İ Ç İ N D E K İ L E R 1. BÖLÜM 2. BÖLÜM

Transkript

1 İ Ç İ N D E K İ L E R 1. BÖLÜM TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 1 Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı 1 İlk Türk Devletleri 5 Diğer Türk Devletleri 13 İlk Türk Devletlerinde Kültür Ve Medeniyet 17 Tarihte İlkler 29 Özet Bilgiler 30 İlk Türk Devletleri (Test-1,2) BÖLÜM TÜRK DÜNYASI 39 İlk Türk-İslam İlişkileri 39 Türk-İslam Devletleri 40 Büyük Selçuklu İmparatorluğu 44 Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet 48 ANADOLU TARİHİ 60 Anadolu'nun Türkleşmesi 60 Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri 61 Önemli Türk Beylikleri ve Özellikleri 63 Anadolu Selçuklu Devri 64 Anadolu Beylikleri Dönemi 66 Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi'nde Kültür- Medeniyet 68 Moğollar ve Diğer Türk Devletleri 80 Tarihte İlkler 83 Özet Bilgiler 84 Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet (Test-1,2,3) BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET 99 Osmanlı Devlet Yönetimi 99 V

2 Osmanlılarda Ekonomik Hayat 110 Osmanlılarda Eğitim ve Öğretim 116 Osmanlılarda Toplum Yapısı 118 Osmanlılarda Kültür ve Sanat 119 Osmanlılara Ait Terimler 128 Özet Bilgiler 130 Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Çözümlü Örnekler) 135 Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Test-1,2,3,4,5) 142 Türk Kültürü Genel Soruları BÖLÜM III. SELİM'DEN İTİBAREN TÜRK İNKILÂBINI HAZIRLAYAN ETMENLER 161 Osmanlı Devletinin Genel Özellikleri 161 Yükselme Dönemi 164 Fatih Sultan Mehmet Dönemi 164 Duraklama Dönemi 169 Gerileme Dönemi 175 III. Selim Dönemi 178 Dağılma Dönemi 181 Dağılma Dönemi Padişahları ve Faaliyetleri 181 II. Mahmut Dönemi 181 Abdulmecit Dönemi 185 Tanzimat Fermanı 186 Islahat Fermanı 188 Abdulaziz Dönemi 190 II. Abdulhamit Dönemi 191 I. Meşrutiyet'in İlanı 191 II. Meşrutiyet'in İlanı 194 Osmanlı Devletinin Dağılmasını Önleme Çabaları 197 Trablusgarp Savaşı 199 Balkan Savaşları 200 I. DÜNYA SAVAŞI ve SONRAKİ GELİŞMELER 203 Osmanlı Devleti'nin Savaşa Girmesi 205 Osmanlının Savaştığı Cepheler 207 Osmanlı Devleti'nin Paylaşımı İçin Yapılan Gizli Antlaşmalar 210 I. Dünya Savaşının Sona Ermesi 212 VVilson İlkeleri 212 I. Dünya Savaşı'ndan Sonra Yapılan Barış Antlaşmaları 213 I. Dünya Savaşı'nın Sonuçları 215 Mondoros Ateşkes Antlaşması 215 Egemenlik Haklarını Kısıtlayan Hükümler 215 Mondros'un Uygulanması 217 Paris Barış Konferansı 219 MEMLEKETİN İÇ DURUMU VE CEMİYETLER 221 VI

3 CEMİYETLER 222 Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler 222 Milli Varlığa Düşman Cemiyetler 223 Milli Cemiyetler 224 Kuvay-ı Milliye 226 Tarihte İlkler 228 Özet Bilgiler 230 III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler Çözümlü Sorular 243 III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler (Test -1,2,3,4,5,6) BÖLÜM ULUSAL KURTULUŞ SAVAŞI 277 Hazırlık Dönemi 277 Mustafa Kemal'in İstanbul'a Gelişi ve Faaliyetleri 278 Mustafa Kemal'in Samsun'a Çıkışı ve Sonuçları 278 GENELGELER VE KONGRELER 280 Milli Kongre 281 Havza Genelgesi 281 Amasya Genelgesi 281 Erzurum Kongresi 284 Balıkesir Kongresi. 287 Nazilli Kongreleri 287 Alaşehir Kongresi 287 Sivas Kongresi 288 Amasya Görüşmeleri 290 Temsil Kurulu'nun Ankara'ya Gelmesi 292 Son Osmanlı Mebuslar Meclisinin Toplanması ve Misak-ı Milli 292 Misak-ı Milli Kararları 293 TBMM'nin Açılması 296 TBMM'ye Karşı Çıkarılan Ayaklanmalar 299 Sevr Barış Antlaşması 304 MUHAREBELER ve SONUÇLARI 305 Cepheler 306 Doğu Cephesi 306 Güney Cephesi : 307 Batı Cephesi 307 I. İnönü Savaşı 307 Londra Konferası 308 II. İnönü Savaşı 309 Eskişehir- Kütahya Savaşları.309 Sakarya Meydan Savaşı 310 Büyük Taarruz 311 Mudanya Ateşkes Antlaşması 311 VII

