Türkiye de Meyve Suyu Sanayinde Verimlilik ve Rekabet Gücünün Đncelenmesi

Transkript

1 Türkiye de Meyve Suyu Sanayinde Verimlilik ve Rekabet Gücünün Đncelenmesi Renan TUNALIOĞLU 1 Göksel ARMAĞAN 1 Cemâl ATICI 1 Altuğ ÖZDEN 1 Özet Dünya da ve Türkiye de artan nüfus, taze yada işlenmiş gıda tüketimini artırmaktadır. Türkiye, sahip olduğu ekolojik özellikleri nedeni ile meyve-sebze üretim potansiyeli açısından dünyanın önemli ülkelerinden biridir. Meyve ve sebze üretimi bir yandan taze olarak değerlendirilir iken bir yandan da meyve suyu işleme sanayine hammadde sağlamaktadır. Diğer yandan meyve suyu sanayi hem ülke ekonomisine katma değer sağlayan, hem de tüketicilerin sağlıklı beslenme şansını arttıran bir sektördür. Bu araştırmada, Türkiye de meyve suyu firmalarının verimlilikleri Toplam Faktör Verimliliğindeki (TFV) değişme ve firmaların etkinlikleri hesaplanarak karşılaştırılmıştır. Türkiye de meyve suyu sanayinin teknik etkinlik bakımından en iyi üretim sınırına sahip olduğu fakat yeterli miktar ve kalitede işlemeye uygun hammadde temininde güçlükler olduğu tespit edilmiştir. Đncelenen döneminde meyve suyu işletmelerinde bölgelerin ortalama yıllık teknolojik değişme endeksi, 1.95 ve toplam faktör verimliliğindeki değişme endeksi 1.58 olarak ölçülmüştür. Bir başka ifadeyle, incelenen dönemde meyve suyu sanayinin teknolojik gelişmede ve toplam faktör verimliliğinde artış olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda meyve suyu sanayinde sektörel dış ticaret şirketlerinin (SDTŞ) oluşturulması ve konunun sözleşmeli tarım modeli içerinde değerlendirilmesi önerilmiştir. Diğer yandan meyve suyu sektörünün dış piyasada rekabet gücü, Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (AKÜ) ve Karşılaştırmalı Đhracat Performans (KĐP) yöntemleri ile belirlenmeye çalışılmıştır. Türkiye nin diğer ihracatçı ülkelerin meyve sepetinde bulunmayan ürünlerin geliştirilmesi, hâlihazırdaki ürün çeşitliliğini artırarak ve pazar araştırmaları yapılarak ticaret hacminin geliştirmesi önerilmiştir. Anahtar Kelimeler: Meyve Suyu, Verimlilik, Dış Satım, Rekabet Gücü, Türkiye Determining The Productivity and Competitiveness Of Fruit Juice Sector In Turkey Abstract Growing population in the world and in Turkey leads to increase in the consumption of fresh or processed foods. In that sense, Turkey, due to its unique agricultural and ecological potential, is one of the most important countries in the world in terms of production of the fruits and vegetables. In Turkey, the fruits are utilized as both processed and unprocessed food consumption. Thus, this sector both increases the value added of production and provides healthier food for people. According to the results of this study, it was found that there have been some problems in obtaining the sufficient and high quality raw material for food processing. It is thought that contract farming can help to solve this problem. On the other hand, it was found that the fruit juice sector has the highest production level in terms of utilizing the technical efficiency. In the period of study ( ), the average annual technological change index was found as 1.95 and total factor productivity as In other words, an increase was observed in both technological change and