Türkiye nin Bosna Hersek Savaşı ndaki Politikası

Transkript

1 uiportal.net Türkiye nin Bosna Hersek Savaşı ndaki Politikası Giriş Türkiye topraklarının yüzde 5 ini oluşturan Doğu Trakya bölgesi, Balkan coğrafyası içinde yer almaktadır. Bu durum, Türkiye yi coğrafi açıdan bir Balkan ülkesi yapmaktadır. Modern Türkiye Cumhuriyeti yaklaşık olarak 550 yıl Balkanlar da hüküm sürmüştür.[1] Bu nedenle Osmanlı İmparatorluğunun mirasını taşıyan Türkiye nin Balkan politikasının temel taşlarını tarih, coğrafya ve insan faktörleri oluşturmaktadır.[2] Bu faktörler hem Balkanlar bölgesini Türkiye için önemli kılmakta hem de Türkiye nin Balkan devletleri ve halkları ile olan ilişkilerini yakından etkilemektedir.[3] Osmanlı imparatorluğu ile başlayan bu politik süreçte balkan ülkeleri ile tarihi açıdan ortak bir miras bulunmaktadır. Türkiye nin Balkanlar da siyasi bir rol üstlenerek balkanlara yönelik politikalarda aktif rol üstlenmesinin sebebi, Türkiye nin kültürel ve tarihi faktörlerinin balkan coğrafyasındaki bağlılığı ile doğru orantılıdır. Türkiye nin balkan coğrafyasındaki etkisinin sebeplerinden birisi de demografik yapılanmadır. Buna göre Türkiye nin Balkanlar daki siyasi etki temelini Osmanlı dan kalan Müslüman toplulukları oluşturmaktadır. Türkiye şu anda Balkanlarda Osmanlı mirasına dayalı olan bu tarihi birikimin avantajlarını kullanmaktadır.[4] Fakat bununla birlikte Türkiye uzun yıllar boyunca Balkanlar dan bu doğrultuda göç almıştır. Bu göçün 1990 lardaki bir boyutu da Bosna Hersek savaşındaki çıkan çatışmalar sonrasında Türkiye ye gelen Müslüman ve Türk topluluklarında görülmektedir. Türkiye deki balkan kökenlilerin sayısı nüfusun yaklaşık beşte birini oluşturmaktadır.[5] Ayrıca resmi verilere göre, Balkanlar da 1 milyon 100 bin civarında Türk, 8 milyonun üzerinde de Müslüman nüfus yaşamaktadır.[6] Coğrafi açıdan değerlendirildiğinde de Balkanlar, Türkiye yi Avrupa ya bağlayan bir köprü olarak düşünülmektedir. Bu yüzden balkanlardaki tüm gelişmeler Türkiye yi yakından ilgilendirmektedir. Balkanlar daki çatışma ortamının son bulması ve barışın aktif olarak egemen olması Türkiye nin bölgedeki temel çıkarıdır. Bununla birlikte, Balkanlar coğrafyası Türkiye nin batı sınırı için savunma kalkanı olarak da fayda sağlamaktadır.[7] Türkiye Balkanlara yönelik politikasını Bosna Hersek savaşı boyunca da göstermiştir. Yugoslavya nın dağılmasından önce başlayan Bosna krizinin mihenk taşı olan bu politika, uluslararası aktörlerin de bölgede stratejik açıdan rol üstlenmesi ile tamamlanmıştır. ABD (Amerika Birleşik Devletleri), AT (Avrupa Topluluğu), NATO (Kuzey Atlantik Paktı Örgütü) gibi aktörler ile bir araya gelen Türkiye, bunun dışında bölgede bıraktığı tarihi misyonuna sahip çıkarak Bosna Hersek savaşı boyunca Bosnalı halkın yanında duran bir politika sergilemiştir. Bu çalışmada ilk olarak genel hatları ile Türkiye nin Balkan politikası hakkında bilgi verilmektedir. İkinci olarak, Yugoslav coğrafyasındaki kriz ve gelişmeler ele alınmaktadır. Üçüncü olarak, Bosna Hersek Sorunu ve süreç içerisinde gelişen olaylara Türkiye Cumhuriyeti nin göstermiş olduğu politik tutum ile Uluslararası aktörlerle yaptığı işbirlikleri incelenmektedir. Çalışmada son olarak, Bosna Hersek olaylarına Türkiye kamuoyunun bakış açısı işlenmektedir. 1. Türkiye nin Balkan Coğrafyasına Yönelik Politikası Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Balkanlar, Türk dış politikası açısından genel olarak negatif bir bölge olarak algılandı. Çünkü iki dünya savaşı arasında balkanlar İtalya nın yayılma alanlarından birisi oldu. Bölge, İtalya işgaline maruz kaldı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ise Balkanlar SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) nin arka bahçesi ve komünist tehdidin geliş yolu olarak zihinlerde yer edindi. Ayrıca Türk devlet adamları ve özellikle kamuoyu, bu coğrafyayı azınlık sorunların yaşandığı ve bu sebeple uzak durulması gereken karmaşık bir bölge olarak gördü.[8] ABD ve SSCB nin varlığı ile gelişen soğuk savaş döneminde Türkiye nin batı bloğunda yer alarak dünya gündemine girmesiyle balkanlara yönelik olarak göstermiş olduğu tutumda tarafsız bir politika sergilediğini söylemek mümkün değildir. Soğuk savaş döneminin sona ermesi ve SSCB nin dağılması ile başlayan iki kutuplu sistemin yıkılış sürecinde Türkiye, Osmanlı dan beri var olan balkan misyonuna sahip çıkmış ve bu misyonu devam 1/12

2 ettirmiştir. Balkanlar daki siyasi yapılarının temelden değişmesiyle birlikte yeni kriz ve güç boşlukları meydana gelmiştir. Bu durum, Türkiye nin bölge politikasında bazı değişikliler yapmasına neden olmuştur. Böylece 1990 lı yıllar boyunca Balkanlar da güven ve istikrar ortamının sağlanması hedefi Türkiye nin dış politikasının ana gündem maddelerinden birini oluşturmuştur.[9] Ayrıca jeokültürel açıdan önem taşıyan balkanlar 20.yüzyıl boyunca uluslararası ilişkilerin temel bunalım bölgelerinden birisi olmuştur lı yılların sonu ile yaşanan en yoğun çatışmalar bu bölgede görülmüştür. Bölgenin hassas jeokültürel ve jeopolitik ayrım hatları uluslararası ilişkilerde yaşanan bunalımların bölgeye doğrudan ve en katı şekilde yansıması sonucunu doğurmuştur.