplamaktadýr. 0, -1, -2 ve -3 deðerine sahip olan uygun olamayan alanlar ise araþtýrma alanýnýn yaklaþýk %11'ini kaplamaktadýr (Tablo 3). Araþtýrma alanýndaki uygun olmayan alanlarý, kýyý kumullarý ve lagün çevreleri ile araþtýrma alanýnýn batý sýnýrýna yakýn olan alanlar oluþturmaktadýr. Bunun nedeni araþtýrma alanýndaki lagünler ile kýyý kumullarýnýn Av ve Yaban Hayatý Koruma Sahasý ve Doðal Sit Alaný statüsüne sahip olmalarýdýr. Yeþil koridor geliþimi için uygun olmayan alanlarýn alansal olarak daha az olmasý araþtýrma alanýnýn %80'inin düz ve düze yakýn eðimli alanlarý içermesi, alandaki nehir koridoruna uzaklýðýn önemli ölçüt olarak kabul edilmesi ve bu ölçütlere atanan katsayýnýn yüksek oluþundan kaynaklanmaktadýr. Uygunluk haritasýna (Þekil 2) göre yeþil koridor geliþimine uygun olan çekim odaklarý, çoðunlukla Seyhan nehir koridoruna yakýn ve paralel alanlar boyunca konumlanmaktadýr. Araþtýrma alaný için 41

7 Ekoloji Salýcý ve Altýnkasa geliþtirilecek yeþil koridor sistemi için yine uygunluk haritasýna göre Seyhan Baraj Gölü ve çevresi de uygun özellikteki alanlarý içermektedir. Araþtýrma alanýnda yeþil koridor geliþimi için uygun olan çekim odaklarý büyüklüklerine göre sýnýflandýrýlmýþ ve rekreasyonel kullaným açýsýndan 5 da'dan küçük alana sahip odaklar deðerlendirmeye alýnmamýþtýr. Bu sonuca göre 5 da'dan büyük alana sahip 28 çekim odaðýnýn olduðu belirlenmiþtir. Çekim odaklarý, konum olarak Adana kenti eþik alan olarak kabul edildiðinde kuzey ve güney bölüm olmak üzere iki ayrý bölgede deðerlendirilmiþtir. Bu deðerlendirme, kentin kuzeyindeki yerleþimlerde yaþayanlarýn güneydeki, güneyindeki yerleþimlerde yaþayanlarýn ise kuzeydeki çekim odaklarýný kullanma güçlükleri dikkate alýnarak yapýlmýþtýr. Kuzey bölüm olarak nitelendirilen alan Çatalan Baraj Gölü ile Seyhan Baraj Gölü arasýndaki alandýr. Bu bölümde 8 çekim odaðý bulunmaktadýr. Bu bölümdeki çekim odaklarý arasýndan en geniþi 626,1 da, en küçüðü ise 27,1 da alan kaplamaktadýr. Kuzey bölümündeki çekim odaklarýnýn güney bölümdekilere göre daha fazla alan kaplamasý bu bölümün güney bölüme göre kýrsal alan özelliðinin daha baskýn olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Güney bölüm olarak nitelendirilen alan ise Seyhan baraj gölü ile Deli Burun arasýnda kalan alandýr. Bu bölümde deðiþik büyüklüklerde 20 çekim odaðý bulunmaktadýr. Bunlardan en küçüðü 5 da iken en büyüðü ise 374,6 da'dýr Çekim Odaklarýnýn Rekreasyonel Potansiyel Aðýrlýðý Araþtýrmada, 28 çekim odaðýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýðýnýn belirlenmesinde uygulanan kütle çekim modelinden elde edilen çekim deðerleri; çekim odaklarýna kullanýcý gönderen yerleþim birimlerinin nüfuslarý (M x ) ve bu kullanýcýlara hizmet sunabilme potansiyeline sahip çekim odaklarýnýn alansal büyüklükleri (M y ) ile aralarýndaki uzaklýklarýn (d x ) biçimlendirdiði iliþkilerin bir sonucu olarak ortaya çýkmýþtýr. Kütle çekim modeli kapsamýndaki çekim odaklarý ile yerleþim birimleri arasýndaki uzaklýklar uygunluk haritasýndan