İnfertil Kadınlarda Cinsel Fonksiyonlar (Tanı ve Tedavi Aşamalarında)

Transkript

1 DERLEME İnfertil Kadınlarda Cinsel Fonksiyonlar (Tanı ve Tedavi Aşamalarında) Faruk KÜÇÜKDURMAZ, a Mehmet TAŞKIRAN a a Üroloji Kliniği, Nizip Devlet Hastanesi, Gaziantep Yazışma Adresi/Correspondence: Faruk KÜÇÜKDURMAZ Nizip Devlet Hastanesi, Üroloji Kliniği, Gaziantep, TÜRKİYE farukdr@hotmail.com ÖZET Kadın cinsel disfonksiyonu yaşla birlikte artış gösteren, progresif ve multifaktöriyel bir patolojidir.türkiye'de kadın cinsel disfonksiyon prevelansı dünyadaki oranlara benzer olarak %40-50 aralığında bulunmuş; ileri yaş, eğitim ve gelir durumu ile infertilite varlığı olası risk faktörleri arasında gösterilmiştir. İnfertilite, bir yıllık korunmasız cinsel ilişkiye rağmen gebelik oluşmaması halidir ve yapılan çalışmalarda, infertil kadınlarda depresyon ve anksiyetede artış ile cinsel fonksiyonlarda bozulmalar olduğu görülmüştür. İnfertil kadınlarda cinsel işlev bozuklukları; cinsel istek kaybı, cinsel uyarılma bozukluğu, ağrılı cinsel ilişki, orgazm olamama biçiminde ortaya çıkmaktadır. İnfertilite tanısı konan çiftlerde cinsel ilişki sıklığı ve memnuniyet oranında azalmalar görüldüğü bildirilmiştir. Yine, fertilite tedavisi uygulanan kadınlarda tedavinin belli aşamalarında anksiyetede artış olduğu gösterilmiştir. İnfertil kadınlarda cinsel disfonksiyon için risk faktörleri arasında ileri yaş, sekonder infertilite, evlilik ve infertilite süresi bulunmaktadır. Buna karşın infertilite varlığı, tipi ve süresi ile cinsel fonksiyonlar arasında ilişki olmadığını gösteren çalışmalar da bulunmaktadır. Kadın cinsel disfonksiyonu ile infertilite arasında kompleks bir ilişki vardır ve bu alanda daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Anahtar Kelimeler: İnfertilite, kadın; cinsel fonksiyon bozukluğu; depresyon; in vitro fertilizasyon ABSTRACT Female sexual dysfunction (FSD) is an age-related,progressive,multifactorial entitiy.prevalance of FSD was reported- similar to world rates- as 40-50% in Turkey. Possible risk factors were advanced age,education and income level and presence of infertility which was described as inability to have a child with one-year unprotected sexual intercourse. Previous studies reported higher rates of depression,anxiety and sexual dysfunction in infertile women. FSD is manifested as disturbance in desire and arousal,orgasmic disorders and dyspareunia in those women. It was known that frequency of sexual intercourse and sexual life satisfaction rate were lower after diagnosis of infertility was established. Besides, during certain steps of fertility treatment, women experience more depression and anxiety than elsewhere. Risk factors for sexual dysfunction in infertile women were thought to be advanced age, secondary infertility and duration of marriage and infertility.however,studies that determine no significant correlation between infertility and FSD were also present.interaction between FSD and infertility is complex and further studies are needed to enlighten this issue. Key Words: Infertility, female; sexual dysfunction; depression; fertilization in vitro :52-7 Copyright 2015 by Türkiye Klinikleri adın cinsel fonksiyon bozukluğu; yaşa bağımlı, ilerleyici ve kadınların % sini ilgilendiren, anatomik, fizyolojik ve psikolojik etkenlerle ilişkili multifaktöriyel bir sorundur ve kadının özgüvenini, mental durumu ile hayat kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 1 Kadın cinsel fonksiyon bozukluğunun temel bulguları arasında cinsel istekte belirgin azalma ve cinsel aktivi- 52