[10] Balkanlar, 20. yüzyılın başında uluslararası ilişkileri yönlendiren büyük güçler için gittikçe güçsüzleşen Osmanlı Devleti nin Avrupa dan tasfiyesi açısından özel bir önem taşıyordu. I. dünya savaşı sonrasında uluslararası siyaset ve hukuk açısından da Osmanlı Devleti nin nihai tasfiyesi tamamlanmıştır.[11] Tasfiyenin ardından Türkiye açısından Balkanlar da yaşanan gelişmelerde kimlik meselesi ve din vurgusu ön plana çıkmıştır. Balkanlar da Osmanlı egemenliğinden kalan Türkler ve Müslümanlar, Ankara nın Balkan politikasında göz ardı edemeyeceği bir faktör olmuştur.[12] Ayrıca yüzünü batıya çevirmiş olan Türkiye nin balkanlardaki siyaset ve güvenlik sorunlarına ilgisiz kalması olanaksızdır. Başka bir deyişle, Balkanların güvenliği Türkiye nin batı sınırları doğrultusundaki güvenlik parametreleriyle özdeşleşmiş durumdadır.[13] Türkiye nin Balkanlardaki kısa ve orta dönem dış politikasının iki önemli hedefi, Bosna ve Arnavutluk un istikrarlı bir yapı içinde güçlendirilmeleri ve bölgedeki etnik azınlıkları güvenlik şemsiyesi altına alacak bir Uluslararası hukuk zemininin oluşturulmasıdır. Bu hukuki zemin içinde Türkiye, Balkanlar daki Müslüman azınlıklar ile ilgili meselelerde müdahale etme hakkını kazanacak bir garanti elde etme hedefini sürekli gözetmelidir. Türkiye nin Balkanlar da bu tür bir hak elde etmesi, ancak Türkiye nin kültürel ve tarihi faktörleri sürekli göz önünde bulundurmasıyla mümkündür. [14] 2. Yugoslavya Coğrafyasındaki Kriz ve Türkiye nin Tutumu Tito nun 1980 yılındaki ölümünün ardından Yugoslavya nın iç dengesi sarsıldı yılında altı federe cumhuriyette yapılan seçimlerde, Sırbistan ve Karadağ da sosyalist adını alan eski komünistlerin, diğer cumhuriyetlerde ise milliyetçilerin kazanması ile bir iç çatışmaya sürüklenen Yugoslavya da Slobodan Miloseviç in etkisi artarak görülmeye başladı.[15] Buna karşılık, milliyetçilerin iş başına geldiği Katolik Slovenya ve Hırvatistan yönetimleri ise kendilerini ekonomik açıdan daha varlıklı görerek, Ortodoks Sırbistan ın hâkimiyetindeki merkeziyetçi federasyon anlayışına şiddetle karşı çıkıyorlardı. Nispi olarak bakıldığında yoksul ve etnik dini bileşimleri açısından da bir o kadar karmaşık olan Makedonya ve Bosna-Hersek federe cumhuriyetleri ise mevcut yapının gevşek bir konfederasyon şeklinde ve mutlaka Slovenya ve Hırvatistan ı da içerecek olan bir şekilde sürmesinden yanaydılar. Ayrıca 1990 Eylülü nde Sırbistan ın, Kosova ve Voyvodina bölgelerinin özerkliklerini ortadan kaldırması da Slovenya ve Hırvatistan ın Sırbistan a yönelik karşı tutumlarını şiddetlendirdi. Sonuç olarak Slovenya ve Hırvatistan 25 Haziran 1991 tarihinde bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ardından 2 gün sonra da Sırpların denetimindeki federal Yugoslavya ordusu Slovenya ile Hırvatistan a müdahale etmeye başladı.[16] Balkanlar jeopolitiğinin dayandığı iki temel eksenden Drava-Sava ekseninin merkezi Hırvatistan ve Sırbistan arasında kalan Bosna Hersek te; Sırbistan, Makedonya, Bulgaristan ve kısmen de Yunanistan arasında kalan Morava-Vardar ekseninin merkezi Kosova da çatışmaların yaşandığı bölgeler haline gelmeye başladı. Yugoslavya nın dağılma süreci ile balkanlarda uluslararası ve bölgesel çelişkilerden kaynaklı olarak sınırlı konvansiyonel çatışma alanları için uygun bir zemin oluşmaya başlamış oldu. II. Dünya savaşının ve Soğuk Savaşın Balkan jeopolitiğinde temel dayanak unsurları olan bu iki eksenin aynı zamanda yoğun jeokültürel yüzleşme ve ayrım hatları olması, küresel ve bölgesel aktörlerin Balkanlar daki stratejik olaylara olan ilgisini artırdı. Miloseviç önderliğindeki Sırp yönetiminin barbar tavrı, bu jeopolitik ve jeokültürel ilgilerin çatıştığı ve uluslararası hukukun reel politiğe feda edildiği bir dönüm noktasında kendine bir manevra imkânı sağladı.[17] Yugoslavya krizi, Türkiye nin Soğuk savaş sonrasında ilgisini yoğunlaştıracağı başlıca dış politika konularından birisi 2/12

3 oldu. Yugoslavya sorunu sadece yeni dönemdeki Türk dış politikasının önemli bir ilgi alanı olarak kalmayıp Türkiye nin dış politikasının da şekillenmesine katkıda bulundu.[18] Türkiye Cumhuriyeti Yugoslavya ya yönelik politikasında bu federasyonu bir bütün olarak değerlendirmek ve bölgede etnik dinsel açıdan kendisine yakın olan topluluklar üzerine bir dış politika oluşturmamak şeklinde hareket ediyordu. Yugoslavya nın dağılma sürecine girdiği 1991 yılı başlarında Türkiye, bu krizi federasyonun bir iç işi olarak gördüğünü, çözümün ise şiddet ile çözülemeyeceğini ve Yugoslavya nın toprak bütünlüğünü temelinde sağlanması gerektiğinin altını çiziyordu. Slovenya ve Hırvatistan ın bağımsızlıklarını ilan etmeleri sonrasında Sırp ordusunun bu cumhuriyetlere müdahalesinin ardından da Türkiye esas olarak bu tutumunu muhafaza ediyordu. Yugoslavya daki bu durumdan rahatsız olan Makedonya ve Bosna-Hersek cumhuriyetlerinin devlet başkanları Kiro Gligorov ve Aliya İzzet Begoviç Temmuz ayında sırayla Ankara ya gelerek destek istediklerinde de Türkiye nin bu tutumunda bir değişiklik görülmüyordu yılı Eylül ayında, Makedonya, Ekim ayında da Bosna-Hersek bağımsızlıklarını ilan ettiklerinde Türkiye zor durumda kalmaktaydı. Türkiye ancak 15 Ocak 1992 tarihinde Avrupa Topluluğu nun Slovenya ve Hırvatistan ı Bulgaristan ın da bunlara ek olarak Bosna-Hersek ve Makedonya yı tanıması sonrasında, 6 Şubat 1992 tarihinde bu dört cumhuriyeti aynı anda tanıdı.