Çin in Orta Asya Politikaları

Transkript

1

2 Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında Çin in Orta Asya Politikaları -Rapor- Doç.Dr. Erkin Ekre Ankara, 2011

3 İncelee Araştıra Dizisi Çin in Orta Asya Politikaları rapor YAYIN NO: 04 Yazar Doç.Dr. Erkin Ekre Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: Ekre, Erkin Çin in Orta Asya Politikaları / Erkin Ekre; editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 04) ISBN: Çin - Uluslararası İlişkiler - Orta Asya I. Murat Yılaz Baskı Tarihi: Teuz 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: Bahçelievler/ANKARA Tel: Faks: tr yayinlar@yesevi.edu.tr

4 çin in orta asya politikaları rapor İçindekiler Özet...5 Giriş...10 Çin in Ulusal Çıkarları ve Bgesel Politikaları...10 B Çin in Orta Asya Tanıı...16 B Çin in Orta Asya daki Çıkarları...20 a) Çin in Siyasi Çıkarları...22 ) Çin in Gvenlik Çıkarları...24 c) Çin in Enerji Çıkarları d) Çin in Ekonoik Çıkarları...29 B Çin in Orta Asya daki Jeostratejik Gçlkleri...40 B Çin in Orta Asya daki Jeopolitik Avantajları...54 B Çin in Orta Asya Politikalarının Olgunlaşa Sreci...60 Sonuç...65 Kaynaklar...69 TABLOLAR TABLO 1: Orta Asya daki Beş Ülkenin Etnik ve Dinî Duruu...16 TABLO 2: Orta Asya daki Beş Ülkenin Tespit Ediliş Petrol ve Doğalgaz Rezervleri...28 TABLO 3: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri ( )...32 TABLO 4: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri: İhracat-İthalat Ürnleri...33 TABLO 5: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri ( )...35

5

6 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI özet

7 ÖZET 6 Çin in Orta Asya Politikası, onun ulusal çıkarları ile ağlantılıdır. Tarihten eri ykselen gçlerin gvenlik ve ekonoik çıkarları nedeniyle dışa genişleesi söz konusu oluştur. Çin in jeostratejik konuu ve ulusal çıkarları gereğiyle dışa genişleesi, Doğu (Asya Pasifik) ve Batı (Avrasya) olak zere iki yönde oluştur. Çin, kuzeyinde Rusya, gneyinde Hindistan gii gçler olası nedeniyle nispeten oş alan olan Avrasya ve Asya Pasifik gii iki geye açılak zorundadır. Fakat, doğuda Tayvan sorunu ve atıda Doğu Trkistan ile Tiet sorunları ve onun arkasındaki karaşık ilişkileri, söz konusu genişleeyi elli çde engelleektedir. Tarihte Çin açısından Orta Asya ir Doğu-Batı köprsyd, İpek Yolu nun hinterlandı, gvenlik ve ekonoik çıkarlar alanıydı. Çinlilerin Xi-y yani Batı Bgeleri adını verdiği Orta Asya, aynı zaanda yeryz dzeninin (Chinese world order) ve haraç sisteinin (triutary syste) uygulaa sahasıydı. Bu çıkarları elde etek için Çin de kurulan 25 hanedanın 4 Orta Asya yı işgal etişti. Orta Asya yı işgal eden 4 hanedan, Çin tarihinin en gçl olan Han Slâlesi, Tang Slâlesi, Yuan Slâlesi ve Mançu Slâlesi dir. Bu hanedanlar aynı zaanda Asya nın ve hatta ekonoik reti gcne göre dnyanın en yk gçleri sayılırdı. Tarihsel jeopolitik tespiti olarak yyen Çin in Orta Asya ya genişleyeceği ya da Çin in Orta Asya yı elinde tutası, ykselen Çin i pekiştirektedir. Tarihte Çin in Orta Asya işgalleri kalıcı oladığı gii, u gede Çin, kendi kltrnn izlerini de ırakaaıştır. Han Slâlesi döneinde ge halkının ayaklanası, Tang Slâlesi döneinde Trkler ve Arapların karşı koyası, Yuan Slâlesi döneinde Çağatay devletinin ağısızlığı ve devaında Tiur devletinin Orta Asya ya hâki olası ve Mançu Slâlesi döneinde de Rusya nın Orta Asya yı işgal etesi sonucunda Çin, geyi terk etek zorunda kalıştır yılından sonra da Orta Asya, ta anlaıyla ikiye nerek Rusya ile Çin hâkiiyeti tarafından paylaşılıştır. Orta Asya nın kaderi, 1991 yılında Sovyetlerin çökesi ve Sovyetlere ağlı olan Orta Asya daki Sovyet Sosyalist Cuhuriyetlerinin ağısızlıklarını ilan eteleri ile değişiştir. Sovyetlerin çökş ile Çin in ykselişi aynı dönee rastlaış ve Orta Asya da yaratılan siyasal oşluğa Çin in yönlenesine fırsat yaratıştır. Çin, ir yandan ağısızlığa kavuşan Orta Asya devletlerini tanıaya çalışırken, diğer yandan da Orta Asya nın tanıını yeniden anlalandıraya aşlaıştır. Orta Asya, tarihte İpek Yolu vesilesiyle çeşitli kltr ve farklı edeniyetleri arındırıştı ve aynı zaanda yk gçlerin ekonoik ve jeopolitik cadelelerine sahne oluştu.

8 çin in orta asya politikaları rapor 1991 yılından sonra Sovyetlerin kontrolnden çıkış olan Orta Asya, son derece savunasız ir ge olarak jeoenerji ve jeostratejik açıdan kresel ve gesel gçlerin dikkatini çekeye aşlaıştır. Orta Asya, tekrar kresel ve gesel gçlerin ilgi odağı hâline geliştir. Çin açısından Orta Asya, Çin in siyasî, gvenlik, enerji ve ekonoik çıkarlarını ilgilendiren ir ge olarak -tarihte olduğu- gii çıkarlarına göre kapsalı politikaları tespit etiştir. Gvenlik açısından Orta Asya gesi, Çin in Doğu Trkistan gesi ile hehudut olduğu için lke gvenliğini doğrudan ilgilendirektedir. Ekonoik açıdan, zengin haaddelere sahip ve ir pazar olarak Çin i ge lkeleriyle ticari ve ekonoik işirliğine çekektedir. Orta Asya, Çin in Batı Kalkına Projesi ni ve Avrasya stratejisi olan Asya-Avrupa Köprs Projesi ni (Yeni İpek Yolu Projesi) etkileyen ir gedir. Siyasi açıdan, gedeki terörn ve diğer istikrarsızlıkların yarattığı tehditlere karşı Çin i siyasi işirliği yapaya sevketektedir. Bgedeki istikrarsızlığı yaratan unsurlar Doğu Trkistan ı da etkileekte ve Çin in egeenliği ve otoritesini tehdit etektedir. Rusya, ABD, AB ve Trkiye, İran, Hindistan hatta Japonya ile Gney Kore gii diğer gçlerin gedeki etkisine karşı jeopolitik çıkarları da öne kazanaktadır. Enerji açısından, gedeki zengin enerjiler Çin in ekonoik kalkınası, enerji gvenliği ve dolayısıyla yk Çin i inşa etesi için öneli kaynağı oluşturaktadır. Bu çıkarlar doğrultusunda Çin in geye yönelik stratejik hedefleri ise: 1. Doğal kaynakların elde edilesi; 2. Ekonoik-ticari ilişkilerin gçlendirilesi; 3. Bgede istikrarlı ortaın yaratılası; 4. ABD nin hegeonya gcne karşı işirliği yapılası, oluştur. Pekin yönetii, Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde dış politika, ekonoi ve askeri gii değişik araçları kullanarak Çin-Orta Asya ilişkilerinin gçlendirilesine ve gede etkin konua geleye karşı ir dizi esnek politikalarını ortaya koyaktadır. 7 Ö z e t Anahtar Kelieler; Çin-Orta Asya İlişkileri, Çin in Orta Asya Politikası, Şanghay İşirliği Örgt, Çin-Rusya Stratejik İşirliği Ortaklık İlişkileri, Orta Asya Enerjileri, Orta Asya Gvenliği.

9 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Central Asıan Polıcıes Of Chına Suary The Central Asia had reained outside the world political centers during the Soviet Union period. Fro 1991 onward, the region s new independent states egan to eerge and, as an indefensile entity, the region egan to attract the attention of gloal and regional powers in ters of geo-energy and geo-strategy. Fro the Chinese perspective, the Central Asia has gained increasing iportance for its strategic interests. In ters of security, the Central Asia constitutes the Chinese order with the Eastern Turkestan region and concerns its security directly. 8 Ö z e t In the econoic field, China has interests ased on trade and econoic cooperation with the region s countries. The Central Asia is a region which affects China s Western Developent Project. As for politics, the threats caused y terroris and instailities in the region force China to estalish political cooperation with the Central Asian states. The eleents which create instaility in the region affect the Eastern Turkestan and threaten China s sovereignty and authority. In the energy, energy resources of the region constitute the ost iportant resource for the Chinese econoic developent and have an iportant place in China s energy security. In the light of these interests, China s strategy directed toward the region includes the followings: 1. otaining natural resources; 2. strengthening econoic-trade relations; 3. creating a stale atosphere in the region; and 4. cooperating with the other powers against the hegeonic power of the United States. Beijing tries to strengthen its relations with the Central Asia and to acquire an influential position in the region y using such various tools as foreign policy, econoy and ilitary. Keywords: Chinese-Central Asian relations, China s Central Asian Policy, Shanghai Cooperation Organization, Chinese-Russian Strategic Partnership Relations, Central Asian Energies, Central Asian Security.

10 çin in orta asya politikaları rapor Интересы Китая в Центральной Азии Аннотация В период Советского Союза Центральная Азия была далека от центра политических событий. Начиная с 1991 года на мировой арене возникли новые независимые государства, и как крайне уязвимый регион привлек внимание мировых и региональных сил с геоэнергетической и геостратегической точки зрения. В свете стратегических интересов Китая значение Центральной Азии растет с каждым днем. С точки зрения безопасности Центральноазиатский регион граничит с Синьцзянем (Восточным Туркестаном) и это напрямую связано с национальной безопасностью Китая. Китай имеет и экономические интересы в регионе, основанные на торговом и экономическом сотрудничестве со странами региона. Центральная Азия как регион влияет проект Западного развития Китая. В политическом плане угрозы терроризма и других нестабильностей в регионе способствуют развитию политического сотрудничества Китая. Факторы нестабильности в регионе влияют и на Восточный Туркестан, а также создают угрозу суверенитету и авторитету Китая. С энергетической точки зрения, энергетические ресурсы региона являются важным источником экономического развития Китая и занимают важное место в китайской энергетической безопасности. Основными целями Китая в рамках указанных стратегических интересов в регионе являются: 1. обладание природными ресурсами; 2. укрепление экономических и торговых отношений; 3. создание стабильной обстановки в регионе; 4. сотрудничество против гегемонии США в регионе. Пекинское руководство используя различные инструменты внешней политики, экономики и военной сферы в рамках Шанхайской организации сотрудничества стремится укрепить отношения между Китаем и Центральной Азией и занять влиятельную позицию в регионе. 9 III. Ключевые слова: китайско-центральноазиатские отношения, интересы Китая в Центральной Азии, Шанхайская организация сотрудничества, партнерские отношения стратегического сотрудничества между Китаем и Россией, энергетика Центральной Азии, безопасность Центральной Азии.

11 Giriş 1O Çin in Ulusal Çıkarları ve Bgesel Politikaları Çin Halk Cuhuriyeti nin kurucusu Mao Zedong un nden (9 Eyll 1976) sonra Deng Xiaoping, Çin i idare eteye aşlaıştır yılından itiaren Çin de etkisini artıran Deng, Mao döneinde, özellikle Kltr Devrii nde tahriata uğrayan Çin ekonoisinin canlandırılası ve Sovyet tehdidine karşı gvenlik sağlayıcı ir dizi refor yapılası kararı alıştı den sonra, Sovyetler Birliği ne karşı ABD ile kurulan stratejik ittifak, Mao döneinde srdrlen he ABD, he de Sovyetler Birliği ne karşı yrtlen politika, nispeten Çin in dış gvenliğini sağlaış durudaydı. Bu orta, Çin ekonoisini canlandırak ve toplusal refahı ykseltek için uygun zeini yaratıştı. Çin lideri Deng, dnya çapında ir savaşın çıkayacağını ve gesel çatışaların deva edeileceğini öngörş ve odern ir Çin yaratak için kalkına stratejisini ortaya koyuştu de olgunlaşan u kakına stratejisi, 70 yıllık Üç Aşaalı Milli Kalkına Stratejisi olarak kaul edilişti li yıllarda Deng Xiaoping in dile getirdiği Çin in illi kalkına stratejisinin, Eki 1987 de yapılan Çin Konist Partisi nin 13. Kongresinde, ç aşaalı olarak gerçekleştirileceği ortaya konuluştu. Deng in dşncesine göre, Çin in sosyo-ekonoik kalkınadaki Modern Gelişe Stratejisi nin aşaaları şunlardı: Birinci Aşaa yılları arasında Çin in Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) oranı ir kat artacaktır ve halkın yaşa standardı, açlık seviyesinden doyu dzeyine gelecektir, yani kişi aşına gelir 250 Dolardan 500 Dolara ulaşacaktır. Hedef ise, halkın geçi proleini çözektir. İkinci Aşaa yılları arasında Çin in GSMH oranı ir kat daha artacaktır ve kişi aşına dşen gelir Dolara ykselerek halkın yaşa standardı Kçk Refah (Xiao-kang) seviyesine ulaşacaktır. Çin in GSMH oranı ise ir trilyon dolara ulaşacaktır. Bu duru Çin i dnyanın önde gelen lkelerinin saflarına sokacaktır. Hedef ise halkın yaşa standardını nispi refahlı dzeye getirektir.

12 çin in orta asya politikaları rapor Üçnc Aşaa sene içinde, yani yıllarında Çin in GSMH oranı iki kat artacak ve kişi aşına dşen gelir 4000 Dolara ykselecektir. Çin nfusunun 1.5 ilyar olduğu hesap edilirse, Çin in GSMH i 6 trilyon Dolar olacak ve şu andaki ABD ve AB nin 10 trilyon Dolar olan GSMH oranlarının yarısından ve Japonya nın 4 trilyon Dolar olan GSMH seviyesinden fazla olacaktır. Hedef ise, halkın yaşa standardını, orta derecede gelişiş lkelerin seviyesine ykseltek ve teel odernleşe dzeyine ulaştıraktır (Yang Xiancai, 1998: ). 10 Eki 2000 tarihinde, Çin Konist Partisi nin 15. Kongresi nin 5. Toplantısı nda Çin Başkanı Jiang Zein, Çin in artık ikinci aşaayı taaladığını ve 2001 yılından itiaren çnc aşaaya geçeileceğini ilan etiştir yılının sonunda dzenlenen Çin Konist Partisi nin 16. Kongresi nde, yıllarını ç aşaaya erek ( , , ) irinci aşaanın hedefi 2010 yılında gayri safi illi hâsılayı, 2000 yılının ir katına (2000 dolar) çıkarak ve sosyalist piyasa ekonoi sisteini nispeten taalaaktır; ikinci aşaa olan 2020 yılında GSYH 2000 yılına göre iki katına (4000 dolar) çıkartılasıdır; çnc aşaada ise 30 yıllık srede Çin in odernleşesini gerçekleştirecek olasıdır. Çin in, söz konusu 70 yıllık stratejik kalkına planını gerçekleştirek için yurt içi ve yurt dışı gvenlik ortaı yaratası gerekektedir. Bu ağlada Çin in dış politikası da, kalkına stratejisi doğrultusunda geliştiriliştir. Soğuk Savaş sonrası şekillenen uluslararası siste ve konjonktrel gelişeler, Çin in kalkınası için uygun 11 G İ R İ Ş

13 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 12 G İ R İ Ş zein hazırlaıştır. ABD dâhil Batılılar, ekonoik destek sağlayarak Çin in evcut erkeziyetçi yönetiini deokratikleştire yoluyla uluslararası sistee entegre ederek, uluslararasında sorululuk stlenesini isteektedirler. Ayrıca Batılı lkelerin, ekonoik çıkarları ve kısen de olsa siyasal çıkarları (terörle cadele, geleneksel olayan gvenlik sorunları ve gesel işirliği) nedeniyle Çin e ihtiyaç duyaları da, Çin in ykselişine dolaylı olarak yardı etiştir. Çin Hketi, kendi lehine gelişen uluslararası ortaı daha verili kullanak için, 2003 yılında ulusal çıkarlarına uygun yeni dış politika stratejisini ortaya koyuştu: Byk gçlerle yapılacak diploasi anahtardır; çevre lkeleriyle yapılacak diploasi irincildir ve gelişekte olan lkelerle yapılacak diploasi ise teeldir (Ruan Zongze, 2003). Daha sonra çok taraflılık ve işirliği diploasisi de stratejiye ilave edilişti (Zhou Zhaojun, 2007). Çin in u yeni dış politikası araştıracıların dikkatini çekişti (Medeiros and Fravel, 2003: 22-35). Bu dış politika stratejisiyle irlikte Çin in, kalkına için diploatik orta yarataya dönk dört çaası da vardır: İyi koşuluk ve dostluk ortaı, arış ve istikrarlı uluslararası orta, eşitlik ve karşılıklı yararlı işirliği ortaı ile ojektif ve saii kauoyu ortaı yaratılası hedeflenişti (Renin Riao, 2004). China Institute of International Studies kuruluşunun aşkanı Qu Xing in açıklaasıyla, tn u dış politika stratejisi ile Çin in kalkınası için evcut fırsatları yakalaak ve odernleşe hedefini gerçekleştirek aaçlanıştır (Rein Wang, 2011). Çin, Soğuk Savaş döneinden sonra ABD nin kurduğu uluslararası sisteden en iyi yararlanan lke olasına rağen, Batılıların Çin i uluslararası sistee dâhil ete yönnde ve Çin in deokratikleşerek Batı değerlerini Çin, Soğuk Savaş döneinden sonra ABD nin kurduğu uluslararası sisteden en iyi yararlanan lke olasına rağen, Batılıların Çin i uluslararası sistee dâhil ete yönnde ve Çin in deokratikleşerek Batı değerlerini kaul etesini sağlaa çaaları sonuç vereiştir. kaul etesini sağlaa çaaları sonuç vereiştir. ABD aşta olak zere, Batının desteğiyle ykselen Çin in, nihayetinde Batı ile ir çatışaya giresi kaçınılazdır. Çin, u çatışanın 2020 yılından sonra olaileceğini öngörektedir. Bu nedenle Çin, yıllarını Çin in Stratejik Fırsatları Dönei olarak tanılaaktadır. Aynı tespit, 2000 yılında, U. S. Joint Chiefs of Staff (Joint Chiefs of Staff, 2000:1) ve U. S. National Intelligence Council (National Intelligence Council, 2000: 63) tarafından hazırlanan raporlarda, ykselen Çin in 2015 yılından sonra Asya-Pasifik gesinde ABD nin çıkarlarını etkileyeceği elirtilektedir. Her iki lkenin uzanları, yıllarında, Çin-ABD arasında yaşanacak çatışayı ia etektedirler. Bu nedenle Çin uzanları, söz konusu stratejik fırsatlar döneinin öneini vurgulaakta (Yan Xuetong, 2009) ve doğru yönetildiği takdirde u duruun yeni fırsatlar yarataileceğini ileri srektedirler (Huanqiu, 2011). Btn u öngörler, Çin in 2020 yılına kadar kalkına ve gvenlik

14 çin in orta asya politikaları rapor çıkarlarını koruak için ideal orta yarata doğrultusunda dış politika stratejisini geliştireceği, 2020 yılından itiaren artık yk gçlerle yapacağı cadele için dış politika stratejisi geliştireceğini ortaya çıkaraktadır. Çin in 2003 yılında geliştirdiği dış politika stratejisinde, çevre lkelere verdiği öne açıktır ve Asya erkezli kresel politika izleektedir. Çin Hketi tarafından Çevresel Bge Politikası adı verilen politikanın içeriği ise, koşuları zengin etek, iyi koşuluk ve koşulara gven verek olarak tanılanıştır (Fang Xiangsheng 2003). Çin in çevre- ge lkelerine yönelik politikasının aşarılı olup olaası, ykselişi için ideal ortaın hazırlanası ile alakalıdır (Ruan Zongze, 2003). Söz konusu politikanın kapsadığı geler ise, Kuzeydoğu Asya (Kuzey Kore, Gney Kore ve Japonya), Gneydoğu Asya (Gneydoğu Asya Ülkeleri Birliği ne dahil lkeler ve Hindistan) ve Orta Asya (Rusya, Orta Asya Trk Cuhuriyetleri) olarak tespit ediliştir. Ykselen Çin in u politikasının, kresel ve gesel çekte yaratacağı olusuz sonuçları giderek için, Çin u ykselişini, tarihteki ykselen gçlerden farklı olarak arışçı ykseliş olarak tanılaıştır. Çin in koşusu duruundaki lkelerde evcut olan Çin tehdidi algısını yatıştırak için de söz konusu arışçı ykseliş söyleinden olulu netice alayı aaçlaıştır (Niu, Haziran 2003). Çin in çevresel jeopolitik ortaı, diğer yk lkelerle kıyaslanır ise, oldukça karışıktır. Dnyada en çok koşusu ulunan lke konuundaki Çin in, kara sınırı 22 in k, deniz sınırı ise 18 in k dir. Çevresinde dnya nfusunun % 40 ını oluşturan 29 lke ulunaktadır ve 15 lke ile sınırdaştır. Çin in, tarihin değişik dönelerinde koşu lkeleriyle yaşanış prolelerinin ir kısı deva etektedir. Giderek ykselen Çin in, koşu veya çevre lkeleri zerindeki psikolojik etkisi artaktadır. Çin e koşu veya çevre lkelerin devlet yapısı ve toplusal gelişişlik duruu farklı olduğu gii, etnik, dinî ve kltrel çeşitlilikleri vardır. Üstelik Çin in hedef aldığı ç ge, irçok gç odağının enfaat alanı olup, unların çıkarları kesişektedir. Siyasî akıdan çevre lkeleri, Çin in egeenlik hakkını dikkate alaktadırlar. Bgede gelişekte olan lkeler çoğunlukta olup, uluslararası ve gesel sorunlarda Çin ile ortak görşleri paylaşaktadırlar. Ekonoik akıdan çevre lkeleri, Çin le karşılıklı çıkar teelinde işirliği yapakta olup, Çin in öneli partnerleridirler. Çin in çevre lkelerle olan ticareti, topla ticaret hacinin % 60 ını teşkil etektedir. Çevre lkelerden Çin e yapılan yatırı ise, topla dış ticaretin % 70 ini oluşturaktadır. Bu nedenlerle Çin in kalkınası, öncelikle çevre lkelere fırsat yarataktadır. Aynı şekilde, çevre lkelerin refah dzeyi de Çin in kalkınasından etkilenektedir. Gvenlik akıından çevre lkeleri, Çin in toplusal istikrarını ve etnik arışını sağlayan ir dış duvar giidir. Çevre ortaı, öteden eri Çin in istikrarını ve kalkına stratejisini doğrudan etkileektedir. Çevre lkelerinin gvenliği, Çin dış politikasının öneli ir parçasıdır (Wang Yi, 2003). 13 G İ R İ Ş

15 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Pekin in çevresel ge politikası, Çin in uzun vadeli stratejik çıkarlarını hedefleiştir: Bunlar; 1. Ülkenin egeenliği ve toprak tnlğn koruak, 2. Çevre genin arış ve istikrarını sağlaak, 3. Çevre gede diyalog ve işirliğini geliştirektir. Genel olarak u politika, Çin in ekonoik kalkınasına hizet etektedir. Dış ilişkilerinde, dış politikanın idealist, arışçı, askeri politikasının savuna, gvenlik politikasının ise işirliği hedefine öne verilektedir. Bge lkelerinin ağısızlığı ve farklılığı kaul edilektedir (Wang Yi, 2003). Çin in çevresel ge politikası, son yıllarda elli çde aşarılı olasına rağen, söz konusu ç gede eydana gelen istikrarsızlıklardan dolayı siyasî, gvenlik ve ticari alanlarda zorluklarla karşı karşıya kalınıştır (Qiu Zhenhai, 2011). 14 G İ R İ Ş

16 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜMI ÇİN İN ORTA ASYA TANIMI

17 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Çin in Orta Asya Tanıı TABLO 1: Orta Asya daki Beş Ülkenin Etnik ve Dinî Duruu Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Özekistan Trkenistan 16 I. Kazak %42 Kırgız %52 Tacik %65 Özek %80 Trken %77 Rus % 37 Rus %18 Özek %25 Rus %6 Özek %9 Ukrayna %5 Özek %13 Rus %4 Tacik %5 Rus %3 Alan %5 Ukrayna %3 Diğer %6 Kazak %3 Kazak %2 Özek %2 Alan %2 Karakalpak %3 Diğer %3 Tatar %2 Diğer %12 Tatar %2 Diğer %7 Diğer %3 Mslan %47 Mslan %75 Mslan %80 Snnî Mslan %88 Mslan %83 Ortodoks %44 Ortodoks %20 Şii %5 Ortodoks %9 Ortodoks %11 Protestan %2 Diğer %5 Diğer %5 Diğer %3 Diğer %2 Diğer %7 Kaynak: CIA Factook We., Brzezinski, Avrasya, yerkrenin en yk kıtasıdır ve jeopolitik olarak ir eksendir. Avrasya ya egeen olan ir gç, dnyanın en ileri ve ekonoik olarak verili ç gesinden ikisini kontrol edeilir (1998: 32) diyerek Avrasya nın öneine vurgu yaparken, Soğuk Savaşın sona eresi ve özellikle 11 Eyll sonrası dnyanın ilgisini en çok çeken kıta Avrasya oluş ve Avrasya ile ilgili jeostratejik dşnce ve politikalar da rağet göreye aşlaıştır. Avrasya nın kali olan Orta Asya ise, Asya ile Avrupa kıtalarının stratejik gesidir. Bgenin kuzeyi Rusya ya uzanakta olup, Rusya nın Hint Okyanusu na inişinin yoludur. Bgenin atısı Kafkasya ile itişik olup, Avrupalıların Asya ya giriş kapısıdır. Bgenin doğusu Çin e dayanaktadır ve Çin in Batı ya ulaşı köprsdr. Bgenin gneyi ise Afganistan ın Hindukuş Dağları na uzanakta ve tarihten eri istikrarsız ir ge olarak özellikle 19. yzyıldan itiaren Byk Oyun un çetin cadele alanı olarak ilinektedir. Bgenin gneyatısı İran a dayanaktadır ve Ortadoğu ile Körfez e açılaktadır. Bgenin gneydoğusu Pakistan ve Hindistan a uzanakta ve tarihte olduğu gii Gney Asya altı kıtasıyla siyasi ve kltrel etkileşi söz konusu olaya deva etektedir. Bu nedenle, klasik jeopolitik yaklaşı açısından dnyayı deneti altına alailek için Avrasya yı, Avrasya yı deneti altına alailek için Orta Asya yı kontrol etek gerekektedir. Bu öneli ge, 18. yzyıldan itiaren irçok araştıracıya konu oluş ve tarih, dinler (Budiz, Hristiyanlık, Zerdştlk, Maniz, İslâ), etnik ve antropolojik (Trkler, Soğudlar, Toharlar, Moğollar), ticaret (İpek Yolu), Trkoloji ve diğer kltrel

18 çin in orta asya politikaları rapor çalışalar ile ge adı olan Orta Asya, dnya literatrne giriştir. 19. yzyılda Trkistan adıyla özdeşleşiş olan Orta Asya, Sovyetler Birliği nin Batı Trkistan ı (1917) ve Çin in Doğu Trkistan ı hâkiiyeti altına alasıyla (1884) sadece tarihi ve coğrafi ir ad olarak kalıştır. Orta Asya, siyasi ve gesel ir kavra olarak ge lkelerinin ağısız olasıyla irlikte tekrar uluslararası gndee oturuştur. Çin ise Orta Asya yı, 1991 den sonra yeniden anlalandıraya aşlaıştır. Orta Asya ya ilişkin ir coğrafi isi olarak tarihi, etnik ve kltrel araştıralarda farklı tasvirler ulunaktadır. Araştıracılar, geye İç Asya, Orta Asya ve Kazakistan, Merkezi Orta Asya gii adlar verişlerdir. Bazı araştıracılar, Orta Asya nın ir coğrafi kavra olarak kapsadığı alanı çizenin zor olduğunu dile getirerek, genin en öneli özelliğini ise okyanustan arındırılış ir alan olarak tanılaaktadırlar (Haly, 1969: 1). Genel olarak Hazar Denizi ve Karadeniz in doğusu, Afganistan ın Hindukuş Dağları nın kuzeyi, Çin Seddi nin atısı, Moğolistan dâhil Çin in kuzeyatı geleri ve Kazakistan ın kuzey gelerini içeren alana Orta Asya adı verilektedir. Yani, ç ve ozkırın ittiği yerler Orta Asya nın sınırıdır (Haly, 1969: 2-4). Çin uzanları, u geniş geyi Byk Orta Asya, unun yanında Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özekistan ve Trkenistan ı kapsayan geyi Kçk Orta Asya olarak adlandıraktadırlar. 17 I.