2 teden kaçınma ile karakterize istek ve uyarılma bozukluğu; orgazm bozukluğu ve ilişki sırasında ağrının tanımlandığı ağrı bozukluğu yer almaktadır. 2 Bunlar arasında en sık görülen bozukluk istek ve uyarılma bozukluğudur. Cinsel istekle ilgili yapılan çalışmalarda normal çiftler arasında kadınlar %35 oranında cinsel isteksizlikten yakınmaktadırlar. Cinsel uyarılma problemleri ise toplumda kadınlarda %11-48 oranında görülmektedir. 3 Orgazm olamama kadınların %30 unda bildirilmiştir. Cinsel ağrı bozukluğu da kadınlarda ortalama %8 oranında bulunmaktadır. Kadınlarda cinsel disfonksiyonun sebepleri olarak depresyon, anksiyete, yetersiz stimulasyon, kognitif savunmalar ve ilişki problemleri sayılmaktadır. İnsan cinselliği ile ilgili ilk kapsamlı araştırma Kinsey ve arkadaşları tarafından yapılsa da daha ayrıntılı bilgiler ilk kez Master ve Johnson tarafından laboratuvar ortamındaki incelemeler sonucunda ortaya çıkmıştır. 4 Cinsel fonksiyon bozukluğu ile ilgili oranlar ülkeler arasında bazı farklılıklar göstermektedir. Dünyadaki en büyük epidemiyolojik çalışma Amerika da yapılmış ve kadın cinsel fonksiyon bozukluğunun sıklığı %43 olarak saptanmıştır. Yine cinsel disfonksiyon prevelansının yaşla birlikte arttığı ve en sık yaş aralığındaki kadınlarda olduğu görülmüştür. 5 TÜRKİYE DE KADIN CİNSEL DİSFONKSİYONU SIKLIĞI VE RİSK FAKTÖRLERİ Türkiye de kadın cinsel disfonksiyonu prevelansı ve eşlik eden faktörlerin incelendiği çalışmalar sınırlıdır. Türk kadınları arasındaki cinsel disfonksiyon sıklığı ve olası risk faktörlerinin araştırıldığı bir çalışmada, 179 kadın yaş gruplarına göre 5 kategoriye ayrılmış ve Kadın Cinsel Fonksiyon İndeksi (FSFI) ile değerlendirilmiştir. Çalışma sonunda cinsel disfonksiyon sıklığı %46,9 olarak bulunmuş; cinsel disfonksiyonun yaşla birlikte arttığı rapor edilmiştir. Cinsel disfonksiyon gelişimi için olası risk faktörleri olarak ileri yaş, düşük eğitim düzeyi, multiparite, işsizlik ve menopoz sayılmıştır. 6 Türkiye deki başka bir çalışmada 518 kadın FSFI ile değerlendirilmiş ve yine yaşla artan sıklıkta cinsel disfonksiyon saptanmıştır. Ortalama cinsel disfonksiyon oranı %48,3 iken bu oran yaş arası kadınlarda %67,9 a kadar çıkmıştır. Çalışmada risk faktörleri arasında diğer çalışmadan farklı olarak beslenme tarzı ve medeni durum ile sigara kullanımı bildirilmiştir. 7 Yerel cinsel disfonksiyon prevalansı ve risk faktörleri ile ilgili başka bir çalışmada 352 infertil ve 301 sağlıklı kadın FSFI ile değerlendirilmiş ve infertil kadınlarda cinsel disfonksiyon prevalansı %32,9 iken bu oran sağlıklı kadınlarda %17,2 olarak bulunmuştur. 8 Yine, infertil kadınlarda cinsel fonksiyon parametrelerinde sağlıklı kadınlara oranla belirgin düşüklük gözlenmiştir. Ek olarak, evlilik ve infertilite süresinin 3 yıldan uzun olması ile daha önce infertilite tedavisi almış olmak cinsel disfonksiyon gelişimi için risk faktörleri arasında sayılmıştır. İNFERTİLİTE VE KADIN CİNSEL FONKSİYONLARI İLE İLİŞKİSİ İnfertilite, bir yıllık korunmasız cinsel ilişkiye rağmen gebelik oluşmaması hali olarak tanımlanmaktadır. İnfertilite, her altı çiftten birini ilgilendiren, önemli bir halk sağlığı problemidir. 