[19] 3. Bosna Hersek Sorunu ve Türkiye Cumhuriyeti nin Tavrı A. Bosna Hersek Savaşı nın Ortaya Çıkışı Bosna Hersek parlamentosu 15 Ekim 1991 de bağımsızlıklarını ilan edeceklerini duyurmuşlardı. Fakat ülkede bu konuya dair olarak bir referandum yapılmamıştı. Bununla birlikte Slovenya ve Hırvatistan ın ardı ardına bağımsızlıklarını ilan etmeleriyle birlikte Boşnaklar ve Bosnalı Hırvatlar da Sırpların muhalefetine rağmen bağımsızlık kararı aldılar. Ankara nın 6 Şubat 1992 tarihinde Bosna-Hersek i tanımasının ardından 29 Şubat 1992 tarihinde bu ülkede bağımsızlık konusunda referandum yapılmaktaydı. Sonuçta bağımsızlık %64 oyla kabul edildi. Böylece Bosna-Hersek 3 Mart 1992 tarihinde bağımsızlığını ilan etti.[20] Yugoslavya Federasyonunda bağımsızlıklarını ilan eden cumhuriyetlerden Bosna-Hersek ve Makedonya nın Türkiye nin Balkanlarda izlediği dış politikanın köşe taşları olmaları sebebiyle Yugoslavya nın dağılması, Soğuk savaş döneminde Balkanlara yönelik dış politikanın belirlenmesi açısında da önemli olmuştur.[21] Türkiye, Bosna Hersek teki çatışmaların barışçıl yollarla sona erdirilmesi ve Balkanlar da bulunan Türk ve Müslüman halkın her türlü haklarının korunması için gerekli tüm yollara başvurmuştur. Bu yönde diplomatik, siyasi ve ekonomik olarak bir dizi girişimde bulunmuştur.[22] Mart ve Nisan aylarında bağımsızlık kararını tanımadığını açıklayan Bosnalı Sırp milisler ile Sırpların eline geçmiş olan Yugoslav federal ordusu (JNA) İle bağımsızlık yanlıları arasında çatışmalar giderek artmaya devam etti. Türkiye bir yandan Sırpların şiddete dayalı politikalarını kınarken, diğer yandan ise Bosna Hersek in BM (Birleşmiş Milletler) ye üye olmasının Saraybosna yönetimine fayda sağlayacağı düşüncesiyle hareket ediyordu. Bosna Hersek, bu doğrultuda 22 Mayıs 1992 de BM ye üye olarak kabul edildi. Yine de BM ye üye olmasının Sırpların saldırılarını durdurmaya yetmediği görüldü.[23] B. Bosna-Hersek Krizinde Türk-Amerikan İşbirliği Doğu Avrupa da sosyalist rejimlerin çöküşünden sonra, Yugoslavya iki siyasi blok arasında yer alan tampon bölge olma özelliğini kaybetmiştir. Dolayısıyla ABD stratejik hesaplarında değişikliğe gitmeye başlamıştır.[24] ABD genel sekreteri James Baker 1991 yılındaki Yugoslavya yı ziyaretinde, ülkesinin Yugoslavya nın bütünlüğünü desteklediğini açıklamıştır. [25] Bu tutum Türkiye hükümetinin de o dönemdeki temel politikalarından birisi olmuştu. Daha sonra Ankara, Bosna Hersek konusuna ilişkin olarak oldukça hareketsiz kalan uluslararası kamuoyunu duruma müdahil olmaya ikna etmek için büyük çaba harcamıştır. ABD ve AB nezdinde bu amaca yönelik olarak sayısız diplomatik girişimde bulunmuştur. [26] Zaten bölgeye yönelik olarak politikalarda özellikle ABD ile Türkiye arasında büyük bir paralellik vardır. Yugoslavya nın dağılması sürecin de Türkiye ABD ile oldukça benzer bir politika izlemiştir. Bu durum, ilk örneğini bize Bosna-Hersek teki iç savaşa yönelik olarak ortaya çıkan tarafların tutumunda 3/12

4 belirginleşmiştir.[27] Türkiye nin Balkanlar daki aktif politikası ABD tarafından desteklenmiştir. Bu destek Türkiye nin Balkan politikası açısında da belirleyici bir etken oldu.[28] Bosna Savaşı sırasında ABD ve Türkiye benzer bir yol izlemeye devam ettiler. Her iki ülkede Bosna-Hersek in ayakta kalma mücadelesini destekledi. Türkiye çatışmaların önlenmesi için BM ve NATO çerçevesinde oluşturulan güçlere katkıda bulunmuştur. Türk Deniz ve Hava Kuvvetleri çeşitli görevler üstlenmişlerdir.[29] BM güvenlik konseyinin 31 Mart 1993 tarihli Bosna Hersek hava sahasında uçuş yasağı kararının uygulanmasını denetlemek üzere yapılan operasyona 18 adet F-16 uçağı ile katılmıştır.[30] Nitekim Sırbistan a uygulanacak olan ambargonun denetimi için Adriyatik Denizinde bulundurulan deniz ve hava kuvvetlerine gitmiştir. Türkiye, bu politikaların uluslararası toplum ile birlikte esas olarak BM çerçevesinde yapılması gerektiğini savunmuştur. Türkiye tek taraflı bir hareketten özenle kaçınmıştır.[31] ABD ve Türkiye bazı noktalarda ise birtakım ayrılıklara düşmüştür. 25 Eylül 1991 de BM güvenlik konseyi aldığı 713 sayılı karar ile tüm Yugoslavya üzerine silah ambargosu koydu. [32] Böylelikle Birleşmiş Miletler savaşan taraflara yönelik olarak ambargo uygulamaya başlamıştır. ABD nin ise bölgedeki Sırpların silahlı güç kullanımına karşı belirsiz bir yaklaşımı mevcuttu. Türkiye ise Bosna ya uygulanan silah ambargosunun kaldırılması ve Sırp mevzilerinin bombalanmasına yönelik girişimlere başlanılması gerektiğini belirtiyordu. Türkiye Belgrad destekli Sırpların saldırılarının önlenmesi açışından politikalar izleyerek silah ambargosunun Boşnakları silahsız bırakmak anlamına geldiğini savunuyordu.[33] Bu yüzden Türkiye, Bosnalı Sırpların mevzilerinin havadan bombalanması ile ilgili görüşünü uzun süre gündemde tutmuştur.[34] Zaten Türkiye nin bölgede yaşanan vahşetin sona erdirmesine yönelik olarak hazırladığı eylem planı Birleşmiş Milletlere Türkiye tarafından sunulurken, bu plan İslam Konferansı Örgütü nün de dikkatini çekmişti. Türkiye, İslam konferansı örgütünün bir üyesi olarak, Bosna Hersek e sağlanan yardımların sürekliliğini isteyerek, İslam ülkelerini, batılı devletlere baskı yapmaları konusunda ikan etmiştir.