19 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 18 I. Tarihte, Çin de kuruluş devletler, Orta Asya yı dört defa işgal etiştir. Bunlar, Hunları ağlûp eden Han Slâlesi, Batı Gök Trkleri yenen Tang Slâlesi ve Moğollar ile Mançurlardır. Çin tarihinde Doğu Trkistan dâhil, Orta Asya gesi, Xi-y yani Batı Bgeleri ya da Batı Diyarı adıyla adlandırılıştır. Bir tarihsel gerçek olarak Orta Asya yı işgal eden hanedanlar, Çin tarihinin, hatta dnyanın en yk gçleri oluştur. Orta Asya gesi ağlaında, 19.yzyılın ortasında zayıf dşen Çin, Rusya nın Orta Asya işgaline karşı sadece Doğu Trkistan kısını koruyailişti yılında Çin yönetiine giren Doğu Trkistan ın adı Xinjiang (yeni sınır gesi) olarak değiştiriliş ve u ge artık Çin ve Rusya arasında paylaşılarak, Orta Asya kavraı tarihten silineye çalışılıştır. Bu duru, 1991 yılında Sovyetlerin yıkılasıyla değişiş ve Çin in Orta Asya tanıında Doğu Trkistan dışındaki eş lkeyi kapsayan ir ge olarak kastedileye aşlanıştır (Ma Dazheng ve Feng Xishi, 2000:3; Zhao Changqing, 1999: 3). Bazı Çinli araştıracılara göre Kazakistan, ir Avrasya lkesi ola özelliğini taşıyor ise de, etnik ve kltrel olarak Orta Asya ya dahildir. Ayrıca Trkenistan, Batı Asya lkesi olasına rağen yine aynı seepten ötr Orta Asya ya dâhil edilelidir (Ma Dazheng ve Feng Xishi, 2000:3). Araştıracılar, geniş anlada Orta Asya nın, yani Orta Asya daki eş cuhuriyetin, (Çin ve Rusya dâhil), coğrafi, gvenlik, siyasî ve ekonoik olarak gçl ir ağı olan ve giderek siyasi irlikteliğe dönşen lkeleri arındıran ir ge olduğu görşndedirler (Pang Zhongying, 24 Haziran 2002). Bu görşn antığı esas alındığı takdirde Afganistan, Pakistan, Hindistan, İran ve Trkiye nin de Orta Asya tanıına giresi gerekektedir. Herhalkârda, Çinlilerin ortaya koyduğu geniş veya dar anladaki Orta Asya kavraının, gedeki siyasi, enerji ve gvenlik konularını hedef alarak yapıldığı açıktır.

20 I1 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM ÇİN İN ORTA ASYA DAKİ ÇIKARLARI Çin in Siyasi Çıkarları Çin in Gvenlik Çıkarları Çin in Enerji Çıkarları Çin in Ekonoik Çıkarları

21 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Çin in Orta Asya daki Çıkarları Çin, Orta Asya lkeleri ağısızlığa kavuştuktan sonra u lkeleri ilk tanıyan ve diploatik ilişki tesis eden lkelerden iridir. 27 Aralık 1991 de Rusya Federasyonu ve Orta Asya daki eş Trk Cuhuriyetinin ağısızlığını tanııştır. 2 Ocak 1992 de Özekistan, 3 Ocak 1992 de Kazakistan, 4 Ocak 1992 de Tacikistan, 5 Ocak 1992 de Kırgızistan ve 6 Ocak 1992 de Trkenistan ile diploatik ilişki tesis etiştir. Orta Asya lkelerinin ağısız olasıyla irlikte Çin in atı gelerinin ötesinde konjonktrel değişiler eydana geliştir: 1. Batılı gçler geye hızla sızaya aşlaıştır. 2. Rusya Federasyonu geyle sıkı ilişkilerini koparaıştır ve Rusya nın gedeki stratejik çıkarları deva etektedir. 2O II. 3. Trkiye ve İran gii gesel İslâî gçler, Orta Asya yı kendi çıkar alanı olarak göreye ve uraya etki eteye çalışaktadırlar (Ma Dazheng ve Feng Xishi, 2000: 438). Bu değişi ekseninde jeopolitik ve jeoekonoik önei olan Orta Asya gesine yönelik, Çin Halk Cuhuriyeti, tarihinde ilk gesel teşkilat olarak Şanghay Beşlisi ve Şanghay İşirliği Örgt n oluşturuştur. Bu çerçevede Pekin yönetii, ekonoik, kltrel ve gvenliğe ilişkin girişilerle Orta Asya gesini, Çin in illi çıkarının olduğu gelerden iri olarak görş ve etki alanı hâline getire çaalarını gösteriştir.

22 çin in orta asya politikaları rapor Çin in illi çıkarları, gvenlik ve kalkına (refah) olarak tespit edilektedir. Sout olarak ise siyasi, ekonoik, gvenlik ve kltrel olarak dört alanı içerektedir (Yan Xuetong, 1997: 106). Çin hketi, kresel çapta ir savaşın yakın zaanda olayacağını göz önnde ulundurarak kalkınaya öncelik tanııştır. Gvenlik ise, nispeten ikinci sıradadır. Çin in sınırlı caydırıcı gc (fze ve nkleer silahlar) ve kresel dış tehditlerin azalasıyla gerekli gvenlik ortaı yaratılış olacaktır (Yan Xuetong, 1993: 35-38; Yan Xuetong, 2000: 13-19). Çin in iç ve dış politikaları, illi çıkarlardan iri olan kalkına ağlaında gvenlik ve istikrar ortaını yaratak için geliştiriliştir. Orta Asya, Çin in jeopolitik, gvenlik ve ekonoik kalkına hedeflerinin gerçekleşesi açısından en öneli ç geden (Gneydoğu Asya gesi, Kuzeydoğu Asya Bgesi ve Orta Asya Bgesi) iridir (Ekre, 2004: 88-95). Çin Hketi, geleceğe dönk kendisine ait Doğu Trkistan ın, Orta Asya lkeleri ile arasındaki tarihi, etnik, dinî ve örf-âdet ağlarından faydalanarak, gede siyasi ve kltrel akıdan stratejik derinlik kuraya çalışakta, Doğu Trkistan ı, Orta Asya ve Gney Asya nın çeki erkezine dönştreye, unun için tarihi İpek Yolu nu tekrar canlandıra stratejisini gerçekleştirerek Orta Asya dan Avrupa ya açılaya çalışaktadır (Ekre, Eki 2007). Bu ağlada, Pekin in aacı, Orta Asya nin istikrarsız gesi Xinjiang ı (Doğu Trkistan), ekonoik entegrena tai tutaktır. Çin in u girişileri, Orta Asya yönetilerinin dikkatini çekse ile ge lkeleri, ticaret engellerini yıkaya kararlıdırlar (Wong,3 ocak, 2011). Çin in, ykseleyle irlikte özgveni de artaya aşlaıştır. Neticede Orta Asya ve daha geniş olan Avrasya gelerinin, undan sonra Çin in ilgi duyacağı en öneli geye dönşeceği şphe götreektedir. 21 II. Çin in hızlı ve şaşırtıcı ir şekilde Orta Asya da kalıcı etki sağlaaya çalıştığını ortaya koyan Center for Strategic and International Studies (CSIS) kuruluşunun yayıladığı raporda, Çin in, Orta Asya gesine yönelik dört yk çıkarından söz edilektedir: 1. Stratejik ve Diploatik Çıkarı: Çin in, Şanghay İşirliği Örgt n vcuda getiresinin aacı, gede etkin olak ve ge lkelerine etkisini geniş çapta kaul ettirektir. Aynı zaanda Rusya ile olan ilişkilerini gçlendirekle ABD-Rusya ilişkisini dengeleek ve Orta Asya kaynaklı sorunların Çin in kalkınasına olusuz etkilerini giderektedir. 2. Ulusal Gvenlik Çıkarı: Çin in Orta Asya politikasının ir aşka önceliği de, Uygur ayrılıkçı faaliyetlerinin daha da yesini engelleektir. Aynı zaanda Çin in gvenliğini sağlayailek için teröriz, ayrılıkçılık, dinî radikaliz ve uyuşturucu kaçakçılığı gii ge lkelerini de yakından ilgilendiren tehditlere karşı cadelelere yardıcı olaktır.

23 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 3. Sınır Bge Gvenlik Çıkarı: Çin in Rusya, Kazakistan, Tacikistan ve Kırgızistan ile 7000 k uzunlukta sınırı ulunaktadır. Orta Asya nın gvenliği, Çin in sınır ge gvenliği deektir. Üstelik sınır gelerinde ol iktarda enerji kaynağı sağlaakta ve u kaynaklar Çin in kalkınasına yk katkıda ulunaktadır. 4. Enerji ve Ticaret Çıkarı: Çin in enerjiye olan ihtiyacı giderek artakta ve Orta Asya nın petrol ve doğal gazı, Çin için fevkalâde öne kazanaktadır (Gill and Oresan, 2003: vii-ix). a) Çin in Siyasî Çıkarları 22 II. Çin in ağısızlık, egeenlik, toprak tnlğ ve uluslararası konuu gii siyasi çıkarları, tartışasız olarak kaul görektedir (Yan Xuetong, 1997: ). Orta Asya gesinde eydana geleilecek herhangi ir yapısal değişi, Çin in siyasi çıkarlarını etkileyeilektedir. Özellikle, Doğu Trkistan ile Orta Asya lkeleri arasındaki tarihsel ve kltrel ağlar ve her iki tarafta yaşanan istikrarsızlık iririni etkilediği gii, yk gçlerin dahâlelerine açık olaylar 20. yzyılda yaşanıştı (Ekre, 2007: 1-19; Ekre, 2008: ). Dolayısıyla, Orta Asya gesinin istikrarının sağlanası ve aşka gçlerin dahâlesinin önlenesi, ciddi ir stratejik hedef olarak ortaya çıkaktadır. Çin uzanları, Orta Asya lkelerindeki siyasal yapıyı; gçl cuhuraşkanı, zayıf eclis ve kçk hket olarak değerlendirektedir (Wu Hongwei, 16 Ocak 2003). Çin in de enzer yapıya sahip olası, Orta Asya da siyasal faaliyetlerini yrtesinde kolaylık sağlaaktadır. Çin in Orta Asya daki siyasi, ekonoik ve uluslararası olaylara akış açısı, ge lkeleriyle aynıdır; hepsi genin istikrarını isteekte ve işirliği yapılasını arzu etektedir (Xu Dan, 1993: 1-3). Bundan ötr, fırsatın heen yakalanası ve işirliği alanlarının genişletilesi önerilektedir (Chao Chunguang, 1993: 10-12). Çin, 1994 te u konuda ilk adıı atıştır. Çin in Orta Asya gesinde hızlı girişide ulunasına neden olan ir diğer gelişe ise, Trkiye ve İran gii lkelerin, kendi tarihsel ve kltrel avantajlarını kullanarak, Sovyetlerin yıkılasından sonra Orta Asya da doğan stratejik oşluğu dolduraya çalışaları oluştur. Çin'in, Trkiye nin Şanghay İşirliği Örgt ne giresini ve Asya-Pasifik işlerine dahil olasını engelleesi, 2005 yılına akıldığında daha iyi anlaşılacaktır (Ekre, 21 Eyll 2006). Uluslararası oyuttaki gelişeler de Çin in ir an önce Orta Asya da ir örgt kurasına neden oluştur yıllarında Çin-Tayvan arasındaki gerili, ABD nin ciddi askeri askısı sonucunda savaş tehlikesinden dönşt (Xu Zixian, 2009: ). ABD nin u askısı, 1950 yılında Kore Savaşı patlak verdikten sonra,

24 çin in orta asya politikaları rapor 23 Washington un Tayvan ı korua altına alarak, Çin in u lkeyi ele geçiresinin engellendiği gii ir algıyı doğuruştur. Diğer taraftan, 1996 yılı Nisan ayının ortasında, ABD-Japonya arasında yeni gvenlik ortaklığı anlaşasının izalanası, Çin in çevresel gvensizlik algılaasını ve Tayvan kaynaklı endişelerini gçlendiriştir (Tao Wenzhao, 2006: 258). 25 Nisan 1996 da Pekin hketi, kuzey ve kuzeyatı sınır koşusu olan Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile irlikte sınır gvenliğini hedef alan Şanghay Beşlisi ni vcuda getiriştir. Pekin in u girişiine, 1994 te Başakan Li Peng in Orta Asya ziyareti ile gede stratejik derinlik yaratailek için gereken zein hazırlanıştı. Şanghay Beşlisi nin farklı yıllardaki deklarasyonlarında, Rusya ile siyasi, ekonoik ve gvenlik konuları ile ilgili pasajlar yer alakla irlikte, ABD nin hegeon tavrı ve tek kutuplu dnya dzeni politikası da eleştirilektedir. Özellikle 1996 da, NATO nun doğuya yönelik genişlee politikası sonucu NATO nun, Orta Asya lkeleriyle Barış İçin Ortaklık Anlaşası izalaası ve ge lkelerinin Avrupa Gvenlik ve İşirliği Teşkilatı (AGİT) yeliğine kaul Rusya yı rahatsız ettiği gii, Çin e de ir tehdit etkisi doğuruştur. Mayıs 1999 da, ABD nin Yugoslavya ya askeri dahâlesi sırasında Çin in u lkedeki ykelçiliğinin fzeyle vurulası, Nisan 2000 de, ABD nin Ep-3 casus uçak krizi, Çin - ABD ilişkilerini derinden etkileiş ve u gelişelerle irlikte Çin in ABD ye karşı tutuunu da giderek sertleştiriştir de izalanan Şanghay İşirliği Örgt nn eyannaesinde, ABD nin Anti Balistik Fze (ABM) Anlaşası nı geçersiz sayasına ve (Ulusal Fze Savuna)(NMD) lke dışı ile TMD (Fze Savuna Sistei)'yi u gede (TMD) konuşlandırasına şiddetle karşı çıkılıştır. Çok kutupluluğa dayalı dnya dzeni isteyen Çin ve Rusya, ABD nin kresel çapta hegeonyasını inşa ettiği gii, Orta Asya ya da el atacağı kanısındadırlar. Pekin, ABD nin u politikasına karşı çıkak için Şanghay Beşlisi ni ir II.

25 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi önleyici gç olarak görektedir (Ekre, 2001: 70-71). Çin, Orta Asya gesini, Rusya ile işirliği yapaile zeini olarak gördğ gii, u işirliği ile ge dışı gçlere karşı koyaileyi hedefleektedir. Orta Asya lkelerinin Batılı gçlerle irlikte NATO da yer alası, Çin in arka ahçesine Batılı gçlerin yerleşesi anlaına gelektedir. Gelinen u duru, Çin in kuzeyatı gesi gvenliğinin teelden ozulasına ve Batılı gçlerin Orta Asya yı Çin e karşı kullanasına yol açailektedir (Zhu Tingchang, 2002:443). Niteki, 11 Eyll sonrası ABD nin önderliğindeki ttefik gçlerin geye yerleşesiyle irlikte, daha önce Çin ve Rusya nın işirliği çerçevesinde kontrol altına alınan Orta Asya gesindeki dengeleri ozuştur. 23 II. Rusya nın önce NATO ya ye olası, ardından ABD nin Anti Balistik Fze Anlaşası nı iptal etesi ve Avrupa Birliği ile yakınlaşası, sonra ABD nin Orta Asya da terörize karşı cadelesine destek veresi, unun yanında Şanghay İşirliği Örgt yeleri olan Özekistan, Kırgızistan ve Kazakistan ın da ABD nin askeri dahâlesine destek veresi, Çin in gedeki etkinliğini azaltıştır. 11 Eyll sonrası Pekin in, Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde geliştirdiği Aerikan söyleleri ve tek kutupluluğa karşı çok kutupluluğu savunan politik gayretleri de azalaya aşlaıştır. Buna rağen, öneli stratejik çıkarları olan, Orta Asya yı arka ahçesi olarak gören Çin, ABD nin gede giderek artan askerî gcne karşı tutuunu deva ettirektedir. (Ekre, 2002: 87-89). Jane s kuruluşunun uzanlarına göre, Orta Asya lkelerinde insan hakları ve deokrasi konusunda er veya geç ABD ile prz yaşanacaktır, stelik, ABD nin Orta Asya daki askerî s konuşlandırası, Rusya ve Çin in Orta Asya da stratejik işirliği oluşturasına seep olacaktır. Çin-Rusya ittifakı sadece ABD yi dengeleekle kalaakta, aynı zaanda Orta Asya lkelerinin Batılı gçlerin askılarına karşı koyailesi ağlaında gerekli destek gcn de oluşturaktadır (The Jane s Intelligence, 3 Eki 2003). CSIS kuruluşunun 2003 yılındaki ir raporuna göre, kısa ve orta vadede ABD, Çin ve Rusya nın Orta Asya da tesis ettiği gç dengelerini kendi lehine çevireilecek gii gözkektedir; uzun vadede tarafların gedeki cadelesi şiddetleneilir ve Rusya nın kalkınasındaki dşş srekli deva eder, ABD nin de geye olan ilgisi azalırsa, Orta Asya nın önderliği Çin tarafından stlenilecektir (Gill, Oresan and Brzezinski, 2003: 1). Niteki Rusya nın Orta Asya da etkisinin giderek Çin e geçtiğine dair görşler dile getirileye aşlanıştır (Xiao Xun, 2005; Brooke,16 Kası, 2010). CSIS uzanlarına göre Çin in Orta Asya da etkin olası, gedeki siyasi refor ve lieral ekonoiye geçiş çaalarını altalayacak, aynı zaanda ABD nin gedeki çıkarlarını azaltailecektir (Weihan,8 Haziran, 2003). Çin in Orta Asya politikası hep u istikaette deva etiş ve unu yrte zeini de Şanghay İşirliği Örgt oluştur (Jiang Xinwei, 2006:14-17). Fakat son yıllarda Orta Asya gesinin jeopolitik ve jeoekonoik değerinin artası ve yk gçlerin gede etkilerini sağlaak için verdiği cadeleler, Çin için he fırsat, he de risk oluşturaktadır. Söz konusu riskin nasıl fırsata dönştrleceği ve u fırsatın nasıl sağlalaştırılacağı ise Çin in Orta Asya politikasının yzleşeceği öncelikli hedefidir (Feng Yongping, 2010: 56-61).

26 çin in orta asya politikaları rapor ) Çin in Gvenlik Çıkarları 25 Orta Asya lkelerindeki siyasi yönetiler açısından, ekonoik, tarihsel, kltrel, etnik ve dinî gii siyasi ve toplusal sorunların yarattığı iç istikrarsızlıktan aşka, ge lkelerinin sout olarak Rusya ve Çin in kıskacı altında kalasıyla oluşan dış gvenlik sorunu da ciddi endişe yarataktadır. 11 Eyll sonrası ABD ve ttefik gçlerin gede konuşlandırılasıyla genin gvenlik sorunları çeşitleniştir. Mevcut gç dengeleri arasında öneli ir aktör olan Çin, ir yandan jeopolitik açıdan Orta Asya gesinin gvenlik unsuru olakla irlikte, gesel jeostratejik çıkarları hedefleyen politikaları ile de potansiyel tehdit doğuraktadır. Çin in Orta Asya lkeleriyle yakınlaşa politikasına, Rusya ile arasında ir tapon ge oluştura gayreti olarak da akılaktadır. Çin ile koşu olan Orta Asya lkelerinin ABD ve NATO gçleri ile yakınlaşası, Çin in gedeki çıkarlarını, özellikle sınır gvenliğini daha da karışık ve zor hâle dönştrektedir. Ayrıca, Orta Asya lkelerinin ağısızlığına kavuşası, Doğu Trkistan ayrılıkçı hareketine de esin kaynağı oluş ve undan dolayı, Doğu Trkistan ayrılıkçılarının u lkelerden destek göreesi için ge lkeleriyle iyi ilişkiler geliştiresi, öneli ir stratejik tercih olarak ortaya çıkaktadır (Y Meiei, 2003: 33-34). Özetle, Çin in Orta Asya daki gvenlik çıkarları, sınır gvenliği ve gesel gvenlik çerçevesinde şekillenektedir. Bu gvenliğin sağlanasıyla aynı zaanda geye yönelik enerji gvenliği de sağlanış olacaktır. Sınır gvenliği akıından Çin, 3000 k genişliğindeki sınırını paylaştığı Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan la, Nisan 1996 da oluşturulan Şanghay Beşlisi çerçevesinde, sınır ge gvenliğini artırıcı önlelere ilişkin ir dizi çöz planı anlaşası yapıştır yılına kadar yapılan dört zirveden sonra taraflar arasındaki sınır sorunları yk çde çözlenirken, sınır gvenliğinin en öneli prolei olan Doğu Trkistan ayrılıkçı hareketleri konusunda henz sonuç alınaaıştır. Doğu Trkistan, II.

27 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 26 II. Çin in en öneli stratejik gesidir ve aynı zaanda yuuşak karnıdır. Doğu Trkistan a sahip olan ir gç, Orta Asya da stratejik derinlik oluşturaildiği gii, aynı şeyi Çin e karşı da yapailektedir. Tarihte Doğu Trkistan, Çin in atıya çıkış yolu ve farklı zaan dililerinde ge gçleri arasındaki tapon geydi. Bugn de jeostratejik önei dışında yer altı ve yer st zenginliği ile Çin in ekonoik kalkınasına yk katkıda ulunaktadır. Çin in 70 yıllık Stratejik Kalkına Planı nın çnc aşaasının en öneli halkası olan Batı Bgeleri Kalkına Stratejisi nin taalanailesi için Doğu Trkistan ın gvenliğinin sağlanası gerekektedir. Bu ağlada Pekin Şanghay Beşlisi nden Şanghay İşirliği Örgt ne kadar uzanan sreçte, Orta Asya lkeleriyle irlikte hareket ederek Doğu Trkistan ayrılıkçı gçlerini tasfiye ve iha etek için yoğun çaa sarfetiştir. Orta Asya lkelerinin desteği ile Çin in, Doğu Trkistan ayrılıkçılarına karşı verdiği cadele sonuç veriştir (Ekre, 2001a: 68-74; Ekre, 2001c: 75-76). Pekin, önce uluslararası teröriz, etnik clk ve radikal dincilik tanıı çerçevesinde Orta Asya da, 11 Eyll sonrası ise uluslararası terörist tanıı çerçevesinde dnya çapında Doğu Trkistan ayrılıkçı hareketine karşı koyaya çalışış ise de, Doğu Trkistan proleinin çok oyutlu olası ve 11 Eyll sonrası u prolein uluslararası soruna dönşesi nedeniyle Çin in u konudaki politikaları, ta da aşarılı olaaıştır. Özellikle, 11 Eyll sonrası Doğu Trkistan ayrılıkçı hareketinin uluslararası terörize ağlanası ile sorun, olduğundan daha fazla ytlş ve çıkaza srkleniştir (Ekre, 2002: ). Pekin hketinin asıl aacı, uluslararası terörizle cadeleyi ir araç olarak kullanarak Doğu Trkistan ayrılıkçılarını ortadan kaldıraktı (STRATFOR,31 Mayıs, 2002). Yine aynı aaçla Pekin, ge lkeleriyle siyasi ve askeri faaliyetlerini deva ettirerek gedeki etkisini srdreye çalışaktadır (N. H. Ekre, 2002: 76-81, 86-92). Çin, 1991 de, gesel gvenliğinin sağlanası için ge lkelerini tanıakla işe aşlaıştır. Bge lkeleriyle siyasi ve ekonoik işirliğinin olulu seyretesi sonucunda 1996 da u lkelerle gven artırıcı ekaniza oluşturayı aşarıştır. Şanghay Beşlisi çerçevesinde srdrlen sınır gvenlik çaaları kısa srede sonuç veriş ve Teuz 1998 de, Alatı da dzenlenen çnc zirvede, gedeki her çeşit etnik clk, radikal dincilik, teröriz, silah kaçakçılığı ve uyuşturucu gii ge istikrarına zarar veren unsurlara karşı gvenlik işirliği yapılacağı eyanında ulunuluştur. Çin Sosyal Bililer Akadeisi, Doğu Avrupa ve Orta Asya Araştıra Enstits araştıracısı Chen

28 çin in orta asya politikaları rapor Liani nin yoruuna göre etnik ayrılıkçılık dşncesi, her illetin kendi illi devletini kura haklarının ulunduğunu savunaktadır. Yani self-deterinasyon, ağısız ulus devletleri hedef alan siyasi harekettir. Sörgecilik döneinde u dşnce, illi ağısızlık hareketi olarak kaul edilekteydi. Gnzde ise, eski tarzda sörgecilik evcut değildir ve ir illet, diğer illete kaa gçle askı uygulaaaktadır. Bu nedenle ugnk etnik ayrılıkçılık, egeen ir lkenin tnlğn parçalaaya yönelik ir radikal siyasi dşnce olarak görlektedir. Bu dşncenin, gesel çatışa ve uluslararası gerginliklerin seeplerinden iri olduğu kaul edilektedir. Doğu Trkistan ve Çeçen ayrılıkçılar u kategoriye girekte ve ulus devleti kuraya çalışaktadırlar. Radikal dincilik, şeriat devletini kurayı hedefleyen ve fundaentaliz şeklinde ortaya çıkan ir siyasal İslâ hareketi olarak tanılanaktadır. Bu hareket dinî aşırılığı teşvik etekte, siyasi teşkilatlanasında araç olarak görektedir. Ağustos 1999 daki Bişkek Zirvesi nde, terör tehlikesine karşı akanlıklar dzeyinde zirve yapılası ve ilgili organların oluşturulası hakkında karar alınıştır. Bu kararlar Haziran 2001 de, Şanghay Beşlisi nin Şanghay İşirliği Örgt ne dönştrlesinin kararlaştırıldığı zirvede Teröriz, Bclk ve Radikal Dincilikle Mcadeleye İlişkin Şanghay Antlaşası izalanıştır. Antlaşa, ç gç olarak adlandırılan terör, ayrılıkçılık ve aşırıcılığa karşı yasal zeini oluşturuştur. Bununla irlikte, ç gç e karşı ilk kurusallaşa adıı olan Şanghay İşirliği Örgt Anti Terör Merkezi nin de Bişkek te oluşturulası kararlaştırılıştır. 11 Eyll sonrası ge lkeleri, ABD nin teröre karşı savaşına destek veriş, ABD ve ttefiklerinin Orta Asya ya giresiyle Şanghay İşirliği Örgt, terörle cadele anlaşasını fiilen icra eteye aşlaıştır. Buna rağen, Şanghay İşirliği Örgt, 11 Eyll sonrası 2002 yılının Ocak ayından Haziran ayına kadar yapılan Dışişleri Bakanları Toplantısı, Savuna Bakanları Toplantısı ve Devlet Liderleri Toplantısı nda terörle cadeleye ilişkin ir dizi eyanlar ve anlaşalar ilan ediliş ve gesel gvenlik fonksiyonu hayata geçirileye çalışılıştır. 15 Ocak 2004 te, Şanghay İşirliği Örgt nn sekreterliği Pekin de resi olarak kuruluş ve Çin in eski Rusya ykelçisi Zhang Guang Genel Sekreter olarak seçiliştir. 11 Haziran 2004 te ise, Anti Terör Merkezi, Taşkent te kuruluştur. Bu iki kuruluşun finansının yk ir kısı Çin tarafından stlenilektedir. Çin in gvenliğine dönk tedirler sadece terörizle cadeleden iaret değildir. Aynı zaanda Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde 2003 yılından eri Çin in Orta Asya lkeleriyle ve Rusya ile dzenlenen ir dizi askeri tatikatlar yoluyla gedeki gvenlik tedirlerine katkı sağladığı gii, Çin in gede eydana geleilecek herhangi ir istikrarsızlığa karşı askeri kailiyetini de artıraktadır de Çin, ilk kez yurtdışı askeri tatikatını Kırgızistan ın sınır gesinde gerçekleştirirken, 2003 te, Özekistan hariç Çin ve örgt yeleri (Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan), Doğu Trkistan ve Kazakistan ın sınır gelerinde gerçekleştiriştir te Çin ve Rusya, Rusya nın uzakdoğu gesi Vladivostok ta askeri tatikat gerçekleştiriştir da Çin-Tacikistan arasındaki askeri taikat, Tacikistan ın Khat- 27 II.