total factor productivity. In addition, it is a fact that Turkey needs to compete with many other countries in fruit juice export. When the comparative advantages of some partner countries are considered, it is essential that Turkey improve and design the new products and conduct marketing research to increase its export potential. Key Words: Fruit Juice, Fruit Juice Companies, Productivity, Competitiveness, Turkey 1. GĐRĐŞ Türkiye de ekolojisi nedeniyle taze meyve ve sebze üretimine oldukça uygun bir ülkedir. Meyve ve sebzeler üretildikten sonra her zaman doğrudan tüketilemedikleri için tarımsal gıda sanayine hammadde sağlamaktadırlar. Bu sanayilerden biride meyve suyu sanayidir. 1 Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 699

2 Türkiye de meyve suyuna işlenen başlıca meyve/sebzeler; elma, kayısı (zerdali dahil), şeftali, vişne, portakal, üzüm, nar dır. Bu yedi meyvenin 2 yılındaki üretim miktarları 8,2 ton iken, 27 yılında yaklaşık 8,9 ton, 28 yılında ise 9 tona ulaşmıştır yılları arasındaki artış %9,1 iken önceki yıla göre artış %1,2 dir. Türkiye dünya meyve suyu ihracatı içerisinde önemli bir paya sahip olmamakla birlikte, teknolojinin ve sanayinin geliştiği son yıllarda artmıştır. 2 yılından 28 yılına Türkiye nin meyve suyu ihracatı miktar olarak, %26 artarak 52,3 bin tondan 66 bin tona çıkmıştır (26 yılında 8 bin tona ulaşmıştır). Değer olarak ise 3 kat artış göstermiş ve 42,1 milyon dolardan 131,1 milyon dolara yükselmiştir. Ancak 27 ye göre 28 yılında, ihracatta hem değer hem de miktar olarak % 18 azalma görülmektedir. Bu yaşanan ekonomik durgunluğun doğal bir sonucu olup, dünya da benzer şekilde gerçekleşmiştir (MEYED,28). Diğer yandan Türkiye nin meyve suyu ithalatı 2 yılından 28 yılına miktar olarak 3,3 bin tondan 16,6 tona ulaşmıştır. Değer olarak ise 4,2 milyon dolardan 36,7 milyon dolara çıkmıştır. Đthalatta 27 ye göre 28 yılında, miktar olarak %11 lik düşüş, değer olarak ise %6 lık artış gözlenmiştir. Đthalatta, 2 27 yılları arasında hem değer hem de miktar bakımından büyüme söz konusudur (Akdağ ve Budaklıoğlu, 28). Türkiye de, araştırmanın yapıldığı dönemde meyve suyu sektöründeki aktif firma sayısı 34 tür ve bu firmalar toplam ton meyveyi meyve suyuna işleyerek, 27 ton ara ürün elde etmişlerdir. Türkiye meyve üretimi açısından gerekli potansiyele sahip olmasına rağmen, meyve suyu ihracatı hak edilen bir konumda değildir. Bu nedenle bir yandan Türkiye nin meyve suyu ihracatının arttırılması için dünya ekonomisinde değişen üretim teknolojisi ve rekabet koşullarının dikkatle izlemesi bir yandan da sektörün en büyük sorunları arasında yer alan yeterli ve sürekli hammadde temini konusundaki bazı somut yaklaşımlarda bulunulması gerekmektedir Bu araştırma Türkiye deki meyve suyu firmalarının verimlilikleri ve etkinlikleri yanında dış pazardaki rekabet gücünü inceleyen bir çalışma olması açısından önem taşımaktadır. Türkiye meyve suyu sanayinin son on yıldan bu yana geliştiği fakat bu gelişmenin Türkiye nin mevcut meyve üretim potansiyeli dikkate alındığında yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu potansiyelin değerlendirilerek işletmelerin verimliliklerinin ve ihracatın artırılması için benzer araştırmaların yapılması önemlidir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1.Materyal