[35] Bu durum, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ile Avrupa Konseyi ni de harekete geçirmişti.[36] Türkiye savaş başladığı andan itibaren bunun bir etnik temizlik olduğunu saptamıştır. Ancak uluslararası toplum, işlenen suçu açık bir şekilde tanımlamaktan kaçınıyordu. Yine de Türkiye BM İnsan Hakları Komisyonu ile özel bir oturum yaparak, Sırpların suçlu olduğunu ve bunun da bir etnik temizlik olarak insanlığa karşı suç oluşturduğunu açıklayarak, 1 Aralık 1992 tarih ve S-2/1 sayılı karar ile BM ye kabul ettirmiştir.[37] C. Dayton Barış Antlaşmasına Doğru Bosna Hersek Bunalımı ABD Bosna bunalımını son derece etkin bir diplomasi için kullandı. Çünkü ABD, Avrupa nın Bosna Hersek krizinde yeterli olmayacağını ortaya koyarak diplomatik bir manevra ile bölgeye fiili olarak girme şansı elde etmiştir.[38] Bölgede çok sayıda sivilin de ölmeye başlaması ile AB ve BM nin çatışmaları önlemeyeceği anlaşıldı. Türkiye de 1993 yılı sonlarında ortaya konan ABD planı ile Cyrus Vance, Lord Owen tarafından geliştirilen Vance-Owen Planı nı Bosna krizinin çözümü için yeterli görmüyordu. Bu sıralarda da ABD ilk başlarda bir Avrupa Sorunu olarak gördüğü konu ile artık daha fazla ilgilenmeye başlamıştı.[39] Bosna savaşının gittikçe uzaması karşısında ABD bölgenin güvenliği için çeşitli girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Bunun ilk adımı olarak Bosnalı Müslümanları ve Hırvatları yakınlaştırma girişiminde bulunmuştur. Böylece Sırplara karşı bir güç dengesi oluşturulması hedeflenmiştir. Bu girişim söz konusu tarafların 1994 yılında Washington da bir Boşnak- Hırvat Federasyon Anlaşması imzalanması ile sonuçlanmıştır. Türkiye de bu süreçte aktif rol oynamıştır.[40] Türkiye ve ABD, Boşnaklar ve Sırplar arasındaki güç dengesizliğini savaşa patlak veren bir sebep olarak gördükleri için ve de olası saldırıları önlemek için bu federasyonu askeri açıdan güçlendirmek istiyorlardı. Türkiye bu süreçte, federasyon için yapılacak olan eğitim ve donanım programına büyük ölçüde destek verdi. Bu program çerçevesinde ABD yaklaşık olarak bu federasyona 100 milyon değerinde teçhizat yardımında bulundu. Türkiye de Bosnalı ordu mensubuna askeri eğitim verdi.[41] Yine bu çerçevede, 1500 kişilik bir Türk birliği 1994 yılı Temmuz ayında Zenica ya yerleşerek Hırvatlar ile Boşnaklar arasındaki ateşkesi gözlemleyici konuma getirilmiştir. Bu sayede Sırpların karşısında Boşnak-Hırvat Federasyonunda direnci hem diplomatik hem de askeri anlamda artırılmıştır.[42] Türkiye Bosna-Hersek ile girdiği bu askeri işbirliği Balkan politikasının da köşe taşını oluşturuyordu. Çünkü Türkiye güçlü bir federasyon ordusunun varlığını bölgedeki istikrarın da sağlanması için istiyordu. Hedefi Balkanlardaki istikrar ve güven ortamının sağlanması idi. 4/12

5 Ayrıca bu süreçte Türkiye BM nin ambargo uygulamasına karşın Bosna ya gizli silah yardımında bulunmuştur.[43] Silah yardımı dışında, 1993 yılında Boşnaklar ile Bosnalı Hırvatlar arasındaki çatışmalara son verilmesin de Türkiye nin katkısı olmuştur. Özellikle dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ile Hırvat meslektaşı Franjo Tudjman arasında dostane ilişkiler ortaya konmuştur. Hırvatistan ın Ankara büyükelçisi Gordan Bakota ya göre Boşnaklar ile Bosnalı Hırvatları barıştırmak konusunda Türkiye ile Hırvatistan ın gerçekleştirdiği ortak girişimler, Bosna-Hersek geneline barış gelmesi için önemli bir zemin hazırlamıştır.[44] Türkiye nin görüşüne göre, Bosna Hersek teki savaş ilk başından itibaren Batılı ülkeler tarafından önemsenmedi. Burada özellikle Müslüman nüfus kıyıma uğramıştır. Bu şekilde batının da niyeti ortaya çıkmış oldu. Çünkü Türkiye ye göre, batılı devletler Avrupa nın ortasında bir Müslüman devletinin ortaya çıkmasını istemiyorlardı. Bu nedenle de self determinasyon hakkı reddedilmiş, Bosna Hersek için çeşitli bölünme şekilleri, kantonal veya konfederasyon önerileri hazırlanmıştır. Bu şartlar doğrultusunda Türkiye basının, Bosna Hersek e yardım edilmesi yönündeki faaliyetlerini koordine etmesi zor değildi. Kısa zamanda Bosna ya en büyük yardımı Türkiye sağlamış oldu. Askeri yardım ile birlikte ekonomik yardım da sağlayarak diplomatik misyon faaliyetlerine yardımcı oldu.[45] Türkiye nin bu faaliyetleri kısa süre içinde engellenmeye çalışıldı. Çünkü Türkiye nin ekonomik politikası, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde diğer İslam ülkeleri ve özellikle İran ile rekabet etmekteydi. İslam ın laik ve radikal kesimleri arasındaki bu çatışma Bosna Hersek e de yansımış oldu. Fakat sadece Türkiye değil, birçok İslam ülkesi de Bosna Hersek e maddi yardımda bulunmuştur. Hatta İslam ülkelerinden savaşçılar, Bosna Hersek ordusu ile birlikte savaşa dahil olmuşlardır.[46] Hatta İran, Bosna daki Müslüman gruplara gizli silah transferi de yapıyor, ABD de ise bunu görmezden geliyor idi.[47] Hatırlanacağı üzere Bosna-Hersek cumhurbaşkanı Aliya Izzetbegoviç, Temmuz 1991 de Türkiye yi ziyaret etmiş ve Türkiye nin balkanlar politikasında rol oynaması isteğini açıklamıştı. Izzetbegoviç ayrıca Kaddafi ile de görüşerek İran dan da zaten yardım isteyeceğini ima etmişti.