29 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi lon vilayetinde, 2007 de Şanghay İşirliği Örgt resi yelerinin katılııyla Doğu Trkistan ın Uruçi ile Rusya nın Ural Dağları yakınındaki Chelyainskaya vilayetinde gerçekleşiştir yılında Çin-Rusya arasında, Rusya nın Uzakdoğu gesinin Khaarovskiy ile Çin in Shen-yang gesinde askeri tatikat gerçekleşiştir yılında ise, örgt ye lkeleriyle irlikte Kazakistan ın Alatı şehrinde askeri taikat gerçekleşiştir. Bu tatikatların hedefinin Orta Asya daki teröriz, ayrılıkçılık ve radikaliz (ç gç) ile cadele olduğu ifade ediliyorsa da, her ir tatikatta kullanılan silahların teknoloji dzeyi ve tatikatın kapasitesi daha da ykselektedir. Yani ç gce karşı silah kullananın oyutu daha ilerleiştir (Ekre, 30 Eyll 2010). Çin'in, iştirak ettiği u tatikatlar vasıtasıyla Orta Asya daki askerî varlığını tesis eteye çalışasına rağen, Kırgızistan da, 2005 ve 2010 da yaşanan olaylara karşı u tr gvenlik sorunlarına karşı gereken çde dahâle edeediği de ir gerçektir (Ou Si-fu, 2010:19-22). 28 II. Şanghay İşirliği Örgt kurusallaşaya doğru yk adılar atış ve koalisyon özelliği olan gevşek yapıyı daha da sıkılaştıraya gayret gösteriştir. Pekin in, Orta Asya gvenliğini hedef alan çaalarının ardında, genin enerjisi ve Doğu Trkistan ın gvenliği olduğu aşikârdır. Çinli araştıracılar, örgtn Çin in Orta Asya daki gvenlik çıkarlarını karşılaasına rağen, ağlayıcı ir ekonoik-ticaret ağı oladan diğer gçler karşısında zayıf kalacağını ileri srektedirler (Qin Xuanren, 2001: 5-6). Kısacası, örgt gçlendirek ve deva ettirek için ekonoik işirliği zeini zerine oturtulası gerekektedir. c) Çin in Enerji Çıkarları TABLO 2: Orta Asya daki Beş Ülkenin Tespit Ediliş Petrol ve Doğal Gaz Rezervleri ÜLKELER PETROL (Milyar Varil) DOĞALGAZ (trilyon kik feet-tcf) Kazakistan Trkenistan Tacikistan Kırgızistan Özekistan Dnya Sovyetler Birliği nin dağılasıyla enerji gesi olan Orta Asya, dnyaya açılaya aşlaış ve gç erkezlerinin u geye akın etesine seep oluştur. Orta Asya nın petrol rezervleri ilyar varil, doğal gazı ise ilyar ft³ olarak tahin edilektedir. Orta Asya lkelerinin içinde ulunduğu finans kaynaklı ve coğrafi gçlkler, u zengin rezervlerin uluslararası pazarlara açılasını engelleektedir. Bu ne-

30 çin in orta asya politikaları rapor denle Orta Asya lkeleri, yaancı yatırıcıların gedeki enerji kaynaklarını dnyaya taşıasına uhtaç durudadırlar. Aynı zaanda Orta Asya, her trden gcn oyun sahasına dönşştr. Çin de, ir oyuncu olarak Orta Asya enerjisini değerlendirek isteektedir. Orta Asya enerji kaynaklarına, Çin in giderek artan petrol tketiini karşılayan ir coğrafya olarak akılaktadır (Tang Shiping, 2002: 367). Çin uzanlarının göznde Orta Asya, petrol ve doğal gaz ile ilgili jeopolitik haritanın erkezini oluşturaktadır. Yani hangi aktör Orta Asya enerjisi kaynaklarını kontrol altına alailirse, kresel stratejik konjonktrde aktif konua sahip olacaktır (Xu Xiaojie, 1998: 34-35). Çin in kalkına srecinde ihtiyaç duyduğu en öneli stratejik ha adde petrol olup, 2003 yılından itiaren ABD den sonra dnyanın ikinci petrol tketen lkesi hâline geliştir. Bu tarihten sonra petrol tketiinde dışa ağılılığı da %30 dan %50 ye ykseliştir. Bugn Ortadoğu, Afrika, Rusya ve Orta Asya dan petrol ithal eden Çin in petrol tketiinde dışa ağılılığı, hâlâ %50 nin zerindedir (Xin Jingao, 2 Ocak 2011). Bu ağlada, Orta Asya ve Hazar gesi enerji rezervesi, Çin için hâlâ önelidir (Zhang Kang, 2008:1-6). Petrol gvenliğini sağlaak ve petrol ithalinde seçeneklerini çeşitlendirek açısından Orta Asya enerjisi, Çin in geleceğini doğrudan ilgilendirektedir. Çin, 1993 yılından itiaren petrol ihracatı yapan ir lke oluş ve o yıl 9.98 ilyon ton petrol ihraç etişti. Son 10 yılda Çin de petroln yılık ortalaa retiinde % 1.9 ve tketiinde ise % 7.7 artış oluştur. İstatistiki tahinlere göre, 2015 te 450 ilyon ton ve 2020 de ise 730 ilyon ton petrol açığı olacaktır. Aynı yıllar için Çin in petrol taleinin % 67 ve % 75 oranında artacağı tahin edilektedir (Lin Dianlong, 2001: 26). Ekonoik yeye deva eden ve nfusu artan Çin, petrol konusunda yk oranda dışa ağılı kalacaktır. Çin in petrol ihracının % 65 i Ortadoğu gesinden karşılanaktadır. Çin in teknik ve finansal yetersizliğinden, Körfez gesinden Çin e uzanan deniz yolunu koruyan etkili deniz kuvvetlerinin olaasından ve deniz yolu oyunca Çin in ve Gneydoğu Asya lkelerinin adalar zerindeki hak iddiaları gii prolelerin henz çözleneeesinden dolayı, deniz yoluyla enerji taşıa seçeneği, her an ir przle karşılaşa tehdidi altındadır (Speed and Vinogradov, 2000:393) yılından itiaren Ortadoğu da yaşanan olaylar ve ABD nin gedeki girişileri söz konusu riskleri artırdığı gii, Çin in gedeki çıkarını da tehdit etektedir yılında Ortadoğu ve Kuzey Afrika da eydana gelen isyanlar ve doğan istikrarsızlıklar, Çin in gedeki enerji çıkarlarına zarar verecektir (Xie Meng, 24 Mart 2011). Üstelik petroln Hint-Çin rekaetinin yaşandığı Hint Okyanusu ve ABD nin askeri ssnn kontrolndeki Malacca Boğazı nı geçerek Pasifik teki Çin kıyılarına ulaşıı, yk çde ABD nin kontrol altındadır. Yol oyu herhangi ir noktada sorun çıktığı takdirde Çin in enerji trafiği kesintiye uğrayailir. Bu ağlada Orta Asya petrol, Çin açısından daha gvenli ve daha ekonoiktir ve Orta Asya enerji kaynakları, Ortadoğu gesinin ir alternatifi olarak görlektedir. Bunun için Pekin açısından hedef lke, Kazakistan dır (Weihan, 3 29 II.

31 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 3O II. Eyll, 2003). Kazakistan-Çin petrol ve doğal gaz oru hattı, Trkenistan-Çin doğalgaz oru hattı ve Özekistan-Çin doğalgaz oru hattı, Çin in alternatif enerji hatlarını oluşturakta ve Çin in enerji ithalatında öneli yer tutaktadır (Yue Xiaowen, Wu Haoyun ve Xu Shunhua, 2010: 9-11). Hatta İran-Çin enerji oru hattı da ir diğer proje olarak ekletilektedir. Çin uzanları, Çin-Avrasya arasında uluslararası enerji oru hatlarının inşa edilesini de tavsiye etektedirler (Tang, Yigai, 2007: 17-21). Kası 2009 da Çin, Kazakistan, Trkenistan ve Özekistan arasında Orta Asya doğalgaz oru hattının koordinasyon koitesi kurulurken, Nisan 2011 de dzenlenen 4. toplantıyla Çin in gede enerji kazanıına zein hazırlanıştır. Btn u çaalara rağen Orta Asya gesinde yaşanan enerji rekaetleri, Çin in enerji gvenliğini tehdit eteye deva etektedir (Wei Ling ve Liu Qiang, 2006: 73-78) yılları arasında Orta Asya petrol ihracatının ile ilyon ton arasında olacağı tahin edilektedir. Çin in 2020 de Orta Dzeyli Refah Topluu hedefi de u sreci kapsaakta ve lke kalkınası enerjiye dayandığı için Orta Asya petrol fevkalâde öne taşıaktadır. Çinli uzanlara göre; 1. Orta Asya, petrol rezervi akıından dnya çncsdr ve potansiyel olarak ir enerji gesidir, 2. Orta Asya petrolnn 21. yzyılda uluslararası pazara giresi için gereken siyasi şartlar hazır durudadır, 3. Orta Asya petrol he retici, he de ithalatçıyı ilgilendirektedir, yani her iki tarafın da çıkarı aynıdır. Bu nedenle ge petrol nispeten gvenlidir (Yang Zhongqiang, 2001: 17-21; Yang Zhongqiang, 2001: 36-39).

32 çin in orta asya politikaları rapor Bge enerjisini Çin e taşıyailek için azı Çinli uzanlar, Avrasya Petrol Köprs nn oluşturulası gerektiğini ileri srşlerdir (Lang Yihuan, 1997: 37). Her şeye karşın Çin, ge petrolnn işlete ve taşıasına el ataya kararlı olduğunu gösterektedir. Çin, 1994 te Trkenistan ile doğalgaz oru hattı anlaşası yapış ve Trkenistan dan Özekistan ile Kazakistan ı geçerek Çin in doğusundaki deniz kıyısı Lian Yungang lianına kadar oru hattı döşeeyi planlaıştı. Bu oru hattından Japonya ve Gney Kore de yararlanacaktı. Söz konusu hat 2010 da taalanıştır (Ekre, 18 Ocak 2010). Böylece Orta Asya nın enerji kaynakları Pasifik Denizi ne aktarılış olacaktı (Li Yzhen, 1997: 21). Hat taalanasına rağen söz konusu anlaşa hâlen hayata geçirileeiştir. Çin Petrol-Doğal gaz Şirketi Haziran 1997 de Kazakistan ın Ak-töe petrol kuyusunun % 60 hissesini ihâle yoluyla satın alış ve Eyll 1997 de aynı yolla ikinci rakiinden % 30 yksek fiyat vererek Kazakistan ın ikinci yk petrol sahasının açılası hakkını elde etişti. Ak-Töe den Doğu Trkistan a uzanan oru hattı 1800 kiloetre olup, iki geden elde edilecek kâr ise yaklaşık 4 ilyar dolardır. Çin, Orta Asya kaynaklarından yaralanailek için yk asraflardan kaçınaış ve u konuda kararlı olduğunu gösteriştir. Boru hattı döşee konusunun çözleneeesi, Orta Asya da istikrarsızlığın giderek artası ve Doğu Trkistan sorununun gnden gne yesi ile Çin, Ağustos 1999 da Kazakistan daki planlarını askıya alıştı (Y Meiei, 2003: 29). 11 Eyll sonrası Orta Asya da cereyan eden dengelerin değişii, Çin in u geden enerji sağlaasını daha da zorlaştırıştır (Zhou Jiangong, 26 Kası 2002). Çin, artık Gney Siirya daki enerji kaynaklarına yöneliş durudadır. Lakin Rusya nın, Siirya dan Çin e Daqing i, yoksa Pasifik kıyısında olan Nakhodka Lianı na doğru u oru hattı döşeneceği konusunda kararsız kaldığı için u proje yıllardır hayata geçirileeişti yılının aşında nihayet Siirya-Daqing petrol hattı (1030 k) petrol akıtaya aşlaıştır. Ağustos 2003 te Kazakistan ın atı gesindeki Hazar havzasından Çin e oru hattı döşee kararı alınıştı. Buna rağen Çinliler, u oru hattının ABD tarafından engelleneileceğini dşnektedir (Tong Shiqun, 10 Mart 2004). Kazakistan-Çin ha petrol oru hattı (2798 k) 2006 yılında taalanış, Kazakistan-Çin doğal gaz oru hattının (1300 k) ve Özekistan-Çin doğal gaz oru hattının da 2008 yılında inşası aşlaıştır. Uzun vadede stratejik çıkarlar doğrultusunda Çin in Orta Asya enerji kaynaklarından vazgeçeyeceği açıktır ve utlaka payını alaya çalışacağını öngörek zor değildir (Berniker, Asia Ties, 11 Haziran 2003). Özetle, Çin açısından fırsatlar olduğu gii riskler de evcuttur (Wei Baigu, 2008: 45-76). 31 II.

33 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi d) Çin in Ekonoik Çıkarları Çin, Orta Asya lkelerinden enerji satın ala dışında kıyetli adenlerinden de pay alaya çalışaktadır. Çin uzanları, Çin-Orta Asya ekonoik ilişkilerini tarihi fırsat olarak tanılaaktadırlar (Liu Qingjian, 2001: 17-23). Çin açısından şu an için öne arz eden 45 çeşit aden vardır yılında kendi ihtiyacını karşılayacak adenler 21 çeşittir, 2020 yılında ise 6 çeşit kalacaktır (Zhao Changqing, 2002: 26-27). Çin in yk lke ola hedefini gerçekleştireilesi için sanayi, teknoloji ve savuna sanayi alanlarında ihtiyacı olan kıyetli adenleri elde etesi gerekektedir. Orta Asya gesi, u ihtiyacı karşılayan öneli ir haadde kaynağıdır. Orta Asya lkeleri de Çin ile olan ekonoik-ticari ilişkilerin geliştirilesinin, kalkınalarına katkıda ulunacağının ilincindedirler. 32 II. Orta Asya lkeleri, ağısızlıklarına kavuştuktan sonra uluslararası pazarlara ulaşayı isteektedirler ve Çin in doğu gesindeki lianları ise onların u isteğini yerine getireilecek uygun çıkış yoludur. Çin, ir ara ge olarak u avantajdan yararlanarak kendi ekonoik çıkarlarını korua ikânı sağlaaktadır. TABLO 3: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri ( ) Ülkeler Yıllar Ticaret Haci (ilyon dolar) İhracat (ilyon dolar) İthalat (ilyon dolar) Bir önceki yıla göre artış oranı % Ticaret İhracat İthalat Haci , , , Kazakistan , , , Kırgızistan Tacikistan Trkenistan Özekistan Kaynak: Çin Dışişleri Bakanlığı we sayfası

34 çin in orta asya politikaları rapor Çin, kalkınakta olan ir lkedir ve u konudaki aşarısı Orta Asya lkeleri için ir örnek teşkil etektedir. Aynı kalkına hedefi ve ekonoik dönşde olan Orta Asya lkeleri, Çin in u aşarılı tecresinden istifade edeilektedir. Çin ve Orta Asya lkeleri arasındaki ekonoik ilişkiler, iririni taalayan özellik taşıaktadır: Çin, Orta Asya dan haadde (odun, pauk, iplik, deir, çelik vs), Orta Asya lkeleri ise Çin den ucuz ve kalitesiz rnler satın alaktadır (Y Meiei, 2003: 29). Orta Asya lkeleri ağısızlığa kavuşalarından u yana ekonoik kalkınaya öne verekte, fakat Sovyetler Birliği döneinden kala ekonoik yapıdan kurtularak yeni ir ekonoik yapının inşa edile srecinde hayli zorluk çekektedirler. Bunun yanında siyasal, toplusal ve teröriz gii iç-dış etkenler geye yatırı giresini de zorlaştıraktadır. Bu duruda, söz konusu lkelerin dışa açıla ve rnlerini uluslararası pazarlara taşıası zaruri ir seçenek olarak görlektedir. Bu nedenle Orta Asya lkeleri ekonoik işirliğine öne verekte ve dış politikaları da u yönde geliştirilektedir (Xue Jundu, 1999: 95-96). Çin in ge lkeleriyle ekonoik işirliğini gçlendire doğrultusundaki faaliyetleri, ekonoik çıkar elde ete dışında, Orta Asya lkelerini kendine ağlaa çaaları olarak da değerlendirilektedir (Y Meiei, 2003: 30). TABLO 4: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri: İhracat-İthalat Ürnleri Ülke/Ürn Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Özekistan Trkenistan İhracat İthalat İnorganik kiya rnleri, oya, deri rnleri, iplik, tekstil rnleri Renkli etaller, akır, deir, ha addeler Kıyafet, tekstil rnleri, ayakkaı, akineelektrik rnleri, huuat, iletişi rnleri Deir, alinyu, yn Tekstil rnleri, çay, akineelektrik rnleri Pauk ipliği, alinyu, deir çelik, pauk Çay, coco, inorganik kiya rnleri, sanayi akineleri İplik, akine yağı Doğalgaz, akineler, çay, tıi cihazlar, tekstil, hafif sanayi rnleri Koza, ha deri, pauk kuaşı 33 II. Kaynak: Çin Dışişleri Bakanlığı we sayfası Çin, Orta Asya lkelerinin ağısızlığını tanıakla irlikte gesel ve ikili olarak ekonoi-ticaret ilişkilerine öne verişti (Liu Zhiyong, 1994: 72-76). Pekin, 27 Nisan 1994 te, dönein aşakanı Li Peng in Kazakistan ziyareti sırasında Orta Asya ya yönelik ekonoik işirliği politikasını ortaya koyuştu:

35 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 1. Eşitlik ve karşılıklı enfaat prensii çerçevesinde işirliği yapılacaktır; 2. Ekonoik işirliğinin kapsaı çeşitlendirilelidir; 3. Bge kaynaklarından en verili şekilde istifade edilesi gerekektedir; 4. Ulaşı şartlarını iyileştirek için Yeni İpek Yolu nun inşa edilesi gerekektedir; 5. Çin in ge lkelerine yaptığı ekonoik yardı, dostluğunun ir işaretidir; 6. Çok taraflı işirliği gçlendirileli ve ortaklaşa kalkına sağlanalıdır (Bi Yingxian, 1994: 12). 34 II. Çin in u teel ekonoik politikası, 1996 da kurulan Şanghay Beşlisi ve 2001 de kurulan Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde şekilleneye aşlaıştır. Çin ile Orta Asya lkeleri arasındaki ticaret haci oldukça dşk olup, Çin in topla dış ticareti ve GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) oranına göre fevkalade azdır. Bu ağlada Çin in, Orta Asya lkelerini sadece ekonoik işirliği ve ticaret yolu ile kendine yakınlaştırası zordur. Üstelik Çin ile Orta Asya lkeleri arasındaki ekonoik ilişkiler iririni taalayıcı değildir, ancak haadde ve enerji kaynağı olan u lkeler ile Çin in karşılıklı çıkarlarını karşılaaktadır (Dai Yan ve Wang Zhe, 2009: 8). 11 Eyll sonrası ABD nin askeri gcnn Orta Asya da konuşlandırılası, genin gç dengelerini ve özellikle Çin in gedeki etkinliğini derinden etkileiştir. Bu gelişelere rağen Çin, Orta Asya lkeleriyle ekonoik işirliği ve çıkar elde ete politikasından vazgeçeiştir. Niteki 2003 te Çin, Şanghay İşirliği Örgt nn nihai hedefinin gesel serest ticaret alanının vcuda getirilesi olduğunu elirtiştir (Yan shan, 23

36 çin in orta asya politikaları rapor Eki 2003; Chen Junfeng, 13 Eki 2003; Huang Yi ve Huang Xiaoli, 2005: 43-45; Jia Lizhen, 2007: 75-80; Lu Gang, 2007: 1-8). Son yıllarda Doğu Trkistan - Orta Asya ekonoik entegrasyonunun vcuda getirilesinin önei ortaya konulaktadır (Zhang, Jianlun ve Han, Jiain, 2008: 28-33). TABLO 5: Çin in Orta Asya Ülkeleriyle Ticari İlişkileri ( ) Ülkeler Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Trkenistan Özekistan Yıllar Ticaret Haci (ilyar dolar) İhracat (ilyar dolar) İthalat (ilyar dolar) Bir önceki yıla göre artış oranı % Ticaret Haci İhracat İthalat % % % % % II. Kaynak: Çin Dışişleri Bakanlığı we sayfası

37 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Çin, Gneydoğu Asya da (Çin ve Gneydoğu Asya Ülkeleri Birliği-ASEAN), Kuzeydoğu Asya da (Çin, Japonya ve Gney Kore), Orta Asya (Şanghay İşirliği Örgt) ve Gney Asya da (Çin ve Hindistan) dört serest ticaret alanını oluşturakla, ilerde daha geniş ir Asya ekonoik irliğini hedeflenekte ve u irlikteliklerde yk roller stleneileceğini iddia etektedir (Hu Kui ve Zhu Ping, 2003:22-25). Çin in Orta Asya lkeleriyle serest ticaret alanı oluşturasının önnde engeller vardır. Diğer dış gçlerin oluşturduğu elverişsizlik ir yana, Orta Asya lkelerinin ekonoik kapasitesi zayıf, pazar ekonoisi daha olgunlaşaış, gedeki dinî ve etnik sorunların varlığı ve ge lkelerinin elli çde Çin e olan gvensizliği gii nedenlerden dolayı unun gerçekleşesi uzun sre gerektirektedir (Yan shan, 23 Eki 2003). Çinli uzanlar, ikili ekonoik-ticaret ilişkilerinin yeni ir oyuta taşınailesi için azı tavsiyelerde ulunuştur: 36 II. 1. Çin ve Orta Asya lkeleri el ele vererek Çin alının gedeki köt iajını giderelidir; 2. İki taraf, uygun ve verili ticaret şeklini ularak ticaret hacini artıralıdır; 3. Orta Asya lkeleriyle yatırı ortaının yaratılası ve Çin serayesinin geye çekilesi gerekektedir; 4. Çin ve Orta Asya lkelerinin dış ticaret sistei ve organları henz değişi ve dönş safhasındadır, irçok rokratik ve işlevsel engeller, ikili ticaret ilişkilerini zora sokaktadır. Bu olusuz duru dzeltilelidir; 5. Çin in kuzeyatı gesi (Doğu Trkistan), doğu gelerine kıyasla ekonoik akıdan geri kalıştır, insan kaynağı zayıftır, u da Orta Asya lkeleriyle Çin in ekonoik işirliği ve ticaret ilişkilerini zorlaştıraktadır. Çin in kuzeyatı gesinin ekonoik kalkınası hızlandırılalıdır (Ma Dazheng ve Feng Xishi, 2000: ). Son zaandaki ikili ekonoik-ticari gelişelere göre Çin, Orta Asya nın ekonoik kalkınasını, Çin in hızlı yyen ekonoik otoruna ağlaakla, genin ekonoisini canlandırarak, u araçla ge ile olan ilişkilerini canlı tutaya çalışaktadır. Yani Çin, Orta Asya nın ekonoik kalkınasında itici gç olarak yer alaya aşlaıştır (Gill and Oresan, 2003: ix). Çin in Onuncu Beş Yıllık Kalkına Planı ( ) ve Konist Parti nin 16. Kurultayı nda (2002) önele vurgulanan Batı Bgeleri Kalkına Stratejisi nin, Orta Asya nın ekonoik kalkınasını harekete geçireileceğine inanılaktadır. Diğer yandan Orta Asya'nın, zengin enerji sağlayıcısı ir ge olası ve uluslararası uraya dış yatırıın çoğalası ile irlikte gedeki kalkına faaliyetleri hız kazanacaktır. Bu gidişat, Çin in Batı Kalkına Projesi nin gerçekleşe-

38 çin in orta asya politikaları rapor sine olulu orta yarataktadır (Yao Qinhua, Pan Guang, Y Jianhua ve Ding Peihua, 1998: 74-81). Aynı zaanda Çin, Batı Bgeleri Kalkına Stratejisi nde öneli yer tutan Doğu Trkistan ın ekonoisinin canlandırılasıyla irlikte, urayı, akraa olan Orta Asya lkelerinin çeki erkezi hâline getirerek, ayrılıkçı Doğu Trkistan ın istikrarını ve erkezi hkete ağlılığını sağlaaya çalışaktadır. Diğer taraftan, Batı Bgeleri Kalkına Stratejisi nin aşarılı olailesi için Doğu Trkistan ve Orta Asya nın gvenliğinin sağlanası gereklidir. Çin in, ekonoik-ticaret gcnden yararlanarak gedeki etkinliğini sağlaa projeksiyonu, ir stratejik girişi olarak öne kazanacaktır. Pekin in, Orta Asya hatta Avrasya ya yönelik diğer ir ekonoik planı ise, Avrasya Deir Yolu Projesi dir. 1 Eyll 1990 tarihinde Çin Devlet Başkanı Jing Zein in izzat açılışını yaptığı, Çin i Doğu Trkistan ın Golca şehrine ağlayan deir yolu ile ulaşı aşlaıştır. Aralık 1990 da Doğu Trkistan ın Golca şehrini Kazakistan ın Alatı şehrine ağlayan deir yolu da hizete açılıştır. Böylece Doğu Trkistan deir yolu hattı, Siirya-Trkistan Deir Yolları na ağlanakla, Çin in Avrupa ya kadar uzanasını sağlayacak ir deir yolu ağı tesis ediliş olacaktır. Çinli uzanlar, Çin in doğu denizine kıyısı olan Lianyun Gang lianından Asterda a yani Batı Pasifik ten Doğu Atlantik e uzanan deir yolunu, eski İpek Yolu nun yeni versiyonu olarak ortaya koyuş ve una Avrasya Deir Yolu Projesi adını verişlerdir. Çin hketi tarafından kaul edilen u proje, aslında Çin in Avrasya politikasının teelini oluşturakta, ge lkeleriyle arasındaki ekonoik-ticaret ilişkisinin tesisini hedefleektedir. Çin Sosyal Bililer Akadeisi, Doğu Avrupa ve Orta Asya Araştıra Enstits Başkanı Sun Zhuangzhi ya göre, Orta Asya da serest ticaret alanı oluşturulduğu takdirde Çin in, Avrasya politikası olan Avrasya Deir Yolu Projesi nin gerçekleşesine zein yaratılış olacaktır. Bu proje gerçekleştiği takdirde, Çinliler, Avrupa nın atı kıyısına 12 gnde ulaşailecek ve topla sre deniz yolundan (56 gn) çok daha kısa olacaktır (Yan shan, 23 Eki 2003). Bu proje hayata geçtiğinde Rusya nın Siirya deir yolunun rakii olacak, Çin in evcut ekonoik gc artacak ve u duru Rusya nın gedeki ekonoik gcn zayıflatacaktır (Razuov,18 Aralık, 2001). Aynı zaanda u proje, ABD, Rusya, Trkiye ve Hindistan gii lkelerin Avrasya politikalarını da etkileyeilecektir. 37 II. Genel olarak, 11 Eyll öncesi Çin in Orta Asya lkeleri ile geliştirdiği siyasi ve gvenlik ilişkileri, undan sonra ekonoik işirliğine daha da öne verilesiyle deva edeilir. Çin in Gneydoğu Asya lkeleriyle geliştirdiği aşarılı ekonoik işirliği örneği, Orta Asya da da uygulanailir. Aynen Gneydoğu Asya da ekonoik işirliği aracılığıyla gede siyasi, gvenlik ve etkinlik gcn kazandığı gii, enzer duru, Orta Asya da da gerçekleştirileilir. Niteki Orta Asya; Kuzeydoğu Asya ve Gneydoğu Asya ile irlikte Çin in çevresel ge politikasının kapsaı içinde yer alaktadır (Ekre, 2004: 88-95). Ekonoik işirliğine dayanan çevresel ge politikası, aynı