Araştırmanın birinci bölümünde materyali, yıllarına ait TÜĐK sanayi, üretim, eğilim ve istihdam istatistikleri oluşturmuş, sektöre ait toplam faktör verimliliği (TFV) gelişimi ve etkinlik değeri değişimleri makro verilerle hesaplanmıştır. Girdi olarak brüt üretim değeri (BÜD), çıktı olarak ise işgücü, hammadde ve enerji verileri alınmıştır. Bu veriler 1997 yılı baz olarak alınmış ve endekslenmiş değerlerdir. Sektörlere ait teknik etkinlik, teknik etkinlik değişimi, saf etkinlik değişimi, ölçek etkinliği değişimi ve teknoloji değişimi değerlerinin hesaplanmasında DEAP 2.1 bilgisayar programı kullanılmıştır. Araştırmanın diğer materyalini Türkiye nin meyve suyu sektörünün rekabet durumunu incelemek üzere Đhracat Benzerlik Đndeksi (ĐBĐ) ve Açıklanabilir Karşılaştırmalı Üstünlükler Đndeksi (AKÜ) hesaplamalarının yapılması için kullanılan Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verileri oluşturmuştur Metod Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmquist Verimlilik Đndeksi Metotları Meyve suyu sektörü, imalat sanayi içerisinde yer alan gıda sanayinin alt dallarından birisidir. Bu sektördeki toplam faktör verimliliğindeki (TFV) gelişmeyi belirlerken sektörün içerisinde yer aldığı gıda ve imalat sanayine ait TFV gelişimlerine de yer verilmiştir. Bahsi geçen bu sektörlerin performansları belirlenirken, Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmquist verimlilik indeksi metotları kullanılmıştır. Malmquist verimlilik indeksi, bölgelere ait her bir veri noktasının ortak teknolojiye göre nispi uzaklıklarının oranlarını hesaplayarak iki veri noktası arasındaki toplam faktör verimliliğindeki değişmeyi ölçmektedir. Uzaklık fonksiyonları, hem girdi tabanlı (input-oriented) hem de çıktı tabanlı (output-oriented) uzaklık fonksiyonları olarak ele alınabilir. Girdi tabanlı uzaklık fonksiyonu, çıktı vektörü veriyken, girdi vektörünün minimum oransal 7

3 daralmasını dikkate alan üretim teknolojisini ifade eder. Çıktı tabanlı uzaklık fonksiyonu ise, girdi vektörü veriyken, çıktı vektörünün maksimum oransal artışını dikkate alır. Uzaklık fonksiyonu, girdi vektörü veri iken, çıktı vektöründeki maksimum oransal artışın tersi olarak tanımlanabilir. Eğer (Xt, Yt) verileri t dönemi üretim sınırının üzerinde ise uzaklık Dt(Xt,Yt) = 1 olur ve Fare in ifadesiyle üretim için tam etkinlik söz konusu olur. Eğer Dt(Xt, Yt) 1 ise üretimin t döneminde etkin olmadığına karar verilir. Uzaklık fonksiyonu farklı dönemlerdeki teknik etkinliği ve etkinlikteki değişimi de ölçer. (t+1) dönemi için uzaklık fonksiyonu şu şekilde yazılabilir: (Farrel ve diğ., 1994) t t D x, y ) min Φ : ( x, y / Φ R [ ] ( t+ 1 t + 1 = t+ 1 t+ 1 ) Bu endeks, t dönemi teknolojisi altında xt+1 veri girdi seti ile yt+1 çıktısında ortaya çıkacak maksimum oransal değişmeyi ölçer. Benzer şekilde, t+1 dönemi için de karma uzaklık fonksiyonu, D1t+1(Xt, Yt), ifade edilebilir. Bu fonksiyon ise t+1 teknolojisine nispeten veri xt girdi seti ile yt çıktısında ortaya çıkacak maksimum oransal değişmeyi ölçer. t t+ 1 t + 1 t D ( x, y ) M = t t t D ( x, y ) Bu endeks, t dönemi teknolojisi altında, t+1 döneminden t dönemine olan teknik etkinlikteki değişmeden kaynaklanan verimlilik değişmelerini ölçer. Öte yandan, t+1 