[48] Bütün bunlarla birlikte ABD nin de katkısıyla Bosna Hersek konusuna ilişkin olarak özel görevlendirilen Richard Holbrooke un girişimleriyle 21 Kasım 1995 tarihinde Bosna-Hersek adına Aliya Izzetbegoviç, Hırvatlar adına Franyo Tudjman ve Sırplar adına da Slobadan Miloseviç in katılımı ile sağlanan Dayton (Ohio) Anlaşması nı Türkiye de destekleyerek, bu noktada Washington ile birlikte çalışmıştır.[49] Dayton Barış Antlaşması 15 Aralık 1995 Paris te resmen imzalanmıştır. Fakat Dayton Antlaşması Bosna yı tanımlamada nihai bir çözüm olmamıştır. Bu antlaşma, küresel rekabetin bölgesel bunalım alanlarına yayılmasını kontrol eden geçici bir bunalım erteleme operasyonu olarak görülebilir.[50] Çünkü Bosna-Hersek devleti kendi sınır egemenliğini tümüyle sağlayamamıştır. Dayton Antlaşmasında taraflar arasında statü eşitsizliği mevcuttur. Etnik temizlik suçlusu işgalci Sırplar, 1992 Nisanından Dayton Antlaşmasına kadar geçen sürede kendilerini önce Bosnalı Sırplar olarak meşrulaştırmışlardır. Ardından Bosna Sırp Cumhuriyeti tanımlanması ile devlete kurucu unsurlar olarak yerleşmişleridir.[51] Bu veriler de bize Dayton un adaletsizliğinin ne kadar açık olduğunu göstermektedir. Çünkü Dayton, evrensel insanlık ve uluslararası hukuk değerlerinden çok reel politiğin izlerini taşımaktadır. Aslında Dayton uluslararası sistemik dengelerin ortaya çıkardığı konjonktürel bir antlaşmadır. Konjonktürel kaygılar, antlaşmadaki herkesi memnun etme hedefinde çalışmaktadır.[52] Aralık 1995 te Bosna-Hersek savaşını sona erdiren Dayton Anlaşma sının uygulanmasını sağlamak, denetlemek ve çatışmaların yeniden ortaya çıkmasını önlemek için bahsettiğimiz üzere 60 bin kişilik Uygulama Gücü (Implementation Force-IFOR) oluşturulmuştu. Türkiye, NATO komutasındaki IFOR a 1500 askeri bu noktada göndermişti. IFOR un ismi 1997 de İstikrar Gücü (Stabilization Force- SFOR) olarak değiştirildi. Personel sayısı 36 bine indirildi. 2 Aralık 2004 tarihin de SFOR un görevini Avrupa Birliği Gücü (EUFOR) devraldı. Personel sayısı 6500 e indirildi.[53] EUFOR bünyesinde yer alan Türk askerleri sadece bölgeyi korumakla kalmayıp aynı zamanda kültürel faaliyetler de düzenleyerek toplumsal hizmetler de sunuyorlardı.[54] Bosna daki savaşta yaşanan vahşetten kaçmayı başaranlar için Türkiye Cumhuriyeti birçok destekleyici faaliyette bulunmuştur. Bosna savaşı boyunca Başbakanlık Balkan İşleri Koordinatörü olarak görev yapan Prof. Dr. Mustafa Kahramanyol yaptığı açıklamalarda her şeyden önce Türkiye de Bosnalı halk için mülteci kamplarının açıldığını belirtmiştir. Ayrıca Bosnalı hastalar için ve özellikle yaralı askerler için Bakırköy de bir hastane tahsis edilmiştir. Bosna da tecavüze uğramış olan kadınlar özel bir hastanede psikolojik tedavi görmüşlerdir. Türkiye ye sığınan 5/12

6 Boşnaklar içinden üniversite çağında olanlar devlet burslusu olarak üniversitelerde okutulmuşlardır. Bütün bunlar ile birlikte Türkiye deki bazı Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları birçok Bosnalı mülteciyi yanlarına almışlardır. Bazı esnaflar mülteci kamplarında ya da değişik ailelerin yanlarında kalan Boşnaklara maddi ve manevi açıdan yardımda bulunmuşlardır.[55] 3. Bosna Hersek Olayları Karşısında Türkiye Kamuoyu Türkiye kamuoyu, Bosna-Hersek olaylarının ortaya çıktığı Nisan 1992 den bu yana olayları sürekli olarak takip etmiştir. Türkiye basınında hemen her gün Bosna Hersek konusu işlenmiştir. Ulusal ve yerel düzeyde çeşitli yardım kampanyaları düzenlenmiş, siyasi parti ve baskı grupları tarafından Sırpları Telin Mitingleri düzenlenmiştir.[56] Bu miting 13 Şubat 1993 te Taksim meydanında düzenlenmiştir. Mitingde konuşma yapan 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Bosna Hersek teki yaşananların insanlık haysiyetini lekelediğini söylemiştir.[57] yılları arasında Bosna Sorunu Türkiye kamuoyu için mühim bir mesele haline gelmiştir.[58] Türkiye nin Bosna-Hersek konusunda tüm dünyada yankı uyandıran en önemli faaliyetlerinden birisi de dönemin Başbakanı Tansu Çiller ile Pakistan eski başbakanı merhum Benazir Butto nın birlikte gittikleri Saraybosna ziyaretidir.[59] Dönemin ABD başkanı Bill Clinton, Tansu Çiller e ziyaret sonrası bir mektup yazarak yollamıştı. Çiller yoğun temaslar sonrası açıklamalarını Milliyet Gazetesi ne yaptı. Sayın bayan başbakan, Saraybosna gezisindeki cesaretinize hayran kaldım. Bosna halkı 1945 ten beri Avrupa da eşi görülmemiş bir trajedi yaşıyor. [60] dedi. Yine Bosna Hersek konusu sürekli olarak gündemde tutulmaya çalışılmıştır.[61] 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel de Hırvat lider Franyo Tudjman a mektup göndererek Bosna- Hersek te devam eden Müslüman- Hırvat çatışmasının sona erdirilmesini istedi. Ayrıca açıklamada Türkiye yi temsilen bir heyetin Bosna Hersek e gitmek üzere 16 Mayıs Pazar günü Zagreb e hareket edeceğini vurguladı.[62] Yine Demirel 1994 de Clinton a uyarı mektubu göndererek Bosna Hersek teki gelişmeler ve terör konusunda Genelkurmay Karargâhında bilgilendirme verdi. Demirel Sırplar hiç kimseyi dinlemiyor, dünya şaşkınlık içinde diyerek konuşmasına devam etti. [63] 1993 yılında Demirel in Kral Fahd ı arayarak Bosna Hersek konusunda silah ambargosunun kaldırılmasını istediği öğrenildi.