hesaplanmýþtýr. Buna göre çekim odaklarýna en uzak mesafedeki yerleþim birimi kuzey bölümünde Örcün, güney bölümünde ise Yeniköy ve Kadýköy'dür. Seyhan Nehir eksenine en uzak çekim odaklarý ise kuzey bölümünde 1 ve 2 no'lu, güney bölümünde ise 28 no'lu çekim odaðýdýr. M ve d deðerleri kütle çekim modelindeki Þekil 2. Araþtýrma alaný uygunluk haritasý. Tablo 3. Uygunluk haritasýna ait deðerler ve araþtýrma alanýnda kapladýðý alan. yerlerine konularak her iki bölümde yer alan her yerleþim birimi ve çekim odaðýnýn diðer yerleþim birimleri ve çekim odaklarýna göre ayrý ayrý çekim deðerleri elde edilmiþtir. Hesaplanan çekim deðerlerinin toplamlarý yerleþim birimleri ve çekim odaklarý için ayrý ayrý olarak Tablo 4'te verilmiþtir. Tablo 4'te verilen çekim endeksi deðerlerinin ALOS AVNIR-2 uydu görüntüsü altlýk olarak kullanýlarak CBS ortamýnda IDW yöntemi ile iþlenmesiyle elde edilen çekim endeksi deðerleri haritasý Þekil 3'de her çekim endeksi sýnýfýnýn arazi üzerinde kapladýðý alan (hektar) deðerleri ve yüzde 42

8 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji Tablo 4. Araþtýrma alanýnda yerleþim birimleri ve çekim odaklarýna göre çekim deðerleri ve çekim endeksi deðerleri. Þekil 3. Çekim endeksi deðerleri haritasý. deðerleri ise Tablo 5'te verilmiþtir. Çekim endeksi deðerleri haritasý (Þekil 3) ve Tablo 5'teki veriler incelendiðinde aþaðýdaki bulgulara ulaþýlabilir; Çekim endeksi haritasýnda oransal deðeri %1'den büyük sýnýf üst deðeri 37698'den daha küçük alanlar, tüm alanýn %97,74'ünü kaplamaktadýr. Oransal deðeri %5'ten büyük, sýnýf üst deðeri 23011'den daha küçük alanlarýn toplam alana oraný ise %92,79'dur. Çekim deðeri yüksek olan alanlarýn (37699 ve daha büyük) toplam alan içindeki payý da %2,26'dýr. Çekim deðeri yüksek, yani rekreasyonel potansiyeli görece en yüksek alanlar, odaðý kent merkezi olmak üzere Seyhan nehri ve baraj gölü ile Havutlu yerleþim birimi çevresinde daðýlým göstermektedir. Bu kesimde gerek yüksek nüfus ve gerekse çekim odaklarýnýn yerleþim birimleri ile yakýn iliþkisi çekim deðerlerinin aþýrý yükselmesine neden olmuþtur. Ancak, tüm alanda yalnýzca %2,26'lýk bir oran kaplayan bu alanlarýn rekreasyo-nel uygunluk kapsamýnda deðerlendirilmesi pratiðe yansýtýlabilir sonuçlar vermeyecektir. Toplam alan içindeki oranlar frekans kabul edildiðinde, frekansý 2,26 olan bir kütle, geneli temsil etmekten uzak kabul Tablo 5. Çekim endeks sýnýflarýnýn alansal daðýlýmý (ha). edilebilir. Bu durumda, çekim endeksi deðerlerinin aðýrlýklý ortalamasýnýn alýnmasý, rekreasyonel kullanýma uygunluk düzeyinin belirlenmesinde yol gösterici olabilmektedir. Tablo 5'te verilen deðerlerin, her sýnýfýn kapladýðý alan frekans kabul edilerek aðýrlýklý ortalamasý alýndýðýnda sonuç