39 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi zaanda Çin in jeopolitik konuunu da teelden etkileyeilektedir (Ye Zicheng, 1997: 17). Yani Çin, u avantajına dayanarak ve her trl stratejik aracı kullanarak, zorlaşan jeopolitik konuunu değiştireye ve Orta Asya daki çıkarlarını koruaya ve geliştireye deva edecektir. Çin in, Orta Asya lkeleri ile 2003 ve 2007 deki Şanghay İşirliği Örgt toplantısında izalanan ve 2020 yılını kapsayan ekonoi ve ticaret işirliği anlaşası, azı uzanlar tarafından Çin in Orta Asya da dinaik etkileri (dynaic effects) yaratacak şeklinde değerlendiriliştir. (Hong Meilan 2007: ). 38 II. Aslında Çin in, genel ticaret haci ile kıyasla, Orta Asya lkeleri ile ticareti fevkalade dşktr. Buna rağen Orta Asya, sağladığı haadde ve enerji kaynaklarıyla Çin açısından vazgeçileyecek ir gedir ve jeopolitik önei vardır. Bu nedenle Orta Asya nın istikrarı ve kalkınası, Çin için öne arz etektedir. Çin, ge lkeleriyle iyi ilişkiler tesis etek ve geye yatırı yapakla Orta Asya lkelerinin ekonoik kalkınasına katkıda ulunaktadır. Neticede ekonoik araçlarla gede daha etkili olaya çalışaktadır (Swanstro, 2005: 579). Çin, geye yönelik hie yardıları, itiyazlı krediler açası ve azı ticari kolaylıklar sağlayarak ge lkelerinin ilgisini çekektedir (Zhen Y, 2007: ). Çin, artık ge lkelerinin en yk ticaret ortaklarından iri hâline geliştir yılına kadar 17 yılda karşılıklı ticaret haci 50 kat artış gösteriştir (Mao Haifeng, 17 Kası 2009). Çin, Orta Asya ya yönelik yatırılarını da artıraktadır yılında yatırı iktarı 8.6 ilyar dolar iken, 2009 yılında u raka 10 ilyar dolara ykseliştir (Gorst and Anderlini,17 Haziran 2009). Çin ile Orta Asya lkeleri arasında sözleşeli proje, işgc işirliği ve tasarı danışanlığı gii konularda işirliği artaktadır. Yalnız 2008 yılındaki rakaa göre, Çin in u faaliyetlerden sağladığı gelir 2.08 ilyar dolardır, u da Çin in aynı faaliyetlerden elde ettiği topla gelir olan 64.7 ilyar dolarla kıyasla ancak %3 teşkil etektedir (Y Shuyi, 2010: 30-37). Her şeye rağen Çin ile Orta Asya lkeleri arasındaki ekonoi-ticaret ilişkileri eskisine göre ilerleeler katetiştir. İki taraf enerji, ulaşı, telekonikasyon ve adencilik alanındaki işirliğinde hızla yol alaktadır. Çin in ekonoik ye trenine inerek kendi ekonoisini canlandıra yolunu tercih eden Orta Asya lkeleri, gvenliklerini sağlaanın yanı sıra, yk Çin pazarında enerji rnlerini sataya ve Çin den daha fazla yatırı çekeye çalışaktadırlar. Çin tarafı ise, Orta Asya lkelerinin yatırı ortaının iyileştirilesini, toplusal istikrarının sağlanasını isterken, Orta Asya da çıkarları olan diğer gçlerle karşı karşıya geleeyi isteektedir (Ling Ji, 2010: 17-22).

40 II1 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM II. ÇİN İN ORTA ASYA DAKİ JEOSTRATEJİK GÜÇLÜKLERİ

41 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ÇİN İN ORTA ASYA DAKİ JEOSTRATEJİK GÜÇLÜKLERİ 4O III. 11 Eyll sonrası Orta Asya ve Gney Asya, ABD nin öncelik verdiği jeopolitik alanlar hâline dönşştr. Bu duru, Çin in u gelerdeki çıkarlarını etkilediği gii, uyguladığı politikasını da yenileeye sevketektedir (Swanstro, 10 Octoer 2001). ABD, Orta Asya ya yerleşekle, kuzeyde Rusya yı dengeleekte, gneyde Hindistan ve Pakistan a ulaşailekte, doğuda Çin i kontrol edeilekte, atıda ise Avrupa kıtasını u geye ağlaaktadır. Böylece ABD nin kresel strateji ağı, erkez ile ge arasında ağlantı oluşturasına ikân sağlaış olacaktır (He Buquan, 2002: 43). Tacikistan da irlikleri ulunan Rusya nın, Kırgızistan da kuvvet ulundurası ve Hindistan ın Tacikistan daki Farkor da askeri gç ulundura anlaşası yapası, gedeki gç dengelerini öneli çde değiştiriştir. Orta Asya gesi, artık ABD, Rusya ve Çin in gç cadelesinin satranç tahtası oluştur (Yuan Peng, 2001: 21-22). ABD nin Orta Asya gesine giresi, Orta Asya nın istikrarını tehdit eden terör unsurunu ortadan kaldırak ve uluslararası teröriz ile cadele adına Doğu Trkistan ayrılıkçı faaliyetine karşı dare indirilesi gii fırsatları yaratakla irlikte, 1. Stratejik açıdan ABD nin, Çin i Doğu-Batı hattında kuşatasına ikân sağlaıştır; 2. ABD-Rusya arasında he cadele, he de işirliği yapa eğilii, Çin in Orta Asya daki stratejik alanını daraltaktadır; 3. Orta Asya da oluşan stratejik dengelerin değişii, genin gvenlik ortaını daha zor ve karaşık hâle sokuştur. Bu da Çin in, Asya-Pasifik gesine açıla politikasını zorlaştıraktadır; 4. ABD ve ttefik gçlerin Orta Asya daki teröre karşı gede konuşlanası Şanghay İşirliği Örgt nn işlerliğini saf dışı ıraka tehlikesini doğuruştur; 5. Gerek finans, gerekse teknik akıdan kresel gç olan ABD nin, Orta Asya enerji gzergâhları ve oru hatlarına yön veresi, Çin in he denizden he de karadan enerji teinini engelleyeilir. Yani 11 Eyll sonrası Çin, gede hedeflediği çıkarlar ağlaında fırsattan çok risklerle yz yze geliştir(y Meiei, 2003: 62). ABD nin Orta Asya ya yönelesi Çin i, illi strateji, dış politika ve enerji gvenliğinde değişiklikler yapaya zorlaıştır. Pekin in u yeni durua karşı kapsalı ve reaksiyoner ir politika oluşturası zorunlu olarak gndee geliştir.

42 çin in orta asya politikaları rapor 11 Eyll sonrası ABD, gede Pakistan dâhil 13 yeni askeri s tesis etiş ve varlığını pekiştiriştir. Kırgızistan, Afganistan ile sınırdaş değildir ve Manas Havaalanı, esafe olarak Afganistan dan çok Çin e yakındır. ABD, Tacikistan ın Afganistan a 160 k uzaklıkta olan ir havaalanını tercih eteiştir, Afganistan ile sınırdaş olayan Kazakistan ile de aynı konuda zakereler srektedir. Yani ABD nin gedeki askeri konuşlandırasının, Afganistan dan çok Çin i hedef aldığı ir gerçektir (Wang Xiaohui, 2002: 12). Çin Konist Partisi nin sesi olan Liaowang dergisinde yer alan ir akalede, ABD nin, Orta Asya da askeri s konuşlandırasının aacı inceleniştir. ABD, ge lkelerinin slerini kiralaakla irlikte Orta Asya lkeleriyle ikili askeri ortaklığını gçlendirekte, ge lkelerine ekonoik yardı ve onlarla siyasî ilişkiler kurakla Orta Asya da varlığını pekiştirektedir. Aynı zaanda gede siyasi, ekonoik ve gvenlik oluşularına yönelik etkisini artıraktadır. ABD nin Orta Asya da yrttğ politikası da, kresel politikasının ir parçası olarak şunları hedefleektedir: 1. Orta Asya nın kuzeyinde dengeleyici ir hat oluşturularak Rusya nın tekrar gçlenesini engelleek; 2. Bgenin atısında Ortadoğu ya yönelik ir kuşata alanı oluşturak; 3. Bgenin gneyinde Gney Asya yı kontrol altına alarak doğrudan Hint Okyanusu na inek; 4. Bgenin doğusunda ir köpraşı oluşturarak Çin in ykselişini durduraktır. (Gao Qiufu, 2002:57-59). 41 III. Çinli olayan uzanların da enzer görşleri vardır (Dwivedi, 2006: ). Orta Asya, ABD açısından terörizle cadele alanı olduğu gii, aynı zaanda siyasal ve ekonoik reforlar için yardı ve yatırı yapılailecek jeopolitik ir alandır (Swanstro, 2005: 580) yılında ABD nin Orta Asya politikasını Byk Orta Asya (Greater Central Asia) kavraı altında ve ABD Dışişleri Bakanlığı Orta Asya Masası ile Gney Asya Masasını irleştirerek yrteye aşlaıştır. Çinli uzanlara göre, Byk Orta Asya Projesi ile Afganistan erkezli ve Orta Asya ile Gney Asya yı tnleştireye dönk, gvenlik, deokrasi, ekonoi, ulaşı ve enerji alanlarında işirliğini gçlendireye çalışaktadır. ABD nin liderliğinde Orta Asya nın eş lkesi ile Afganistan, Hindistan, Pakistan ve Trkiye nin katılııyla yeni ir gesel yapılana oluşturularak, Çin ve Rusya nın gedeki etkisinin kırılası hedeflenektedir. ABD nin gedeki hegeonyasını gçlendiresini aaçlayan u projenin gerçekleşesinin kolay olayacağını elirten Çinli uzanlar, Afganistan ın u görevi stleneeyeceği gii, Orta Asya

43 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 42 III. lkeleri arasındaki entegrasyonun oluşturulası ve Hindistan, Pakistan ve Trkiye arasındaki işirliğinin şekillenesinin zor olduğunu tespit etektedirler. Üstelik Çin ve Rusya nın tutuu da projenin gerçekleşesi ve sonuç alınasını zorlaştıraktadır (Li Jie ve Yang Shu, 2008: 24-30). ABD nin Byk Orta Asya projesi, ABD nin Orta Asya daki çıkarlarını koruyaaz değerlendiresi yapılaktadır (Pan Guang ve Zhang Yifeng 2008: 85-90). Bazı Çinli uzanlar, Bush Hketi nin Şanghay İşirliği Örgt politikası ile farklı olarak Oaa Hketinin pragatik açıdan örgte yaklaşacağını ve işirliği yapa yolunu tercih edeceğini ileri srektedirler (Zhao Huasheng, 2010: 32-38). Neticede ABD nin Byk Orta Asya Projesi, son yıllarda olulu sonuçlar alaaıştır. ABD nin Byk Orta Asya Projesi nin stratejik hedefi daralış, gvenlik, enerji, deokrasi ve gesel entegrasyon hedeflerinden gvenlik ile enerjiyi ön plana çıkaraya ecur kalıştır (Zhu Yongiao ve Yin Shuyang, 2010: 29-36). Aslında ABD, Orta Asya da, Rusya ile Çin in gesel etkisine karşı etkin ir politika geliştireeiştir. Gney ve Orta Asya dan sorulu ABD Dışişleri Bakan yardıcısı Roert O. Blake, Mart 2011 deki Çin ziyaretinde, gede Çin ile işirliği yapılaileceği esajını verekle duruu teyit etiştir (Blake, 18 Mart, 2011; Kucera, 21 Mart, 2011). Bir ykselen gç, aşlangıçta sınırını ve toprak tnlğn kaul ettireye çalışacaktır. Daha sonra lke gvenliğini sağlaak için ir çeşit tapon ekanizası oluşturacaktır. Son olarak çıkar gelerinde hegeon gcn yarataya çalışacaktır. Pekin de u yolu takip etektedir (Hinton, 1996: 75-76). Çin, şu anda stratejisinin ikinci aşaasındadır ve çnc aşaa için ABD gçlerinin gede konuşlandırılası nedeniyle yk engellerle karşı karşıya kalıştır. Çin, son hedefine, yani uzun vadeli hedefine ulaşailek için ikinci aşaada gç ve kaynaklarını oşa sarfeteyeilir, aksi hâlde daha yolun yarısında stratejik kaynaklarının tkenesiyle ağluiyete uğrayailir. Çin in 2003 te ortaya koyduğu Barışçı Ykseliş politikası, yk gçleri rkteden çnc aşaaya zein hazırlaak için geliştiriliş olailir yılından sonra Çin in Barışçı Ykseliş politikası, koşu lkelerin ve ABD nin endişeleri ve gerekli teorik destek olayışından dolayı Barışçı Kalkına olarak kavralaştırılıştır. Rusya, öteden eri ABD nin Orta Asya da ulunasından endişelidir ve ABD gçlerinin geri çekilesini isteektedir (Shanker, 10 Eki, 2003) 11 Eyll

44 çin in orta asya politikaları rapor sonrası ABD nin önderliğinde kresel çapta teröre karşı cadelede Rusya, Orta Asya da ABD ile işirliğini tercih etiştir. Moskova nın u politik eğilii, Batı (ABD, AB, NATO) ile yakınlaşa siyasetine uygun olakla irlikte, Rusya nın, Orta Asya gesindeki terör faaliyetlerini ortadan kaldıra çıkarı ile de uyu sağlaaktadır. Batı lkeleri ile Rusya arasındaki yakınlaşa, Çin in Orta Asya ya yönelesini engellee girişii olarak değerlendirilektedir (Lu Qihuan, 2001: ). ABD ve ttefiklerinin gede konuşlanasıyla, Orta Asya nın gvenlik ekanizası da çeşitleneye aşlaıştır. ABD, ge lkeleriyle siyasi, gvenlik ve ekonoik işirliği ilişkilerinde, 11 Eyll öncesine göre öneli esafe katetiştir. Hatta Özekistan ile stratejik ortaklık ilişkisini de tesis etiştir (Kaiser, 29 Ağustos, 2002). Artık gede etkili gç, ABD ve ttefikleri oluştur. Rusya nın eskiden sahip olduğu liderliği de u denge değişii sonucunda geri planda kalıştır (Y Xuehui ve Xu Tao, Batı lkeleri ile Rusya arasındaki yakınlaşa, Çin in Orta Asya ya yönelesini engellee girişii olarak değerlendirilektedir.abd, ge lkeleriyle siyasî, gvenlik ve ekonoik işirliği ilişkilerinde, 11 Eyll öncesine göre öneli esafe katetiştir. Hatta Özekistan ile stratejik ortaklık ilişkisini de tesis etişti 2002:42). Buna rağen Moskova, Bağısız Devletler Topluluğu Gvenlik Anlaşası çerçevesinde askeri işirliğini artıraya ve enerji konusunda işirliğine hız veriştir. Rusya nın Tacikistan dışında Kırgızistan da da askeri s tesis etesi ve Kolektif Gvenlik Anlaşası nın terör ile cadele işlevini yeniden gndee getiresi ile ABD den sonra gede fiilen askeri gç ulunduran ikinci lke hâlini alıştır. Hindistan'da, Tacikistan da askeri s ulundurakla gedeki gvenlik dengesini yeniden şekilleneye zorlaaktadır. Bu gelişeler, Çinli uzanlarca Hindistan ın, Çin in Orta Asya politikasına eydan okuası olarak değerlendirilektedir (Hu Shisheng, 24 Eyll 2003). Çin in endişesine karşın Hindistan ın, Orta Asya ya ilgisi deva etektedir (Raachandran, 12 Ağustos, 2006). ABD, Rusya ve Hindistan ın gede sler tesis ettikten sonra, Çin ve Pakistan ın da u girişilere karşı çıka ihtiali ulunaktadır. Bu girişilerin sonucunda gede silah ticaretinde artış, uyuşturucuya karşı cadele, terörn tıranası ve totaliter yönetilerin gç kazanası gii gelişeler gndee geleilir. Orta Asya da çetin ir çatışanın eydana gelesi ekleneilir (Blank, 19 Aralık, 2003). Çin, u gelişeler karşısında Orta Asya lkelerinde yatırı yapak ve ortaklaşa askeri tatikat dzenleekle, tekinli ve etkili ir şekilde geye yaklaşaktadır. Bazı araştıracılar, Çin in Orta Asya lkeleriyle iyi ilişkiler geliştiresine rağen, özellikle Kazakistan ın, Çin in diploasi yoluyla Uygur ayrılıkçılarına askı yapasından ve kaçak çalışan Çinlilerin, Kazakistan ın sınır gelerindeki faaliyetlerinden rahatsızlık duyduğunu ileri srektedir. Gelecekte Çin den çok Rusya nın gede daha etkili olacağı öngörlektedir (Cutler,15 Ocak, 2004). Haluki Çin in, 43 III.

45 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Orta Asya daki etkisi giderek artakta ve Rusya nın yerini alaileceği speklasyonları yapılaktadır (Brooke, 16 Kası, 2010). Diğer yandan Irak savaşından sonra ABD, Ortadoğu daki olaylarla uğraşırken, Rusya, Orta Asya da gcn tekrar kazanaya çalışaktadır. Orta Asya lkeleri de Rusya yla yakınlaşaya özen gösterektedirler. Bunun seepleri de şu şekilde sıralanailir: 1. Orta Asya lkelerini tehdit eden el- Kaide destekli Talian hketi ortadan kalkacak; 2. ABD, geçişte verdiği destek ve yardı sözlerini tutaış, aksine deokrasi ve insan hakları konularında ge lkelerine askı yapaktadır (Ivanov, 3 Mayıs, 2003). Yani ABD Irak ile eşgul olurken, Orta Asya lkeleri ve Rusya, ABD ile olan ilişkilerini yeniden değerlendireye aşlaışlardır (Khaitov, 4 Mart 2003). 44 III. Çin-Rusya ilişkileri, Orta Asya lkelerinin çıkarlarını ilgilendirekte ve u iki gcn aralarındaki çatışalar, doğrudan u lkelere zarar vereilektedir. Bu ağlada Orta Asya lkeleri, Çin-Rus ilişkilerinin olulu yönde gelişesini isteektedir. Diğer yandan Çin-Rusya arasındaki stratejik işirliği ilişkileri konjonktrel ola özelliği taşıaktadır, yani Çin in ykselişi, ABD nin tek kutuplu konuunun zayıflaası ve çok kutuplu dnya dzeninin giderek şekillenesi sonucunda, ABD Çin-Rusya ilişkileri, Orta Asya lkelerinin çıkarlarını ilgilendirekte ve u iki gcn aralarındaki çatışalar doğrudan u lkelere zarar vereilektedir. Bu ağlada Orta Asya lkeleri, Çin-Rus ilişkilerinin olulu yönde gelişesini isteektedir. ve Batı nın askısından dolayı Çin-Rusya arasında oluşan irliktelik azalaya aşlayailir ve ikili ilişkiler, daha çok işirliği ile rekaetin ir arada olduğu ir çeşit ilişki içiine dönşeilir. Özellikle, Çin-Rusya enerji işirliği, orta vadede ikili ilişkilerin zeinini oluşturailir. Çin in ABD den sonra ikinci yk gç olası ve çok kutuplu dnya dzeninin ortaya çıkasıyla, Orta Asya gesinde ABD veya Batılı gçlere karşı oluşturulacak Çin-Rusya stratejik işirliğinin ir anlaı kalayacaktır. Bu yapısal değişiklik sonucunda ykselen Çin, kendi stratejik sınırını (zhanle ianjiang) genişleteilir. Bu da Rusya nın Uzakdoğu gesi ile stratejik enfaat gesi olan Orta Asya nın, Çin in ekonoik ve siyasi etki alanına dönşeileceği anlaına gelektedir (Ekre, 2010:64-79). ABD nin Ary War College Strategic Studies Institute kuruluşu uzanı Stephen Blank in araştırasına göre, Rusya nın ekonoik kalkınasının yavaşlaasıyla, Uzakdoğu ve Orta Asya da strateji geliştire girişilerinin Çin in gerisinde kaldığı ve Çin in politik engelleelerine uğradığını ortaya koyaktadır. Blank e göre Rusya, artık Asya daki geleneksel stratejik yk lke konuunu Çin e devredecektir (Blank, 2011:1-20). İleriye dönk gelişeler u noktaya geldiğinde Orta Asya lkeleri, Rusya ile Çin in arasından irini tercih ete ya da dış gçleri geye davet ete stratejileri izleyeilse de, Orta Asya lkelerinin, yk gçlerin arasındaki cadeleden istifade ete zeininin daha zor olası uhteeldir. Bu duruda Orta Asya lkeleri arasında ortak ir gcn oluşturulası zaruri olacaktır.

46 çin in orta asya politikaları rapor Araştıracılara göre, dışarıdan akıldığında Orta Asya ir tn gii görnse de, Orta Asya nın eş lkesi arasında çeşitli itilaflar ulunaktadır (Pannier, 25 Aralık, 2003). Orta Asya lkeleri arasındaki su kaynaklarının paylaşılası, toprak iddiaları, ticari anlaşazlıklar, göçen sorunları ve çevrenin korunasına dair proleler, terörn yarattığı gvenlik sorunlarından dolayı st örtlştr. Özellikle gede yaşanan etnik ve dinî çatışalar ve sınır anlaşazlıkları, öncelikli proleler arasında yer alaktadır. 11 Eyll sonrası ABD nin gedeki teröre karşı askeri dahâlesi ile irlikte evcut proleler de yavaş yavaş su yzne çıkaya aşlaıştır. Ortak tehditlerin sona eresi, ge lkeleri arasındaki ittifak ilişkilerini de zayıflatakta ve proleler giderek artırailecek ir trendi izleektedir. Bgedeki gç dengelerinin değişesi ve yk gçler arasındaki rekaetlerin deva etesi, zaten karışık duruu daha da elirsiz ir hâle sokaktadır (Aran, 25 Şuat, 2004; Wu Hongwei, 28 Şuat 2003). Byk gçlerin Orta Asya daki rekaetleri, aynı şekilde ge lkelerinin iç siyaseti ve toplularını da etkileektedir. Kırgızistan eski Kltr Bakanı Chinara Jakypova, 11 Eyll sonrası Kırgızistan da ç siyasal eğiliin ağırlıkta olduğunu dile getiriştir. Kırgızistan daki kau görevlileri Rusya ile yakınlaşayı, sivil örgtler ve öğrenciler Batı yı, iş adaları ise Çin i destekleektedirler (Jakypova, 1 Eyll, 2003). Kırgızistan gii Orta Asya lkeleri, çok taraflı gvenlik politikası izleeyi eniseişler, yani NATO ile Barış için Ortaklık Anlaşası, Rusya ile Kolektif Gvenlik Anlaşası ve Çin ile Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde hareket edilesine dayanan gvenlik politikasını tercih etişlerdir. 11 Eyll sonrası Kırgızistan, ABD ve ttefik gçlerin 45 III.

47 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi lkesinde konuşlanasına izin veriştir de Çin ordusu ile sınırda ortak askeri tatikat yapılıştır te Rus ordusunun Kant ta s kurasına izin veriliştir. ABD yi dengeleek için Rusya nın Kırgızistan da askerî s kurduğunu ileri sren IISS kuruluşu uzanı John Chipa, Kırgızistan eski Cuhuraşkanı Askar Akayev in, Kırgızistan ı ABD, Rusya ve Çin gii ç gc dengeleyen ir unsur olarak görek istediğini elirtiştir. (Chipa, 25 Eki, 2003). Son derece savunasız olan Orta Asya lkeleri, u tr denge oyunlarından kârlı çıkailecekleri gii, dengelerin ozulası ile zarar da göreileceklerdir. Orta Asya gesinin gvenlik sorunlarının giderek öne kazanası, ge lkelerini savuna harcaalarını artıraya ve silah satın alaya sevketektedir (Blank, 24 Ağustos, 2002). 46 III. Orta Asya gesi ile tarihsel ve kltrel ağları olan Trkiye, İran ve Hindistan gii gesel oyuncular, Çin in gesel çıkarlarıyla ters dşeilirler. Örneğin Çin, Orta Asya enerji rnlerini doğuya doğru götrrken, Trkiye, atıya doğru yönlendirilesini isteektedir (Ekre, 2005: ). İran ın da Tacikistan ve Afganistan ile ilgilenesi ve Şanghay İşirliği Örgt ne ye ola girişilerinin jeopolitik aaçları olduğu şphesizdir. Bununla irlikte Batı nın askısı altında olan İran ın sorunlarının örgte entegre olası, Çin in uluslararası ortadaki anevra kailiyetini etkileektedir (Ekre, 24 Mayıs 2005). Japonya ve Kore gii geye uzak esafede olan lkelerin de Orta Asya zerinde çıkarları vardır. Çin tarafı, Doğu Asya da gvenlik ve siyasî rekaet gereği Japonya nın Orta Asya daki girişilerine deva edeceği kanaatindedir (Ekre, 2004: 8-19). Avrupa Birliği nin Haziran 2007 de ortaya koyduğu Orta Asya stratejik siyasi elgesi (Regional Strategy Paper for Central Asia, ), Çin tarafının dikkatini çekiştir. (Shao Yqun 2008: 59-72). Avrupa Birliği nin de Orta Asya da çıkarları ulunakta (Li Lifan 2008:47-53) ve stratejik hedefi ise Orta Asya lkeleri ile Ortaklık İlişkileri çerçevesinde dostça işirliği yrtek ve her trl destek sağlaakla, AB standartlarına dönş gerçekleştiredir (Zhang Ning 2008: 21-27). Avrupa Birliği siyasi, ekonoik, gvenlik ve kltrel alanlarında Orta Asya lkeleri ile kapsalı işirliği yapaktadır. Sınır gvenliği, enerji oru hatları ve Avrasya Ulaştıra Koridoru inşası, söz konusu işirliğinin öneli adılarıdır (Zhang Yinghong 2010: 90-94). Bazı Çin uzanları, Orta Asya daki yk gçler arasındaki rekaet ve işirliğini yeni yk oyuna enzetekte ve Çin in Orta Asya politikasında zorluklar yaşadığını ortaya koyarak, u gçlere karşı dzeyli denge politikasıyla irlikte, daha çok ge lkeleriyle sıkı ilişkiler oluşturakla aşarılı olunaileceğini ileri srektedirler (Zhang Yingjiao ve Sun Qijun 2010: ). Btn u gelişeler, Pekin in Orta Asya lkeleriyle olan ilişkilerini etkilediği gii, gedeki çıkarlarını da engelleektedir. Barış ve istikrar sağlanaayan ir Orta Asya da, Çin in sınır gvenliği, enerji gvenliği ve siyasî çıkarlarını koruası gçtr. Üstelik Orta Asya lkelerinde ABD ve Rusya ya karşı olduğu gii, Çin e de ir dost değil, ir

48 çin in orta asya politikaları rapor tehdit unsuru yani ir dşan olarak akılaktadır (Blua,17 Haziran, 2003). Birden fazla yk gcn ulunduğu Orta Asya da, çıkarlarını srdreilek için Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde cadelesine deva eden Pekin, geyi kazanaya ve rakip gçlere karşı stratejik oyunlar oynaa ecuriyetindedir. Şanghay İşirliği Örgt nn eski versiyonu olan Şanghay Beşlisi ile Çin in kuzeyatı sınır gvenliğinin sağlanası ve ye lkeler arasında gven artırıcı önleler alınası hedeflenişti. Şanghay İşirliği Örgt, aynı zaanda ABD nin tehdidine ve Rusya ile Çin in etnik ve dinî prolelere karşı oluşturulan, savuna özelliği olan ir örgttr (Shi Zizhong, 2002: 157) ve Orta Asya gesinde Çin- Rusya Stratejik İşirliği Ortaklık İlişkisi nin sout ir rndr. ABD nin iştirak etediği ve gçl ir ABD etkisinin oladığı nadir oluşulardan iridir. Doğal olarak ABD, ge dışına itileye çalışılaktadır. Örgt, çok taraflı işirliği özelliğini taşıyorsa da, aslında Çin ve Rusya tarafından yönlendirilektedir (Huang Hongxiao, 2002: 41). Şanghay İşirliği Örgt, Haziran 2001 de Özekistan ın katılasıyla genişleeye aşlaıştır. Hatta ilerde Pakistan, İran ve Trkiye gii lkelerin iştirak etesiyle örgtn Akdeniz e uzanaile ve Şanghay İşirliği Örgt, aynı zaanda ABD nin tehdidine ve Rusya ile Çin in etnik ve dinî prolelere karşı oluşturulan, savuna özelliği olan ir örgttr ve Orta Asya gesinde Çin-Rusya Stratejik İşirliği Ortaklık İlişkisi nin sout ir rndr. Batı cephesiyle yz yze geleile ihtiali vardır (Sisci, 23 Haziran, 2001). Bgede en çok Hindistan ve Pakistan, u örgte ye olaya çalışıştı (Chen Chun, 7 Haziran 2003; Fang Yanliang ve Ding Zi, 13 Haziran 2002). Haziran 2002 de Saint Petersurg ta dzenlenen Şanghay İşirliği Örgt nn liderler toplantısı sırasında Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarayev, örgtn işirliği yapak isteyen her lkeye açık olduğunu elirtişti. Haluki undan önce 7 Ocak 2002 de örgtn Pekin de dzenlenen Dışişleri Bakanları toplantısı sonrası, Çin Dışişleri Bakanlığı sözcs Sun Yxi, örgtn şu andaki görevinin kurusallaşa olduğunu ve ye kaul ete eselesinin gndede oladığını eyan etişti (Sun Yxi, 9 Ocak 2002). Çin tarafının ye kaul ete eselesinde tereddtleri olası anidardır. Çinlilere göre, gelecekte Hindistan ve Pakistan örgte ye olduğu takdirde, iki dşan arasındaki sorunlar da örgte alediliş olacaktır. Bu duru, örgtn işlevsiz kalasına veya parçalanasına yol açailir. Hindistan in örgte giresi, Truva Atı isali ABD nin çıkarına hizet edeilir. Trkiye nin örgte giresi de aynı durua yol açailir (Yan Cishan, 18 Haziran 2001). Bazı Çinli araştıracılar, Şanghay İşirliği Örgt nn genişleesinin, örgtn evcut gç dengelerinde değişikliklere yol açacağını ileri srektedirler (Gao Zhun, 2001: ). 11 Eyll sonrası ge lkelerinin, ABD nin terörle cadele çağrısına gösterdiği reaksiyon, unun ir örneğidir. Çin, örgtn 47 III.

