Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır.

Transkript

1 Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. BİLECİK İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Bilecik ili Türkiye akarsu havzalarına göre Sakarya Havzası (12 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SUYU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Bilecik ilinin başlıca akarsuyu Sakarya Nehri dir. Sakarya Nehri: Bilecik ilinin başlıca akarsuyudur. Bu ırmağa dökülen çay ve dereler ilin öteki su kaynaklarıdır. Sakarya, İnhisar ilçesi yakınlarında Bilecik topraklarına girer. Kuzey-güney yönünde akarak ili doğu ve batı olmak üzere iki parçaya böler. Vezirhan ın kuzeyinde Karasu Deresi, Osmaneli ilçesi yakınlarında da Göksu Çayı nı alarak kuzeye yönelir. Taşıdığı su miktarı bakımından Türkiye nin önemli akarsuları arasında yer alır. Irmağın toplam uzunluğu 824 km dir. Yaklaşık 1/10 kısmı (80 km) Bilecik sınırları içinde akar. Ortalama debisi 100 m³/sn, ortalama derinliği 1,5 m, en fazla derinliği ise 5 m kadardır ( Karasu: Bozüyük ten doğar. Bilecik Merkez ilçe sınırları içine Karasu Boğazı ndan girer. Bu noktadan 500 m sonra Vezirhan da Sakarya Irmağı na kavuşur. Debisi düzensizdir. 0,9 m³/sn ile 72,6 m³/sn arasında değişmektedir. Ortalama debi 3,6 m³/sn dir ( Göynük Çayı, Göksu Deresi, Sarısu Deresi, Söğüt ve Hamsu Deresi diğer küçük akarsulardır. 1

2 Barajlar Bilecik ilinde Darıdere, Kızıldamlar ve Günyurdu Bakraş Barajları vardır. Darıdere (Dodurga) Barajı: Bilecik Merkez Sarısu üzerinde, 1977 yılında sulama ve taşkın koruma amaçlı kurulmuştur. Gövde hacmi 0,678 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 19,21 hm 3, normal su kotunda göl alanı 445 km 2, sulama alanı 3,103 ha dır Kızıldamlar Barajı: Bilecik Merkez Söğüt Deresi üzerinde, 2002 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Gövde hacmi 0,499 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 10,70 hm 3, normal su kotunda göl alanı 0,97 km 2, sulama alanı 1974 ha dır Günyurdu Bakraş Barajı: Bilecik Merkez Bakraş suyu üzerinde, 2005 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Gövde hacmi 0,681 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 7,40 hm 3, normal su kotunda göl alanı 0,43 km 2, sulama alanı 805 ha dır Göller Bilecik Osmaneli ilçesi yakınında, yüzölçümü 45 ha olan Çerkeşli Gölü tek doğal göldür. Gölde biriken su miktarı m 3 tür. İlin doğal göl yüzeylerinin toplam alanı ha dır. Göletler Borçak Göleti: Bilecik Merkez Borçak suyu üzerinde, 1998 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Depolama hacmi 0,618 hm 3, aktif hacmi 0,5038 hm 3, sulama alanı 79 ha dır Zeyve Göleti: Bilecik Merkez Balıklı Dere üzerinde, 2005 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Depolama hacmi 1,260 hm 3, aktif hacmi 1,156 hm 3, sulama alanı 288 ha dır Kurtköy Göleti: Bilecik Merkez Sabuncu suyu üzerinde, 2006 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Depolama hacmi 2,579 hm 3, aktif hacmi 2,317 hm 3, sulama alanı 412 ha dır Yenipazar Göleti: Yenipazar Süzmendere üzerinde, 2013 yılında sulama amaçlı kurulmuştur. Depolama hacmi 1,919 hm 3, aktif hacmi 1,739 hm 3, sulama alanı 272 ha dır Bozcaarmut Göleti: Göl hacmi m 3, sulama amaçlıdır. Büyükelmalı Göleti: Göl hacmi m 3, sulama amaçlıdır. Pelitözü Göleti: Göl hacmi m 3, sulama amaçlıdır. Küçükelmalı Göleti: Göl hacmi m 3, sulama amaçlıdır. Zemzemiye Göleti: Göl hacmi m 3 sulama amaçlıdır. 2