4 Lozan Barış Antlaşması 312 Kurtuluş Savaşı Dönemi Olayları ve Önemleri 314 Kurtuluş Savaşı Mücadelesinin Kronolojisi 316 Tarihte İlkler 317 Özet Bilgiler 319 Ulusal Kurtuluş Savaşı Çözümlü Sorular 333 Ulusal Kurtuluş Savaşı (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) BÖLÜM ATATÜRK İLKE VE İNKILAPLARI 365 İnkılaplar 367 SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 368 Saltanatın Kaldırılması 368 Cumhuriyet'in İlanı 368 Halifeliğin Kaldırılması 370 Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri 371 Cumhuriyet Halk Fırkası 371 Terraki Perver Cumhuriyet Fırkası 371 Şeyh Sait Ayaklanması 372 M.Kemal Paşa'ya Karşı Suikast Girişimi 373 Serbest Cumhuriyet Fırkası 373 Menemen Olayı 373 Özet 375 HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 376 Türk Medeni Kanunun Kabulü 378 Yeni Türk Devletinin Anayasaları 379 Kanun-i Esasi'nin İlanı 379 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Anayasası (Teşkilat-I Esasiye) Anayasası Anayasası 381 EĞİTİM ve KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 382 Tevhid-i Tedrisat Kanunu 382 Medreselerin Kaldırılması 383 Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun 383 Yeni Türk Harflerinin Kabulü 383 Türk Tarih Kurumu'nun Kuruluşu 384 Türk Dil Kurumu'nun Kuruluşu 384 SOSYAL ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 385 Tekke, zaviye ve Türbelerin Kapatılması 385 Kılık-Kıyafet Değişikliği 385 Soyadı Kanunu 386 Takvim, Saat ve Ölçülerde Yapılan Değişiklikler 386 VIII

5 EKONOMİ ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 386 İzmir İktisadi Kongresi 387 Tarım Alanındaki Gelişmeler 387 Ticaret Alanındaki Gelişmeler 387 Sanayi Alanındaki Gelişmeler 388 ATATÜRKÇÜLÜK 389 ATATÜRK İLKELERİ 389 TEMEL İLKELER 389 Cumhuriyetçilik 389 Milliyetçilik 390 Halkçılık 390 Devletçilik 391 İnkılâpçılık 391 Laiklik 391 Bütünleyici İlkeler 392 Tarihte İlkler 393 Özet Bilgiler 394 Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) BÖLÜM ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA VE İÇ OLAYLAR 425 DIŞ POLİTİKA DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 426 Nüfus Mübadelesi 426 Yabancı Okullar Sorunu 426 Musul Sorunu DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 427 Türkiye'nin Milletler Cemiyetine Girişi 427 Balkan Atlantı 427 Montrö Boğazlar Sözleşmesi 428 Sadabat Paktı 428 Hatay Sorunu 428 MUSTAFA KEMAL'İN HAYATI 429 II. DÜNYA SAVAŞI 433 II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye 433 Türkiye'nin İç Durumu 433 Türkiye'nin Dış İlişkileri 436 Türk-Yugoslav-Yunan İlişkileri ve Kıbrıs 438 Türkiye İslam Ülkeleri İlişkileri 440 Türkiye ve Dünya ile ilgili Genel-Güncel Olaylar 441 Özet Bilgiler 444 Atatürk Dönemi Dış Politika ve İç Olaylar (Test - 1, 2) 447 IX

6 8. BÖLÜM SORU-CEVAP BÖLÜM YAKIN TARİHTEKİ BAZI GENEL VE GÜNCEL OLAYLAR VE KRONOLOJİSİ BÖLÜM ÖNEMLİ BAZI OLAYLARIN KRONOLOJİSİ 471 X