[64] Aynı şekilde Demirel Çin Halk Cumhuriyeti başkanı Zemin e de ambargonun kaldırılması ile ilgili mektup yazdı.[65] Yine BM ambargosu ile ilgili durum sık sık haberlere konu olmuştur. Washington Post Gazetesi Amerikan İstihbarat raporlarında Türkiye nin düzenli olarak Bosna ya silah yardımında bulunduğu ile ilgili haberini vererek diğer İslam ülkelerinin de nakit para yardımında bulunduğunu yazdı.[66] BM ambargosunun etkisinden dolayı ve de savaşın başlamış olması ile birlikte Boşnaklar seslerini duyurabilmek için Türkiye den TV kanalı konusunda yardım istedi. Ayrıca savaşta tüm iletişim kanallarını Sırplara kaptıran Boşnaklar, TRT-INT kendilerine bir saatlik yayın izni istedi. [67] Türkiye deki birçok gazeteci, akademisyen ve bürokratın da Bosna-Hersek savaşı ile ilgili kaleme aldığı yazılar bulunmaktadır. Genel olarak yazılar incelendiğinde savaşın bir insanlık ayıbı ötesinde bir soykırım olduğu sık sık dile getirilmiştir. Sabah gazetesi yazarlarından Cengiz Çandar Bosna Türkiye dir, Türkiye Bosna dır, başlıklı yazısında Bosna Hersek te yaşananların katliam hatta etnik bir arındırma olduğuna dikkat çekti.[68] Türkiye gazetesi Başyazarı Yalçın Özer Bosna dan Sonra Sıra Bize Gelecek yazısında Türkiye ve İslam ülkelerinin Bosna politikasında yetersiz kaldıklarını dile getirerek daha aktif olmaları gerektiğini vurgulamaktadır.[69] Türkiye solu ise bu konudaki görüşlerinde Bosna Hersek krizindeki asıl odaklanılması gereken konularda eksikliklerin bulunduğunu ve Türkiye nin pasif bir politika ile olaylara müdahil olma çabasında olduğunu belirtiyordu. DSP Genel Başkanı ve Eski Başbakanlardan Bülent Ecevit, Türkiye nin Yugoslavya meselesi ile yeteri kadar ilgilenilmediğini söylüyordu. Türkiye nin Bosna Hersek meselesine hazırlıksız yakalandığını vurgulayarak, Türkiye nin başından beri devre dışı kaldığını belirtiyordu.[70] Sosyal demokratlar ve partiler genellikle, resmi dış politika çizgisindeydi. CHP Genel Başkanı Deniz Baykal ın bulunduğu bir heyet yılbaşını geçirmek üzere Bosna ya gitmişlerdi. Bosna daki felaketi yakından gören CHP, 1993 yılları itibariyle daha etkin bir politika ile Bosna Hersek meselesine yaklaşıyordu. [71] Türkiye deki feministlerde Bosna daki meseleyi görmezden gelmediler. Çeşitli feminist gruplar Bosna daki tecavüzleri ele alan toplantılar düzenleyerek, kadına yönelik şiddetin durmasıyla ilgili bir imza kampanyası yürüttüler. 6/12

7 [72] Yine Türk kadın derneklerinin temsilcileri 24 Ağustos 1992 tarihinde, ortak bir basın toplantısı yaptılar. Bütün kadınlar adına konuşma yapan Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği Başkanı Prof. Dr. Türkan Saylan değişen ve bütünleşen dünyada sınırlar ortadan kalkarken, ırkçı ve fanatik temellere dayanan Bosna Hersek katliamına karşı bütün dünya kadınlarını dayanışmaya çağırmıştır.[73] Ayrıca 8 Mart 1933 Dünya Kadınlar gününde Ankara da yürüyüş yapan binlerce kadın Bosna Hersek te yaşananları kınamak için BM Temsilciliğine siyah bir çelenk bırakmıştır.[74] Sonuç Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyeti ne kadar, Balkanlar ile Türk-Müslüman fonetiği her zaman yakınlık içinde olmuştur. Nitekim Balkanların Osmanlı dan kopuşu ve ardından gelişen Yugoslavya nın dağılması sürecinde yaşanan tüm krizlerde, Türkiye dış politikasının zaman zaman azalarak da olsa sürekli devam eden bir Balkan politikası mevcuttur. Türkiye nin Balkanlarda ekonomik ve askeri olarak işbirliği içinde olduğunu ve Balkanlardaki Müslüman ve Türklere yardım ettiği dönemler göz önüne alındığında, Türkiye nin bazı eksiklikleri ile birlikte, gücünün yettiği ölçüde her şeyi yapmaya çalıştığını söyleyebiliriz. Daha başka neler yapılabilirdi? Ya da Türkiye ne yapmaya çalışıyordu? diye sorduğumuzda, BM yapısı içerisinde daha fazla yer alabilirdi, Bosna Hersek krizi dış politikada ana gündem maddesi olarak kendini bulabilirdi şeklinde görüşlere rastlamak mümkündür.[75] Türkiye Bosna Hersek meselesine yaklaşımında 1990 lı yıllar itibariyle bölgede süren barış gücü operasyonlarına katılarak, özellikle ABD ile geliştirdiği yakın ilişki ile siyasi bir süreç içerisine girmişti. Bosna Hersek deki sorunlara yaklaşımında Türkiye Cumhuriyeti nin hegemonyacı ya da emperyalist bir politikası olmamıştır. Zaten Türkiye, bu soruna uluslararası bir çerçevede katılmıştır. Asla tek başına Bosna Hersek topraklarına egemen olma gibi bir amaç gütmemiştir. Bölgenin istikrarı ve korunması Türkiye nin temel hedefi olmuştur. Çünkü bölge ile tarihsel bağların dışında etnik ve dini aidiyetlerin yakınlığı ve demografik yapının Türk-Osmanlı sentezinden kaynaklanıyor olması bu hedefin genel çıkarımı olmuştur. Bosna Savaşında yaşanan acı tecrübeler göstermiştir ki, bütün uluslararası çabaların ve barış görüşmelerinin ötesinde Bosna yı yaşatacak en önemli unsur, Boşnakların siyasi bağımsızlık iradesi ve bu iradenin fiili güç olarak askeri alanda kendisini göstermesiyle mevcut bulacaktır. Tarih boyunca hiçbir millet başka bir milletin lütfu ve vesayeti ile bağımsızlığını garanti altına almamıştır.