döneminden t dönemine olan teknik etkinlik değişmeleri, t+1 dönemi teknolojisi altında da ölçülebilir. Malmquist verimlilik endeksi bu durumda şöyle yazılabilir. t + 1 t + 1 t+ 1 D ( x, y ) t 1 1 M + 1 = + t t 1 t D1 ( x, y ) Etkinlikteki değişim; (t+1) dönemindeki teknik etkinliğin, (t) dönemindeki teknik etkinliğe olan oranıdır. Köşeli parentez içinde yer alan iki oranın geometrik ortalaması, iki dönem arasındaki teknolojide (xt+1 ve xt) meydana gelen değişmeyi açıklar. t + 1 t + 1 t + 1 D1 ( y, x ) EfficiencyChance( EC) = t t t D ( y, x ) t t + 1 t + 1 t t t 2 (, ) (, ). ( ) = D y x D y x Tech Change TC ( )( t + 1 t + 1 t + 1 t 1 1 (, ) + t t D y x D1 ( y, x ) Toplam faktör verimliliğindeki değişme teknik etkinlikteki değişme ile teknolojik değişmenin çarpımı (Mot,t+1 = EDxTED) olarak ifade edilmektedir (Mahadevan, 22). Burada, M endeksinin 1'den büyük olması, toplam faktör verimliliğinin (t) döneminden (t+1) dönemine arttığını veya iyileştiğini, bu değerin 1'den küçük olması, toplam faktör verimliliğinin (t) döneminden (t+1) dönemine azaldığını gösterir. Malmquist toplam faktör verimliliği endeksinin (M) hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksiyonlarını tahmin etmek için kullanılan en popüler metot VZA dır. VZA matematiksel doğrusal programlama problemini kullanan parametrik olmayan bir metottur. VZA veri merkezine en iyi uyumu sağlayacak regresyon düzlemi yerine, üretim teknolojisi üzerine herhangi bir sınırlama koymaksızın gözlemlenen uç verileri kavrayacak doğrusal kısmi bir yüzeyin veya en iyi üretim sınırının (üretim eğrisini) oluşturulmasını hedefleyen bir metodolojidir (Charnes et al., 1978) AKÜ ve KĐP Đndeksleri Türkiye nin meyve suyu sektörünün rekabet durumunu incelemek için dünyadaki önemli ihracatçı ülkeler ve Türkiye nin bu alandaki önemli pazarları dikkate alınarak seçilen ülkelerle ihracat benzerlik indeksi ve açıklanabilir karşılaştırmalı üstünlükler indeksi (AKÜ) kullanılmıştır. 1 71

4 Đhracat Benzerlik Đndeksi belirli bir pazara yönelik ihracat yapan ülkelerin benzerlik durumlarını karşılaştırmaktadır. Bu indekste değerin sıfır olması hiç benzerliğin olmadığını gösterir. Bu indeks şu şekilde hesaplanmaktadır, ESI = [ min( xi ( ac), x i ( bc)) *1] (1) Burada xi(ac) a ülkesinin c pazarına yaptığı mal grubundaki ihracatın ilgili ülkeye yaptığı toplam ihracat içersisindeki payını xi(bc) ise b ülkesinin c pazarına yaptığı ilgili mal grubundaki ihracatın ilgili pazara yaptığı toplam ihracat içerisindeki payını gösterir. Diğer yandan AKÜ indeksi ise bir mal grubunda iki ya da daha fazla ülkenin belirli bir pazara yönelik olarak yaptıkları ticaretlerinde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olup olmadıklarının belirlemektedir. Bu indeksin sıfırdan büyük çıkması, ilgili mal ya da sektörde oransal olarak karşılaştırılan diğer ülkeye göre daha fazla ihracat yapıldığını göstermekte ve ilgili ürün grubunda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunduğu anlamına gelmektedir. AKÜ Vollrath = ln ( X / X ) /( X / X ) { } (2) Ai Aw Bi Bw Burada: X Ai = Türkiye nin dünyaya meyve suyu ihracatı X Aw = Türkiye nin dünyaya toplam tarımsal ürün ihracatı X Bi = Karşılaştırılan ülkenin dünyaya meyve suyu ihracatı X Bw = Karşılaştırılan ülkenin dünyaya toplam