7 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ Türklerin Orta Asya'dan yayılışı TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI Türk Adının Anlamı Türklerin ilk Anayurdu Göçler ve Sonuçları İskitler Türk Adının Anlamı: Türk kelimesinin anlamı hakkında yaygın olan iki görüş vardır. Birinci görüşe göre Türk; "doğan, türeyen, çoğalan", ikinci görüşe göre ise, "güçlü, kudretli, kuvvetli" anlamındadır. Türk adı ilk defa Orhun kitabelerinde, "Türük" şeklinde geçer. Türk kelimesini siyasal ad olarak İlk Defa Göktürk Devleti kullanmış, daha sonra Türk boyuna mensup bütün topluluklan ifade eden bir ad olarak kullanılmıştır.

8 2 KPSSDATA TARİH Coğrafi bir terim olarak Türkiye kelimesi VI. yy Bizans kaynaklarında kullanılmıştır. XII. yy'âan itibaren Anadolu'nun adı bir daha değişmemek üzere Türkiye olmuştur. Türk tarihiyle ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklarında rastlanır. Bu kaynaklarda "Kunlar" adı verilen "Hun" Türklerinden bahsedilmektedir. Ayrıca Asur yazılı kaynaklarında, Heredot tarihinde, Arap, İran ve Hint metinlerinde de Türklerle ilgili bilgilere rastlanır. Türklerin İlk Anayurdu: Türklerin anayurdu Orta Asya'dır. Orta Asya: kuzeyde Sibirya; güneyde Himalaya Dağları; doğuda Kingan Dağları; batıda Hazar Denizi ile çevrelenen geniş bir coğrafi bölgedir. Bu geniş bölge içerisinde Türklerin ilk anayurdunun Altay-Ural Dağları ve Aral Gölü üçgeni içinde kalan bölge olduğu belirtilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucu Orta Asya Türk kültürünün Paleolitik (Kabataş) Devrine kadar uzandığı görülmüştür. Orta Asya'nın en eski kültür merkezleri; Anav, Karasuk, Abakan, Andronova, Kelteminar ve Afanesyova, Tagar kültürleridir. Anav Kültürü: MÖ arası Türkistan'ın Başkenti Aşkabat yakınlarında ortaya çıkarılmıştır. Kelteminar Kültürü: MÖ 3000 yıllarında Aral gölüne dökülen Amuderya'nın deltasında bulunmuştur. Buradaki insanlar yerleşik hayat sürdürmüşlerdir. Bu kültürün mensuplarının balıkçılık ve hayvancılık ile geçimlerini sağladıkları anlaşılmaktadır. Afanesyevo Kültürü: MÖ de Altay-Sayan dağlarının kuzey batısında bulunmuştur. Orta Asya medeniyetinin temelini oluşturduğu sanılmaktadır. Avcılık ve hayvancılıkla uğraşan savaşçı bir toplum tarafından meydana getirilmiştir. Altay yöresinde iki kurgan (tepe biçimindeki mezar)da yapılan kazılar sonucu ele geçen buluntulardan anlaşılmaktadır. Yapılan kazılarda ayrıca çeşitli bakır eşyalar, çakmak taşından yapılmış ok uçları, kemikten yapılmış iğnelerde bulunmuştur. Andronova Kültürü: MÖ yıllarında Yenisey'deki Andronova'da bulunmuştur. Türklerin ilk ataları tarafından meydana getirilmiştir. Orta Asya kültürleri içinde yayılma alanı en geniş olanıdır. Afanasyevo kültürü ile olan benzerliğinden dolayı onun devamı olarak da kabul edilebilir. Karasuk Kültürü: Yenisey Irmağı'nın kollarından biri olan Karasuk Nehri'nden adını alan bu kültür, Orta Asya'nın uygarlık tarihi yönünden büyük önem taşır. Orta Asya uygarlığında demir madeni ilk olarak bu kültürde işlenmiştir. Tagar Kültürü (MÖ ): MÖ yılları arasında Karasuk kültüründen sonra Altay dağları bölgesin-