[76] Bosna Hersek te yaşanan siyasi ve diplomatik başarısızlıklar ile birlikte uluslararası toplum, bir sonraki Balkan coğrafyasında yaşanan olaylara daha temkinli ve daha hızlı bir şekilde dahil olmaya başlamıştır. Çünkü Boşnaklar, Bosna Hersek meselesinde Dayton sonrasında dahi yalnız kalarak kendini tam anlamıyla uluslararası aktörlerin içinde ifade edememiştir. Fakat yine de Bosna Hersek Türkiye için ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Türkiye de her kim iktidarda olursa olsun Ankara Bosna Hersek te yaşananlara karşı seyirci olmamıştır. Ankara bölgesel düzeyde Bosna-Hersek e ilişkin olan politikasını bir sonraki ortamda uluslararası düzeye de taşıyabilmeyi amaçlamalıdır. Bosna-Hersek in AB üyeliğinin hızlandırılması konusuna daha fazla katkı sağlayabilmelidir.[77] Ayrıca Yugoslavya nın dağılmasına neden olan olayların sorumlusu Boşnaklar değildir. Bosna Hersek dramının esas sorumlusu Sırp milliyetçiliğidir.[78] Bu süreçte yaşanan politik ortama baktığımızda, Sırpların Boşnaklara karşı askeri ve ekonomik açıdan güçlü olmalarının avantajlarını kullanarak bir etnik temizlik işine giriştiklerini söylemek mümkündür. Bu sürede yaşananları Türk kamuoyu da soykırıma dönük olarak bulduklarını Sırpların yaptıklarının ırkçı birer uygulama olduğunu ve de Boşnakların açıkça o bölgede katliamlara maruz kaldıklarını belirtmişlerdir. Yaşananlar gösteriyor ki, Bosna Hersek meselesi bir kriz, ardından bir savaş ve her şeyin ötesinde bir katliama dönüşerek bir dram haline gelmiştir. Türk dış politikası bu sürede Bosna-Hersek için yaptığı ve yapmaya çalıştığı siyasi olgularını 2015 Türkiye sinde de hala devam ettirmektedir. Bosna Hersek Türkiye Cumhuriyeti ve aktörlerinin taviz vermediği bir dış politika unsuru olarak belirli şekillerde günümüzde de sürmektedir. 7/12

8 Gülçin SAĞIR, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi. [1] Duygu Bazoğlu Sezer, Turkey in the New Security Environment in the Balkan and Black Sea Region, Turkey Between East and West, Vojtech Mastny,Craig R. Nation, Boulder (der.), Westview Press,1996, s.81. [2] Erhan Türbedar, Türkiye nin Bosna-Hersek Açılımı, Yelda Demirağ ve Özlen Çelebi (der.),türk Dış Politikası Son On Yıl, Ankara, Palme Yayıncılık, 2011, s.224. [3] Caner Sancaktar, Soğuk Savaş Sonrası Türkiye nin Balkanlar Açılımı, Hasret Çomak (der.), 21.Yüzyılda Çağdaş Türk Dış Politikası Ve Diplomasisi, Kocaeli, Umuttepe Yayınları, 2010, s.329. [4] Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik, İstanbul, Küre Yayınları, 2012, s [5] Şule Kut, Turkey in the Post-Communıst Balkans: Between Activism and Self-Restaint, Turkish Rewiew of Balkan Studies, Cilt 3, , s. 42. [6] Türbedar, s [7] Bilal Şimşir, Türkiye ve Balkanlar, Erhan Türbedar(der.), Balkan Türkleri, Balkanlar da Türk Varlığı, Ankara, Asam Yayınları, 2003, s B [8] Haluk Ülman, Türk Dış Politikasına Yön Veren Etmenler, SBF dergisi, sayı XXIII, Eylül 1968, s , [9] İlhan Uzgel, Türkiye ve Balkanlar: İstikrarın sağlanmasında Türkiye nin rolü, Barry Rubin ve Kemal Kirişçi (der.), Günümüzde Türkiye nin Dış Politikası, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi, 2002, s.86. [10] Davutoğlu, s.120. [11] Ahmet Davutoğlu, Balkanlar ya da Tamamlanmamış Bir Tasfiye, İslam, Temmuz 1989: 6/71, s [12] Faruk Sönmezoğlu, 2.Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul, Der Yayınevi, 2006, s.589. [13] Davutoğlu, s.124. [14] Davutoğlu, s.123. [15] Sönmezoğlu, s.591 [16] Sönmezoğlu, s.592. [17] Davutoğlu, s [18] Şule Kut, Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye nin Bosna-Hersek ve Makedonya Politikası: , Faruk Sönmezoğlu (der.), Türk Dış Politikasının Analizi, İstanbul, Der yayınları, 1994, s [19] Sönmezoğlu, s.592. [20] Sönmezoğlu, s.593. [21] Kut, Yugoslavya nın Bunalımı, s [22] Nesrin Kenar, Bir Dönemin Perde Arkası Yugoslavya, Ankara, 2005, s /12

9 [23] Kut, Yugoslavya nın Dağılması, s [24] Uzgel, s.91. [25] Thomas Halverston, American Perspectives, Alex Denchev ve Thomas Halverston (der.), İnternational Perspectives on the Yugoslav Conflict, Londra, MacMillian,1996, s.6 [26] Sönmezoğlu, s.593. [27] Sönmezoğlu, s.590. [28] Uzgel, s.87. [29] Sönmezoğlu, s.593. [30] Bkz: [31] Sönmezoğlu, s.593. [32] Gündüz Aktan, Srebrenitsa Soykırımı, Radikal, 14 Temmuz [33] Sönmezoğlu, s.593. [34] Türbedar, s.227. [35] Osman Metin Öztürk, Türk Dış Politikasında Balkanlar, Ömer E. Lütem ve Birgül Demirtaş Coşkun (der.), Balkan Diplomasisi, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2001, s.21. [36] Kut, s [37] Gündüz Aktan, Radikal [38] Davutoğlu, s.295. [39] Sönmezoğlu, s.593. [40] Misha Glenny, Heading of War in Southern Balkans, Foreign Affairs,C. 74, N0:3 (Mayıs-Haziran 1995), s.105; Constantine Danapoulos, Turkey and the Balkans: Searching for Stability, Danapoulos ve Messas( der.), Crisis in the Balkans içinde, s.217, referans: Uzgel, s.94. [41] Bosna ya Türk Silahları, Cumhuriyet, 24 Temmuz 1996, s.10. [42] Sönmezoğlu, s.594. [43] Eski Genelkurmay Başkanı Doğan Güreş, emekli olduktan sonra yaptığı açıklamalarda Türkiye nin Bosnalı Müslümanlara silah yardımında bulunduğunu ifade etti. Yugoslavya dış işleri bakanı ise Türkiye nin bu davranışını çok sert bir şekilde kınadı. Bir mektup yazarak BM genel sekreterine sundu. Hürriyet, Aralık Ayrıca bkz. Gencer Özcan Doksanlarda Türkiye nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında Askeri Yapının Artan Etkisi, Gencer Özcan ve Şule Kut (der.), En Uzun On Yıl İçinde, İstanbul, Boyut Kitapları,1998, s.83. [44] Gordan Bakota, Ankara, 11 Ocak 2007, kişisel görüşme. Ref: Türbedar, s.227. [45] Nesrin Kenar, s.502. [46] Osman Metin Öztürk, s.33. 9/12