49 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ye kaul ete işlelerini kısa vadede rafa kaldırailir. Ancak u karar, örgtn teel ilkesi olan dışa açık ir teşkilat özelliğine aykırıdır. 48 III. Neticede Şanghay İşirliği Örgt, 2004 teki Taşkent Zirvesi nde Moğolistan ve 2005 te Astana Zirvesi nde Pakistan, Hindistan ve İran ın gözleci yeliğini kaul etişti. Örgtn ge ile koşu olan lkeleri kaul ettiği iddia edildiyse de, Orta Asya ya koşu olayan Moğolistan gözleciliğe kaul edilirken, Trkiye nin dışlandığı görlektedir yılının aşında Trkiye ve İran, aynı anda Şanghay İşirliği Örgt ne ye olak için aşvuruştu. Başakan Recep Tayip Erdoğan, Moskova da Rusya lideri Vladiir Putin e ve dönein Dışişleri Bakanı Adullah Gl, Pekin de Çinli yetkililere Trkiye nin u isteğini iletişti. Haziran 2005 teki Şanghay İşirliği Örgt Zirvesi nde İran ın gözleci stats kaul ediliş, Trkiye için ise aşvuru yapıladığı gerekçesiyle yeliğinin gndee gelediği elirtilişti (Ekre, 21 Eyll 2006). Ayrıca örgt, 2009 yılında diyalog lkesi olarak Sri Lanka ve Belarus u kaul etiş ve Afganistan ile irlikte ç diyalog lkesini kazanıştı. Aslen Örgtn kurulduğu 2001 yılında ve 2004 yılındaki zirvelerde yeni yelerin kaul ile ilgili azı ifadelere yer veriliş2010 daki liderler zirvesinde yeni ye kaulne karar alınıştı. Fakat örgtn genişleesiyle irlikte, kalaalık yapısı ve azı jeopolitik proleler (Keşir sorunu, İran nkleer sorunu v.s.) Şanghay İşirliği Örgt nn işlevsel kailiyetini zayıflattığı gii, Çin in örgtteki etkisini de azaltailir. Şanghay İşirliği Örgt ye lkelerinin, ABD nin Orta Asya da terörize karşı savaşında ona destek vereleri ve Orta Asya nın azı lkelerinin ABD ve ttefiklerine s kiralaaları, ABD nin u gedeki etkinliğini artırıştır. Bazı araştıracılara göre, 11 Eyll sonrası Şanghay İşirliği Örgt nn gedeki fonksiyonu zayıflaıştır (Baks-

50 çin in orta asya politikaları rapor hi, 2002: ). Üstelik ABD, geye yönelik ekonoik yardı, enerji işirliği, terörize karşı ortak cadele, askeri işirliği ve ge lkelerinin Rus etkisinden kurtulası gii konularda Çin den daha stn hâle geliştir (Y Meiei, 2003: 67). CSIS Pacific Foru un Başkanı Ralph A. Cossa, Şanghay İşirliği Örgt nn kuruluşunun çnc ir devlete karşı oladığını eyan etse de, örgtte Aerika karşıtı duygunun gnden gne artakta olduğunu, ancak Rusya lideri Putin in ABD dahil ilgili diğer lkelerin de örgte ye olaileceğini elirtesi ile u tr duyguların sona ereceğini ileri srştr (Cossa, 30 Teuz, 2002). CSIS araştıracısı Matthew Oresan, Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde Rusya, Çin ve Orta Asya lkeleri arasındaki işirliğinin doğal olarak ABD nin gedeki çıkarına zarar vereceğini, lakin u ç aktörn ciddi ir şekilde ortaklaşa ABD ye karşı çıkacağına inanıladığını ileri srektedir (Oresan, 24 Mayıs, 2003). Bu gelişeler karşısında Çin uzanları, Şanghay İşirliği Örgt nn kolektif ir gvenlik teşkilatı değil, İşirlikçi Gvenlik (Cooperative Security) teşkilatı hâline getirilesini önerektedir (Zhang Yajun, 2001: 36). Bu şekilde kendi enerji ve sınır gvenliği sağlanacaktır. Dış gçlerin gedeki etkileri, Rusya ve ge lkelerinin Çin in çıkarlarıyla ters dşesi ve Çin in geye yönelik ekonoik politikalar uygulaasına engeller ulunası, gede elirsiz ir durua yol açakta ve Çin in gede daha etkili olasını engelleektedir (Zhang Yajun, 2001: 47-52). Pekin in inisiyatifinde olan Şanghay İşirliği Örgt nn, Rusya nın geye yönelik uyguladığı Bağısız Devletler Topluluğu Gvenlik Anlaşası ve Kolektif Gvenlik Anlaşası yapılanaları, yk çde ir prole doğuraıştır. NATO nun Barış için Ortaklık prograı ve ABD askeri gcnn Orta Asya da konuşlandırılası da aynı fonksiyonu icra etektedir. Bu paraetreler göz önnde ulundurulduğunda Şanghay İşirliği Örgt, gelecekte ya gedeki işlevini kayedecek, ya da irçok aktörle işirliğine gidecektir. Bge gvenliği, sınır gvenliği ve enerji gvenliğinden vazgeçesi zor olan ve ayrılıkçı Uygurların yarattığı toprak kayı tehlikesinden endişe duyan Çin hketi, örgt gesel serest ticaret alanına dönştrerek, gedeki çıkarlarını koruyacağını dşnektedir. Çin Sosyal Bililer Akadeisi Etnik Araştıraları Enstits araştıracısı Cao Xin, aynı ulusun irden fazla lkede yaşaa yani çok ulusluluk (transnationality) olgu- 49 III.

51 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 5O III. sunu, irçok uluslararası siyasi sorunları tetikleyen ir esele olarak ifade etektedir. Çok ulusluluk, ir lkenin egeenliğini ve toprak tnlğn tehdit eden, devlete ağlılığını azaltan ve jeopolitik sorunlar eydana getireilen istikrarsızlık unsurudur (Cao Xin, 8 Eki 2003). Orta Asya gesi, 19. yzyılda Rusya ve Çin tarafından paylaşıladan önce söz konusu gede ulunan Trk toplulukları, karışık ir hâlde yaşaaktaydı. Bge halkının etnik, tarih, din, kltr, felsefi dşnce ve psikolojik davranışları ortaktı ve u özellikleri de ugn yk çde deva etektedir. Uygurların Orta Asya nın eş lkesinde yaşaası gii, Doğu Trkistan da da Kazaklar, Kırgızlar, Tacikler, Özekler, Tatarlar hatta Moğollar ve Ruslar yaşaaktadır. Doğu Trkistan ayrılıkçı faaliyeti doğal olarak Çin in egeenliğini ve toprak tnlğn tehdit etekle irlikte, jeopolitik proleler de eydana getirektedir. Aynı prole, Çin in Orta Asya da uyguladığı gesel politikasını zayıflattığı gii, azı gç erkezleri için de stratejik koz yarataktadır. Pekin, Doğu Trkistan sorununun, önce Şanghay İşirliği Örgt zeininde Üç Gce Karşı Mcadele adında, 11 Eyll sonrası ise uluslararası terörize karşı cadele çerçevesinde stesinden geleye çalışaktadır. Orta Asya gesinde jeopolitik dengelerin değişesiyle, siyasal ve ekonoik alanlarda yeniden yapılana sonucunda, yani genin deokratikleştiği ve terörn ir çde ortadan kaldırıldığı ir ortada, Doğu Trkistan sorununun çözlesinin daha da zorlaşası uhteeldir. Şayet Doğu Trkistan ayrılıkçı faaliyetleri, Çin in askısıyla taaen yok edilirse, Doğu Trkistan sorunundan dolayı Çin in, Orta Asya lkelerine olan ihtiyacı da azalailir ve Orta Asya lkeleri zerindeki Çin etkisi artık Doğu Trkistan sorununun teşkil ettiği engel oladan yakın teas (yakın tehdit) şekline dönşeilir. Yani Doğu Trkistan, Çin in Orta Asya lkeleri zerinde etki yarata konusunda ir duvar rol oynaaktadır. Doğu Trkistan sorunu çözleden, akraaları olan Orta Asya lkelerinin öyle ir duruda Çin ile ne derecede işirliği yapaileceği şphelidir. Uluslararası çapta yk oyuncuların Orta Asya enerji kaynaklarını kontrol altına ala cadelesiyle irlikte enerji oru hatlarının hangi yönden geçirileceği de stratejik ir sorun olarak ortaya çıkaktadır. Orta Asya dan Rusya ya gidecek hat, Çeçenistan ayrılıkçı hareketleri, Trkiye hattı, Azeraycan ve Grcistan arasındaki etnik sorunlar, Çin hattı, Doğu Trkistan ayrılıkçı sorunlar ve İran hattı ise, Krt ve Azeri etnik sorunlarının yaşandığı gelerden geçektedir. Etnik ve dinî sorunların yk gçler tarafından tahrik edilesiyle oru hatlarının yönlerini elirlee cadeleleri deva

52 çin in orta asya politikaları rapor etektedir. Btn u gelişeler, Orta Asya gesinin istikrarını daha da elirsiz hâle getiriştir. Çin Sosyal Bililer Akadeisi Dnya Ekonoisi ve Uluslararası Siyaset Enstits uzanları, Ortadoğu da dengelerin değişii sonrası, Çin in petrol stratejisini analiz etiştir. Uzanlara göre, Çin in petrol gvenliği oldukça zor durudadır. 1. Çin petrolnn rezervi ve retii nispeden azdır; 2. Petrol talei hızla artaktadır; 3. Petrolde dışa ağılılık giderek artaktadır; 4. Petrol taşıa ve stoklaa kapasitesi zayıftır; 5. Rusya ve Kazakistan dan petrol ithal ete, zaan zaan engellerle karşı karşıya kalaktadır; 6. Ortadoğu gesine ağılılık konusu giderek öne kazanaktadır; 7. Çin ekonoisinin yesiyle irlikte gelecekte petrole olan ihtiyaç da kaçınılaz ir noktaya gelecektir (Wu Guangyi, 12 Şuat 2004.) Kısa vadede ABD ile Çin in Orta Asya daki çıkarları aynıdır. Her ikisi gedeki teröre karşı cadele etektedir. Uzun vadedeki gelişelerle, iki lkenin çıkar çatışası yaşaası ihtiali evcuttur. ABD, ge lkelerinde deokrasiyi teşvike gayret gösterirken, Çin, Doğu Trkistanlı ayrılıkçılara karşı koyak için ge lkelerinin otokratik yönetilerine ihtiyaç duyaktadır. Çin in, Doğu Trkistan ayrılıkçılarına karşı Orta Asya lkelerine yönelik talepleri (ya da askıları) deva ettiği srece, ge lkeleriyle ilişkilerindeki gerginlik duruu sreklilik arz edeilir. Bu nedenle, gelecekte Orta Asya lkelerinde yöneti değişiklikleri eydana geldiğinde, ABD ve Çin in Orta Asya politikası da undan etkileneilir (Blaxall, Ocak 2004). Araştıracılar, ABD ile Rusya nın, Çin in Orta Asya lkeleriyle geliştirdiği çeşitli dzeydeki ilişkilerden rahatsızlık duydukları için Çin i engelleeye çalışaileceklerini (Hao Wenzheng, 6 Kası 2003) ve undan dolayı Çin in Orta Asya daki etkisinin sınırlı olacağını ileri srektedirler (Charlick-Paleya and Sokolsky 1999: 35-39). Ayrıca Çin in, son yıllarda geliştirdiği uyulu toplu ve uyulu dnya kavralarının Orta Asya da da uygulanasını önerektedirler (Zhao Changqing 2008: 47-49). Fakat Orta Asya nın evcut duruu ve uluslararası konjonktrde u tr söylelerin gerçeğe dönştrlesi oldukça zordur. Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarayev, Orta Asya gesindeki ortak enfaatleri koruak ve ortak sorunlara çöz getirek için Şuat 2005 yılında Orta Asya Devletleri Birliği projesini koşu lkelere önerişti. Nazarayev, 5 Eki 2007 de Tacikistan ın aşkenti Duşane de dzenlenen Bağısız Devletler Topluluğu 51 III.

53 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 52 III. (BDT) Devlet Başkanları toplantısı sırasında ve 14 Nisan 2008 yılında Kırgız Cuhuraşkanı Kuranek Bakiyev in Kazakistan ziyaretinde u projesini tekrarlaıştı. Kazakistan lideri Nazarayev in u girişii veya enzer gesel entegrasyonların, Çin in Orta Asya daki çıkarlarını etkileyeileceği gii, ge zerindeki etkisini zayıflatailir. Bu çerçevede azı Çinli uzanların araştırasına göre, yk gçlerin etkisinden kurtulak için Orta Asya lkelerinin srdreye çalıştığı entegrasyon sreci aşarılı olduğu takdirde, tn Avrasya ya olan etkisi oldukça yk olacaktır (Hu Jian 1999: 58-59). Çin uzanları, daha çok Şanghay İşirliği Örgt nyesinde enzer entegrasyonun oluşturulasını (Zhao Jinping 15 Eyll 2005) veya genin Çin ekonoisiyle entegrasyonun sağlanası ile Orta Asya devletlerinin daha kârlı çıkacağını ileri srektedirler (Tang Shiping 2003:130). Çin in Orta Asya uzanı Xing Guangcheng, yılları oyunca Orta Asya daki entegrasyon srecinin aşarısız oluğunu tespit etektedir (Xing Guangcheng 2009: 3). Bazıları, söz konusu entegrasyonun devaının zayıf olduğunu ileri srerken (Chen Jushan 1996:60-62), azıları ise entegre srecinin derinliği ile genişliğinin yetersiz olduğunu tespit etektedir (Wang Zhiyuan 2010:50-57). Bazı Çin uzanları, Orta Asya Devletleri Birliği kurulduğu takdirde, Şanghay İşirliği Örgt zerinde askı oluşacağını ileri srektedirler (Zhang Ning, 2008: 66-72). Bu duruda; 1. Orta Asya lkeleri, anghay İşirliği Örgt zeinindeki pazarlık gçlerini artırailirler. Bu duru, ge lkelerinin oluşturduğu ortak duruşu, hatta Rusya ile irlikte Çin in ge lkeleri arasındaki ikili ve çok taraflı işirliğini zayıflatailir; 2. Bge lkeleri, Orta Asya nın istikrar ve gvenliğinin sağlanasını ahane ederek gesel ir askeri gc oluşturakla, Çin in de Batı gelerine asker konuşlandıra planını etkileyeilir; 3. Orta Asya lkelerinin ekonoik gelişe seviyesi, Xinjiang daki (Doğu Trkistan) Kazaklar dan daha ileri gittiğinde, Çin sınırı içindeki Kazaklar elki Kazakistan a katıla talepleri ile karşı karşıya kalailirler ve Kazakistan, u katılıla daha fazla su kaynaklarına sahip olailir. Orta Asya da ir irliğin oluşturulailesinin Çin için azı olulu sonuçları olailir: Orta Asya pazarının ortaı iyileşeilir; pazarın kapasitesi daha da yyeilir; Orta Asya lkeleri Çin ile ekonoik işirliğini gçlendireilir; Orta Asya halkının refah dzeyinin artasıyla ç gcn kaynağı kurutulailir ve Çin in atı gelerine dönk gvenlik askısı azaltılailir. (Zhang Ning, 2008: 26).

54 IV ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM ÇİN İN ORTA ASYA DAKİ JEOPOLİTİK AVANTAJLARI

55 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ÇİN İN ORTA ASYA DAKİ JEOPOLİTİK AVANTAJLARI 54 IV. Doğu Trkistan gesi ve halkı, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile sınırdaş ve akraa topluluklardır. Sınırdaş olayan Özekistan ve Trkenistan ın da etnik, dinî, kltrel, dil ve yaşa tarzı akıından Doğu Trkistanlılarla yakından ağı ulunaktadır. Tarihte, Çin de kurulan hkranlıklar, Hunların zayıflaasıyla Han Slâlesi, Gök Trklerin zayıflaasıyla Tang Slâlesi, Kuilay ın Yan Slâlesi ve Mançur İparatorluğu, dört defa Orta Asya yı hakiiyetleri altına alıştı. Ruslar ise ta anlaıyla 19. yzyılın son dönelerinde ir defa Orta Asya yı yönetii altına alıştı. Tarihte, Orta Asya gesi, Çin için Batı ya giden yol gzergâhı ve gedeki gçlerle (Trkler, Moğollar, Part ve Sasanîler) cadelede tapon gesi idi. Çin in gedeki gçlerle yaşadığı savaş ve çatışalar ise, İpek Yolu nun hâkiiyetini ele geçire cadelesiydi. Niteki adı geçen dört dönede Çin, Doğu Asya ile Orta Asya yı kendisinin oluşturduğu yeryz dzeni (Chinese World 0rder) ve haraç sistei (triutary syste) ile ağlaaya çalışış (Kaneko, 2008: ) ve Asya nın en yk devleti olarak tanınıştı. Çin, Orta Asya ya yönelik tarihsel tecrelere sahiptir. Üstelik Doğu Trkistan ın coğrafi, tarihsel ve kltrel ağlarından istifade etekle, Orta Asya da stratejik derinlik sağlaa ikânı da ulailektedir (Ekre, Eki 2007). Aynı zaanda Çin-Orta Asya ulaşıındaki (deir yolu ve kara yolu) nispi avantajını daha da etkin hâline getirek için Çin in kararlılığı aşikârdır (Bi Yanru ve Qin Fanging, 2008: ). Çin in ulaşı projesi, Orta Asya dan İran a ve Trkiye ye doğru ilerleektedir. ABD nin Orta Asya uzanı Frederick Starr a göre Çin, Kırgızistan, Kazakistan ve Tacikistan arasında inşa ettiği karayolu ulaşı ağı ile irlikte, Kazakistan ile iki lke arasında inşa edilen deiryolu taşıacılığı inşaatı ve petrol, doğal gaz oru hatlarının döşenesi ile Orta Asya lkelerini oluşturduğu ulaştıra ağına dâhil etiştir (Y Zhou, 3 Ocak 2011). Jeopolitik olarak Çin, Orta Asya da öneli konua sahiptir. Orta Asya gesinin yk koşusu olan Çin, genin irinci oyuncuları (ABD, Rusya) ile ikinci oyuncuları (Trkiye, Pakistan, İran, Hindistan) arasında ir denge unsuru olarak işlevini icra edeilektedir. Bununla irlikte Çin in, u oyuncularla işirliği yapaildiği gii irden çok gçle irlikte aşka gç veya gçlere karşı ittifak yapaile ikânı da evcuttur. Örneğin Çin, terörize karşı cadelede ABD, Rusya ve ge lkeleriyle aynı enfaati paylaşaktadır. ABD nin hegeon ve Bush hketinin tek taraflı politikasına karşı Rusya ile aynı tutuu sergileektedir. Batılıların deokratikleşe askısı karşısında Çin, Rusya ve ge lkeleri ir çde ortak görşlere sahiptir. Bge lkeleri açısından 11 Eyll sonrası eydana gelen konjonktrel gelişiler, aynı zaanda Orta Asya lkeleri, yk gçlerin oluşturduğu yeni dengeler arasında çıkarlarını sağlaak için stratejik anevra yapailen ir ortaa da kavuşuştur. Bu gçlerden iri ise jeostratejik konuda olan Çin dir. Çin, ir tehdit unsuru değil, genin istikrarını sağlayan ir lke olarak kendini tanıtaktadır. Çin, Orta Asya lkelerinin Çin tehdidinden

56 çin in orta asya politikaları rapor ve ekonoik işirliği ile ticaret dengelerinin Çin lehine gelişesinden duydukları endişe ve kaygılarını gidereye çalışaktadır (Zhao Changqing, Eyll 1996). Orta Asya lkelerinin siyasi, gvenlik ve ekonoi alanlarında çok taraflı, ancak iririni dengelee politikası izleesi, Çin in de ir denge unsuru olarak öneini artıraktadır. Bu ağlada Çin, diğer kresel ve gesel gçlere kıyasla Orta Asya da avantajlıdır. Orta Asya nın jeopolitik önei ve enerji kaynaklarına sahip olası, yk gçleri geye çekekte ve aralarındaki rekaet de açık ve gizli ir şekilde deva etekle, elirsizlik duruu yarataktadır (Blank,19 Aralık, 2003). Bununla irlikte, gede dinî ve etnik çatışaları giderek artaktadır. Bge lkeleri istikrara ve ekonoik yardıa ihtiyaç duyaktadır. Orta Asya liderlerinin, lkelerinin kalkına ve istikrarını sağlayailek için finansan, pazar ve teknolojiye sahip Batı lkelerine yönelesi gerekektedir. Orta Asya lkeleriyse ir yandan Batı nın ekonoik desteğini alırken, diğer yandan Batı nın deokratikleşe taleplerini yerine getire gii ikileli zorluklar içinde kalaktadırlar. Orta Asya liderleri, Batılıların taleplerinin, hâkiiyetlerini sarsaileceğini ve yeni toplusal istikrarsızlıklar yarataileceğini dşnektedirler. Bu duruda Orta Asya liderleri, kısen Batı desteğini alakla irlikte jeopolitik gç olan Rusya ve Çin in desteğini tercih etektedirler (Blua, 19 Aralık, 2003). Çin ise, u desteği vereilecek öneli ir lke olarak yerini alış ve gede kendine içilen rol de stleniş durudadır. Ayrıca Çin, Orta Asya da cereyan eden, geleneksel olayan gvenlik işirliğinde öneli ir aktör olarak sayılaktadır (Oidvarnia, 2003: ). Çin Çağdaş Uluslararası İlişkiler Enstits araştıracısı Xu Tao, Çin in Orta Asya daki roln söyle değerlendirektedir: 55 IV. 1. Ortak gvenlik konusunda Çin, sorulu ir koşu lkedir; 2. Çin in ekonoik işirliği alanındaki yapıcı rol giderek ortaya çıkaktadır; 3. Çin, adil ir yeni dnya dzenini teşvik eden lkedir (Xu Tao, Mayıs 2004). Çin, aynı zaanda dnyanın en yk pazarına sahiptir ve yk gçlerin ve Orta Asya lkelerinin iştahını kaartaktadır. Özellikle Çin in ekonoik kalkına odeli, Orta Asya lkeleri için ir örnek teşkil etektedir. Orta Asya liderleri u kalkına odelini tercih ettiğinde Çin, gedeki etkisini daha da artırailecektir. Çin ve Orta Asya lkeleri arasında yapılan sınır gvenliği anlaşası, Şanghay İşirliği Örgt gven artırıcı önleler çerçevesinde ir çde aşarılı oluştur (Zhang Yajun, 2001: 38-39). Bu da Çin in gedeki ve uluslararasındaki etkinliğini artıraktadır. Yani u girişi, doğal olarak ge lkelerinde evcut olan Çin tehdidi algılaasını giderekte, gesel ve kresel gçlerin gedeki etkisini kırailekte, hatta Tayvan ın uluslararasındaki siyasal alanını daraltailektedir. Bge gvenliği,

57 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi özellikle teröre karşı işirliği konusunda Şanghay İşirliği Örgt ye lkeleri ortak görşe sahiptirler. Bu çerçevede askeri tatikatlar öneli ir yer tutaktadır (McDerott,5 Eyll, 2003). ABD, gede askeri gç konuşlandırası dışında Orta Asya için ir gvenlik ekanizası oluşturaaıştır. Bgedeki oşluk, Çin in inisiyatifinde olan Şanghay İşirliği Örgt ve Rusya inisiyatifinde olan Kolektif Gvenlik Anlaşası çerçevesinde doldurulacaktır. US Ary War College Orta Asya uzanı Elizaeth Wishnick in tespitine göre, 11 Eyll olayları sonrası ABD nin Orta Asya ya giresi, Çin i derinden etkileiştir (Y Zhou, 3 Ocak 2011). ABD nin Çin sınırına kadar yaklaşası ve Orta Asya ile Gney Asya lkeleriyle oluşturduğu yeni ilişkiler, doğal olarak Çin in gedeki çıkarlarını ve etkinliğini nispeten kırış olacaktır. Aerikalı uzanlara göre u gelişeler olusuz neticeler getireekle irlikte ABD nin Çin ile, 56 IV. 1. İslâ dnyasında işirliği; 2. Terörle cadelede işirliği; 3. Teröriz ile uluslararası uyuşturucu kaçakçılığı konusunda ilişkileri; 4. Kitle iha silahlarının yayılası gii konularda ikili ilişkilerinin zeinini hazırlaıştır (Solean, 12 Aralık, 2001). Yani 11 Eyll ve Ep-3 casus uçak kriziyle (1 Nisan 2001) gerginleşen ABD-Çin ilişkilerinde, teröre karşı işirliği yapanın zeini oluşturuluştur (Lapton, 28 Eki, 2002). ABD nin Çin i çevrelee politikası da u nedenle erteleniş ve Çin e ekonoik kalkına için fırsat ve zaan kazandırıştır. Çin Sosyal Bililer Akadeisi Doğu Avrupa ve Orta Asya Araştıraları Enstits uzanı Wu Hongwei, Orta Asya nın geleceğini değerlendirirken, Orta Asya liderlerinin otoritelerinin deva edeceğini, teröre karşı cadelenin ir sreliğine öneli yer tutacağını ve ABD ordusunun uzun vadede gede kalacağını ileri srektedir (Wu Hongwei, 13 Şuat 2003). Çinli uzanlar, ABD nin Orta Asya da gç ulundurasına rağen, ABD-Orta Asya lkeleri arasındaki siyasal ilişkilerin farklı değerler zerine inşa edildiği için çatışacağını ve coğrafi akıdan ABD nin geden uzak kalacağını ve Rusya ve Çin gii jeopolitik avantajı oladığı için gedeki etkisini ancak sınırlı ve elli alanlarda srdreileceğini ileri srektedirler. Aynı şekilde Orta Asya lkelerinin ABD ye fazla yakınlaşadığı gii, Rusya ve Çin e karşı da dengeli politika izleyeceğini, yani yk lkeler arasında oluşan denge ortaında siyasî, ekonoik ve gvenlik konularında çıkar sağlaaya çalıştıklarını iddia etektedirler(wu Hongwei, 13 Şuat 2003). ABD deki Institute for Foreign Policy Analysis kuruluşunun Orta Asya stratejisi ile ilgili ir raporunda ABD nin Orta Asya politikası ele alınarak, Orta Asya nın gvenlik