9 Dünya genelinde infertilite prevalansını tespit etmek için 25 ülkeden kadınla yapılan bir araştırmada, infertilite oranları gelişmiş ülkelerde %3,5 ile %16,7 aralığında iken daha az gelişmiş ülkelerde ise %6,9 ile %9,3 aralığında olduğu belirtilmiştir. Genel prevalans ise %9 civarında olup bu oran dünya çapındaki kadınların 70 milyondan fazlasını oluşturmaktadır. 10 Türkiye de evli çiftler arasında infertilite prevalansının yaklaşık %10 olduğu bildirilmektedir. Vakaların yaklaşık yarısında kadın faktörü bulunduğu tahmin edilmektedir. İnfertilite, kadınlarda özgüven kaybı ve ümitte azalmaya, sağlıkta ve sosyal ilişkilerde bozulmaya yol açabilmektedir. Yine infertil kadınlarda depresyon, anksiyete, suçluluk ve kızgınlık hislerinin daha fazla olduğu bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda da, infertil çiftlerde psikiyatrik belirti ve bulgulara, kadınlarda erkeklere oranla daha fazla rastlandığı gösterilmiştir. 11,12 İnfertilite süresinin 2-3 yıl arasında değiştiği 338 kadın ile sağlıklı 39 kadının karşılaştırıldığı bir çalışmada infertil kadınlarda depresyon sıklığının daha fazla olduğu bildirilmiştir. 13 Hollanda da yapılan başka bir çalışmada, fertilite tedavisi uygulanan 281 kadınla sağlıklı 289 kadın karşılaştırılmış ve depresyon sıklığı infertil grupta daha yüksek saptanmıştır. 14 Buna karşın daha güncel bir çalışmada, fertilite tedavisi alan kadınlarda depresyona sık rastlanmadığı bildirilmiştir. 15 İnfertilite etiyolojisinin belirlenmesi ile depresyon gelişimi arasındaki ilişkinin incelendiği bir çalışmada 564 çift değerlendirilmiş ve vakaların %27 sinin idiyopatik infertil olduğu belirlenmiştir. Çalışmada infertil grubun depresyon ve anksiyete düzeyleri daha yüksek bulunmuştur. İdiyopatik infertil grupta da diğer infertillerden farklı bir yön görülmemiştir. 16 IVF tedavisi alan 217 hastayla yapılan bir çalışmada, duygudurum ile tedavi başarısı ilişkisi incelenmiş,bu grubun %25 inin depresif 53

3 semptomlar gösterdiği tesbit edilmiş ve depresif grupta 1 yıl içinde gebe kalma oranının %13 iken, depresif semptom göstermeyen grupta gebelik oranı %29 bulunmuştur. İnfertilitede tedavi süresinin de psikolojik sorunlarla ilgili süreçte önemi büyüktür. İki-üç yıllık infertilite hikayesi olanların 1 yıldan az ve 6 yıldan uzun süreli tedavi olanlara göre depresyon puanlarının daha yüksek olduğu görülmüştür. Ayrıca, infertilite etiyolojisi bilinenlerin infertilite sebebi açıklanamayan ya da henüz etiyolojik tanı almamış gruba göre daha depresif oldukları gözlenmiştir. 17 İnfertilite, kadının hayat kalitesine direk etki eden ve özgüven eksikliği, anksiyete ve depresyon gibi psikolojik bozukluklara yol açabilen önemli bir antitedir. Aynı zamanda evlilik ilişkisini de etkilediğinden, genellikle bunu takiben cinsel işlev ve memnuniyette bozulmalar gündeme gelmektedir. 18 Özellikle siklusun fertil zamanlarında ilişkiye girme zorunluluğu, cinsel ilişkinin doğallığının yitirilip ev ödevi şeklinde yaşanmasına yol açabilir. Kişi infertilitesinden dolayı cinsel olarak kendini yetersiz hissedebilir, evlilik ve cinsel ilişkiden duyduğu haz ve ilginin kaybolmasıyla sonunda depresif hale gelebilir. Çiftler evlilik öncesi ya da evlilik dışı ilişkilerinden, korunma yöntemlerinden, cinsellikle ilgili diğer yaşantılarından dolayı cezalandırıldıkları düşüncesine kapılabilirler. Özellikle gebelik açısından ümitle beklenen premenstruel dönemde gebeliğin gerçekleşmediğini gösteren menstruasyonun başlaması, ciddi depresif bulguların ortaya çıkmasına yol açabilir 19 İnfertilite ile ilişkili stresin evlilik çatışmalarına, cinsel ilişki sıklığında azalmaya ve bir kadın/erkek olarak yetersizlik algısına neden olduğu ileri sürülmektedir. 