9 Ekoloji Salýcý ve Altýnkasa Tablo 6. Çekim endeksi sýnýflarýnýn ortalamasý. Tablo 7. Çekim odaklarýnýn endeks deðerlerinin sýnýflamasý. olarak hesaplanmýþtýr (Tablo 6). Bunun anlamý, çekim deðeri ortalama 7000 civarýnda ve daha büyük alanlarýn rekreasyonel kullaným açýsýndan öncelikli kabul edileceðidir. Çekim deðeri bu deðerden küçüldükçe rekreasyonel kullaným olanaðýnýn azalacaðý, koruma amacýnýn üstünlük kazanacaðý sonucu çýkarýlabilir Potansiyel Rekreasyonel Aðýrlýklarýna Göre Sýnýflandýrýlmýþ Çekim Odaklarý Tablo 6'da 14 sýnýfta kümelenen sýnýf deðerleri ,548,333 arasýnda deðiþen ve aðýrlýklý ortalamasý 7100 olan çekim endeksi deðerlerinin, rekreasyonel kullaným açýsýndan pratiðe yansýtýlabilir kararlar oluþturabilmesi için daha az sayýda ve dar aralýklý sýnýflarda gruplandýrýlmasý gerekmektedir. Burada yeni sýnýf deðerlerinin ne olacaðý önem kazanmaktadýr. Çekim endeksi deðerlerinin aðýrlýklý ortalamasý olan 7100 deðeri, sýnýf deðerlerinde belirleyici kabul edilebilir. Çünkü deðeri 7000 civarýnda ve daha büyük olan alanlar rekreasyonel kullaným açýsýndan daha uygun nitelik içermektedir. Çekim endeksi deðeri 7000'den daha az olduðundan, bu gruptaki alanlarýn kademeli olarak rekreasyonel kullaným potansiyeli azalmakta, koruma özelliði ön plana çýkmaktadýr. Bu baðlamda çalýþmada, kullaným önerilerinde esneklik saðlayabilmek amacýyla yeni sýnýf deðerlerinin Tablo 7'de verildiði gibi oluþturulmasý uygun bulunmuþtur. Tablode her bir sýnýfta yer olan çekim odaklarý da Þekil 3'teki çekim endeksi haritasýndan yararlanýlarak belirtilmiþtir. 44 Þekil 3 ve Tablo 7'deki veriler incelendiðinde aþaðýdaki bulgulara ulaþýlabilir; -Birbirine yakýn mesafede olan ve ile ve üzeri endeks sýnýflarýnda yer alan odaklarýn rekreasyonel kullaným açýsýndan öncelik taþýmasý doðal kabul edilebilir. Yoðun yerleþimlerin etkisinden fazla uzak olmayan çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným alaný olarak düzenlenmesi hem komþu odaklardaki kullaným yoðunluðunu azaltabilecek, hem de koruma önceliði olan komþuluk iliþkisi zayýf odaklarýn kullaným alanlarýna dönüþtürülmesi sorunu ortadan kalkabilecektir. -Çekim odaklarýnýn konumlarý ve endeks deðerleri incelendiðinde, yüksek endeks deðerine sahip yerleþim birimlerine yakýn odaklarýn, kullanýcý alma kapasitesi yüksek olduðundan bu yerleþimlerden daha fazla etkilendikleri ortaya çýkmaktadýr. Örneðin Tablo 4'teki yerleþim birimleri arasýnda etkileme düzeyi en fazla olan birim Adana kentidir. Bu nedenle Adana kentine çok yakýn olan 9, 10, 11, 12, 13 no'lu odaklarýn, kentsel alandaki Seyhan Baraj Gölü ve nehriyle baðlantýlý rekreasyonel alanlarla bütünleþik olarak planlanmasý gereði doðal olarak kendini göstermektedir. -Çekim odaklarý arasýnda endeks deðeri en yüksek olaný 9 no'lu çekim odaðýdýr. Odaðýn endeks deðerinin yüksek olmasýný odaðýn alansal büyüklüðü ve yakýn yerleþim birimlerinin yüksek nüfus deðeri içermesi saðlamaktadýr. Buradan 9 no'lu çekim odaðýnýn çevre yerleþimlerden daha fazla miktarda kullanýcý alacaðýný ve alansal büyüklüðü nedeniyle bu kullanýcýlara hizmet sunabilecek nitelik taþýdýðýný çýkarmak olasýdýr. Bu nedenle, bu odak rekresyonel etkinlikler için gerekli olanak ve donatýlarýn planlanmasýnda öncelikli kabul edilebilir. -Endeks deðeri düþük, komþuluk iliþkileri zayýf olan odaklarýn bazýlarý konumu ve suya yakýnlýðý nedeniyle rekreasyonel kullaným alanlarý kapsamýnda düþünülebilir. Örneðin; 10 no'lu çekim odaðý düþük endeks deðerine sahip olmasýna karþýn Seyhan Nehriyle baðlantýlý olarak geliþtirilecek