58 çin in orta asya politikaları rapor sorununun giderek kötye gittiği elirtiliştir. Rapora göre Orta Asya lkeleri, ABD nin gedeki çıkarlarını aşındıraktadır. Bu nedenle Özekistan a yönelik refor sreci hızlandırılalı, toplusal askı artırılalı ve öylelikle Orta Asya istikrarı inşa edileli gii önerilerde ulunuluştur. Bunu aşarailek için Rusya, Çin, hatta Hindistan dan aktif roller stlenelerinin istenesinin gerektiği ileri srlektedir (Davis and Sweeney, 2004:viii, 4.). European Ri Policy and Investent Council editör Ti Potier ise, ABD nin Orta Asya politikasının, gesel gçlerin çıkarlarını dikkate alak, saırlı olak ve verdiği yardı sözlerini tutakla aşarılaileceğini dile getirektedir (Potier, 4 Aralık, 2002). Bazı uzanlar, ABD nin terörle cadele için Orta Asya da askeri gç ulundurasının, ge lkelerinin yönetilerine askı oluşturduğunu, uzun vadede Rusya ve Çin dâhil gede Aerika karşıtı gcn oluşturulacağını ve u duruun Orta Asya da gvenliği zedeleekle irlikte ABD nin gedeki çıkarlarını da zarara uğratacağını ileri srerek, gede çok taraflı stratejinin izlenesini ve Orta Asya lkelerinde refor yapılasını önerektedirler (Wishnick, Eki 2002). ABD uzanları, Orta Asya da ekonoik ve siyasal refor yapılasıyla ge gvenliğini ve ABD nin gedeki çıkarlarını sağlayaileceğine inanaktadırlar (Pascoe, 30 Ağustos, 2002). The Heritage Foundation kuruluşu uzanı Ariel Cohen, Orta Asya gesinde ekonoik kalkına, siyasi ilişkiler, askeri işirliği, çevre korua, eğiti ikânları yarata ve hukuk devleti yapısının inşa edilesiyle gede aşarılı olunacağı kanısındadır (Cohen,13 Kası, 2002). Eurasia Foundation aşkanı ve Foreign Policy dergisi editör Charles Willia Maynes, ABD nin Orta Asya da daha ileri girişilerde ulunasının ters tepki yarataileceğini ileri srektedir. Özellikle Çin, ABD nin kendisini Doğu-Batı yönnde kuşatasından endişelidir. Araştıracıya göre, Tayvan Boğazı ndaki gerginliğin aniden ykselesi hâlinde Çin, ABD nin Orta Asya daki varlığından daha fazla kuşku duyailecektir, u da Orta Asya da istikrara zarar verecektir (Maynes, 2003: ). 57 IV. 11 Eyll sonrası Orta Asya da dengelerin değişii ve kresel oyuncu ABD nin de gede yer alasıyla irlikte Çin, Rusya dışında ABD ile de siyasi ve gvenlik alanlarında elli çde işirliği yapak zorundadır. Özellikle Orta Asya daki teröriz tehdidinin, kresel ve gesel gçlerin ortak çaalarıyla elli ir dzeye dşesi veya Usae in Laden in yakalanası neticesinde gedeki gvenlik sorunu, yk gçler arasındaki denge cadelesine dönşeilir. Orta Asya da oluşacak u denge, ge lkelerinin siyasi, ekonoik, toplusal kalkına ve deokratikleşesini doğrudan etkileyecektir. Orta Asya lkeleri de yk gçler arasında oluşan dengelerden istifade ederek egeenlik, toprak tnlğ, ekonoik kalkına gii illi çıkarlarını sağlaaya çalışacaktır. Yani u dengenin ir ayağını oluşturan Çin, yine öneli ir role sahip olacaktır. ABD nin Orta Asya daki çıkarları, yalnızca teröre karşı cadele ile sınırlı kalaaktadır. Rusya nın gedeki çıkarları enerjiden iaret değildir, aynı zaanda Orta Asya gesi, Rusya nın gney denizine açıldığı kapıdır. Çin in gede gvenlik ve enerji

59 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 58 IV. çıkarları ulunaktadır. ABD-Rusya-Çin in farklı çıkarları ulunasına rağen, dnyanın öneli gçleri olarak gede teröre karşı işirliği yapanın yanısıra, irçok alanda irirlerine ihtiyaç duyaktadırlar (Maynes, 2003:126). Gelecekte u ç lkenin, Orta Asya daki cadele ve işirliğinde farklı roller stleneceğini görek kndr. Diğer yandan Orta Asya da Çin-Rusya işirliği de deva etektedir. 11 Eyll öncesinde Çin in Orta Asya politikasını engelleyen en öneli gç, Rusya idi. Üstelik Rusya, tarihsel ilişkileri sayesinde avantajlı olup, Orta Asya da etkisini derinleştireye çalışaktadır (Eshanova, 1 Kası, 2002). Yani Çin ve Rusya, karşılıklı jeopolitik rakipler konuundadırlar. Çin ve Rusya nın Orta Asya daki rekaeti kaçınılaz kaul edilektedir (Bakshi, 2001: ). İki lkenin gedeki rekaet ortaında nasıl uzlaştığı ise ilgi çeken ir konudur. Siyasi olarak ABD ye karşı duruş, gesel çıkar olarak Orta Asya da işirliğine gire ve ikili ticaret (haadde ve silah ticareti) ilişkileri nedeniyle Çin - Rusya ilişkileri, elli ir dzeyde deva etekteydi. 11 Eyll sonrası ABD nin Orta Asya ya giresi, Çin-Rusya yakınlığını pekiştiriştir (BBC,14 Nisan, 2002; Bransten, 28 Mart, 2003). Çin, Orta Asya daki etkisini artıraya ve Rusya ise Özekistan ın ABD ile olan ilişkilerini koparaya çalışıştır. Bu politik aacı gerçekleştireilek için Çin ve Rusya, Şanghay İşirliği Örgt n kurusallaştıraya gayret gösterişlerdir (McDerott, 5 Eyll, 2003). Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde, çok taraflı işirliği yolunda deva edildiği srece Çin-Rusya ittifakı srecektir. Çin-Rusya ittifakının deva edip eteesi, u ağlada öneli ir faktör olan ABD nin u iki lkeye karşı yrttğ stratejiye ağlıdır (Ekre, 2001: ). Şu aşaada tarihi dşanlıklarını ir yana ırakan Çin ve Rusya nın Orta Asya daki işirliği deva etektedir. Btn u gelişeler, Çin in Orta Asya da rol alailecek öneli ir aktör olduğunu gösterektedir. Pekin, tarihi tecreleri, geye coğrafi yakınlığı, ge lkeleriyle olan dengeleyici ilişkileri, Çin-ABD ve Çin-Rusya ilişkilerindeki ayrıcalıklı konuu ve kalkına odeli ile yk pazar ikânları sayesinde Orta Asya da etkin olailecek avantajlara sahiptir.

60 V ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜM ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARININ OLGUNLAŞMA SÜRECİ

61 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Çin in Orta Asya Politikalarının Olgunlaşa sreci Orta Asya Cuhuriyetleri ağısızlıklarına kavuştuktan sonra Pekin in geye yönelik politikalar da oluşa-olgunlaşa srecini taalayarak ortaya çıkaya aşlaıştır. Çin uzanlarına göre, Orta Asya lkelerinin Çin ile ilişki geliştirelerinin aacı ise, 1. Ülke ve Orta Asya nın gesel gvenliğini sağlaak; 2. Çin den ekonoik destek alaile ve Çin zerinden Asya Pasifik e ulaşaileye dayanan çıkarlarını gözetek; 3. Çin in uluslararasındaki konuundan yararlanak; 4. Rusya ve İslâ dnyasını (Trkiye, İran vs.) dengeleyeilek; 5. Nkleer silahlar konusunda Çin den gvence alailektir. Bu çıkarları doğrultusunda Orta Asya lkelerinin Çin politikası ise, 6O V. 1. İyi koşuluk ilişkileri geliştirek; 2. Ekonoik-ticari işirliği ve Çin in Avrasya Deir Yolu Projesi ne destek verek; 3. Çin in etnik clğe karşı yrttğ politikasını destekleek; 4. Askerî alanda karşılıklı gven ve nkleer silahlar konusunda Çin den gvence alak (Zhao Changqing, Eyll 1996; Ma Dazheng ve Feng Xishi, 2000: ) oluştur. Bu tespitler doğrultusunda, Çin in Orta Asya lkeleriyle ilişkilerinde, 1. Çin in çevresel gvenlik ortaı yarata politikası çerçevesinde iyi koşuluk ilişkilerini geliştirek; 2. İkili ekonoik-ticari ilişkilerini geliştirerek, Çin in kuzeyatı gelerinin kalkınasına yararlı olailesi hedeflenektedir; 3. Çin in Tayvan ve Tiet gii clere karşı yrttğ politikasına destek verelerini ve fundaentaliz ile Pan-Trkiz in Çin e olan etkisini engelleelerini isteektir (Zhao Changqing, Eyll 1996). Bu doğrultuda Çin in Orta Asya politikalar zaan içinde oluşaya aşladı. 22 Nisan 1994 te Çin Başakanı Li Peng, Özekistan ziyareti sırasında, Çin in Orta Asya politikasını eyan etişti. 1. İyi koşuluk ve arış içinde yaşaak; 2. Karşılıklı çıkara dayalı işirliğini gçlendirek ve irlikte refaha kavuşak; 3. Ülke halklarının siyasi tercihlerine saygı gösterek ve içişlerine karışaak; 4. Egeenliğe saygı ve gesel istikrarı koruak. Ayrıca Başakan Li Peng, Çin in gede şahsi çıkarlar ve etki kura peşinde oladığını, ekonoik işirliğinde de siyasî dayataları oladığını vurgulaıştır (Bi Yingxian, 1994:12).

62 çin in orta asya politikaları rapor 1996 yılının Haziran sonu ve Teuz un aşında Çin Devlet Başkanı Jiang Zein, Orta Asya ziyareti sırasında Çin in Orta Asya politikasını eyan etiştir: 1. Barış İçinde Bir Arada Yaşaanın Beş İlkesi zerinde ilişkiler geliştirilecektir. Özellikle Orta Asya lkelerinin egeenliği ve toprak tnlğn korua çaalarına destek verilecektir. Orta Asya lkelerinin siyasal yapıları, toplusal değerleri ve kalkına politikalarındaki tercihlerine saygı gösterilecektir; 2. Ekonoik-ticari ve diğer alanlardaki ilişkiler karşılıklı çıkar prensiine dayanılarak geliştirilecektir; 3. Askeri alanda karşılıklı gven artıraya, sınır gede dostluk, gven ve işirliği ortaı yarataya çalışılacaktır; 4. Taraflar arasındaki sorunlar eşitlik ilkesi çerçevesinde zakere edilecek ve karşılıklı anlayış, karşılıklı taviz zerinden çöz getirilesine çalışılacaktır; 5. Çin, nkleer silahlar konusunda gereken gvenceyi verektedir (Zhao Changqing, Eyll 1996). Çin Sosyal Bililer Akadeisi Doğu Avrupa ve Orta Asya Araştıraları Enstits uzanı Zhao Changqing in, 1996 yılında Orta Asya nın dış politikası hakkında hazırladığı ir raporda, Çin in Orta Asya lkeleriyle olan ilişkileri konusunda azı tavsiyelerde ulunuştur: 1. Orta Asya lkeleri, Çin in öneini tanıa konusunda gayret gösterelidir; 2. Çin in Orta Asya stratejisi ve politikası gerçekler dikkate alınarak oluşturulalıdır; 3. Çin in Orta Asya ile olan ilişkileri ekonoik alana taşınalıdır; 4. Orta Asya ile kltrel ilişkiler gçlendirileli ve Çin in gedeki etkisi genişletilelidir (Zhao Changqing, Eyll 1996). 61 V. 11 Eyll öncesinde Çin uzanı Tang Shiping, Çin in, Orta Asya ve Doğu Trkistan ın gvenliği ile gedeki enerji gvenliğini sağlayailek için gesel ekonoik entegrasyon oluşturasını önerişti (Jiang Xinwei, 2007: ). Çin in Rusya yı rkteden ve Şanghay Beşlisi çerçevesinde u politikayı srdrdğ takdirde, 1. Bgenin ekonoik kalkınasıyla irlikte istikrar ortaını yaratakta; 2. Ekonoik kalkına ir çde radikal slanları engelleekte; 3. Bgesel işirliğinin teelini hazırlaakta; 4. Bgesel ekonoik işirliği aynı zaanda Rusya nın Çin e olan kuşkularını gidereilekte; 5. Bgesel ekonoik entegrasyon Çin in Batı Bge Kalkına Projesi ni pekiştirerek, Çin in kuzeyatı gesinin kalkınasında faydalı olailektedir (Tang Shiping, 2000: 45-46; Tang Shiping, 2000c: 27-33; Shiping Tang, 2000a: ).

63 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 11 Eyll sonrası Çin in Orta Asya politikası, gedeki konjonktrel değişilere rağen, değişeyen çıkarları nedeniyle önceki Orta Asya politikasına göre yk oranda değişeiştir. Gvenlik açısından akıldığında ge, Doğu Trkistan ile sınırdaştır ve lke gvenliğini doğrudan ilgilendirektedir. Ekonoik açıdan akıldığında, ge lkeleriyle ticari ve ekonoik işirliği faaliyetleri vardır. Çin in Batı Kalkına Projesi ni etkileyen ir gedir. Siyasi açıdan, gedeki teröre ve diğer istikrarsız olayların yarattığı tehditlere karşı siyasi işirliği yapaya sevketektedir. Bgedeki istikrarsız unsurlar Doğu Trkistan ı da etkileekte ve Çin in egeenliğini ve otoritesini tehdit etektedir. Enerji açısından, ge enerjisi, Çin in ekonoik kalkınasının öneli ir kaynağıdır ve enerji gvenliği stratejisinde öneli yer tutaktadır. Buna göre Çin in geye yönelik stratejik hedefleri, 63 V. 1. Doğal kaynakların elde edilesi; 2. Ekonoik-ticari ilişkilerini gçlendirilesi; 3. Bgede istikrarlı ortaın yaratılası; 4. ABD nin hegeon gcne karşı işirliği yapılası; olacaktır. Pekin, dış politika, ekonoik ve askeri gii farklı araçları kullanarak Orta Asya ilişkilerini gçlendirilek ve gede etkin konua gelek için çaa harcaaktadır. Jane s kuruluşunun uzanlarına göre, Çin in Orta Asya daki gvenlik ve enerji çıkarları, 11 Eyll sonrası daha da elirginleşeye aşlaıştır. Aynı şekilde gedeki farklı gçlerin cadelesi de giderek şiddetlenektedir. Çin, Orta Asya yı kendi stratejik arka ahçesi olarak görekte ve undan dolayı gede gçl ir konu tesis etek için kapsalı politikalar izleektedir. Çin in Orta Asya daki hedefleri ise, 1. Bge lkeleriyle sağla ir sisteatik ilişki oluşturakla tedarik edici ve yatırıcı sıfatıyla ge faaliyetlerine iştirak etek ve ilerde genin enerjisinden istifade etek, 2. Bge ile serest ticaret alanı oluşturak ve eski İpek Yolu nun ticari fonksiyonunu canlandırak, 3. Bge lkeleriyle gvenlik alanındaki işirliğini artırarak Mslan Doğu Trkistan ayrılıkçılarına dare vuraktır (The Jane s Intelligence, 3 Eki 2003). Orta Asya gesi, Çin in gvenlik sorunun halli ve ekonoik kalkınasında rol oynayan ç çevresel geden (diğer ikisi Kuzeydoğu Asya ve Gneydoğu Asya) irisidir. Söz konusu ç genin istikrarı ve gvenliği, Çin in ekonoik kalkınasına olulu etkide ulunaktadır. Bazı Çinli uzanlar, haadde ile enerji kaynakları zengin olan Orta Asya ve Gneydoğu Asya nın jeostratejik ir tn içinde değerlendirilesi gerektiğini ileri srektedirler. Çin in aacı, çevresel alanı oluşturan u iki genin, kara ve deniz sahasındaki anevra zeinini genişletesi ve Çin için gereken öneli enerji kaynaklarının teini ve pazarının yaratılasıdır (Hou Songling ve Chi Diantang,

64 çin in orta asya politikaları rapor 2003: 9-15; Qian Juan ve Fan Ruijie, 2007: 48-50). Aslında Çin in çevresel ge politikası, öteden eri söz konusu ç geyi irlikte ele alarak iririni taalayan ir stratejiyi srdrektir (Ekre, 2004a: 88-95). Orta Asya da, diğer iki gede olduğu gii ge içi veya ge dışı dahâle sonucunda doğan siyasal ve toplusal proleler, Çin in teel çıkarına zarar verdiği için Pekin Hketi, u gelerde ikili ilişkilerle irlikte çok taraflı ilişkileri stratejik tnlk içinde srdreye çalışaktadır. Çin, Orta Asya lkeleriyle ikili siyasi, ekonoik ve gvenlik ile kltrel ilişkilerini geliştireye çalışırken, Şanghay İşirliği Örgt, Anti-Teröriz Teşkilatı ve ortak askeri tatikatlar ağlaında çok taraflı ilişkilerini oluşturaktadır. Bazı Çinli uzanlar, Şanghay İşirliği Örgt nn Yeni Bgeselcilik (New Regionalis) stratejisi ile, ge sorunlarına çöz getirilesi gerektiğini ileri srektedirler (Pang Zhongying, 24 Haziran 2003). Yeni Bgeselcilik kavraı ilk defa Noran D. Paler in eserinde ortaya atılıştır (Paler, 1991:5). Kavra ve anlalandıra konusunda henz kesin ir utaakata varılaayan Yeni Bgeselcilik stratejisi, siyasi nedenlerden çok, ge lkelerinin kendi istekleri ile vcuda geliştir ve doğal katılı ve dışa açık ola özelliğini taşıaktadır. Yeni Bgeselcilik, yalnızca ekonoik işirliğini esas alaakta, aynı zaanda siyasi ve gvenlik konularını da kapsaaktadır. Bu seeple uluslararası sistein ir parçasını oluşturduğu gii, evcut sistei de etkileyeilektedir. Şanghay İşirliği Örgt çerçevesinde kurusallaşaya aşlayan Yeni Bgeselciliğin, Batı karşıtı ir oluşu oladığı, gesel ve kresel eydan okualara karşı etkili ir siste olduğu iddia edilektedir. Bu nedenle Çin in Orta Asya politikası, Rusya dan Orta Asya ve Gney Asya ya uzanan genin gvenliğini, enerji gvenliğini, Yeni Bgeselcilik zeininde Orta Asya lkeleriyle ilişkilerin geliştirilesini, Şanghay İşirliği Örgt nn dışa açık olasını ve çok taraflı işirliği yapılası gerektiğini ortaya koyaktadır (Pang Zhongying, 24 Haziran 2003). 63 V. Çin in Orta Asya politikası ağlaında, 11 Eyll sonrası yeni arayışlar içinde olduğu açıktır. Bu arayışları srdrrken, gedeki irincil gçler olan ABD ve Rusya, ikincil gçler olan Trkiye, Hindistan, İran, Pakistan ve ge dışı gçler olan Japonya, Alanya ve İsrail gii lkelerin çıkarlarını gözardı edeez. Doğal olarak ge lkelerinin illi çıkarlarını da dikkate alacaktır. Pekin in, Şanghay İşirliği Örgt, gesel serest ticaret alanı ve Yeni Bgeselcilik politikaları azı avantajlar sağlaasına rağen, uygulaada gçlklerle de karşılaşacağına şphe yoktur. Çin in, gelecekte Orta Asya politikası çerçevesinde, esafe ve elli dzeylerde, gedeki diğer gçlerle işirliği yapa olasılığı yksektir. Çin in eski dşnr Guan-zi nin ortaya koyduğu strateji, u konuya izâh getirektedir: Bgede yk lke çok ise, yk lkelerle irlikte zayıf lkelere saldırarak gede hegeon gç olaya çalışılalıdır. Eğer gede yk gçler çok ise, önce harekete geçenler riske girecektir, geç harekete geçenler ise daha kârlı çıkacaktır (Guan-zi, 1986: 144). 11 Eyll öncesi Orta Asya da gçl lkeler az ve zayıf lkeler çoktu. Pekin, gede önce davranış ve liderliğe soyun-

65 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 64 V. uştu. Aynı zaanda ge lkeleriyle irlikte gede etkili olaya çalışan diğer lkeleri dışlaaya gayret gösterişti. 11 Eyll sonrası Orta Asya da nispeten yk lke çok ve zayıf lke az gii ir algı yaratılıştır. Bgedeki gç dengeleri yavaş yavaş elirginleşeye aşlaıştır. Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan ve İran geye yönelik politik girişilerde ulunaktadırlar. Pekin in, Irak ile eşgul olan ve Orta Asya yı ihal eden ABD ve yeniden Orta Asya da etkili olaya çalışan Rusya ile işirliği yapa ihtiali vardır. Orta Asya da oluşailecek Çin-ABD-Rusya çgeninin diğer gçleri saf dışı ıraka ihtiali de evcuttur. Son yıllarda diğer gçlerin ykselişiyle ve Washington un, Afganistan ve Irak taki askeri aşarısını siyasal aşarıya dönştreeesi ile ABD nin kresel etkinliği kırılaya aşlaıştır. Bu gelişelerle irlikte 2011 yılının aşından eri Kuzey Afrika ve Ortadoğu da eydana gelen istikrarsızlık sonucu uluslararası siyasal ve ekonoik dzen yeniden oluşaktadır. Dnyanın ikinci ekonoik gc ve askeri odernizasyona hız veren Çin, söz konusu Orta Asya ve onun ötesindeki Trkiye ye kadar uzanan gelerindeki çıkarlarını koruak için yeni politikalar oluşturailir. Japonya Mitsuishi Çin Araştıraları Enstits uzanı Dr. Yang Meizhong, ekonoisi hızlı yyen Çin in yayılacı politikayı izleesinin doğal olduğunu ve yenin getirdiği Doğu (Asya-Pasifik) ve Batı (Orta Asya, Avrasya) iki yönl yayılasından irini tercih ete zorunluluğu ile karşı karşıya kaldığını elirtektedir. Dr. Yang Meizhong a göre, Çin in doğuya yayılası ile ABD ve Japonya ile çatışaya gire riskinin ulunduğunu ve Çin in ykselişine zarar vereileceği için undan kaçınılası gerektiğini; Çin in Orta Asya veya Avrasya ya yayılasının daha az risk taşıdığını ve Çin in Batı Kalkına Projesi sayesinde atı geleri ile Avrupa yı ağlayarak Avrasya gesini loklaştıra niyetinde olduğunu elirtiştir. Çin in Doğu Trkistan ı kalkındırakla he gedeki ayrılıkçı hareketi yatıştırak, he de Orta Asya nın çeki erkezi konuuna getirek aacıyla geliştirdiği stratejilerle ilgili olarak Dr. Yang Meizhong, u stratejinin altıyapısını hazırlaa için Çin hketi nin Avrasya deiryolu, Avrasya otoyolu, Avrasya ve petrol - doğal gaz taşıa yollarını inşa eteye aşladığını elirtektedir. Neticede Avrupa ile Asya arasında yakın ağlar oluşailir ve ABD, öylelikle Avrupa da öneli ttefiklerini kayedeilir, Japonya ile yalnız ve yaancı ir ttefik şeklinde ilişkilerini srdreye ecur kalailir (Y Zhou, 3 Ocak 2011).