20 İnfertil kadınlarda cinsel işlev bozuklukları; cinsel istek kaybı, cinsel uyarılma bozukluğu, ağrılı cinsel ilişki, orgazm olamama biçiminde ortaya çıkmaktadır. Nijerya da 97 infertil kadınla yapılan bir araştırmada; cinsel isteksizlik %78,4, disparoni %57,7, uyarılma bozukluğu %20,6, ve orgazm olamama %20,6 oranlarında görülmüştür. 21 İran da infertil 300 kadınla yapılan çalışmada ise, en yaygın cinsel işlev bozukluğu olarak anorgazmi (%83,8), cinsel istek bozukluğu (%80,7), vajinismus (%76,7) ve disparoni (%67,7) gösterilmiştir. 22 İNFERTİLİTE TANI VE TEDAVİSİNİN CİNSEL FONKSİYONLARA ETKİSİ İn vitro fertilizasyon yöntemi, infertil bir çiftin karşısına çıkan son seçenek, ya da yorucu bir sürecin sonunda varılan son nokta olduğundan ayrıcalıklı bir öneme sahiptir. İnfertilite tedavisi gören çiftlerin sürekli ovulasyon ve menstrüel döngü hakkında uyanık olmak zorunda kalmaları ve cinselliğin üreme amacından kurtulamamasının, fertil zamanların dışındaki zamanlarda, cinselliğin özellikle kadınlar için anlamsız hale gelmesine neden olabileceği ileri sürülmektedir. 23 Ayrıca, infertilitede gebelik takibi peşinde koşmanın bazı erkekler için cinsel olarak uyarıcı olmayabileceği, performans baskısının anksiyeteye yol açıp ereksiyon zorluklarına, gebeliğe yönelik zıt duyguların ise ejakülasyon bozukluklarına neden olabileceği ileri sürülmektedir. 23 İn vitro fertilizasyon (IVF) tedavisine başvuran çiftlerde yapılan bir çalışmada, çiftlerin %47 si infertilitenin ilişkilerinde yakınlaşma, güçlenme ve iletişimlerinde artmaya sebep olduğunu bildirirken, %20 si olumsuz etkilerini dile getirmiştir. İnfertil kadınlarda yapılan bir çalışmada, %58 oranında cinsel ilgide azalma bulunduğu ve sebebin de programlanmış cinsel ilişki olduğu bildirilmiştir (Oğuz HD. İnfertilite tedavisi gören kadınlarda infertilitenin ruh sağlığına, evlilik ilişkilerine ve cinsel yaşama etkileri. Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları eğitim ve araştırma Hastanesi, Uzmanlık tezi. İstanbul: 2004). Kadınların %37 si, cinsel yaşamlarıyla ilgili tatminsizlik sebebini infertilite tedavisine dayandırmaktadır. Bir internet araştırmasında da katılımcıların %53 ü, çocuk isteğinin tatmin edici cinsel ilişki ile bağdaşmadığını bildirmiş; infertilite tedavisi öncesi haftada bir veya birkaç kez ilişkiye giren çiftlerde bu sıklığın tedavi sonrasında yarı yarıya azaldığı bildirilmiştir. 24 Millheiser ve ark. yaptıkları araştırmada, infertilite tanısının konması sonrası kadınların %34 ünün cinsel hayat memnuniyetlerinde azalma olduğunu ortaya koymuştur. 25 Başka bir çalışmada da infertilite tanısı aldıktan sonra çiftlerin %50 sinde koitus sıklığında azalma olduğu belirtilmiştir. 22 İnfertilite nedeni ile tedavi altında olan 121 çiftin değerlendirildiği bir çalışmada; depresyon oranı %32, cinsel disfonksiyon oranı ise %26 bulunmuştur. Aynı çalışmada erkekler de değerlendirilmiş ve kadın cinsel disfonksiyonu ile erkek cinsel fonksiyonları arasında anlamlı korelasyon olduğu bildirilmiştir. 