10 [47] Amerikan Kongresi, hükümetin İran tarafından Bosnalı Müslümanlara yapılan gizli silah transferine olan yaklaşımını destekledi. Fakat aynı kongre konu hakkında, hiçbir bilgi vermediği için de eleştirildi. Water Pİincus, International Herald Tribune,16 Aralık 1996, ref: Uzgel, s.93. [48] Tanıl Bora, Yugoslavya, s , referans: Nesrin Kenar, s.503. [49] Sönmezoğlu, s.594. [50] Davutoğlu, s [51] Davutoğlu, s.303. [52] Davutoğlu, s.305 [53] Ref: Caner Sancaktar, Soğuk Savaş Sonrası [54] [55] Mustafa Kahramanyol, Ankara,10 Ocak 2007, kişisel görüşme, ref: Türbedar, s.226. [56] Mehmet Suat İlhan, Bosna Hersek Vahşeti ve Dünya Kamuoyu, Ankara,2010, s.179. [57] Mehmet Suat İlhan, s [58] William Hale, Türk Dış Politikası , Çev. Petek Demir, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları,2003, s.277. [59] Mehmet Suat İlhan, s.94. [60] Bosna İçin Hazır Ol, Milliyet, 19 Şubat,1994, s.1 [61] Mehmet Suat İlhan, s. 97. [62] Çatışmayı Durdurun, Milliyet, 15 Mayıs 1993, s.14. [63] Demirel den Clinton a Uyarı Mektubu, Milliyet, 25 Kasım 1994, s.13. [64] Bosna Atağı, Milliyet, 31 Aralık 1993, s.17. [65] Demirel den Mektup, Milliyet, 29 Haziran 1993, s. 15. [66] W. Post un İddiası, Milliyet, 23 Temmuz 1995, s.18. [67] Şerif Turgut, Bosna TV kanalı istiyor, Milliyet, 28 Ocak 1995, s.18. [68] Cengiz Çandar, Bosna Türkiye dir, Türkiye Bosna dır, Sabah, 21 Nisan 1994, s.12. [69] Yalçın Özer, Bosna dan Sonra Sıra Bize Gelecek, Türkiye, 2 Aralık 1994, s.1-8. [70] Mehmet Suat İlhan, s.99. [71] Tanıl Bora, s [72] Tanıl Bora, s.323. [73] Mehmet Suat İlhan, s /12

11 [74] Türkiye, 15 Şubat [75] Nesrin Kenar, s.503. [76] Davutoğlu, s [77] Türbedar, s [78] İrfan Ülger, Yugoslavya Neden Parçalandı? Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2003, S KAYNAKÇA Bosna Atağı, Milliyet, 31 Aralık Bosna İçin Hazır Ol, Milliyet, 19 Şubat Bosna ya Türk Silahları, Cumhuriyet, 24 Temmuz Çatışmayı Durdurun, Milliyet, 15 Mayıs Demirel den Mektup, Milliyet, 29 Haziran Demirel den Clinton a Uyarı Mektubu, Milliyet, 25 Kasım W. Post un İddiası, Milliyet, 23 Temmuz AKTAN, Gündüz; Srebrenitsa Soykırımı, Radikal,14 Temmuz ÇANDAR, Cengiz; Bosna Türkiye dir, Türkiye Bosna dır, Sabah, 21 Nisan DAVUTOĞLU, Ahmet; Balkanlar ya da Tamamlanmamış Bir Tasfiye, İslam, Temmuz 1989: 6/71, s DAVUTOĞLU, Ahmet; Stratejik Derinlik, İstanbul, Küre Yayınları, HALE, William; Türk Dış Politikası , Çev. Petek Demir, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, HALVERSTON, Thomas; American Perspectives, Alex Denchev ve Thomas Halverston(der.), İnternational Perspectives on the Yugoslav Conflict, Londra, MacMillian, Hürriyet, Aralık İLHAN, Mehmet Suat; Bosna Hersek Vahşeti ve Dünya Kamuoyu, Ankara, KENAR, Nesrin; Bir Dönemin Perde Arkası Yugoslavya, Ankara, KUT, Şule; Turkey in the Post-Communıst Balkans: Between Activism and Self-Restaint, Turkish Rewiew of Balkan Studies, Cilt 3, , s. 42. KUT, Şule; Yugoslavya Bunalımı ve Türkiye nin Bosna-Hersek ve Makedonya Politikası: , Faruk Sönmezoğlu (der.), Türk Dış Politikasının Analizi, İstanbul, Der yayınları, 1994, s ÖZCAN, Gencer; Doksanlarda Türkiye nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında Askeri Yapının Artan Etkisi, Gencer Özcan ve Şule Kut (der.), En Uzun On Yıl İçinde, İstanbul, Boyut Kitapları,1998, s.83. ÖZER, Yalçın; Bosna dan Sonra Sıra Bize Gelecek, Türkiye, 2 Aralık1994, s.1-8. ÖZTÜRK, Osman Metin; Türk Dış Politikasında Balkanlar, Ömer E. Lütem ve Birgül Demirtaş Coşkun (der.), Balkan Diplomasisi, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2001, s.21. SANCAKTAR, Caner; Soğuk Savaş Sonrası Türkiye nin Balkanlar Açılımı, Hasret Çomak (der.), Yüzyılda Çağdaş Türk Dış Politikası Ve Diplomasisi, Kocaeli, Umuttepe Yayınları, 2010, s.329. SEZER BAZOĞLU, Duygu; Turkey in the New Security Environment in the Balkan and Black Sea Region, Vojtech Mastny,Craig R. Nation, Boulder (der.), Turkey Between East and West, Westview Press, /12

12 SÖNMEZOĞLU, Faruk; Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul, Der Yayınevi, ŞİMŞİR, Bilal; Türkiye ve Balkanlar, Erhan Türbedar (der.), Balkan Türkleri, Balkanlar da Türk Varlığı, Ankara, Asam Yayınları, 2003, s B TURGUT, Şerif; Bosna TV kanalı istiyor., Milliyet, TÜRBEDAR, Erhan; Türkiye nin Bosna-Hersek Açılımı, Yelda Demirağ ve Özlen Çelebi (der.), Türk Dış Politikası Son On Yıl, Ankara, Palme Yayıncılık, 2011, s.224. Türkiye, 15 Şubat UZGEL, İlhan; Türkiye ve Balkanlar: İstikrarın sağlanmasında Türkiye nin Rolü, Barry Rubin ve Kemal Kirişçi (der.), Günümüzde Türkiye nin Dış Politikası, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi, 2002, s.86. ÜLGER, İrfan; Yugoslavya Neden Parçalandı?, Ankara, Seçkin Yayıncılık, ÜLMAN, Haluk; Türk Dış Politikasına Yön Veren Etmenler, SBF dergisi, sayı XXIII, Eylül 1968, s , /12