10 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji kesintisiz yeþil koridor sisteminin sürekliliðinin ve diðer odak noktalarýyla kent arasýndaki baðlantýnýn saðlanmasýnda iþlev görebilme açýsýndan önem taþýmaktadýr. -Herhangi bir çekim odaðýnýn rekreasyonel kullanýlabilirlik niteliði yüksek, kullanýcýya olan uzaklýðý fazla ise, bu alaný ziyaret edecek kullanýcýlarýn kullaným süresini arttýracak çeþitliliðin yaratýlmasý gerekmektedir. Çünkü kullanýcý daha uzun bir mesafeyi çeþitli gereksinimlerini karþýlayabilme beklentisiyle göze alacaktýr. Çalýþmada bu kapsamda deðerlendirilebilecek odak noktalarý bulunmaktadýr. Örneðin büyük yerleþim birimlerine en uzak mesafede konumlanan 28 no'lu çekim odaðý alansal büyüklük ve nehre yakýnlýk nedeniyle yüksek rekreasyonel kullanýlabilirlik düzeyi içermektedir. Bu alan Derviþler ve Mürseloðlu yerleþim birimlerinin etkisi altýnda olmakla birlikte alana uzak olan Adana gibi diðer yerleþim birimlerinden kullanýcý almasý rekreasyonel kullaným çeþitliliðine baðlý olarak artacaktýr. -Endeks deðeri yüksek olan odaklarýn rekreasyonel açýdan önemi büyükken, düþük olan odaklarýn da ayný özellikte olmasý beklenemez. Bu odak alanlarýnýn koruma-kullanma dengesi kapsamýnda koruma aðýrlýklý deðerlendirilmesi planlamada daha gerçekçi bir çözüm olacaktýr. Bu açýdan bakýldýðýnda Seyhan baraj gölünün kuzeyindeki 1, 2, 4, 7, 8 ile gölün güneyindeki 19, 22, 23, 24, 25, 26, 27 no'lu odaklarýn koruma kapsamýnda deðerlendirilmesi daha uygun olabilecektir. -Seyhan nehrinin kuzeyindeki alanlar da günümüzde doðal ve doðal yakýn özelliðini büyük ölçüde devam ettirmektedir. Bu amaçla bu bölümdeki alanlarýn rekreasyonel olarak kullanýma açýlmasý doðal yapý bozunumlarýna neden olacaktýr. Ancak Seyhan Nehriyle baðlantýlý geliþtirilecek yeþil koridor sisteminde baraj gölünün ve kuzey ve güney bölümünün kesintisiz kýlýnmasýnda 3, 5, 6 no'lu odaklarýn rekreasyonel açýdan iþlev taþýmasý saðlanabilir. 2. Odaklardaki Rekreasyonel Kullaným Türlerinin Deðerlendirilmesi Rekreasyonel kullaným, kullaným aðýrlýklý koruma ve koruma (Tablo 8) baþlýklarý altýnda sýnýflanan çekim odaklarý için elde edilen bulgular aþaðýdaki gibi özetlenebilir; -Rekreasyonel kullaným: Tablo 7'deki sýnýflamada son iki grupta (çekim endeksi deðeri ile ve üzeri) yer alan çekim odaklarý içerdikleri ulaþýlabilirlik, alansal büyüklük ve suya yakýnlýk özellikleri doðrultusunda rekreasyonel kullaným açýsýndan uygun olmalarý nedeniyle bu sýnýfta alýnmýþtýr. -Kullanma aðýrlýklý koruma: Tablo 7'de arasýnda çekim endeksi deðerine sahip odaklar bu sýnýfta deðerlendirilmiþtir. Bu sýnýf, yeþil koridorlarda sürekliliðinin saðlanmasý ve çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným açýsýndan birbirleriyle baðlantýsýnýn kurulmasý amacýyla kullaným özellikleri uygun olan