9 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 3 de görülmüş olan bu kültür, bu bölgedeki diğer kültürlerin içinde en genci ve en gelişmiş olanıdır. Bu kültüre ait tunçtan iki yanı keskin bıçaklar, hançerler, çok sayıda ok uçları, altın süs eşyaları, iğne, tarak gibi eşyalar bulunmuştur. Göçler ve Sonuçları: Milattan önceki devirlerde (M. Ö 1700) başlayıp, Milattan sonraki devirlerde de devam eden göçlerin başlıca sebepleri şunlardır: Kuraklık, uzun geçen kışlar ve bunların doğurduğu ekonomik sıkıntılar, Nüfusun artışı ve mevcut geçim kaynaklarının yetersizliği, Nüfus artışından dolayı otlakların yetersiz kalması, Boylar arasındaki hâkimiyet mücadelesi, Dış baskılar (Çin, Kitan, Moğol). M.Ö.ki dönemlerde kalabalık Türk Boyları'ndan bir kısmı Çin'e, bir kısmı da batıya doğru göç ederek İran üzerinden Mezopotamya, Anadolu ve Ege Bölgesine kadar ilerlediler. Yakutlar ve Çuvaşlar Sibirya'ya doğru göç ettiler. Bir grup da Hindistan'ın İndus-Pencap bölgesine doğru yayılmaya başladılar. diğer bir grup Afganistan ve Kuzey Hindistan'a yerleşip Akhunlar Devleti'ni kurmuştur. Sonuçları: Göç etmeyip de Orta Asya'da kalan Türk boyları Asya Hun İmparatorluğu çatısı altında ilk siyasi teşekkülünü oluşturmuştur. Hunlar ve Avarlar, Macaristan merkez olmak üzere Avrupa'da birçok devlet kurmuştur. Türk kültür ve uygarlığı dünyanın dört bir köşesine yayılmış, Türklerin gittiği yerde taş devri yaşayan insanlar, maden devrine geçmişlerdir. XI. yy'da Anadolu'ya girmeye başlayan Oğuzlar, Anadolu'nun Türk yurdu olmasını sağlamışlardır. Kavimler göçünü başlatmışlardır. Göçler dört yönde olmuştur. NOT: Avrupaya göç eden Türkler, Hristiyanlığı benimsemişler ve asimile olmuşlardır. Sibiryaya gidenler uygarlık açısından daha da geriye gitmişlerdir. Çin'e gidenler kalabalık Çin nüfusundan dolayı asimile olmuşlardır. M.Ö.ki göçler daha çok güneye (Çin) ve batıya doğru olmuştur. Batıya yapılan göçler IV. yy'da başlayıp IX. yy'ın sonlarına kadar devam eder. Batıya göç edenlerden bir kısmı Hazar Denizi ve Karadeniz'in kuzeyinden geçerek Orta Avrupa ve Balkanlar'a kadar gelmiş, buralarda güçlü devletler kurmuşlarıdır. (Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, Peçenekler, Kumanlar, Oğuzlar). Batıya gidenlerden İskitler (Sakalar): Orta Asya kökenli atlı göçebe bir topluluktur. M. Ö VII. yy'da batıya göç ederek Karadeniz'in kuzeyinden Tuna Nehrine kadar uzanan topraklara yerleşmişlerdir. Kimmerler, Medler, Persler, Asurlular ve Urartular ile savaşan İskitler; Kafkas

10 4 KPSSDATA TARİH dağlarını aşarak Anadolu, Suriye, Filistin üzerinden Mısır sınırlarına kadar akınlarda bulunmuşlardır. Arap kaynaklarında adları Sakalar diye geçmektedir. Çoğunluğu göçebedir. İskitler birçok kaynakta Türk olarak geçer. İskitler çok tanrılı bir tabiat dinine inanırlardı. Tanrıların en büyüğü Göktanrı' ydı. İskitler'in yaşam tarzları, gelenek ve görenekleri, dilleri, sanatları diğer Türk topluluklarıyla bağlantılıydı. Altın ve gümüş işletmeciliğinde çok ustaydılar. İskitler Orta Asya ve atlı göçebe kültürünü, Ön Asya toplumlarına tanıtmışlardır. Ön Asya toplumlarıyla yaptıkları mücadeleleri Alp Er Tunga Destanı'nda anlatmışlardır. Diğer önemli destan ise Şu Destanı'dır. Falcılık, büyücülük (hekimlik) ve maden işlemeciliğinde oldukça ileri gitmişlerdir. Yunanlıları özellikle hekimlik (tıp) alanında etkilemişlerdir. İskit-Yunan ilişkisi sonucu Amazon kadınları efsanesi ortaya çıkmıştır. Bu efsanede İskitler'de kadın egemenliğinin olduğu görülmektedir. NOT: İskitler atı evcilleştiren ilk topluluktur. Atlı arabalar kullandıkları için dünyanın birçok ülkesine gitmişlerdir.