26 İnfertil çiftlerdeki cinsel yaşamın değerlendirildiği ve 40 infertil çiftin katıldığı bir çalışmada çocuksuz geçen yıl sayısı arttıkça ilişki kalitesinin artmasına rağmen cinsel ilişki sıklığının azaldığı bildirilmiştir. 27 Hindistan da 200 infertil kadınla yapılan bir çalışmada, 105 kadında bir veya birden fazla cinsel problemi olduğu bildirilmiştir. En sık bildirilen şikayetler ilişki sıklığında azalma ve anorgazmi olarak rapor edilmiştir

4 Önceden tatminkar olan cinsel yaşam tedavi etkilerine, infertilitenin yarattığı psikolojik baskı ve anksiyeteye bağlı olarak negatif yönde etkilenmektedir. 29 Çiftlerin cinsel yaşamı, kullanılan ilaçların da etkisiyle bozulmakta ve çiftler kendilerini üreme makinası gibi düşünmelerine neden olmaktadır. Slade ve ark. yaptığı çalışmada, IVF tedavisine başlanan 144 çift değerlendirilmiş ve kadınlarda cinsel memnuniyetsizlik oranının erkeklere oranla anlamlı olarak daha fazla bulunduğu bildirilmiştir. 30 Yine, Möller ve ark. karşılanamayan çocuk isteğinin kadınlarda daha fazla olmak üzere çiftlerin yarısının cinsel yaşamlarında olumsuzluğa neden olduğunu rapor etmişlerdir. 31 İnfertilitenin kadın cinsel fonksiyonları üzerine etkisinin incelendiği çalışmalardan birinde, yaş arası 119 infertil ve 99 sağlıklı kadının FSFI ile değerlendirilmiş ve cinsel disfonksiyon oranı infertil ve fertil grupta sırasıyla %25 ve %40 olarak bulunmuştur. Yine, istek ve uyarılma parametreleri infertil grupta belirgin düşük saptanmıştır. 25 Drosdzol ve ark. tarafından yapılan çalışmada, 206 infertil ve 190 fertil çift FSFI, uluslararası erektil işlev indeksi (IIEF) ve 36 soruluk bir sağlık anketiyle değerlendirilmiş ve kadınlar arasında cinsel disfonksiyon açısından anlamlı farklılık saptanmamıştır. 32 Yapılan başka bir çalışmada ise primer infertil 40 çift değerlendirilmiş; kadınların %50 sinde menstrüel siklusun fertil fazında cinsel disfonksiyon saptanmış ve libido eksikliği cinsel disfonksiyonun temel sebebi olarak belirlenmiştir. 33 İnfertilite süresinin cinsel fonksiyonlara etkisinin incelendiği bir çalışmada, 174 primer infertil ve 635 normal kadın FSFI ile değerlendirilmiş ve gruplar arasında FSFI skorları benzer bulunmuştur. Buna karşın, infertil kadınlar infertilite süresine göre 2 yıldan az, 2-5 yıl ve 5 yıldan fazla infertil hastalar olarak 3 gruba ayrıldığında FSFI skorlarının infertilite süresi arttıkça azaldığı belirlenmiş ve infertilite süresinin kadın cinsel disfonksiyonu için anlamlı bir risk faktörü olduğu bildirilmiştir. 34 İran da yapılan ve 100 infertil çiftin değerlendirildiği bir çalışmada cinsel uyarılma bozukluğunun normal populasyona göre iki kat fazla (%80.2) ve orgazm bozukluğunun %22,8 olduğu bildirilmiştir. 35 Başka bir çalışmada, infertilite tedavisinin yol açtığı temel problemler arasında aylık tedavi sonucunu bekleme (%40) ve cinsel ilişkinin spontanlığının kaybedilmesi (%30) sayılmıştır. 36 Fertilite tedavisinin cinselliğe etkisinin incelendiği 281 kadını içeren bir çalışmada cinsel istek, tatmin ve memnuniyet skorları ile ilişki sıklığının infertil kadınlarda aynı yaştaki anne olmuş kadınlara göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir. 14 Takip süresi 2-3 yıl olan, başarılı veya başarısız fertilite tedavisi almış 116 kadının katıldığı bir çalışmada yanıt veren katılımcıların %59 u sürecin cinsel hayatlarına olumsuz etki ettiğini bildirmişlerdir. 