tarımsal ürün ihracatı ifade etmektedir (Akgüngör, 21; Yılmaz, 23) 3. BULGULAR ve TARTIŞMA 3.1. Meyve Suyu Firmalarının Etkinlik ve Verimlilikleri yılları arasında TFV ve bileşenlerindeki sektörel bazda değişim Çizelge 1 de görülmektedir. Çizelge de etkinlikteki yıllık ortalama değişme endeksi,966 dır. Diğer taraftan, sektörler tek tek ele alındığında imalat ve gıda sanayinin teknik etkinlik (TED) endeksinin 1 den küçük olduğu görülmektedir. TED endeksinin 1 den küçük olması ilgili sektörlerin, referans sektör olan meyve suyu sektörü tarafından tayin edilen en iyi üretim sınırını yakalamada (catch-up) başarılı olamadıklarını göstermektedir. Bu durumda meyve suyu sanayi teknik etkinlik bakımından en iyi üretim sınırına sahip sektördür döneminde bölgelerin ortalama yıllık teknolojik değişme endeksi 1.95 ve toplam faktör verimliliğindeki değişme endeksi ise 1.58 olarak ölçülmüştür. Diğer bir ifadeyle, ilgili dönemde teknolojik gelişmede ve toplam faktör verimliliğinde artış olmuştur. Genel olarak TFVD deki gelişmenin teknolojideki iyi yönlü gelişmeden kaynaklandığını ifade etmek mümkündür. Meyve suyu sanayinde görüldüğü üzere TFVD deki gelişme tamamen teknoloji kaynaklıdır. Çizelge 1: TFV ve Bileşenlerindeki Değişme (Sektörler Bazında) TED TD SED ÖED TFVD Đmalat,957 1,93 1,,957 1,46 Gıda,943 1,92 1,,943 1,29 Meyve Suyu 1, 1,1 1, 1, 1,1 Geo. Ort.,966 1,95 1,,966 1,58 Kaynak: Orijinal hesaplamalar yılları arasında TFV ve bileşenlerindeki yıllar bazındaki değişim Çizelge 2 de görülmektedir yılları arasında teknik etkinlik değişimi,933 dür. Çizelge 2: Meyve Suyu Sanayinde TFV ve Bileşenlerindeki Değişme (Yıllar Bazında) TED TD SED ÖED TFVD Geo. Ort Kaynak: Orijinal hesaplamalar. 72

5 Yıllar bazında teknik etkinlikte bir azalma meydana geldiği söylenebilir. TFVD de ise bir artış söz konusudur. Aynı şekilde TFVD de meydana gelen artışın teknoloji kaynaklı olduğunu söylemek mümkündür. TED deki azalmanın ise ölçek etkinsizliğinden kaynaklandığı açıkça görülmektedir. 3.2 Meyve Suyu Firmalarının Karşılaştırmalı Đhracat Performans ve Açıklanabilir Karşılaştırmalı Üstünlükleri Dünyada meyve suyu ticaretinde önemli yeri olan ülkeler Çizelge 3 de sunulmuştur. Görüldüğü gibi başlıca ihracatçılar ABD, Hollanda, Almanya, Polonya, Đspanya ve S. Arabistan, ithalatçılar ise ABD, Almanya, Hollanda, Đngiltere, Fransa ve Japonya dır. Görüldüğü üzere ilk üç ihracatçı aynı zamanda ithalatçıdır. Bu durum bize meyve suyu sektöründe endüstri içi ticaretin yaygın olduğunu göstermektedir. Çizelge 3. Dünya Meyve Suyu Ticaretinde Önemli Ülkeler, 26 Đhracat Đthalat Ülke Değer, 1$ Ülke Değer, 1$ ABD ABD Hollanda Almanya 2282 Almanya Hollanda Polonya Đngiltere Đspanya Fransa S. Arabistan Japonya Đtalya Kanada Avusturya 9241 S. Arabistan 8163 Tayland Belçika Fransa 7344 Đtalya Çin 7114 Rusya 6952 Ekvator Avusturya Belçika Đspanya Brezilya BAE Şili 5324 Đsviçre 3253 Türkiye Kore 322 Avustralya 4587 Đsveç Meksika Avustralya Güney Afrika 3852 Portekiz Danimarka 3646 Danimarka Kanada Đrlanda 2856 BAE 263 Umman Đngiltere Yemen Singapur 2444 Kuveyt 2374 Đran 2392 Ukrayna El Salvador Polonya Arjantin Jamaika 1787 Kaynak: FAO, 29 Türkiye nin ve seçilmiş ülkelerin 2-26 dönemindeki meyve suyu ihracat ortalamaları (FAO, 29) alınarak hesaplanan Đhracat