11 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 5 İLK TÜRK DEVLETLERİ Asya Hun İmparatorluğu Avrupa Hun İmparatorluğu ( ) Göktürk Devleti ( ) II. Göktürk (Kutluk) Devleti ( ) Uygurlar Devleti ( ) Asya Hun İmparatorluğu: Çin Seddi'ni aşarak Kuzey Çin'i ele geçirmiş ve Çin Devleti'ni vergiye bağlamıştır. Çin'e yerleşmemesinin nedeni ise kalabalık Çin nüfusudur. Bir süre sonra da Mete tüm Türk topluluklarını bir bayrak altında toplamıştır. Asya Hun Devleti Tarihte Türkler tarafından kurulduğu bilinen ilk devlet Büyük Hun Devletidir. Göç etmeyip Anayurtta kalan bazı Türk boyları Orta Asya'nın doğusuna çekilerek Orhun ve Selenga nehirleri çevresinde toplanmışlardır. Hunlar adı verilen bu Türk boyları Çin'in kuzeyine doğru yayılmışlar ve burada bir devlet kurmuşlardır. Başkentleri Ötüken'dir. Devletin ne zaman kurulduğuna dair kesin bir bilgi yoktur. Hun Devleti hakkında ilk belge M.Ö.318'de Çin ile yapılmış bir antlaşmadır. Hunların bilinen ilk hükümdarı Teoman'dır. Çinliler Hunların yaptığı sürekli akınlar sonucunda daha önce inşa ettikleri kaleleri birleştirerek Çin Seddi'ni yapmışlardır (M.Ö.214). Hun İmparatorluğunun en güçlü dönemi Mete'nin hükümdarlığı sırasında olmuştur. Mete Yüeçi ve Tung-Hujan gibi çevre kavimleri yönetmiş Mete'nin en Önemli faaliyetlerinden biri devlet yönetim biçimini değiştirerek ülkeyi üçe bölmesi (Orta, Sağ, Sol) ve orduda onlu sistemi kurmasıdır. Bu sistemler daha sonraki Türk devletlerine de örnek olmuştur. Mete ölünce devlet biraz daha yaşadıysa da devletin hanedan üyelerinin ortak malı sayılması, Prenslerin Çinli prenseslerle evlenmeleri gibi gelişmeler sonucu imparatorluk zayıfladı. Gücü gittikçe azalan Hunlar bir süre sonra Güney ve Kuzey olmak üzere ikiye bölündü. Güney Hunları Çin egemenliğine girdi. Çin hâkimiyetini kabul etmeyen Kuzey Hunları Çinlilerle yaptıkları savaşlar sonucunda iyice zayıfladılar ve Siyenpiler tarafından yıkıldılar. Orta Asya'daki Türk Devletleriyle Çin arasında en büyük sorun İpek Yolu olmuştur. Çinliler bu yola egemen olabilmek için Türk Devletlerinde entrikalar çevirmişlerdir.