37 Buna karşın takip süresi 10 yıldan fazla olan ve IVF anneleri, evlat edinen anneler ve çocuk sahibi olamayan kadınlar arasında cinsel memnuniyet yönünden fark olmadığını bildiren çalışmalar da bulunmaktadır. 38 Ancak genel olarak üremeye yardımcı tekniklerin cinsel yaşam üzerine etkileri cinsel istek ve memnuniyette azalma şeklinde görülmektedir. 39 Yine İran da yapılan güncel bir çalışmada, 604 infertil kadında cinsel disfonksiyon prevelansı ve risk faktörleri değerlendirilmiş; cinsel disfonksiyon prevelansı %56 ve ileri yaş, depresyon ile sekonder infertilite ana risk faktörleri olarak saptanmıştır. 40 Türkiye deki infertil kadınlarda cinsel disfonksiyon oranı, değerlendirilen 352 kadın arasında %32,9 olarak rapor edilmiştir. 8 Türkiye de yapılan başka bir çalışmada, primer infertil 122 ve sekonder infertil 51 kadın cinsel disfonksiyon prevalansı açısından karşılaştırılmış ve cinsel disfonksiyon oranları sırasıyla %64,8 ve %76,5 olarak bulunmuştur. 41 Çalışmada bu farkın oluşumunda partner yaşı, evlilik süresi ve düşük oranının etkili olabileceği öngörülmüşse de anlamlı bir etken bulunamamıştır. Yine infertil 200 kadının incelendiği bir araştırmada, cinsel disfonksiyon oranı %35,5 olarak bildirilmiş ve ilişkili faktörler arasında kadının eğitim düzeyi, çalışma ve gelir durumu ile depresyon varlığı sayılmıştır. 42 İnfertilite tedavi ve araştırmalarının farklı evrelerinde psikiyatrik yakınmaların derecesinin farklı olduğu ileri sürülmektedir. IVF tekniği kullanılarak oosit toplanması ve embriyo transferi aşamasında 200 hastayla yapılan bir çalışmada anksiyete düzeylerinin arttığı saptanmıştır. 19 Kadınlarda infertilite tedavi aşamaları süresince duygu durumu ve mental durum değişmektedir. En yüksek stres düzeyi gebelik testi ve embriyo transferi sırasında yaşanmaktadır. Başka bir çalışmada ise, en yüksek stres düzeyinin oosit toplanması aşamasında yaşandığı bildirilmiştir. 43 Özetle, infertil kadınlardaki cinsel disfonksiyon sıklığı ve risk faktörlerinin değerlendirildiği tüm bu çalışmalar göz önüne alındığında demografik veriler arasında yer alan eğitim düzeyi ve gelir durumu, evlilik ve infertilite süresi ile sekonder infertilite varlığı olası risk faktörleri arasında sayılmaktadır. İnfertilite tanısı çiftlerin 55

5 cinsel ilişki sıklığı ve memnuniyetinde azalmaya yol açmaktadır. Yine fertilite tedavisinin değişik aşamalarında cinsel disfonksiyona yol açması muhtemel anksiyete ve duygudurum bozukluklarında artış görülebilmektedir. SONUÇ Kadınlarda cinsel disfonksiyon, kadının ruhsal durumunu, özgüvenini, yaşam kalitesini etkileyen ve sık rastlanılan bir durumdur. Cinsel disfonksiyon infertilite gelişimi için bir risk faktörü olabileceği gibi infertiliteye bağlı olarak da ortaya çıkabilen bir patolojidir. Cinsel disfonksiyon ve depresyon, infertil kadınlarda sıklıkla görülebilmektedir. İnfertilite tanısı konduktan sonra kadınlarda cinsel memnuniyet ve ilişki sıklığında azalma görülmektedir. Fertilite tedavisinin değişik aşamalarında depresyon ve cinsel problemlerde artış olabilmektedir. İnfertil kadınlarda cinsel disfonksiyon için risk faktörleri arasında ileri yaş, sekonder infertilite, evlilik ve infertilite süresi bulunmaktadır. Buna karşın, infertilite varlığı, tipi ve süresi ile cinsel fonksiyonlar arasında ilişki olmadığını gösteren çalışmalar da bulunmaktadır. Kadın cinsel disfonksiyonu ile infertilite arasında kompleks bir ilişki vardır ve bu alanda daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. 