odaklarý içermektedir. -Koruma: Tablo 7'de çekim endeksi deðeri ve arasýnda yer alan ve çekim endeksleri düþük dolayýsýyla rekreasyonel kullaným açýsýndan uygun olmayan çekim odaklarý dahil edilmiþtir. Bu odaklarýn doðal ve doðala yakýn özelliklerini günümüzde devam ettirmeleri bu sýnýf için uygun olduklarýný doðrular niteliktedir. Bu 3 sýnýfýn özelliði dikkate alýnarak ve yer, büyüklük, mevcut kullaným biçimi, ulaþým olanaðý, en yakýn yerleþim birimine uzaklýk, en yakýn odak noktasýna uzaklýk olmak üzere 6 rekreasyonel kullanýlabilirlik ölçütü göz önünde tutularak her bir çekim odaðý için ayrý ayrý kullaným önerileri getirilmiþ ve her sýnýfa bir örnek olarak 12, 11 ve 25 nolu çekim odaklarý Tablo 9'da verilmiþtir. TARTIÞMA VE SONUÇ Çalýþmanýn yaklaþýmý, rekreasyon yönelimli yeþil koridor kullaným olanaklarýnýn araþtýrýlmasýna odaklanmýþtýr. Yeþil koridorlarla ilgili çalýþmalar yapan Asakawa ve ark. (2004), Toccolini ve ark. (2006) ve Giordano ve Riedel (2008)gibi bir çok araþtýrmacý da bu çalýþmada olduðu gibi koridorlarýn rekreasyon amaçlý kullanýmlar açýsýndan önemli bir potansiyel sunduðunu vurgulamýþlardýr. Bu amaçla kentsel ve kýrsal alanlar arasýnda baðlantý saðlayan, koridor boyunca kültürel ve doðal deðerler içeren, kýyýlarý yüksek rekreasyonel potansiyeline sahip nehirleri, bu ve benzeri özellikleri nedeniyle koridor sisteminin geliþtirilmesinde omurga olarak kabul etmiþlerdir. Seyhan nehrinin benzer özellikler taþýmasý nedeniyle bu çalýþmada da araþtýrma alaný için öngörülen yeþil koridor modelinin omurgasý Tablo 8. Odaklarýn kullanýlabilirlik durumu. 45

11 Ekoloji Salýcý ve Altýnkasa Tablo 9. 12, 11 ve 25 Nolu çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným türleri. olmuþtur. Seyhan nehrinin taþkýn alaný içinde kalan ve özellikle Adana kentsel alaný içerisinde bulunan alanlarý, günümüzde çok amaçlý ve olanaklar ölçüsünde kesintisiz rekreasyon alaný olarak deðerlendirilmektedir. Bu durum olasý bir yeþil koridorun sürekliliðini de olasý kýlmaktadýr. Yeþil koridorlar amaç ve kapsamý itibariyle 3 grupta ele alýnmaktadýr; Rekreasyonel yönelimli, koruma yönelimli, rekreasyon ve koruma yönelimli. Scudo (2006) ve Marples (2002) gibi araþtýrmacýlar, amaç ve kapsamý ne olursa olsun yeþil koridorlarýn rekreasyon kullanýmlarýndan ayrý tutulamayacaðý, 46 ancak kullaným biçimi ve yoðunluðunun koruma niteliðine göre deðiþebileceðini vurgulamaktadýr. Bu çalýþmada da, öngörülen yeþil koridor modeli, rekreasyon yönelimli olduðundan koridor kapsamýndaki odak noktalarýný oluþturacak yüksek rekreasyon potansiyeline sahip alanlarýn nasýl belirleneceði önem kazanmýþtýr. Bu nedenle koridor kapsamýnda kullanýcýlarý farklý kaynaklardan alan "çekim odaðý" niteliðindeki rekreasyonel kullaným öncelikli alanlarýn belirlenmesi araþtýrma yönteminin temel odaklarýndan birini oluþturmuþtur. Çekim odaklarýnýn belirlenmesi için önce alan genelinde uygunluk analizi yapýlmýþtýr. CBS