66 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI sonuç

67 Sonuç 66 Çinli yetkililer, Orta Asya ya Çin in enerji gvenliğini, dış ticaret alanının genişletilesini, etnik istikrarını ve askeri savunasını ilgilendiren fevkalâde öneli ir ge olarak akaktadırlar. Çin Ulusal Savuna Üniversitesi Siyasal Koiseri Korgeneral Liu Yazhou nun tairiyle Orta Asya, Tanrının odern Çinlilere hediye ettiği pastanın en kalın parçasıdır. Yazhou, Çin in, ABD ve Rusya ya karşı Orta Asya daki politik girişilerinin yetersiz olduğunu elirtektedir (Wong, 3 Ocak, 2011). Liu Yazhou nun Orta Asya ile ilgili u niteleesi, Çin in hırslı Orta Asya politikasına işaret etektedir. Bazı araştıracılara göre Çin in arka ahçesi olan Orta Asya, gerek gvenlik alanında, gerekse Çin in atı gelerinin ekonoik gvenliği ve ekonoik kalkına çıkarları ile içiçedir (Hong Meilan 2007:239). Bu da Orta Asya nın, Çin in ulusal çıkarlarının ir parçası olduğu anlaına gelektedir. ABD nin The Central Asia-Caucasus Institute (Johns Hopkins University) kuruluşunun uzanı Frederick Starr a göre Çin, yakında Orta Asya da yeni egeen gç hâline gelecektir ve Tanrının hediye ettiği u pastayı yönetecektir (Y Zhou, 3 Ocak 2011). Orta Asya nın gvenliği, Doğu Trkistan ın gvenliği ile içiçedir ve Çin in gedeki en öneli çıkarlarından irini teşkil etektedir. Çin Hketi nin son dönede Doğu Trkistan da uygulaaya aşladığı Uygur açılıı ve genin kilik dokusuna yönelik dil, din, kltr ve deografik yapıyı değiştire politikaları sonucunda Doğu Trkistan, Çin in sınır gesi konuundan çıkarak iç gesine dönşeilir ve Orta Asya ise Çin in Batı sınır geleri hâline geleilir. Tarihte olduğu gii ugn de Çin in Orta Asya ya olan ilgisi yoğundur. Tarihte Orta Asya (Doğu Trkistan dâhil), Çin açısından atıya açılan kapı ya da ir köpr roln icra etiş, ticaret (İpek Yolu) ve ticaretten dolayı Çin in itiarını artırarak Avrasya da tanınasına neden oluşsa, ugn de Orta Asya u özelliğini kayeteekle irlikte, Çin in stratejik haadde sahası, Çin allarının pazarı ve ulusal gvenliğini (ekonoi gvenliği, enerji gvenliği ve sınır gvenliği) ilgilendiren ir arka ahçe niteliğindedir. Doğu Trkistan ın Orta Asya ve Gney Asya nın çeki erkezine dönştrldğ andan itiaren Çin in Orta Asya daki etkileri daha da sağlalaşacaktır. Çin in Üç Aşaalı Kalkına Stratejisi nin öneli ir parçası ise, Batı Bge Kalkına Projesidir ve söz konusu projenin en öneli ayağı Doğu Trkistan dır. Doğu Trkistan ın istikrarı, Çin in ulusal kakına stratejini doğrudan etkileektedir. Bu nedenle sadece siyasi açından Pekin e ağlı, ancak etnik, tarih, dil, din ve psikolojik davranış hususunda Orta Asya ile ir tn olan Doğu

68 çin in orta asya politikaları rapor Trkistan ın Orta Asya ile irlikte Çin in ykseliş srecini, hatta Çin in geleceğini de etkileektedir. Fakat Çin in Doğu Trkistan ın ayrılıkçı faaliyetlerine karşı Orta Asya lkeleri zerine yaptığı politik askılar, ilerde Orta Asya da ciddi tepkiler yaratailir. Orta Asya enerji kaynakları ve oru hatlarının gvenliği de Çin in gedeki öneli çıkarlarındandır. Çin in petrol ve doğalgaz gii enerji tketii, ekonoik ye hızıyla irlikte artaktadır ve dışa ağılılığı %50 yi aşış durudadır. Uluslararası Enerji Ajansı nın (IEA) raporuna göre Çin, 2009 yılından itiaren ABD yi geride ırakarak dnya enerjisini tketen en yk lke hâline geliştir. Rapora göre, Çin in enerji tketiinde ilerki yıllarda daha fazla artış olacak ve 2010 yılındaki %17 den 2035 yılında %22 ye ykselecektir (World Energy Outlook, 2010:5). Çin in 2011 de uygulaaya aşladığı 12. Beşyıl Planı nda enerji gvenliği özellikle vurgulanış ve söz konusu planda Orta Asya, enerji erkezi konuunu alıştır (Li, Yuequn, 2011). Bu nedenle Orta Asya enerjisi Çin için önelidir. Gerçi Çin in petrol ve doğalgaz ithalatının yk kısı deniz taşıacılığına ağlı olasına rağen, riskler giderek artaktadır. Çin in, enerji arz gvenliği ile taşıa gvenliği açısından Orta Asya nın ir seçenek olarak önei artaktadır. Ayrıca, ha addeleri Çin e ve Çin allarını da Orta Asya pazarına ulaştırılailek için havayolları, karayolları ve deiryolları da inşaa edilerek Çin-Orta Asya ulaşı ağı oluşturulaktadır. 67 S O N U Ç Çin, Orta Asya daki çıkarlarını koruyailek için geye yönelik azı politik aşaaları taalaıştır: Bunlar, iyi koşuluk ilişkileri kura aşaası ( ), enerji, ticaret ve gvenlik işirliğinin gçlendirilesi aşaası ( ) ve çok yönl işirliğinin geliştirilesi aşaasıdır (2001). Çin in Orta Asya daki çıkarlarını koruak için uyguladığı politik araçlar ise, Şanghay İşirliği Örgt, askeri tatikatlar, terörle ortak cadeleler, sınır gesi ticaret alanları, Orta Asya Serest Ticaret Alanı ve Yeni İpek Yolu Projesi (Avrasya stratejisi) olup, son yıllarda u konuda elli çde aşarılı oluştur. Ayrıca, Orta Asya lkeleri ile kltrel ilişkilerini geliştireye geyret gösterektedir. Tarihte ykselen hegeonik gçlerde olduğu gii Çin de, yuuşak gcn inşa eteye çalışaktadır. Bunun ir örneği, Çin in Orta Asya daki Konfçys Enstits dr. Orta Asya da Çince öğrene giderek öne kazanaya aşlaıştır. Çin de eğiti gören Orta Asyalı öğrencilerin sayısı gnden gne artaktadır. Çin, 2008 yılından itiaren Orta Asya lkelerinde Konfçys Enstits kuruş ve sadece Doğu Trkistan ın dört niversitesinin Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve

69 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Rusya da altı Konfçys Enstits ulunaktadır. Doğu Trkistan ın İli Pedagoji Üniversitesi ile Xinjiang Ziraat Üniversitesi, Kazakistan ın Astana ve Alatı da iki Çince Dil Merkezi ulunaktadır. Çin in dnyada topla 96 lkede 300 Konfçys Enstits eğiti verektedir. Pekin u araçla, Çin kltrn Orta Asya da yayak ve Orta Asyalıların Çin e olan özentisini arttırayı aaçlaaktadır. Orta Asya nın Çin ulusal çıkarlarındaki ağırlığı deva ettiği srece, Pekin in Orta Asya ya yönelik politikaları da kesintisiz srecektir. Hatta gesel dengelerin değişesine rağen azı ayarlar yapılarak u politika uygulaaya çalışılacaktır. 68 S O N U Ç

70 ÇİN İN ORTA ASYA POLİTİKALARI kaynaklar

71 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Kaynaklar 7O Aran, Kaiz (Feruary 25, 2004). Border Issues Ruffle Relations Aong Central Asian States, Eurasian Net, < Bakshi, Jyotsna (Apr-Jun 2002). Shanghai Co-operation Organisation (SCO) Before and After Septeer 11, Strategic Analysis, Vol. 26 No. 2 pp BBC (April 14, 2002). US presence propts China to get closer to Russia, expand into Central Asia, BBC Monitoring International Reports. Bi, Yanru 畢 燕 茹 ve Qin Fanging 秦 放 鳴 (2008). < 中 國 與 中 亞 國 家 交 通 運 輸 合 作 探 析 > (Çin ile Orta Asya. Ülkeleri Ulaştıra İşirliği,Üzerine İnceleeler), 新 疆 大 學 學 報 第 36 卷 第 5 期 (2008 年 9 月 ), 頁 Bi, Yingxian 畢 英 賢 ( Eki 1994). < 中 共 與 中 亞 關 係 > (Çin ve Orta Asya İlişkileri), 中 國 大 陸 研 究 卷 37 第 9 期 (1994 年 9 月 ), 頁 Blake, Roert O. (March 18, 2011). Media Roundtale, US Departent of State, < Blank, Stephen (August 24, 2002). The Aring of Central Asia, Asia Ties, < aties.co/aties/south_asia/dh24df02.htl>. Blank, Stephen J. (March 2011). Toward a New Chinese Order in Asia: Russia s Failure, NBR Special Report, pp Blaxall, Martha (January 2004). Econoic And Political Iplications of China s Growing Econoic Power On Central Asia. Testiony Before The U.S.-China Econoic and Security Review Coission, China-Eurasia Foru, < htl#anchor_13046>. Blua, Antoine (16 Jun 2003). Central Asia: Soe In Region Worried Aout Growing Chinese Power, Gloal Security, < news/2003/06/il rfel ht>. Blua, Antoine (June 17, 2003). Central Asia: Soe In Region Worried Aout Growing Chinese Power, The Ties of Central Asia, < Bransten, Jerey (March 28, 2003). China-Russia Suit: Giants Strengthen Ties, Asia Ties, < Brooke, Jaes (2010). China Displaces Russia in Central Asia, VOAnews, < voanews.co/english/news/asia/china-displaces-russia-in-central-asia htl>, Noveer 16, Brzezinski, Zigniew (1998). Byk Satranç Tahtası, İstanul: Saah Kitapları. Cao, Xin 曹 興 (8 Eki 2003). < 世 界 熱 點 問 題 聚 焦 亞 洲 的 原 因 分 析 > (Uluslararası Sıcak Noktalar Sorunun Asya da Odaklaşasının Seepleri), 人 民 網, < 年 10 月 08 日 17:37.

72 çin in orta asya politikaları rapor Chao, Chunguang 趙 純 光 (1993). < 中 國 與 中 亞 合 作 前 景 廣 闊 > (Çin-Orta Asya İşirliğinin Geleceği Parlaktır), 現 代 國 際 關 係 1993 年 09 期, 頁 Charlick-Paleya, Tanya and Sokolsky, Richard (1999).NATO and Caspian Security: A Mission Too Far?, Santa Monica, CA: RAND Corporation. Chen, Jushan 陳 钜 山 (1996). < 中 亞 內 外 地 區 經 濟 一 體 化 評 析 >, 俄 羅 斯 研 究 1996 年 05 期, 頁 Chen, Chun 陳 春 (7 Haziran 2002). < 上 海 合 作 組 織 元 首 第 二 次 會 晤 願 意 接 納 印 巴 加 盟 > (Şanghay İşirliği Örgt İkinci Liderler Zirvesi Hindistan ve Pakistan ın Örgte Katılasını Onayladı), 中 國 日 報, 2002 年 06 月 07 日. Chen, Junfeng 陳 俊 鋒 ( 13 Eki 2003). < 上 海 合 作 組 織 自 由 貿 易 區 倡 議 延 伸 新 絲 綢 之 路 >, (Şanghay İşirliği Örgt Serest Ticaret Alanı Olacak Yeni İpek Yolunu Canlandıra Teklifinde Bulundu), 人 民 網, 2003 年 10 月 13 日 13:57 < co.cn/gb/14794/21778/ htl>. Chen, Liani 陳 聯 璧 (2002). < 三 個 極 端 主 義 與 中 亞 安 全 > (Üç Radikaliz ve Orta Asya Gvenliği), 東 歐 中 亞 研 究 2002 年 5 期, 頁 Cheng Cungde 成 崇 德 (2002). < 清 朝 與 中 亞 的 藩 屬 的 關 係 >, 民 族 史 研 究 第 3 輯, 北 京 : 民 族 出 版 社, 2002 年, 頁 Chipa, John (Octoer 25, 2003). Russia Opens Air Base to Guard Southern Flank, International Institute of Strategic Studies, < php?iteid=479>. Cohen, Ariel (13 Noveer 2002). Us Officials Relying on Engageent Strategy to Proote Change In Central Asia, Eurasia net, < articles/eav shtl >. Cossa, Ralph A. (July 30, 2002). Asian Multilateralis Takes on New Energy, The Japan Ties, < Cutler, Roert M (January 15, 2004). Eerging Triangles: Russia-Kazakhstan-China, Asia Ties, < Paler, D. Noran (1991).The New Regionalis in Asia and the Pacific, Lexington: Lexington Boks. Dai, Yan 代 燕 ve Wang, Zhe 王 哲 ( Şuat 2009). < 從 經 貿 依 存 看 中 國 與 中 亞 五 國 能 源 關 係 > (Ekonoik Bağılılık Açısından Çin ile Beş Orta Asya ÜlkesiArasındaki Enerji ilişkileri), 商 場 現 代 化 2009 年 06 期 (2009 年 2 月 ), 頁 8. Davis, Jacquelyn K. and Sweeney, Michael J. (Feruary 2004). Central Asia in U.S. Strategy and Operational Planning: Where do we go fro here? Washington, D.C.: The Institute for Foreign Policy Analysis. Dwivedi, Raakant (2006). China s Central Asia Policy in Recent Tie, China and Eurasia Quarterly, Vol. 4, No. 4 (Noveer 2006), pp Fang, Xiangsheng 方 祥 生 (2003). < 危 機 中 的 外 交, 嬗 變 中 的 秩 序 年 國 際 形 勢 回 顧 > (Kriz Döneindeki Diploasi, Değişi Döneindeki Dzen: 2003 yılı Uluslararası Gelişeler Değerlendiresi), 光 明 日 報 2003 年 12 月 29 日. Ekre Erkin, (Haziran 2010). Çin-Rusya İlişkileri, Stratejik Dşnce Enstits Yeni Rusya Raporu, ss Ekre, Erkin (18 Ocak 2010). Çin Devlet Başkanı Hu Jintao nun Orta Asya ya Enerji Ziyareti, Stratejik Dşnce Enstits We, < cin-devlet-askani-hu-jintaonun-orta-asyaya-%e2%80%98enerji-ziyareti.aspx>. Ekre, Erkin ( 21 Eyll 2006). < 土 耳 其 與 伊 朗 對 上 海 合 作 組 織 的 政 策 立 場 >, 上 海 合 作 組 織 現 況 與 展 望 學 術 會 議 論 文, 清 雲 科 技 大 學 歐 亞 研 究 中 心 ( 臺 灣 中 壢 市 健 行 路 229 號 ), 2006 年 9 月 21 日. 71

73 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 72 Ekre, Erkin (2001a). Çin in Trkistan Politikası: Şanghay Beşlisi nden Şanghay İşirliği Örgt ne, Stratejik Analiz, cilt 2, sayı 16 (Ağustos 2001), ss Ekre, Erkin (2001). Ulusal Fze Savuna Sistei Çin i Rusya ya Yakınlaştırailir i, Avrasya Dosyası, cilt 6, sayı 4 (Kış 2001), ss Ekre, Erkin (2001c). Çin in Doğu Trkistan Bağısızlık Hareketine Yönelik Politikası: 11 Eyll Öncesi ve Sonrası (I), Stratejik Analiz, cilt 2, sayı 20 (Aralık 2001), ss Ekre, Erkin (2002a). Çin in Doğu Trkistan Bağısızlık Hareketine Yönelik Politikası: 11 Eyll Öncesi ve Sonrası (II), Stratejik Analiz, cilt 2, sayı 21 (Ocak 2002), ss Ekre, Erkin (2004a). Çin in Çevresel Bge Politikası, Stratejik Analiz, cilt 4, sayı 46 (Şuat 2004), ss Ekre, Erkin (2004). Japonya nın Orta Asya Stratejik Politikası : Japonya Dışişleri Bakanı Yoriko Kawaguchi nin Orta Asya Ziyareti, Stratejik Analiz, cilt. 5, sayı. 54 (Eki 2004), ss. Ekre, Erkin (24 Mayıs 2007). < 伊 朗 當 前 的 中 亞 政 策 > (İran ın Orta Asya Politikası), 大 國 中 亞 政 策 與 中 亞 對 外 關 係 學 術 會 議 論 文, 清 雲 科 技 大 學 歐 亞 研 究 中 心 ( 臺 灣 中 壢 市 健 行 路 229 號 ), 2007 年 5 月 24 日. Ekre, Erkin (25-26 Eki 2007). < 中 國 的 新 絲 綢 之 路 政 策 : 新 疆 的 戰 略 利 用 > (Çin in Yeni İpek Yolu Politikası: Doğu Trkistan ın Stratejik Önei), 第 七 屆 台 灣 與 中 亞 論 壇 國 際 學 術 會 議 論 文, 清 雲 科 技 大 學 歐 亞 研 究 中 心 ( 臺 灣 中 壢 市 健 行 路 229 號 ), 2007 年 10 月 日. Ekre, Erkin (30 Eyll 2010). Çin in Orta Asya Gvenlik İşirliği Politikası: Barış Misyonu Tatikatı, Stratejik Dşnce Enstits We, < 09:37. Ekre, Erkin (Aralık 2002). < 東 突 運 動 之 歷 史 背 景 >, 兩 岸 發 展 史 學 術 演 講 專 輯 第 三 輯 (2007 年 7 月 ), 國 立 中 央 大 學 歷 史 研 究 所 ( 臺 灣 桃 園 縣 中 壢 市 五 權 裏 2 鄰 中 大 路 300 號 ), 頁 Ekre, Erkin (Aralık 2008). < 中 蘇 關 係 中 的 東 突 問 題 ( )>, 兩 岸 發 展 史 研 究 第 6 卷 (2008 年 12 月 ), 頁 Ekre, Erkin (Teuz, Ağustos, Eyll 2005). Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı ve Bunun Çin e Olan Etkileri, Kariza, Ankara, No 23, ss Ekre, Nuraniye H. (Mart 2002). Ekonoik Yardı ve Stratejik Aaç: Çin in Afganistan a Yönelik Politikası, Stratejik Analiz, cilt 2, sayı 23 ss Ekre, Nuraniye H. ve Ekre, Erkin (2002). 11 Eyll Sonrası Çin-Kırgızistan Gvenlik İşirliği, Stratejik Analiz, cilt 3, sayı 32 (Aralık 2002) ss Erkin Ekre, (2002). Değişen Dengelerde Trkiye-Çin İlişkileri: Çin Başakanı Zhu Rongji nin Trkiye Ziyareti, Stratejik Analiz, cilt 3, sayı 26 (Haziran 2002), ss Eshanova, Zaira (Noveer 1, 2002). Central Asia : Russia s Rising Iage -- Still No Local Alternative to Russian Media (Part 3), Radio Free Europe/Radio Lierty, < org/nca/features/2002/11/ asp>, Fang, Yanliang 方 言 良 ve Ding, Zi 丁 子 (13 Haziran 2002). < 印 巴 都 想 進 上 海 合 作 組 織 - 出 於 反 恐 考 慮 尋 求 自 身 安 全 > (Hindistan ve Pakistan Şanghay İşirliği Örgtne Katılak İstiyor), 環 球 時 報 第 二 版, 2002 年 06 月 13 日. Feng Yongping 封 永 平 (2010). < 地 緣 政 治 視 野 中 的 中 亞 及 其 對 中 國 的 影 響 > (Jeopolitik Perspektifinde Orta Asya ve Çin e Etkisi), 國 際 問 題 研 究 2010 年 第 2 期, 頁 Gao, Qiufu 高 秋 福 (5 Mayıs 2002). < 美 國 進 軍 中 亞 的 如 意 算 盤 > (ABD nin Orta Asya da Askerî Varlığının Aacı), 瞭 望 2002 年 第 18 期 (2002 年 5 月 10 日 ), 頁 Gao, Zhun 高 準 (2001). < 區 域 一 體 化 進 程 的 新 發 展 >, (Bgesel Entegrasyonu Konusunda Yeni Gelişeler), Li, Shening 李 慎 明 ve Wang, Yizhou 王 逸 舟 主 編, 2001 年 : 全 球 政 治 與 安 全 報 告, 北 京 : 社 會 科 學 文 獻 出 版 社, 2001 年, 頁

74 çin in orta asya politikaları rapor Gill, Bates and Oresan, Matthew (2003). China s New Journey to the West, China s Eergence in Central Asia and Iplications for U.S. Interests, Washington D.C.:CSIS Freean Chair in China Studies. Gill, Bates and Oresan, Matthew (2003). China s New Journey to the West, China s Eergence in Central Asia and Iplications for U.S. Interests, Washington D.C.: CSIS Freean Chair in China Studies, Gill, Bates and Oresan, Matthew (August 2003). Chinaps New Journey to t he West: Chinaps Eergence in Central Asia and Iplications for U.S. Interests, A Report of the CSIS Freean Chair in China Studies. Gill, Bates and Oresan, Matthew and Brzezinski, Zigniew (2003). China s new journey to the West: China s Eergence in Central Asia and and Iplications for U.S. Interests (a report of the CSIS Freean Chair in China Studies), Washington, D.C.: CSIS. Gorst, Isael and Anderlini, Jail (June ). China puts up $10n for central Asia loans, Financial Ties, < Guan-zi 管 子 (1986). 諸 子 集 成 第 七 冊, 北 京 : 中 華 書 局, 1986 年. Haly, Gavin (1969). Central Asia, New York: Dell Pulishing Co. Inc. Hao,Wenzheng 郝 文 崢 (6 Kası 2003). < 美 俄 軍 事 基 地 逼 近 中 國 三 國 中 亞 博 弈 悄 然 展 開 > (ABD ve Rusya Askerî Üsleri Çin e Yaklaşakta, Üç Ülkenin Orta Asya Mcadelesi Başlaıştır), 國 際 先 驅 導 報, < ht>, 2003 年 11 月 06 日. He, Buquan 何 布 泉 (( Nisan 2002). < 大 國 戰 略 與 中 亞 地 緣 變 局 > (Byk Gçlerin Stratejisi ve Orta Asya nın Jeopolitik Değişii), 現 代 國 際 關 係 2002 年 第 2 期 (2002 年 4 月 ), 頁 He, Buquan 何 希 泉, Ji, Zhiye 季 志 業, Feng, Zhongping 馮 仲 平, Xu, Tao 許 濤, Li, Rong 李 榮, Yuan, Peng 袁 鵬 ve Fu, Xiaoqiang 付 小 強 ( Nisan 2002). < 大 國 戰 略 與 中 亞 地 緣 變 局 > (Byk Gçlerin Stratejisi ve Orta Asya nın Jeopolitik Değişii), 現 代 國 際 關 係 2002 年 第 2 期 (2002 年 4 月 ), 頁 Hinton, Harold C. (1996). Counist China in World Politics, Boston: Houghton Miffin Copay. Hong, Meilan 洪 美 蘭 (2007). < 十 七 大 後 中 國 與 中 亞 經 濟 關 係 之 深 化 整 合 > (17. Kurultay dan Sonra Çin ile Orta Asya Ekonoik İlişkilerinin Derinleşesi ve Entegrasyonu), 東 亞 研 究 第 38 卷 第 1 期 (2007 年 1 月 ), 頁 Hou, Songling 侯 松 嶺 ve Chi, Diantang 遲 殿 堂 (2003). < 東 南 亞 與 中 亞 : 中 國 在 新 世 紀 的 地 緣 戰 略 選 擇 > (Gneydoğu Asya ile Orta Asya: Çin'in Yeni Yzyıl Jeostratejik Tercihi), 當 代 亞 太 2003 年 第 4 期, 頁 Hu, Jian 胡 鍵 (1999). < 中 亞 一 體 化 及 其 對 歐 亞 大 陸 安 全 的 影 響 > (Orta Asya Entegrasyonu ve Avrasya Gvenliğin Etkileri), 今 日 東 歐 中 亞 1999 年 第 1 期, 頁 Hu, Kui 胡 奎 ve Zhu Ping 朱 萍 (2 2003). 0 Eki< 中 國 全 面 發 動 自 由 貿 易 攻 勢 > (Çin Kapsalı Serest Ticaret Hcuunu Başlatıştır), 新 聞 週 刊 2003 年 第 38 期 總 第 152 期 (2003 年 10 月 20 日 ), 頁 Hu, Shisheng 胡 仕 勝 (24 Eyll 2003). < 印 度 介 入 將 加 大 我 進 軍 中 亞 能 源 的 難 度 > (Hindistan ın Orta Asya ya Giresi Çin in Enerji Çıkarını Zorlaştıraktadır), 國 際 先 驅 導 報, 2003 年 09 月 24 日. Huanqiu (2011). < 國 運 未 來 十 年 中 國 的 戰 略 機 遇 與 挑 戰 > (Çin in Kaderi : Gelecek On Yılda Çin in Stratejik Fırsatları ve Zorlukları), 環 球 雜 誌 2011 年 第 5 期, 頁 Huang, Hongxiao 黃 虹 堯 (Aralık 2002). < 中 共 亞 太 多 邊 外 交 的 探 討 - 以 上 海 合 作 組 織 為 例 > (Çin in Asya-Pasifik Bgesindeki Çok Taraflı Dış Politika Araştırası-Şanghay İşirliği Örgt Örneği), 共 黨 問 題 研 究 卷 28 第 12 期 (2002 年 12 月 ), 頁

75 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 74 Huang, Yi 黃 毅 ve Huang, Xiaoli 黃 曉 麗 (2005). < 上 海 合 作 組 織 框 架 下 建 立 中 亞 自 由 貿 易 區 展 望 >, 新 疆 社 科 論 壇 2005 年 05 期, 頁 Ivanov, Pavel (May 3, 2003). Central Asia: Rotten Leons? Make Leonade, Asia Ties, < Jakypova, Chinara (Septeer 1, 2003). New Challenges for Central Asia: Kyrgyzstan Today, Carnegie Endowent, < asp?eventid=634>. Jia, Lizhen 賈 俐 貞 (2007). < 構 建 上 海 合 作 組 織 自 由 貿 易 區 的 戰 略 思 考 > (Şanghay İşirliği Örgt nn Serest Ticaret Bgesinin İnşasındaki Stratejik Dşnceler), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 研 究 2007 年 01 期, 頁 Jiang, Xinwei 蔣 新 衛 (2006). < 上 海 合 作 組 織 對 於 中 國 的 地 緣 政 治 意 義 > (Şanghay İşirliği Örgt nn Çin in Jeopolitiği Üzerindeki Önei), 俄 羅 斯 研 究 2006 年 第 2 期, 頁 Jiang, Xinwei 蔣 新 衛 (2007). < 冷 戰 後 中 亞 地 緣 政 治 格 局 變 遷 與 新 疆 安 全 和 發 展 > (Soğuk Savaş Sonrası Jeopolitiğin Değişii ve Xinjiang in Gvenliği ve Gelişeler), 華 東 師 範 大 學 博 士 論 文, 上 海, 2007 年. Joint Chiefs of Staff, Joint Vision 2020: Aerica s Military Preparing for Toorrow, Washington DC: Pentagon, June Jyotsna,Bakshi, Sino-Russian strategic partnership in central Asia: Iplications for India Strategic Analysis, Strategic Analysis, Vol. 25, No. 2 (May 2001), pp Kaiser, Roert G. (August 29, 2002). U.S. Forces Put Down Roots in A Trouled Central Asia, Washington Post. Kaneko, Shûichi 金 子 修 一 (2008). < 冊 封 體 制 論 與 北 亞 細 亞 中 亞 細 亞 > (Görevlendire Sistei ve Doğu Asya ile Orta Asya), 杜 文 玉 主 編, 唐 史 論 叢 第 十 輯, 西 安 : 三 秦 出 版 社, 2008 年, 頁 Khaitov, Ata (4 March 2003). Central Asian Responses to The Iraq Crisis: Hopes and Fears, Russia and Eurasia Review (The Jaestown Foundation), Volue 2, Issue 5, < Kucera, Joshua (March 21, 2011). Is the U.S. Waring to the Shanghai Cooperation Organization?, EurasiaNet, < Lapton, David (Oct. 28, 2002). To e Pragatic is Glorious, Tie, < co/tie/agazine/article/0,9171,384883,00.htl>. Lang, Yihuan 郎 一 環 (1997). < 加 快 西 部 開 放 開 發 積 極 利 用 中 亞 油 氣 資 源 > (Batı Kalkınaya Hızlandıralı ve Orta Asya Petrol-Doğalgaz KaynaklarındanYararlanalı), 中 國 能 源 1997 年 第 05 期, 頁 Li, Lifan 李 立 凡 (2008). < 歐 盟 : 新 的 中 亞 戰 略 玩 家 > (AB: Orta Asya nın Yeni Stratejik Oyuncusu), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 研 究 2008 年 第 4 期, 頁 Li, Jie 李 捷 ve Yang, Shu 楊 恕 (2008). < 阿 富 汗 與 美 國 大 中 亞 計 畫 評 析 > (Afganistan ve ABD nin Byk Orta Asya Projesi Üzerine Tahlil), 西 亞 非 洲 2008 年 第 4 期, 頁 Li, Yuequn 李 躍 群 (2011). < 中 石 油 詳 解 十 二 五 戰 略 : 海 外 業 務 重 中 之 重 在 中 亞 > (PetroChina 12. Beşyıl Stratejisini İnceleektedir: Yurtdışı Faaliyetlerinin Merkezi Orta Asya dır), 東 方 早 報, 2011 年 3 月 22 日 第 A33 版. Li, Yzhen 李 玉 珍 (1997). < 中 共 與 中 亞 各 國 關 係 發 展 之 研 析 >, (Çin in Orta Asya Ülkeleriyle İlişkileri Hakkında Araştıralar), 中 國 大 陸 研 究 第 40 卷 第 7 期 (1997 年 07 月 ), 頁 Lin, Dianlong 林 典 龍 (2001). Zhongguo Nengyan Anquan Zhanle Fangxi (Çin Enerji Gvenliği Hakkında Stratejik Analiz), (Basılaış Yksek Lisans Tezi, Haziran 2001), 北 京 : 國 立 中 山 大 學 大 陸 研 究 所 碩 士 論 文, 2001 年.