1. Bronner G. [Female sexual function and chronic diseases]. Harefuah 2006;145(2):114-6, American Psychiatric Association, editor. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5 th ed. Washington, DC: American Psychiatric Association; Kaplan SA, Reis RB, Kohn IJ, Ikeguchi EF, Laor E, Te AE, et al. Safety and efficacy of sildenafil in postmenopausal women with sexual dyfunction. Urology 1999;53(3): Masters WB, Johnson VE. Human Sexual Behavior. İnsan Cinsel davranış. Sayın Ü, (çev. ed.) İstanbul: Bilimsel ve Teknik Yayınları Çeviri Vâkfı; Laumann EO, Paik A, Rosen RC. Sexual dysfunction in the United States: prevalence and predictors. JAMA 1999;281(6): Cayan S, Akbay E, Bozlu M, Canpolat B, Acar D, Ulusoy E. The prevalence of female sexual dysfunction and potential risk factors that may impair sexual function in Turkish women. Urol Int 2004;72(1): Oksuz E, Malhan S. Prevalence and risk factors for female sexual dysfunction in Turkish women. J Urol 2006;175(2): Turan V, Kopuz A, Ozcan A, Kocakaya B, Sahin C, Solmaz U. Sexual dysfunction in infertile Turkish females: prevalence and risk factors. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2014;182: Yenilmez C. İnfertilite olgularında psikiyatrik danışmanlık. içinde: Hassa H. editör. infertil olgulara klinik yaklaşım ve IVF laboratuar uygulamaları. 1. baskı. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları; s Balen a. Infertility in practice. 3 rd ed. UK: Informa Healthcare; p KAYNAKLAR 11. Lee TY, Sun GH. Psychosocial response of Chinese infertile husbands and wiwes. Arch Androl 2000;45(3): Özçelik B, Karamustafalıoğlu O, Özçelik A. İnfertilitenin psikolojik ve psikiyatrik yönü. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2007;8(2): Domar AD, Broome A, Zuttermeister PC, Seibel M, Friedman R. The prevalence and predictability of depression in infertile women. Fertil Steril 1992;58(6): Oddens BJ, den Tonkelaar I, Nieuwenhuyse H. Psychosocial experiences in women facing fertility problems--a comparative survey. Hum Reprod 1999;14(1): Brasile D, Katsoff B, Check JH. Moderate or severe depression is uncommon in women seeking infertility therapy according to the beck depression inventory. Clin Exp Obstet Gynecol 2006;33(1): Bernt H, Bernt WD, Tacke S. Sterlite kadınların sorunu mu? Farklı diagnostik gruplarda steril çiftlerde dayanışma ve savunma mekanizmaları: Psychother Psychosom Med Psychol 1992;42(7): Matsubayashi H, Hosaka T, Izumi S, Suzuki T, Makino T. Japonyada ki infertil kadınlarda emosyonel durum: Hum Reprod 2001;16(5): Downey. Psychological Aspects of Womens Health Care: The interface between psychiatry and obstetrics and gynecology. In: Stewart DE, Stotland NL, eds. Chapter 10. Infertility and the new reoproductive tecnologies p Freidman T. Infertility and assisted reproduction. Baillieres Clin Obstet Gynaecol 1989; 3(4): Monga M, Alexandrescu B, Katz SE, Stein M, Ganiats T. Impact of infertility on quality of life, marital adjustment, and sexual function. Urology 2004;63(1): Audu BM. Sexual dysfunction among infertile Nigerian women. J Obstet Gynaecol 2002; 22(6): Tayebi N, Ardakani Y. Incidence and prevalence of the sexual dysfunctions in infertile women. Eur J Gen Med 2009;6(2): Eliot S. The relationship between fertility issues and sexual problems in men. Can J Hum Sex 1998;7: Breitbach E. Sex und kinderwunsch: Auswertung der umfrage Available at: http: //www. wunschkinder.net/aktuell/ gesellschaft/ mann-und-frau/sex-und-kinderwunsc hauswertung- der-umfrage-238 (accessed October 20, 2009). 