12 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji ortamýnda çok kriterli analiz tekniðiyle yapýlan uygunluk analizinde 1) mevcut alan kullanýmý 2) toprak yetenek sýnýflarý 3) baký 4) eðim 5) nehir koridoruna uzaklýk olmak üzere 5 ölçüt kullanýlmýþtýr. Miller ve ark. (1998), Manlun (2003), Conine ve ark. (2004) ve Giordano ve Riedel'de (2008) benzer amaçlý çalýþmalarýnda uygunluk analizini kullanmýþlardýr. Ancak analizlerde temel alýnan ölçütler farklýlýk göstermektedir. Miller ve ark. (1998) ve Conine ve ark.'nýn (2004) uygunluk analizi sonucu yeþil koridoru biçimlendirecek odak noktalarýndan bazýlarýnýn nehir yataðý bitiþiðinde ve içinde (taþkýndan korunmuþ þekillerde) konumlandýðýný vurgulamýþlardýr. Bu çalýþmada da yeþil koridor geliþimine uygun olan çok sayýda çekim odaðý, Seyhan Nehir yataðýna bitiþik alanlar boyunca konumlanmaktadýr. Araþtýrmada farklý rekreasyon eylemlerine olanak tanýyan rekreasyon özeði konumunda çekim odaklarý farklý niteliktedir. Bu odaklarýn rekreasyonel kullaným niteliði, büyüklüðüne ve kullanýcý kaynaðýný oluþturan yerleþim birimleriyle olan iliþkisine göre deðiþir. Bu nedenle çalýþmada, çekim odaklarýnýn rekreasyonel potansiyel aðýrlýklarý belirlenmiþtir. Bu amaçla yeþil koridorlarla iliþkili özgün bir yaklaþým olarak "Kütle Çekim Modeli" yöntemi (Gravity Model) kullanýlmýþtýr. Kütle çekim modeli yöntemini Gold (1980) ve Linehan ve ark. (1995) gibi araþtýrmacýlar da doðrudan koridorlarla iliþkili olmasa da benzer amaç ve kapsamlý çalýþmalarýnda bu yöntemi aðýrlýklý olarak kullanmýþlar ve amaca ulaþmada baþarýlý sonuçlar verdiðini vurgulamýþlardýr. Elde edilen bulgular doðrultusunda araþtýrmadan ortaya çýkan sonuçlar 9 maddede özetlenmiþtir; -Zarifoðlu (1998), Özbek ve Öztaþ (2004) ve Altunkasa ve ark. (2006) gibi birçok araþtýrmacý tarafýndan yapýlan çalýþmalarda Adana kentinin imar sürecinde eylem yoðun ve eylemsizlik yoðun rekreasyon olanaðý yaratan açýk ve yeþil alanlarýn toplam ve kiþi baþýna alan açýsýndan giderek azaldýðý ve Çukurova Bölgesinde verimli tarým alanlarýnýn ve ekoloji duyarlý alanlarýn imara açýldýðý vurgulanmýþtýr. Araþtýrmada, geliþen kent peyzajý içinde rekreasyonel kullaným ve kamusal eriþim için yeni açýk ve yeþil alanlarýn saðlamasýnda, kentsel alandaki yeþil alanlarýn arttýrýlmasý ve kýrsal alandaki doðal alanlar arasýnda organik baðýn kurulmasý ve kaynaklarýn sürdürülebilir kullanýmýný bakýmýndan Seyhan nehri ve yakýn çevresinin yeþil koridor sisteminin omurgasý olarak planlanmasý gerekliliði sonucuna varýlmýþtýr. -Önerilen yeþil koridor sisteminde koridorun tüm noktalarýnýn rekreasyonel alan olarak deðerlendirilmesi olasý deðildir. Bu baðlamda bu tür çalýþmalarda rekreasyon özeði olarak belirlenen çekim odaklarýnýn bu çalýþmada olduðu gibi rekreasyonel kullaným, kullanma aðýrlýklý koruma, koruma gibi alan kullaným sýnýflarýna ayrýlmasý önerilecek rekreasyonel aktivitelerin uygulanabilirliði açýsýndan gerekli bulunmuþtur. -Kentte geliþtirilecek bir yeþil koridor sisteminde özellikle çalýþmada belirlenen 28 çekim odaðýnýn varlýðýnýn korunabilmesi açýsýndan, ilgili kuruluþlarca verilecek