12 6 KPSSDATA TARİH KAVİMLER GÖÇÜ: Büyük Hun İmparatorluğu parçalandıktan sonra Asya'nın batı kesiminde oturan Hunlar daha batıya giderek Hazar Denizi ile Aral Gölü arasındaki toprakları ele geçirdiler. Bu olay; Hunların Avrupa içlerine kadar ilerlemelerinin başlangıcı oldu. Karadeniz'in kuzeyi ve Doğu Avrupa'da yaşayan kavimler (Vandallar, Gepitler, Ostrogotlar, Vizigotlar) Hunların bu ilerlemeleri karşısında tutunamamışlar; ya Hun hakimiyetini kabul etmişler ya da Avrupa içlerine göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu göçün sonucunda; Avrupa uzun yıllar karışıklık içinde kalmıştır. İlk Çağ kapanmış, Orta Çağ açılmıştır. Roma İmparatorluğu 395 yılında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır, 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu yıkılmıştır. Roma toprakları üzerinde birçok Germen devleti kurulmuştur. Bunların en önemlisi Frenk İmparatorluğudur. Germen kavimleri arasında Hıristiyanlık yayılmış, kilise ve Papalık güçlenmiştir. Bugünkü Avrupa milletleri oluştu. Avrupa'da Feodalite (Derebeylik) rejimi ortaya çıktı. Türkler Avrupa'da birçok devlet kurmuşlardır (Avrupa Hun İmparatorluğu, Avarlar, Macarlar, Peçenekler). Avrupa Hun İmparatorluğu ( ): Bu devletin ilk hükümdarı Balamir'dir. Balamir önce Doğu Gotları (Ostrogotlar)'nı ortadan kaldırmış, sonra da Batı Gotları (Vizigotları)'nı yurtlarından çıkarmıştır. Avrupa Hunları en güçlü zamanını Atilla devrinde yaşamıştır. Avrupa Hunlannı büyük bir imparatorluk haline getiren Atilla, Bizans üzerine akınlar düzenledi, baskısını artırarak Bizans ile Margos Barışını imzaladı. 434'te imzalanan antlaşma bozulunca Bizans üzerine iki sefer daha düzenlediler. Bu seferler sonucunda iki devlet arasında Anatolyos Barışı imzalandı. Bunun üzerine Bizanslılardan alınan vergi üç katına çıkarıldı. Daha sonra Roma üzerine Galya seferi düzenlendi. Ama Papanın devreye girmesiyle sefer sonuçsuz kaldı. Atilla'nın ölümünden sonra taht kavgalarının yoğunlaşması ve imparatorluk bünyesindeki kavimlerin isyanları sonucunda devlet yıkıldı (455). NOT: Türklerin göç etmeleri bağımsızlıklarına düşkün olduklarını gösterir.

13 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 7 Devlet Yönetimi Hunlar'da Kültür ve Medeniyet Devletin başında bulunan hakan (kağan) kutsal sayılır ve Tanrıkut unvanını taşırdı. Atilla, Hun Devleti'nde babadan oğula geçen bir hükümdarlık sistemini yürürlüğe koydu. Hakan Kurultay meclisine başkanlık ederdi. Ordu Komutanlık da babadan oğula geçerdi ve komutanlar vergi vermezdi. Ordunun tümüne yakını atlı idi. Yaşayış Din ve İnanış Çoğunluğu göçebe olan Hunlar, başta "At" olmak üzere hayvan beslerlerdi. Hunlar Gök Tanrı'ya inanırdı. "Güneş, Ay, Yer ve Su"yu kutsal sayarlardı. Ölülerine büyük saygı gösterirler, onları eşyaları ve atıyla birlikte gömerlerdi. Bu da ahiret inancını gösterir. Tuna boylarında yaşayan Hunların bir bölümü Hıristiyanlığa geçmişlerdi. Sanat Hunlar madenleri işliyor ve dokuma yapıyorlardı. Philadelphia Üniversite Müzcsi'nde bulunan kabartma. T'ang Taitsung'un (ölümü 649) mezanndaki kabartmada Hun kıyafeti giymiş süvari, Gök menşeli atıyla birlikte.

14 8 KPSSDATA TARİH Göktürler Devleti Göktürk Devleti ( ): Büyük Hun İmparatorluğunun yıkılmasından sonra Orta Asya'daki Çin egemenliğine, Avarlar son verdiler. Göktürkler Avarlar'a bağlı olarak yaşıyorlardı. Silah yapıyorlardı. Avar ülkesinde çıkan tölesler isyanını bastıran Bumin Kağan'ın istekleri Avar hakanı tarafından reddedilince Bumin Kağan, Avar Devleti'ni yıkarak Göktürk Devleti'ni kurdu (552). Göktürkler tarafından devletlerine son verilen Avarlar batıya göç ederek Avrupa'da tekrar güçlü bir devlet kurmuşlardır. Göktürkler; Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. Göktürkler Aşına soyuna mensuptur. Bumin Kağan devleti iki yönetim bölümüne ayırarak Batı illeri Yabguluğunun komutanlığını kardeşi İstemi Kağan'a vermiştir. Doğu Göktürk İmparatorluğu / Batı Göktürk İmparatorluğu / İstemi Yabgu, İpek Yolu'na egemen olmak amacıyla önce Sasanilerle anlaşarak Akhun Devleti'ni ortadan kaldırmış, sonra da Bizans'la anlaşarak Sasaniler'i zayıflatmıştır. Bu da Müslümanların İran'ı fethini kolaylaştırmıştır. Göktürklerin en parlak dönemi Mukan Kağan zamanı olmuştur. Veraset sistemi ve Çin politikası sonucu önce ikiye ayrılmış, daha sonra Göktürk toprakları Çin egemenliğine girmiştir. II. Göktürk (Kutluk) Devleti ( ) Bir süre dağınık halde ve Çin hakimiyeti altında yaşayan Göktürkler İlteriş Kutluk Kağan tarafından yeniden örgütlendi. Bu nedenle bu devlete Kutluk Devleti denir.