3 YER ALTI SUYU KAYNAKLARI VE POTANSİYELİ Bilecik ilinde Bozhüyük ve Gölpazarı Ovaları alüvyon olup, taneli akiferdir. Diğer tüm alanlar erimeli, erimesiz, az erimeli kaya ortam akifer niteliğindedir. Sarı renkteki alanlar Miyosen- Pliyosen yaşlı gölsel ortamda çökelen kaya birimlerini barındıran yer yer geçirimli, az geçirimli, geçirimsiz kaya ortam akiferdir. Yer altı suyu yönünden zengin olmayan Bilecik il merkezinde belirlenen akiferler Karasu Çayı boyunca görülen Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ile Jura yaşlı Bilecik kireçtaşlarıdır. Alüvyonun kalınlığı m arasında değişmekte olup, açılan sondajlardan l/s arasında verim elde edilmiştir. Bilecik kireçtaşları ise kırıklı, çatlaklı ve erime boşluklu olup zayıf akifer özellik göstermektedirler. Açılan sondaj kuyuları ile elde edilen yer altı suyunun kimyasal analiz sonuçlarına göre sertlik dereceleri 28,5-48 FS0 (orta sert) arasında değişmektedir. Alüvyon akiferleri az tuzlu, az sodyumlu, kireçtaşlarının suları orta tuzlu, orta sodyumlu olup C2S1 ve C3S1 sınıfındadırlar (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Bozüyük Ovası ndaki en önemli akiferler Kocadere Vadisi boyunca görülen Neojen yaşlı kumtaşı-çakıl taşı ardalanmasından oluşan filiş ile kireçtaşlarıdır. Alüvyon kalınlığı 8-26 m arasında değişmektedir. Alüvyonda açılan sondaj kuyularından ortalama 8 l/s, 200 m kalınlıktaki Neojen filişte açılan sondaj kuyularında ise l/s yer altı suyu alınabilmektedir. Ovadaki yer altı suyu, beslenme alanına düşen yağış ve yüzeysel akıştan olmaktadır. Ovada 9,3 x 106 m³/yıl yer altı suyu yıllık emniyetli rezervi belirlenmiştir. Açılan sondaj kuyularından alınan yer altı suyu örneklerinin kimyasal analiz sonuçlarına göre su sınıfı C2S1dir. Ovadaki yeraltı suyu birçok fabrika tarafından kullanma ve sanayi suyu olarak kullanılmaktadır (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Gölpazarı Ovası ndaki akifer birimler Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ile Paleosen yaşlı filiş ve kireçtaşıdır. Bunlar serbest ve basınçlı akifer özelliktedir. Alüvyon kalınlığı 5-25 m arasında değişmektedir. Ovada açılan sondaj kuyularından 4-50 l/s yeraltı suyu alınabilmektedir. Basınçlı akifer özelliğinden dolayı bazı kuyular artezyen yapabilmektedir. Akiferlerdeki yer altı suyu, beslenim alanına düşen yağıştan süzülme ve drenaj alanındaki yüzeysel akıştan süzülme yoluyla beslenmektedir. Ovada 3,5 x 106 m³/yıl yer altı suyu rezervi belirlenmiş olup 2,45 x 106 m³/yıl yıllık emniyetli rezerv tespit edilmiştir. Açılan sondaj kuyularından alınan yer altı suyu örneklerinin kimyasal analiz sonuçlarına göre suyun sınıfı C2S1 dir (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Ovadaki yer altı suyu Gölpazarı, Çımışkı, Arıcaklar Sulama Kooperatifleri nce tarımsal amaçlı sulamalarda kullanılmaktadır. Sakarya Vadisi boyunca uzanan ortalama 20 m kalınlıktaki alüvyonlar akifer özelliktedirler. Doğrudan Sakarya Nehri nden beslenmektedirler. Açılan sondaj kuyularından l/s yer altı suyu alınabilmektedir. Sakarya Nehri boyunca yer alan İnhisar-Yenipazar da 10 x 106 m³/yıl, Vezirhan-Bayırköy-Karaağaç ta 23,5 x 106 m³/yıl, Osmaneli Ovası nda 4x106 m³/yıl yer altı suyu rezervi belirlenmiştir. Sular C2S1 sulama suyu sınıfındadır. Vadideki yer altı suları pompaj sulaması şeklinde tarımsal amaçlı sulamalarda kullanılmaktadır (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013) yılı içerisinde Bilecik ilindeki yeraltı suyu kaynaklarından toplam çekilen su miktarı 34,3 hm 3 /yıl dır. Yer altı suyu kaynakları dağılım olarak Bilecik te çok farklılık göstermektedir. Gölpazarı ve Osmaneli ilçelerinde yer altı suyu temini Merkez ilçe ve diğer ilçelere göre daha kolay ve yaygındır. Yer altı suyu tarımda sulama amacıyla ve sanayide proses amaçları için kullanılmaktadır. Özellikle mermer madenciliğinde yer altı suyu kullanımı fazladır (Bilecik Çevre Durum raporu, 2013). 3