plan kararlarýnda bu alanlarýn rekreasyonel kullaným ya da koruma amaçlarý dýþýnda herhangi bir kullanýma ayrýlmamasý büyük önem taþýmaktadýr. -Çalýþmada rekreasyon öncelikli odaklar, kentte yaþayanlarýn kentin bunaltýcý ve monoton yaþamýndan uzaklaþarak zaman zaman açýk hava ve doðaya yaklaþma gereksinmeleri kýrsal alanda giderebilmesi açýsýndan genellikle Adana kent yakýn çevresi ve Seyhan nehir koridoru arasýnda kalan alanlarda konumlanmaktadýr. Bu alanlarýn kentte mevcut yeþil alanlarla baðlantýsýnýn kurulmasý kesintisiz bir yeþil alan sistemi ve kent ekosisteminin iyileþtirilmesi baðlamýnda gereklilik taþýmaktadýr. -Bu odaklar yoðun yerleþimlerin etkisinden fazla uzak olmamalarý nedeniyle rekreasyonel kullaným alaný olarak düzenlenmesi hem komþu odaklardaki kullaným yoðunluðunu azaltacak, hem de koruma önceliði olan komþuluk iliþkisi zayýf odaklarýn kullaným alanlarýna dönüþtürülmesi engellemiþ olacaktýr. -Çekim odaklarý arasýnda rekreasyonel kullanýlabilirliði en yüksek olanlarý 9 ve 12 no'lu çekim odaklarýdýr. Bu odaklarýn çevre yerleþimlerden daha fazla miktarda kullanýcý alacaðý ve alansal büyüklüðü nedeniyle bu kullanýcýlara hizmet sunabilecek nitelik taþýdýðý anlaþýlmaktadýr. Bu nedenle, bu odaða piknik alaný, atla gezinti, balýk avlama, botla gezinti, kano sporlarý gibi daha çok suya baðlý rekresyonel etkinlikler için gerekli olanak ve donatýlarýn planlanmasý uygun olabilecektir. -Rekreasyonel kullanýlabilirliði düþük olan odaklar çalýþmada koruma-kullanma dengesi kapsamýnda koruma aðýrlýklý deðerlendirilmesi önerilmiþtir. Bu açýdan Seyhan Baraj Gölünün kuzeyindeki 1, 2, 4, 7, 8 ile gölün güneyindeki 19, 47

13 Ekoloji 22, 23, 24, 25, 26, 27 no'lu odaklarýn koruma kapsamýnda deðer-lendirilmesi gerekmektedir. -Koruma kapsamýndaki bu odaklarýn genellikle Seyhan nehrinin kuzeyindeki alanlarda konumlandýðý belirlenmiþtir. Bu alanlar günümüzde doðal ve doðal yakýn özelliðini büyük ölçüde devam ettirmektedir. Bu amaçla bu bölümdeki alanlarýn rekreasyonel olarak kullanýma açýlmasý doðal yapý bozunumlarýna neden olacaðý düþünüldüðünden rekreasyonel kullaným önerisi getirilmemiþtir. Ancak Seyhan nehriyle baðlantýlý geliþtirilecek yeþil koridor sisteminde baraj gölünün ve kuzey ve güney bölümünün kesintisiz kýlýnmasý amacýyla diðer odaklarla baðlantýlý olarak fauna gözlem noktalarý, bisiklet yollarý, yaya yürüyüþ yollarý gibi doðaya zarar Salýcý ve Altýnkasa vermeyecek eylemsiz rekreasyon aktivitelerine yer verilmesi büyük yarar saðlayacaktýr. -Çalýþmada rekreasyonel kullaným aðýrlýklý koruma sýnýfýna giren alanlar araþtýrma alanýnda hem kuzey hem de güney bölümünde yer almaktadýr. Bu alanlar yeþil koridorlarda sürekliliðinin saðlanmasý ve çekim odaklarýnýn rekreasyonel kullaným açýsýndan birbirleriyle baðlantýsýnýn kurulmasý amacýyla kullaným özellikleri uygun olan odaklardýr. Ayrýca bu sýnýftaki odaklar, rekreasyonel kullanýlabilirliði yüksek olan 9 ve 12 no'lu çekim odaklarýna yakýn olmalarý nedeniyle 9 ve 12 no'lu odaklara önerilen rekreasyonel aktivitelerin devamý niteliðindeki aktiviteler önerilmiþtir. KAYNAKLAR Altunkasa MF (1987) Çukurova bölgesinde biyoklimatik veriler kullanýlarak açýk ve yeþil alan sistemlerinin belirlenmesi ilkeleri üzerine bir araþtýrma. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. Asakawa S, Yoshida K, Yabe K (2004) Perceptions of urban stream corridors within the greenway sytem of Sapporo, Japan. Landscape and Urban Planning 68, Conine A, Xiang WN, Young J, Whitley D (2004) Planning for multi-purpose greenways in Concord, North Carolina. Landscape and Urban Planning 68, Gold SM (1980) Recreation Planning and Design. McGraw-Hill, New York. Giordano LC, Riedel PS (2008) Multi-criteria spatial decision analysis for demarcation of greenway: a case study of the city of Rio Claro, Sao Paulo, Brazil. Landscape and Urban Planning 84, Kurum E (1992) Beynam muhafaza ormaný ve yakýn çevresinin ankara kenti rekreasyon sistemi açýsýndan koruma-kullanma ve planlama ilkelerinin saptanmasý üzerine bir araþtýrma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Linehan J, Gross M, Finn J (1995) Greenway planning: developing a landscape ecological network approach. Landscape and Urban Planning 33, Manlun Y (2003) Suitability Analysis of Urban Green Space System Based on GIS. Master Thesis, The University of Twente, Enschede. Marples PJ (2002) Sumas way recreational greenway design: a case study of Sumas Way Abbotsford, B.C. Master of Science Thesis, The University of Calgary, Aberta. Mikaeili-Tabrizi ARM (1996) Gilan ilinde rekreasyonel alan kullanýmlarýnýn fiziksel planlamasý üzerine bir araþtýrma. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. Miller W, Collins MG, Steiner FR, Cook E (1998) An approach for greenway suitability analysis. Landscape and Urban Planning 42, 2-4, Ortaçeþme V (1996) Adana ili akdeniz kýyý kesiminin ekolojik peyzaj planlama ilkeleri çerçevesinde deðerlendirilmesi ve optimal alan kullaným önerileri. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. Özbek AK, Öztaþ T (2004) Tarým arazilerinin amaç dýþý kullanýmý; Erzurum örneði. Ekoloji 52, 1-6. Scudo K (2006) The greenway of pavia: ýnnovations in Italian landscape planning. Landscape and Urban Planning 76, Toccolini A, Fumagalli N, Senes G (2006) Greenway planning in Italy: The Lambro river valley greenways system. Landscape and Urban Planning 76, 1-4, Uslu C, Altunkasa MF, Boyacýgil O, Konaklý N (2009) Adana kuzeybatý üst kentsel geliþme alanýnda bisikletli baðlantý olanaklarýnýn deðerlendirilmesinde çözümlemeli bir yaklaþým. Ekoloji 70, Uzun G, MF Altunkasa (1997) Rekreasyonel Planlamada Arz ve Talep. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No: 6, Adana. 48

14 Çatalan Baraj Gölü-Deli Burun Aksýnda Seyhan Nehrinin... Ekoloji Yüceer A, Ardýçoðlu M (1993) Yer altý su kaynaklarýnýn korunmasýnda öncelikler ve Seyhan Nehri. Ekoloji 7, Zarifoðlu E (1998) Adana kentiçi ulaþým aðý ve mevcut hafif raylý sistem önerisinin kent peyzajýna etkilerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. 49