15 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 9 II. Göktürk (Kutluk) Devleti Türk tarihinin ilk büyük bağımsızlık savaşını vererek milletini Çin egemenliğinden kurtaran Kutluk Kağan tıpkı Bumin Kağan gibi ülkesini bölümlere ayırdı. Kutluktan sonra devletin başına Kapgan Kağan geçti. Bu dönemde Çin'e seferler düzenledi. Daha sonra başa geçen Bilge Kağan, ülkeyi kardeşi Kültigin ile birlikte yönetti. Vezir Tonyukuk da onlara yardım etti. Kutluk Devleti en parlak dönemini yaşadı. Bu dönemde Orta Asya'nın pek çok yeri egemenlik altına alındı. Tarihte bütün Türklerin bir bayrak altında toplandıkları ikinci dönem Göktürkler dönemidir. Göktürkler Türk adıyla kurulan ilk devlettir. Türk adını kullanmaları milliyetçi bir yapıla sahip olduklarını gösterir. İlk Türk alfabesi olan Orhon alfabesini oluşturmuşlardır. Bu da edebiyatta ileri bir topluluk olduğunu gösterir. Devletin Doğu-Batı diye ikili teşkilat şeklinde yönetmeleri devletin kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur. Göktürkler döneminde; Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan'ın ölümünden sonra adlarına dikilen Orhun yazıtları o dönemin en önemli kültür mirasıdır. Göktürk Devleti, ülke içinde çıkan iç karışıklıklar sonucu Uygur, Kartuk, Basmil, Yağma, Çiğli Türk Boyları tarafından yıkılmıştır. Hipopod (at ayaklı adam) tasvirleri (Ayaklarına hayvan kemikleri bağlayarak karda kayarken gören Çin ve Yunanlıların taktıkları isim)

16 10 KPSSDATA TARİH Göktürkler'de Kültür ve Medeniyet Başta Hakan bulunurdu. Hakana devleti yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Hakanın eşi Katun (Hatun) devlet işlerinde hakana yardım ederdi. Devlet Yönetimi Hakan olmadığında hatun kurultaya başkanlık ederdi. Bu durum hatunun da siyasi yetkilere sahip olduğunu gösterir. Devlet işleri Kurultay denilen mecliste görüşülüp karara bağlanırdı (demokratik bir yapıya sahip olduklarını gösterir). Ordu Göktürkler, büyük kısmı atlı askerlerden oluşan güçlü bir orduya sahipti. Eli silah tutan herkes asker sayılırdı (Ordu-millet anlayışı olduğunu gösterir). Yaşayış Din ve İnanış Çoğunlukla göçebe olarak yaşarlar, hayvancılık ve avcılıkla geçimlerini sağlarlardı. Göktürkler, Gök Tanrıya inanırlardı. Ölülerine büyük saygı gösterirler, ölüleri Yuğ denilen bir törenle gömer ve mezarın etrafına öldürdüğü düşman sayısı kadar taş heykel dikerlerdi. Bunlara "Balbal" denirdi (Savaşçı bir topluluk olduğunu gösterir). Balbal heykel sanatının ilk örneğidir. Tarihte yazıyı ilk defa kullanan Türk devleti Göktürkler'dir. Sanat / Yazı Türklerin ilk kez kullandığı alfabe olan Göktürk (Orhon) alfabesi 38 harfliydi. Orhun Nehri kıyısında Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilmiş olan Orhun Abideleri Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Orhun Abideleri, Türk tarih, dil ve edebiyatının ilk yazılı belgesidir. Göktürkler, madenleri işleyerek, çeşitli eşya ve aletler, gümüş su kapları yapmışlardır.