4 SU KALİTESİ Bilecik ili jeoloji haritası (MTA, 2009). Şekil B de haritada sarı renkte gösterilen gölsel kaya birimlerindeki yer altı suları genelde sülfatlı, klorürlü, elektrik iletkenliği ve tuzluluğu yüksek olabilir. Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Bozhüyük ilçesi Çaydere-Kızılcapınar, Gölpazarı ilçesi Kükürt ve Söğüt ilçesi Küre de kömür sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Bu sahalar çevresinde ve Miyosen kaya biriminde içme suyu temin amaçlı açılmış ya da açılacak içme suyu amaçlı su kuyuları, kömürlü seviyelere ulaştığı ya da kestiğinde, kurak mevsimlerde, su seviyelerinin düşmesine bağlı olarak daha fazla olmak üzere sularda arsenik konsantrasyonları artabilecektir. Volkanik kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Şekil de haritada sarı renkli alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Ayrıca, Söğüt ilçesi Çaltı da sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (Şekil 35B) (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı sularını kirletmemesi için, sıcak suların alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. 4

5 İlde çevre sorunlarının başında su kirliliği de gelmektedir. Sakarya Nehri ve Karasu Çayı, yoğun bir şekilde belediyelerin kanalizasyon suları ve az da olsa endüstriyel nitelikli atıksular ile doğrudan ve dolaylı olarak kirletilmektedir. Özellikle İl genelinde bulunan Merkez ve diğer ilçelerin kanalizasyon sistemleri nihai arıtma ile sonlanmadığı için, evsel atık sular doğrudan bu akarsulara verilmektedir (Bilecik Çevre Durum raporu, 2013). Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). İlde su kalitesinin bozulmasının nedenleri arasında en önemlileri, sanayileşme ve kentleşmenin plansız ve düzensiz olması ve tarımsal kaynaklı faaliyetler gelmektedir. Kentsel kanalizasyon sularının arıtılmadan yüzeysel su kaynaklarına deşarj edilmeleri, kanalizasyon sistemlerinden ve açıktaki katı atık yığınlarından kaynaklanan sızıntıların yer altı sularını kirletmesi, tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan zirai mücadele ilaçlarının ve gübrelerin aşırı ve bilinçsiz kullanımının özellikle akarsulardaki su kirliliğini hızla artırması, hızla artan sanayi faaliyetleri sonucu meydana gelen atıkların yer altı sularını kirletmesi en önemli baskılar olarak ortaya çıkmaktadır (Bilecik Çevre Durum raporu, 2013). Bilecik ili Merkez ilçesinde faaliyet gösteren 1. Organize Sanayi Bölgesi bünyesinde faaliyet gösteren firmalara su temini, OSB bünyesindeki 6 adet DSİ Genel Müdürlüğü III. Bölgeden izinli kuyulardan çekilerek dağıtımı yapılmaktadır. Tesis faaliyetleri sonucu oluşan atıksular toplanarak OSB bünyesindeki arıtma tesisinde arıtılmaktadır. Yağmur suları ve endüstriyel nitelikli atıksular ayrık sistemde toplanmaktadır. Arıtma tesisinde arıtılan atıksular 5