76 çin in orta asya politikaları rapor Ling, Ji 淩 激 (2010). < 中 國 與 中 亞 國 家 經 貿 合 作 現 狀 問 題 及 建 議 > (Çin ve Orta Asya Ülkeleri Ekonoik-Ticari İşirliği Duruu, Sorunlar ve Tavsiyeler), 國 際 觀 察 2010 年 第 5 期, 頁 Liu, Qingjian 劉 清 鑒 (2001). < 歷 史 性 的 機 遇 論 中 國 與 中 亞 五 國 的 經 貿 關 係 > (Tarihî Fırsatlar: Çin ile Beş Orta Asya Ülkesinin Ekonoi-Ticaret İlişkileri Hakkında), 東 歐 中 亞 市 場 研 究 2001 年 第 1 期, 頁 Liu, Zhiyong 劉 志 勇 (1994). < 中 國 與 中 亞 五 國 經 貿 合 作 的 現 狀 及 對 策 > (Çin ile Beş Orta Asya Ülkesi Arasında Ekonoi-Ticaret İşirliğinin Duruu ve Önleler) 國 際 經 貿 探 索 1994 年 06 期, 頁 Lu, Gang 陸 鋼 (2007). < 和 諧 地 區 與 上 海 合 作 組 織 自 由 貿 易 區 的 建 設 > (Uyulu Bge ve Şanghay İşirliği Örgt nn Serest Ticaret Bgesi İnşası), 毛 澤 東 鄧 小 平 理 論 研 究 2007 年 01 期, 頁 1-8. Lu, Qihuan 陸 齊 華 (2001). 俄 羅 斯 和 歐 洲 安 全 (Rusya ve Avrupa Gvenliği), 北 京 : 中 央 編 譯 出 版 社, 2001 年. Ma, Dazheng 馬 大 正 ve Feng, Xishi 馮 錫 時 (2000). 中 亞 五 國 史 綱 (Beş Orta Asya Ülkesinin Tarihi), 烏 魯 木 齊 : 新 疆 人 民 出 版 社, 2000 年. Mao, Haifeng 毛 海 峰 (2009). < 中 國 與 中 亞 五 國 17 年 來 貿 易 額 增 長 近 50 倍 > (Çin ile Beş Orta Asya Ülkesi 17 Yıldan Beri Ticaret Haci 50 Kat Artıştır), 新 華 網, < xinhuanet.co/fortune/ /17/content_ ht>, 2009 年 11 月 17 日 15:13:45. Maynes, Charles Willia (March/April 2003). Aerica Discovers Central Asia, Foreign Affairs, Vol. 82, No. 2 pp Medeiros, Evan S. and Fravel, M. Taylor (2003). China s New Diploacy, Foreign Affairs, Vol. 82, No. 6 (Noveer/Deceer 2003), pp McDerott, Roger N. (Septeer 5, 2003). Shanghai Cooperation Organization Takes Significant Step Towards Viaility, Eurasianet, < insight/articles/eav shtl>. McDerott, Roger N. (Septeer 5, 2003). Shanghai Cooperation Organization Takes Significant Step Towards Viaility, Eurasianet, < insight/articles/eav shtl>. National Intelligence Council (2000) Gloal Trends 2015: A Dialogue Aout the Future With Nongovernent Experts, Washington, DC: National Foreign Intelligence Board, Deceer Niu Jun 牛 軍 (2003). < 中 國 崛 起, 中 外 解 讀 不 同 > (Çin in Ykselişi Hakkında Farklı Okualar), 環 球 時 報 2003 年 11 月 17 日. Oidvarnia, Mohaad Javad (Spring/Suer 2003). Unconventional Factors of Security in Central Asia: China s Perspective, Au Derya, Vol. 7, No pp Oresan, Matthew (May 24, 2003). Day of Reckoning for China-Central Asia Group, Asia Ties, < Ou, Si-fu 歐 錫 富 (2010). < 大 陸 在 中 亞 的 地 緣 戰 略 及 軍 事 利 益 > (Çin in Orta Asya Jeostratejisi ve Askerî Çıkarları), 大 陸 與 兩 岸 情 勢 簡 報 2010 年 第 09 期 (2010 年 9 月 9 日 ), 頁 Pan, Guang 潘 光 ve Zhang Yifeng 張 屹 峰 (2008). < 大 中 亞 計 劃 : 美 國 擺 脫 全 球 困 境 的 重 要 戰 略 步 驟 > (Byk Orta Asya Projesi: ABD nin Kresel Zorluklarından Kurtulanın Öneli ir Stratejik Adııdır), 外 交 評 論, 2008 年 第 2 期 (2008 年 4 月 ), 頁 Pang, Zhongying 龐 中 英 ( 24 Haziran 2002). < 把 上 海 合 作 組 織 建 立 在 新 地 區 主 義 的 基 礎 上 >, (Şanghay İşirliği Örgt Yeni Bgeselcilik Üzerine Oturturalıdır), 人 民 網 - 龐 中 英 國 際 專 欄, < 年 06 月 24 日 11:12. 75

77 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 76 Pannier, Bruce (Deceer 25, 2003). Central Asia: Divided They Stand, Asia Ties, < Pascoe, B. Lynn ( August 30, 2002). U.S. Policy in Central Asia and the War on Terroris, WeMeo, No. 140 (The Heritage Foundation), < AsiaandthePacific/w140.cf>. Potier, Ti (Deceer 4, 2002). Beyond Pipelines: The West s Central Asian Challenge, The National Interest, Vol. I, No. 13, < Vol1Issue13Potier.htl>. Qian, Juan 錢 娟 ve Fan, Ruijie 範 瑞 傑 (2007). < 中 亞 與 東 南 亞 : 中 國 石 油 安 全 的 地 緣 戰 略 選 擇 > (Orta Asya ile Gneydoğu Asya: Çin Petrol Gvenliğinin Jeostratejik Tercihi), 新 疆 大 學 學 報 第 35 卷 第 2 期 (2007 年 3 月 ), 頁 Qin, Xuanren 秦 宣 仁 (2001). < 善 鄰 方 能 固 國 -- 新 世 紀 發 展 同 俄 國 及 中 亞 國 家 關 係 的 思 考 > (İyi Koşuluk Ancak Ülke Gvenliğini Sağlar: Yeni Yzyılda Rusya ile Orta Asya Ülkeleri İlişkileri Üzerine Dşnceler), 國 際 貿 易 2001 年 1 期, 2001:4-9. Qiu,Zhenhai 邱 震 海 (2011). <2010 年 : 中 國 周 邊 外 交 挑 戰 和 未 來 方 向 > (2010 Yılı: Çin in Çevresel Bge Politikasının Zorlukları ve Geleceği), 香 港 文 匯 報 2011 年 1 月 1 日. Raachandran, Sudha (August 12, 2006). India s foray into Central Asia, Asia Ties, < Raachandran, Sudha (August 12, 2006). India s foray into Central Asia, Asia Ties, < Razuov, Yaroslav (Deceer 18, 2001). Central Asian States Seek To Bolster Transport Links With China, Eurasia Net Weekly Update, < insight/articles/eav121301a.shtl>, Rein,Wang 人 民 網 (2011). < 曲 星 解 讀 胡 主 席 在 博 鼇 論 壇 及 金 磚 國 家 會 議 的 講 話 > (Qu Xing Başkan Hu Jintao nun BRICS Toplantısı ve Boao Asya Foruu ndaki Konuşası Üzerine Yorular), 人 民 網 強 國 論 壇, < GB/32306/143124/147550/ htl>, 2011 年 04 月 23 日 17:55. Renin Riao 人 民 日 報 (2004). < 第 十 次 駐 外 使 節 會 議 在 京 舉 行 > (Onuncu Diploatlar Toplantısı Pekin de Gerçekleşiştir), 人 民 日 報 海 外 版 2004 年 08 月 30 日 第 一 版. Ruan, Zongze 阮 宗 澤 (2003), <2003 外 交 : 中 國 和 平 崛 起 > (2003 Diploasisi: Çin'in Barışçı Ykselişi), 瞭 望 新 聞 周 刊 見 新 華 網 2003 年 12 月 16 日 17:23:05. Shanker, Tho (Octoer 10, 2003). Russian Official Cautions U.S. on Use of Central Asian Bases, New York Ties, Shao, Yqun 邵 育 群 (2008). < 歐 盟 新 中 亞 政 策 評 述 > (AB nin Yeni Orta Asya Politikasının Tahlili), 歐 洲 研 究 2008 年 第 3 期, 頁 Shi, Zizhong 施 子 中 ( Ocak 2002). <911 事 件 對 中 共 推 動 上 海 合 作 組 織 之 影 響 >, (11 Eyll Olayı nın Çin in Şanghay İşirliği Örgt n Geliştiresine Olan Etkisi), 戰 略 與 國 際 研 究 季 刊 第 4 卷 第 1 期 (2002 年 01 月 ), 頁 Sisci, Francesco (June 23, 2001). Shanghai Spirit May Yet Haunt Asia, Asia Ties, < Solean, Richard (Deceer 12, 2001). < Septeer 11 and U.S.-China Ties: A Chance for a New Strategic Partnership?, Progra Brief (The Nixon Center), Vol. 7, No. 22 < Speed, Philip Andrew and Vinogradov, Sergei (March/April, 2000). China s Involveent in Central Asia Petroleu: Convergent or Divergent Interests? Asian Survey, Vol. XI, No. 2, pp

78 çin in orta asya politikaları rapor STRATFOR (May 31, 2002). China Using Separatists in Contest for Central Asia Influence, Strategic Forecasting, < Sun, Yxi 孫 玉 璽 (9 Ocak 2002). <2002 年 1 月 8 日 外 交 部 發 言 人 在 記 者 招 待 會 上 答 記 者 問 > > (Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcs Sun Yxi nin 8 Ocak 2002 Tarihli Basın Toplantısı), 中 華 人 民 共 和 國 外 交 部 網 站, < 年 1 月 9 日. Swanstro, Niklas (10 Octoer 2001). China s Trepidation in Afghanistan, Central Asia- Caucasus Analyst,< Swanstro, Niklas (2005). China and Central Asia: a New Great Gae or Traditional Vassal Relations? Journal of Conteporary China, Vol.14, No. 45 (Noveer 2005), pp Swanströ, Niklas (Noveer 2005). 2005: China and Central Asia: a new Great Gae or traditional vassal Relations?, Journal of Conteporary China, Vol. 14, No. 45 pp Tang, Shiping (2002a). Econoic Integration in Central Asia, Asian Survey, Vol. XL, No. 2 (March/April 2002) pp Tang, Shiping 唐 世 平 (2000 ). < 中 俄 戰 略 夥 伴 關 係 下 的 中 亞 地 區 經 濟 一 體 化 > (Çin-Rusya Stratejik Ortaklık İlişkileri Zeininde Orta Asya Bgesel Ekonoik Entegrasyonu), 當 代 亞 太 2000 年 第 7 期, 頁 Tang, Shiping 唐 世 平 (2000 c,). < 理 想 安 全 環 境 與 新 世 紀 中 國 大 戰 略 > (İdeal Gvenlik,Çevre ve Yeni Yzyılda Çin in Byk Stratejisi), 戰 略 與 管 理 2000 年 第 6 期, 頁 Tang, Shiping 唐 世 平 (2003). 塑 造 中 國 的 理 想 安 全 環 境 (Çin in İdeal Gvenlik Çevresinin İnşası), 北 京 : 中 社 會 科 學 出 版 社, 2003 年. Tang, Yigai 湯 一 溉 (2007). < 關 於 構 建 中 國 中 亞 石 油 天 然 氣 國 際 安 全 通 道 的 思 考 > (Çin Orta Asya Uluslar arası Petrol-Doğalgaz Gvenlik Kanallarının İnşasına Dair Dşnceler), 新 疆 社 會 科 學 2007 年 第 1 期, 頁 Tao, Wenzhao 陶 文 釗 主 編, (2006). 美 國 與 20 世 紀 亞 洲 的 衝 突 和 戰 爭 (ABD ve 20. Yzyılda Asya da Çatışa ve Savaşlar), 重 慶 : 重 慶 出 版 社, 2006 年 :258. The Jane s Intelligence (3rd Octoer 2003). Beijing s Central Asia Strategy, The Jane s Intelligence Digest, < jid031002_1_n.shtl>. Tong, Shiqun 童 師 群 (10 Mart 2004). < 美 國 欲 切 斷 中 國 陸 路 石 油 生 命 線.> (ABD Çin in Hayati Kara Boru Hattını Kesek İstiyor), 國 際 先 驅 導 報, 2004 年 03 月 10 日 10:25:45. Wang, Zhiyuan 王 志 遠 (2010). < 中 亞 國 家 區 域 一 體 化 進 程 評 估 > (Orta Asya Ülkelerinin Bgesel Entegrasyon Sreci Üzerine Tahliller), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 研 究 2010 年 05 期, 頁 Wang, Xiaohui 王 曉 輝 (2002). < 中 亞, 美 國 的 戰 略, 突 破 與 未 來 > (Orta Asya: ABD nin Stratejisi, Açılı ve Geleceği), 兵 器 知 識 2002 年 12 期, 頁 Wang,Yi 王 毅 (2003). < 中 國 與 周 邊 國 家 外 交 關 係 綜 述 : 與 鄰 為 善 以 鄰 為 伴 > (Çin ve Çevre Ülkelerle Diploasi İlişkileri: İyi Koşuluk ve İyi Dostluk ), 求 是 雜 誌, 見 新 華 網, < 年 2 月 21 日 Wei, Baigu 魏 百 穀 ( Ocak 2008). < 中 國 與 中 亞 的 能 源 關 係 : 合 作 與 挑 戰 > (Çin ile Orta Asya Enerji İlişkileri: İşirliği ve Zorluklar), 國 際 關 係 學 報 第 25 期 (2008 年 1 月 ), 頁 Wei, Ling 衛 靈 ve Liu, Qiang 劉 強 (2006). < 中 亞 地 區 的 能 源 爭 奪 與 中 國 能 源 安 全 > (Orta Asya Bgesinde Enerji Mcadeleleri ve Çin in Enerji Gvenliği), 世 界 經 濟 與 政 治 論 壇 2006 年 第 6 期, 頁 Weihan, Ted (June 8, 2003). China Making Diploatic Push In Central Asia, EurasiaNet, < 77

79 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 78 Wishnick, Elizaeth (Octoer 2002). Growing U.S. Security Interests in Central Asia, Strategic Studies Institute, < cf?q=110>. Wong, Edward (2011). China Quietly Extends Its Footprints Deep Into Central Asia, New York Ties, January 3, Wu, Guangyi 吳 廣 義 (2004). < 專 家 研 討 我 國 石 油 戰 略 > (Uzanlar Çin in Petrol Stratejisini Analiz Etti), 中 國 社 會 科 學 院 院 報 第 一 版, 2004 年 02 月 12 日. Wu, Hongwei 吳 宏 偉 ( 24 Mart 2003). < 二 00 二 年 中 亞 政 治 形 勢 與 地 區 安 全 > (2002 Yılında Orta Asya nın Siyasî Duruu ve Bgesel Gvenlik), 中 國 社 會 科 學 院 院 報, < cass.net.cn/wenew/file/ htl>, 2003 年 02 月 28 日. Wu, Hongwei 吳 宏 偉 (13 Ocak 2003). < 二 00 二 年 中 亞 政 治 形 勢 與 地 區 安 全 > (2002 Yılında Orta Asya nın Siyasî Duruu ve Bgesel Gvenlik), 中 國 社 會 科 學 院 院 報, 2003 年 01 月 16 日 第 003 版. Wu, Hongwei 吳 宏 偉 (13 Şuat 2003). < 中 亞 政 治 未 來 走 向 > (Orta Asya nin Siyasî Geleceği), 中 國 社 會 科 學 院 院 報, 2003 年 02 月 13 日 第 003 版. Xiao, Xun 萧 洵 (2005), < 中 国 取 代 俄 罗 斯 在 中 亚 影 响 力?>, VOANews, < voanews.co/chinese/news/a-21-w voa htl>, 2005 年 8 月 05 日. Xie, Meng 謝 夢 (24 Mart 2011) < 利 戰 局 殃 及 200 億 美 元 投 資 中 國 海 外 發 展 有 待 反 思 >, 南 方 日 報, < 年 03 月 24 日. Xin Jingao 新 京 報 (2 Ocak 2011). < 中 俄 原 油 管 道 正 式 運 行 >, 新 京 報 第 A03 版, < 年 01 月 02 日. Xing, Guangcheng 邢 廣 程 (2009). < 中 亞 的 利 益 取 向 和 上 海 合 作 組 織 的 發 展 >, 俄 羅 斯 研 究 2009 年 第 6 期 (2009 年 12 月 ) 頁 3-6. Xu, Dan 徐 淡 (1993). < 改 革 開 放 的 中 國 和 中 亞 >(Refor ve Dışa Açıla: Çin ve Orta Asya), 現 代 國 際 關 係 1993 年 09 期, 頁 1-3. Xu, Tao 許 濤 (2004). < 中 亞 地 緣 政 治 格 局 的 中 國 因 素 > (Orta Asya Jeopolitiğinde Çin Unsuru), 北 京 週 報, 2004 年 第 5 期, < Xu, Xiaojie 徐 小 傑 (1998). 新 世 紀 的 油 氣 地 緣 政 治 (Yeni Yzyılın Petrol-Doğalgaz Jeopoliği), 北 京 : 社 會 科 學 文 獻 出 版 社, 1998 年. Xu, Zixian 徐 子 軒 (3 Mart 2009). < 不 理 性 的 平 衡? 重 新 審 視 美 國 在 年 間 台 海 危 機 的 軍 事 幹 預 行 為 > (Rasyonel Olayan Denkle: ABD nin Tayvan Krizi ne Askerî Mdahale Tavrı Üzerine Yeni Tahliller), 東 吳 政 治 學 報 第 27 卷 第 1 期 (2009 年 3 月 ), 頁 Xue, Jundu 薛 君 度 等 主 編 (1999). 中 國 與 中 亞 (Çin ve Orta Asya), 北 京 : 中 國 社 會 科 學 文 獻 出 版 社, 1999 年. Yan, Shan 嚴 珊 (23 eki 2003). < 中 國 籌 劃 中 亞 自 由 貿 易 區 震 動 世 界 >, (Çin in Orta Asya Serest Ticaret Alanı Planı Dnyayı Şaşırtaktadır), 經 濟 月 刊 10 月 號, 2003 年 10 月 23 日 09:37. Yang, Xiancai 楊 先 材 主 編 (1998). 共 和 國 重 大 事 件 紀 實 (Çin Halk Cuhuriyet Tarihi) 下 卷, 北 京 : 中 共 中 央 黨 校 出 版 社. Yan, Xuetong 閻 學 通 (1993). < 試 析 中 國 的 安 全 環 境 > (Çin in Gvenlik Ortaı), 當 代 國 際 問 題 研 究, 1993 年 第 4 期, 頁 Yan, Xuetong 閻 學 通 (1997). 中 國 國 家 利 益 分 析 (Çin in Milli Çıkarları Üzerine Analizler), 天 津 : 天 津 人 民 出 版 社, 1997 年. Yan, Xuetong 閻 學 通, (2000). < 對 中 國 安 全 環 境 的 分 析 與 思 考 > (Çin in Gvenlik Çevresi Üzerine Analiz ve Dşnceler), 中 國 外 交, 2000 年 第 2 期, 頁

80 çin in orta asya politikaları rapor Yan, Xuetong 閻 學 通 (2009). < 中 國 戰 略 機 遇 期 失 不 再 來 嗎 > (Çin in Stratejik Fırsatlar Dönei Bir Daha Gelez i? ), 環 球 時 報 :25. Yang, Zhongqiang 楊 中 強 (2001). < 中 亞 石 油 與 中 國 > (Orta Asya Petrol ve Çin), 俄 羅 斯 研 究 2001 年 第 1 期, 頁 Yang, Zhongqiang 楊 中 強 (2001).< 中 亞 石 油 與 中 國 石 油 安 全 > (Orta Asya Petrol ve Çin in Petrol Gvenliği), 國 際 貿 易 問 題 2001 年 10 期, 頁 Yao, Qinhua 姚 勤 華, Pan, Guang 潘 光, Y, Jianhua 餘 建 華 ve Ding, Peihua 丁 佩 華, < 中 國 與 中 亞 國 家 經 貿 合 作 的 發 展 和 深 化 >, (Çin ve Orta Asya Ülkeleri Arasındaki Ekonoik-Ticari İşirliğinin Gelişesi ve Derinleşesi), (1998). 東 歐 中 亞 研 究 1998 年 06 期, 頁 Ye, Zicheng 葉 自 成 (1997). < 試 析 中 國 地 緣 政 治 理 論 和 實 踐 的 特 色 > (Çin in Jeopolitik Teorisi ve Uygulaasının Özelliği Hakkında Analiz), 世 界 經 濟 與 政 治 1997 年 11 期, 頁 Yuan, Peng 袁 鵬 (2001). <911 事 件 與 中 美 關 係 > (11 Eyll Olayı ve Çin-ABD İlişkileri), 現 代 國 際 關 係 2001 年 第 11 期, 頁 Yue, Xiaowen 岳 小 文, Wu, Haoyun 吳 浩 筠 ve Xu Shunhua 徐 舜 華 (2010). < 中 亞 出 口 天 然 氣 管 道 建 設 規 劃 及 對 中 國 引 進 天 然 氣 資 源 的 影 響 > (Orta Asya Doğalgaz Boru Hatları İnşası ve Çin in Doğalgaz İthaline Etkisi), 石 油 規 劃 設 計 第 21 卷 第 2 期 (2010 年 3 月 ), 頁 Y, Meiei 余 莓 莓 (2003). 911 震 盪 對 中 國 中 亞 戰 略 的 衝 擊 (11 Eyll Olayının Çin in Orta Asya Stratejik Politikasına Olan Etkisi), (Basılaış Ykseklisans Tezi, Haziran 2003), 淡 水 : 淡 江 大 學 中 國 大 陸 研 究 所 碩 士 論 文, 2003 年. Y, Shuyi 於 樹 一 (2010). < 中 國 與 中 亞 國 家 經 貿 合 作 的 特 徵 > (Çin ile Orta Asya Ülkeleri Ekonoi-Ticaret İşirliğinin Özellikleri), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 市 場 2010 年 第 9 期, 頁 Y, Xuehui 余 學 會 ve Xu Tao 許 濤, (2002). < 美 國 軍 事 力 量 進 入 中 亞 及 其 影 響 >, (ABD Askerî Kuvvetlerinin Orta Asya ya Girişi ve Etkisi), 東 歐 中 亞 研 究 2002 年 第 3 期, 頁 Y, Zhou 雨 舟 (2011). < 中 國 悄 然 入 中 亞 以 西 進 亞 歐 代 替 東 進 > (Doğu ya Yönleniş Yerine Batıya Doğru Avrasya ya İlerlee: Çin Sessizce Orta Asya ya Girektedir), VOANews, 2011 年 1 月 03 日. Yan, Cishan 阮 次 山 (18 Haziran 2001). < 上 海 合 作 組 織 對 中 國 有 何 戰 略 價 值?> (Şanghay İşirliği Örgt nn Çin İçin Ne Gii Stratejik Değeri Var), 聯 合 早 報, < 年 06 月 18 日 Zhang, Kang 張 抗 (2008). < 中 亞 與 中 東 油 氣 資 源 分 析 與 思 考 > (Orta Asya ve Ortadoğu Petrol ve Doğalgaz Kaynakları Üzerine Analiz ve Dşnceler), 當 代 石 油 石 化, 2008 年 卷 16, 第 05 期, 頁 1-6 Zhang, Ning 張 寧 (2006). < 中 亞 一 體 化 合 作 機 制 及 其 對 上 海 合 作 組 織 的 影 響 > (Orta Asya Entegrasyonun Şanghay İşirliği Örgt ne Etkisi), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 研 究 2006 年 06 期, 頁 Zhang, Ning 張 寧 (2008). < 歐 盟 的 中 亞 援 助 戰 略 分 析 > (Avrupa Birliği nin Orta Asya ya Yardıı Stratejisi Üzerine Tahliller), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 市 場 2008 年 第 7 期, 頁 Zhang, Ning 張 寧 (2008). < 淺 析 納 紮 爾 巴 耶 夫 的 中 亞 國 家 聯 盟 主 張 > (Nazarayev in Orta Asya Devletler Birliği Teşes Üzerine Tahliller), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 研 究 2008 年 第 4 期, 頁 Zhang, Yinghong 張 迎 紅 (2010). < 歐 盟 對 中 亞 戰 略 淺 析 > (Avrupa Birliği nin Orta Asya Stratejisi Üzerine Tahliller), 東 南 亞 縱 橫 2010 年 12 期, 頁 Zhang, Yingjiao 張 英 姣 ve Sun Qijun 孫 啟 軍 (2010). < 解 讀 大 國 中 亞 博 弈 與 中 國 外 交 對 策 > (Çin in Orta Asya Mcadelesi ve Diploasisi), 中 國 浦 東 幹 部 學 院 學 報 第 4 卷 第 6 期 (2010 年 11 月 ), 頁

81 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 80 Zhang, Jianlun 張 建 倫 ve Han, Jiain 韓 家 彬 (2008). < 環 新 疆 經 濟 圈 區 域 經 濟 合 作 > (Xinjiang Çevresel Ekonoisi Bgesel Ekonoi İşirliği), 俄 羅 斯 中 亞 東 歐 市 場 2008 年 8 期, 頁 Zhang, Yajun 張 雅 君 (Nisan 2001). < 上 海 五 國 安 全 合 作 與 中 國 的 角 色 > (Şanghay İşirliği Örgt nn İşirlikçi Gvenliği ve Bunda Çin in Rol), 中 國 大 陸 研 究 第 44 卷 第 4 期 (2001 年 4 月 ), 頁 Zhao, Changqing 趙 常 慶 (Eyll 1996). < 中 亞 五 國 對 外 關 係 現 狀 與 發 展 趨 勢 >, 北 京 : 中 國 社 會 科 學 院 東 歐 中 亞 研 究 所, < projects24.htl>, 1996 年 9 月. Zhao, Changqing 趙 常 慶 主 編 (1999). 中 亞 五 國 概 論 (Beş Orta Asya Ülkesinin Tarihi), 北 京 : 經 濟 日 報 出 版 社, 1999 年. Zhao, Changqing 趙 常 慶, (2002). < 中 國 與 中 亞 五 國 的 經 貿 關 係 > (Çin ile Beş Orta Asya Ülkesi Arasında Ekonoi-Ticaret İlişkileri), 東 歐 中 亞 市 場 研 究 2002 年 第 1 期, 頁 Zhao, Changqing 趙 常 慶 (2008). < 關 於 構 建 和 諧 中 亞 問 題 > (Uyulu Orta Asya nın İnşasına Dair), 和 平 與 發 展 2008 年 第 2 期, 頁 47-49, 32. Zhao Jinping 趙 晉 平 (2005). < 上 海 合 作 組 織 的 經 濟 一 體 化 前 景 及 其 影 響 > (Şanghay İşirliği Örgtn de Ekonoik Entegrasyonun Geleceği ve Etkileri), 中 國 經 濟 時 報, 2005 年 9 月 15 日 第 4 版. Zhao, Huasheng 趙 華 勝 (2010). < 美 國 與 上 海 合 作 組 織 : 從 布 希 到 奧 巴 馬 > (ABD ve Şanghay İşirliği Örgt: Bush tan Oaa ya), 國 際 問 題 研 究 2010 年 第 2 期, 頁 Zhen, Y 鄭 羽 (2007). 中 俄 美 在 中 亞 - 合 作 與 競 爭 (Orta Asya da Çin-Rusya-ABD: İşirliği ve Rekaetler), 北 京 : 社 會 科 學 文 獻 出 版 社 2007 年. Zhou, Jiangong 周 健 工 ( 10 Mart 2002). < 中 國 放 棄 中 亞 能 源 戰 略 地 緣 政 治 還 是 經 濟 考 慮?> (Çin Orta Asya Enerji Stratejisinden Vazgeçti, Jeopolitik i,yoksa Ekonoik i?), 21 世 紀 環 球 報 導, 2002 年 11 月 26 日. Zhou, Zhaojun 周 兆 軍, < 專 訪 秦 亞 青 : 十 七 大 後 中 國 外 交 將 更 重 視 多 邊 舞 臺 > (17. Kurultay Sonrası Çin Diploasisi Çok Taraflılığa Daha Çok Öne Verektedir), 中 國 新 聞 網 2007 年 10 月 12 日 01:21. Zhu, Tingchang (ed.) 朱 聽 昌 主 編 (2002). 中 國 周 邊 安 全 環 境 與 安 全 戰 略 (Çin in Çevresel Gvenlik Ortaı ve Gvenlik Stratejisi), 北 京 : 時 事 出 版 社, 2002 年. Zhu, Yongiao 朱 永 彪 ve Yin Shuyang 尹 舒 陽, (2010). < 美 國 大 中 亞 戰 略 進 入 新 階 段 > (ABD nin Byk Orta Asya Stratejisi Yeni Bir Dönee Giriştir), 國 際 觀 察 2010 年 05 期, 頁

82