Benzerlik Đndeksi değerleri Çizelge 4 de sunulmuştur. Buna göre Türkiye nin meyve suyu ihracatında benzer ülkelerin başında Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan gelmektedir. Yunanistan, Yeni Zelanda, Suriye, Hindistan gibi ülkelerde ise bu sektörde ihracat açısından fazla bir benzerlik bulunmamaktadır. Türkiye nin meyve suyu sektöründe karşılaştırmalı üstünlükleri ise Çizelge 4 de sunulmuştur. Buna göre bu sektörde üstünlüğümüzün olduğu ülkelerin başında Fas, Finlandiya, Irak, Hindistan, Tunus, Suriye, Yeni Zelanda, Yunanistan, Fransa, Brezilya ve Malezya gelmektedir. Polonya, Ekvator, Trinidad Tobago, Azerbaycan, Suudi Arabistan gibi ülkelerle ise ihracatta göreli üstünlük bulunmamaktadır. 73

6 Türkiye dünyada ihracat açısından 16. sırada bulunmakta olup ithalatta ise önemli bir yeri bulunmamaktadır. Türkiye nin meyve suyu sektöründeki başlıca pazarları ise Almanya, Azerbaycan ve Đngiltere dir (Çizelge 5). Çizelge 4. Türkiye nin Meyve Suyu Đhracat Benzerlik ve AKÜ Đndeksleri (2-26) Benzerlik Đndeksi AKÜ Đndeksi ÜLKELER Đndeks ÜLKELER Đndeks Almanya,49 Fas 5,7 Arnavutluk,49 Finlandiya 2,29 Avusturya,49 Irak 2,11 Azerbaycan,49 Hindistan 2,5 BAE,49 Tunus 1,97 Ekvator,49 Suriye 1,77 El Salvador,49 Yeni Zelanda 1,75 Güney Afrika Cum.,49 Yunanistan 1,68 Đran,49 Fransa 1,58 Đsrail,49 Brezilya 1,56 Mısır,49 Malezya 1,52 Peru,49 Đngiltere 1,45 Polonya,49 Japonya 1,44 S. Arabistan,49 Arjantin 1,43 Şili,49 Kanada 1,39 Tayland,49 Đrlanda 1,35 Trinidad ve Tobago,49 Romanya 1,28 Hollanda,46 Đsveç 1,17 Guatemala,46 Đsviçre 1,17 Singapur,45 Rusya 1,14 Đtalya,43 Belçika,98 ABD,4 Avustralya,9 Kazakistan,38 Macaristan,79 Đspanya,37 Çin,77 Meksika,36 Çek Cumhuriyeti,75 Cezayir,34 Danimarka,64 Portekiz,34 Ukrayna,56 Kenya,32 Bulgaristan,54 Pakistan,3 Pakistan,51 Bulgaristan,29 Kenya,45 Ukrayna,28 Portekiz,39 Danimarka,26 Cezayir,37 Çek Cumhuriyeti,23 Meksika,32 Çin,23 Đspanya,29 Macaristan,22 Kazakistan,27 Avustralya,2 ABD,21 Belçika,18 Đtalya,14 Rusya,16 Singapur,8 Đsviçre,15 Guatemala,7 Đsveç,15 Hollanda,7 Romanya,14 Almanya -,2 Đrlanda,13 Peru -,4 Kanada,12 Mısır -,11 Arjantin,12 Tayland -,11 Japonya,12 Đran -,21 Đngiltere,12 Đsrail -,39 Malezya,11 Arnavutluk -,49 Brezilya,1 Şili -,54 Fransa,1 BAE -,73 Yunanistan,9 Avusturya -,91 Yeni Zelanda,9 Güney Afrika Cum. -,92 Suriye,8 Polonya -1,7 Tunus,7 Ekvator -1,39 Hindistan,6 Trinidad Ve Tobago -1,49 Irak,6 El Salvador -1,65 Finlandiya,5 Azerbaycan -1,9 Fas, S. Arabistan -3, 74

7 Çizelge 5. Türkiye nin Meyve Suyu Sektöründe Başlıca Đhracat Pazarları, 25 Ülke Miktar (Ton) Almanya 5463 Azerbaycan 3836 Đngiltere 2915 ABD 2547 KKTC 1736 Hollanda 142 Fransa 8 Polonya 756 Rusya 678 Libya 58 Danimarka 5 Avusturya 418 Gürcistan 414 Kanada 363 Kazakistan 35 Đsrail 291 Đsviçre 289 Avustralya 257 Belçika 192 Đsveç 19 Yunanistan 161 Đspanya 133 Đtalya 98 Japonya 82 Cezayir 76 Kaynak: FAO, SONUÇ Verimlilik anlayışı, günümüzde insan refah ve mutluluğunu birbirine paralel olarak geliştiren, iş ve teknolojiyi bir amaç değil araç olarak gören bir olgu olarak nitelendirilmektedir. Verimlilik, toplam verimlilik anlayışı içinde çeşitli üretim ve çevre faktörleriyle teknolojik, ekonomik ve örgütsel yeteneklerin bir bileşimi olarak tanımlanmakta ve özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin gündeminde daha fazla yer almaktadır. Diğer yandan günümüzde üretimlerin ihracata yönlendirilmesinde en önemli unsurlardan birisi rekabet gücü kazanmaktır. Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin rekabet gücü kazanmaları için ilave araçlara ve hizmetlere ihtiyaç duyulmaktadır. Burada bahsedilen araç ve hizmetleri sağlamada örgütlenme kavramı çözümleyici bir yol olarak ortaya çıkmaktadır. Đşletmelerin ihracata yönlendirilmesinde literatürde Genel Ticaret Şirketleri, Đhracat Yönetim Şirketleri, Dış Ticaret Sermaye Şirketleri, Ortak Đhracat Pazarlama Grupları ve Sektörel Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ) gibi oluşumlar bulunmaktadır (Welch ve Joynt, 1987; Oktav ve diğ., 199; Paliwoda, 1993). 21.yüzyılda dünya ekonomisinde meydana gelen büyük değişmeler, özellikle gelişmekte olan ülkeleri daha fazla döviz geliri elde etmeye zorlamaktadır. Bu bağlamda Türkiye de ihracatını artırmak ve ihracat yapan işletmeleri bir araya getirecek uygulamalara öncelik vermek zorundadır. Bunun sonucunda ortaya çıkan ve ihracatta bir örgütlenme modeli olan Sektörel Dış Ticaret Şirketleri (SDŞ), sağladığı mali, teknik ve yasal avantajlar nedeniyle işletmeleri daha verimli çalışmaya yöneltmektedir. Bu da ihracat artışını ve daha fazla döviz gelirinin yurt içine girmesini sağlamaktadır (Alagöz ve Alagöz, 1998). SDŞ ile birlikte örgütlenen işletmeler sadece kendilerine yarar sağlamış olmazlar. Bu örgütlenmeyle birlikte ülke ekonomisine sağlayacakları yararlar; ülkeye döviz girdisinin artırılması, ihracat knowhow unun maksimize edilmesi, üretim, dağıtım ve pazarlama aktivitelerinin geliştirilmesi, birlikte hareket ile ölçek ekonomisi avantajları, işsizlik sorununun çözümüne katkı, devlet sanayi arasında etkili bir iletişimin sağlanması, profesyonel yönetim için ortamın oluşturulması, rekabetçi stratejiler oluşturmaya zemin hazırlamaktır. Ülkemizde meyve suyu sanayi üretimde son yıllarda önemli bir gelişme göstermesine rağmen, üretimde yaşanılan en önemli sorun kaliteli hammadde yetersizliği ve üretimdeki sürdürülebilirliktir. Meyve suyu sanayinde yeterli miktar ve kalitede meyve suyuna işlemeye uygun hammadde temininde hala güçlükler mevcuttur. Meyve suyu sanayi için kullanılan hammadde tamamen tarımsal üretim sonucu ortaya çıkması nedeniyle hammadde sorununa sözleşmeli tarım modelinin en iyi çözüm olacağı 75

8 düşünülmektedir. Sözleşmeli tarım, firmalar ve üreticiler arasında ürünün ekim/dikimi veya üretimden önce yapılan çiftçinin belirli bir ekim/dikim alanı ve üretimi gerçekleştirme sorumluluğunu yüklemesine karşın, firmaların da elde edilecek ürünü belirli koşullarda almayı taahhüt etmesine dayalı üretim ve pazarlama modeli olarak tanımlanabilir. Kırsal kesimde pazara dönük antlaşmalar, örneğin ürün alma antlaşması, ya da iş gücü ve makine kullanımında sözleşme yapılabilir. Modelde adı geçen sözleşme bu tür sözleşmelerden farklıdır. Üretim-pazarlama ile ilgili bir veya daha fazla düzenlemeyi içerir, başkasına devredilemez. Bu tür sözleşmelerde firma davranışlarının üretici üzerinde etkisi vardır. Modeli sınırlı sözleşme ve tam yetkili sözleşme diye sınıflandırmak mümkündür. Sınırlı sözleşmede, üretici sadece aldığı girdiler nedeniyle bir borç ilişkisine