6 Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (Karışık Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları Küçük ve Büyük Organize Sanayi Bölgeleri ve sektör belirlemesi yapılamayan diğer sanayiler) kriterlerine göre arıtılarak Pelitözü Çayı na deşarj edilmektedir. Günlük olarak deşarj edilen ortalama atıksu miktarı 2500 m 3 civarındadır (Bilecik Çevre Durum raporu, 2013). İlde hizmet veren belediyelerin tamamında atıklar vahşi depolama sahalarında bertaraf edilmektedir. Örtülü tarım faaliyetlerinde görüleceği üzere gübre ve ilaç kullanımından özellikle yakın yüzeysel su kaynakları olumsuz yönde etkilenmektedir. Yer altı suyu kaynaklarının nispeten fazla olduğu ovalarda (Gölpazarı Ovası vs.) yer altı sularında tarımsal faaliyetlerden kaynaklı bir kirlenmeden söz edilebilir (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). İl genelinde kayıtlı olarak kullanılan kimyevi gübreler oransal dağılımı şöyledir: Amonyum sülfat % 21, kompoze amonyum nitrat % 26, amonyum nitrat %33, üre % 46, TSP (% P 2 O 5 ), DAP , kompoze , kompoze süper, kompoze , kompoze , süper kompoze , potasyum nitrat , potasyum sülfat %50 (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Yüzeysel su kaynaklarından kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Şehirde tüm içme ve kullanma suyu ihtiyacı Karasu Deresi nden ve derin kuyulardan karşılanmaktadır. Şehrin tamamına hizmet sağlanmaktadır ve 2012 yıllarında belediyeler tarafından çekilen su miktarlarında yıllara göre çok ciddi değişimler yaşanmıştır. Kullanım amaçlı olarak 2010 yılında çekilen suyun % 91 i kaynaklardan çekilirken, 2012 yılında bu oran % 17 ye düşmüştür. İldeki tüm belediyeler içme ve kullanma suyu şebekesi hizmeti vermektedirler. Bu kapsamda Bilecik nüfusunun % 99 una içme ve kullanma suyu şebekesi hizmeti ulaştırılmaktadır (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Yer altı su kaynaklarından temin edilen suların hangi oranlarda içme suyu ve kullanma suyu olarak kullanıldığına dair kesin veri bulunmamaktadır. Ancak kullanma amaçlı suyun büyük oranda yüzeysel su kaynaklarından temin edildiği bilinmektedir (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: İçme suyu temin edilen kaynağın adı, Karasu Su Kaynağı dır. Mevcutta Bozüyük Belediyesi kaptajı su alma yapıları ile Karasu Su Götürme Birliği ne ait Bilecik, Pazaryeri, Osmaneli, Söğüt ilçelerinin su ihtiyaçları karşılanmaktadır. Kaynak kapasitesi ortalama l/s kapasiteye sahip olup, 500 l/s Karasu Su Götürme Birliği ne, 450 l/s Bozüyük Belediyesi için 500 l/s dereye floranın sürdürülebilirliği için tahsis yapılmıştır (Bilecik Çevre Durum Raporu, 2013). Değinilen belgeler Bilecik İl Çevre Durum Raporu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Bilecik Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. Atabey, E (bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi MTA Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: Ankara. MTA Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: Ankara. 6