25. Millheiser LS, Helmer AE, Quintero RB, Westphal LM, Milki AA, Lathi RB. Is infertility a risk factor for female sexual dysfunction? A casecontrol study. Fertil Steril 2010;94(6): Nelson CJ, Shindel AW, Naughton CK, Ohebshalom M, Mulhall JP. Prevalence and predictors of sexual problems, relationship stress, and depression in female partners of infertile couples. J Sex Med 2008;5(8): Nene UA, Coyaji K, Apte H. Infertility: a label of choice in the case of sexually dysfunctional couples. Patient Educ Couns 2005;59(3): Ramezanzadeh F, Aghssa MM, Jafarabadi M, Zayeri F. Alterations of sexual desire and satisfaction in male partners of infertile couples. Fertil Steril 2006;85(1): Wischmann TH. Sexual disorders in infertile couples. J Sex Med 2010;7(5): Slade P, Emery J, Lieberman BA. A prospective, longitudinal study of emotions and relationships in in-vitro fertilization treatment. Hum Reprod 1997;12(1):

6 31. Möller A. Infertility and sexuality-an overview of the literature and clinical practice. Scand J Sexol 2001;4: Drosdzol A, Skrzypulec V Quality of life and sexual functioning of Polish infertile couples. Eur J Contracept Reprod Health Care 2008;13(3): Hurwitz MB. Sexual dysfunction associated with infertility. A comparison of sexual function during the fertile and the non-fertile phase of the menstrual cycle. S Afr Med J 1989;76(2): Irıs A, Aydogan Kırmızı D, Taner CE. Effects of infertility and infertility duration on female sexual functions. Arch Gynecol Obstet 2013;287(4): Khademi A, Alleyassin A, Amini M, Ghaemi M. Evaluation of sexual dysfunction prevalence in infertile couples. J Sex Med 2008;5(6): Benyamini Y, Gozlan M, Kokia E. Variability in the difficulties experienced by women undergoing infertility treatments. Fertil Steril 2005;83(2): Hammarberg K, Astbury J, Baker HW. Women s experience of IVF: A follow-up study. Hum Reprod 2001;16(2): Leiblum SR, Aviv A, Hamer R. Life after infertility treatment: a long term investigation of marital and sexual function. Hum Reprod 1998;13(12): Burns LH. Sexual counseling and infertility. In: Covington SH, Burns LH, eds. Infertility counseling a comprehensive handbook for clinicans. 2 nd ed. New York: Parthenon Publishing; p Pakpour AH, Yekaninejad MS, Zeidi IM, Burri A. Prevalence and risk factors of the female sexual dysfunction in a sample of infertile Iranian women. Arch Gynecol Obstet 2012;286(6): Keskin U, Coksuer H, Gungor S, Ercan CM, Karasahin KE, Baser I. Differences in prevalence of sexual dysfunction between primary and secondary infertile women. Fertil Steril 2011;96(5): Tashbulatova D, Arıdoğan İA, İzol V, Seydaoğlu G, Ürünsak İF, Doran Ş. İnfertil kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluğu:depresyon ve demografik faktörler ile ilişkisi. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2013;33(1): Smith CG, Asch RH. Drug abuse and reproduction. Fertil Steril 1987;48(3):