girmektedir. Alım garantisi yoktur ya da sadece alım sözleşmesi yapılarak, çiftçinin belirli nitelikte ürünü için bir pazar garantisi sağlamaktadır. Tam yetkili sözleşmede ise, hem girdi sağlanır, hem de belirli nitelikte ürünü için alım garantisi verilir. Diğer yandan gerek benzerlik indekslerinin gerekse karşılaştırmalı üstünlük indekslerinin belirli bir ürün grubundaki ticaret akışında rekabet durumunu ortaya koyarak ülke ve ürün bazında uygun pazarlama karmalarının oluşturulmasını sağladığı bilinmektedir. Bu açıdan incelendiğinde Türkiye nin meyve suyu ihracatında birçok farklı bölgeden ülke ile rekabet etmesi gerektiği görülmektedir. Avrupa, Ortadoğu ve Orta Amerika gibi bölgelerde bulunan ülkelerin meyve/meyve suyu üretimlerinin rekabet avantajı göz önüne alındığında bu ülkelerin ürün/meyve sepetinde bulunmayan ürünlerin geliştirilmesi veya hâlihazırda bulunan ürünlerde de çeşitlendirmeler yaparak pazar ve pazarlama araştırmaları sonucunda ticaret hacmi artırılabilir. Diğer yandan birçok gelişmiş ülkenin meyve suyu ticaretinde hem ithalatçı hem de ihracatçı olması bu üründe endüstri içi ticaretin yoğun olduğunu göstermektedir. Bu nedenle Türkiye nin kendi ürünlerinde içerik, paketleme ve özendirme düzenlemeleri ile başta ABD, Hollanda olmak üzere diğer ihracatçı ülke pazarlarına satışlarını artırması mümkündür. KAYNAKLAR Akdağ, E. Budaklıoğlu, E. 28. Türkiye Meyve Suyu Endüstrisi, Đstatistiki Değerlendirme Raporu, MEYED, Đstanbul Akgüngör, S., Barbaros, F., Kumral, N. 21. Türkiye de Meyve ve Sebze Đşleme Sanayinin Avrupa Birliği Piyasasında Sürdürülebilir Rekabet Gücü Açısından Değerlendirilmesi. TEAE, Proje Raporu 21-3, TEAE Yayınları, Yayın No:51, Ankara. Alagöz, S., Alagöz, M., 1998: Đhracatta Bir Örgütlenme Modeli: Sektörel Dış Ticaret Şirketleri ve Dış Ticaretteki Performansı, Çukurova Uni., ĐĐBF Dergisi. 8 (1): Charnes, A., Cooper, W. and Rhodes E., 1978, Measuring the Efficiency of Decision Making Units, European Journal of Operetional Research, Vol.2, Coelli, T.J., 1996, A Guide to DEAP Version 2.1: A Data Envelopment Analysis (Computer) Program, CEPA Working Paper Coelli, T.J., D.S.P. Rao and Battese G.E. 1998, An Introduction to Efficiency ve Productivity Analysis, Kluwer Academic Publishers, Boston Diewert, W. E., and A. O. Nakamura, 22, Index Number Concepts, Measures and Decompositions of Productivity Growth, Social Sciences and Humanities research Council of Canada FAO Farrel, R., Shawna, G., Mary, N., Zhongyang, Z., 1994, Productivity Growth,Technical Progress and Efficiency Change in Industrialized Countries, The American Economic Review, March 1994, Vol.84, :66-8 MEYED. 28. Türkiye Meyve Suyu Endüstrisi Đstatistiki Değerlendirme, Đstanbul Oktav, M., Kavas, A., Önce, G., Tanyeri, M., 199. Orta ve Küçük Đşletmelerde Đhracata Yönelik Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri, TOBB Yayınları, No:Genel:176, Ar-Ge:79, Ankara. Paliwoda, S., 1993: International Marketing, Second Edition, Ed.Butterworth-Heinemann Ltd. TÜĐK, Sanayi Üretim, Eğilim, Đstihdam Đstatistikleri Welch, L. S., Joynt, P., 1987: Grouping for Export: An Effective Solition?, Managing Export Entry and Expansion, Concepts and Practice, (Ed.Philip J. Rosson ve Stanley D. Reid), Praeger Publishers. 76