17 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 11 Uygurlar Devleti ( ): Yağma, Çiğil, Basmil ve Karluklularla işbirliği yaparak Kutluk devletini yıkan Uygurlular, Orta Asya'da kurulan son Türk federasyonudur. Devletin kurucusu Bilge Kutluk Kağan, ve Moyunçur'dur. Devletin başkenti Ordu-Balık (Karabala-sagun)'tır. Uygur siyasi tarihinin ilk ve en önemli olayı hiç kuşkusuz Talaş Savaşı'dır. Türk-Arap iş birliği sayesinde Çinlilerin ağır bir yenilgiye uğratıldığı bu savaş Uygurların Orta Asya'da egemenlik kurmalarını kolaylaştırmıştır. Çeşitli bölgelere dağılan Uygurlar Kansu ve Turfan Bölgesinde zaman zaman etkili olmuşlardır. Moğol istilası sonucunda siyasi bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. Zayıflayan devlet Kırgız İsyanı sonucunda yıkılmıştır. Siyasi alandan çok kültürel alanda varlık göstermişlerdir. Ticaret ve bayındırlık alanında gelişmişlerdir. İPUCU Mani dinini kabul eden ilk Türk devletidir. Mani dini hayvan etini yemeyi yasakladığı için tarım ile uğraşmışlar ve yerleşik hayata geçmişlerdir. Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devletidir. Uygurlar matbaayı kullanan ilk Türk devletidir. Uygur Devleti

18 12 KPSSDATA TARİH Uygurlarda Kültür ve Medeniyet Devlet Yönetimi ve Ordu Uygurlarda devlet yönetimi ve ordu sistemi Hunlar ve Göktürklerde olduğu gibidir. Yaşayış Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. (Türk tarihinde ilk defa kent ve kasaba kurmuşlardır). Çinlilerle dostça ilişkiler kurarak İpek Yolu ticaretini canlı tuttular. Tarım Uygurlar zamanında önem kazanmaya başlamıştır. Bugün Anadolu'da yaygın olan "orta oyunu" Uygurlardan gelmedir. Din ve İnanış Sanat / Yazı Orta Asya Türk Devletleri içerisinde Orta Asya dinleri dışında yabancı bir dine inanan ilk Türk devletidir. (Maniheizm) Uygurların "Mani" dinini benimsemesi savaşçılık özelliklerini yitirmelerine neden olmuştur. Bu da yıkılmalarında önemli etken olmuştur. Uygurlar son dönemlerde Budizmi benimsemişlerdir (Uygurların farklı dinleri benimsemeleri dini hoşgörüye sahip olduklarını gösterir). 14 harfli Uygur alfabesini kullanmışlardır. Çinlilerle olan ilişkileri sonucunda Türk Devletleri arasında ilk kez kağıt ve matbaayı kullanmışlardır. Sanata önem vermişlerdir. Budizm ve Maniheizmin etkisiyle sanat alanında daha da gelişmişlerdir. Resim ve heykelcilikte kendilerini göstermişlerdir. Dokumacılıkta da ilerlemişlerdir. Örnek: Aşağıdakilerden hangisi Uygur devletine ait bir özellik değildir? A) Kendine özgü alfabesi vardır. B) Mani dinin kabul etmiştir. C) Yerleşik hayat geçen ilk Türk devletidir. D) Matbaayı kullanmışlardır. E) İlk düzenli Türk ordusunu kurmuşlardır. Çözüm: ilk düzenli Türk ordusunu Hunlar (Mete) kurmuştur. Dolayısıyla doğru cevap E seçeneğidir.

19 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 13 DİĞER TÜRK DEVLETLERİ Avarlar Bulgarlar Hazarlar Macarlar Peçenekler Kumanlar Oğuzlar Sabirler Türgişler Kırgızlar Karluklar Avarlar: 552 yılında Göktürkler Avar devletine son verince Avarlar batıya göç ederek Orta Avrupa'da bir devlet kurmuşlardır. Macaristan merkez olmak üzere Orta Avrupa'da güçlü bir devlet kuran Avarlar Sasanilerle işbirliği yaparak İstanbul'u iki defa kuşatmışlardır. (İstanbul'u kuşatan ilk Türk devletidir). Balkanlarda ve Orta Avrupa'da iki yüzyıldan fazla bir süre egemen olan Avarlar Slav topluluklarını özellikle teşkilatlanma ve devlet kuruculuğu konusunda etkilemişlerdir. Avarlarda devlet örgütlenmesi tümüyle askeri temellere dayanıyordu. Avar ordusu atlı ve yaya birliklerinden oluşuyordu. Atlı birlikleri Avarlardan, yaya birlikleri ise Avarlara bağlı Slavlar, Germenler gibi Avrupalı kavimlerden kurulmuştu. Avarların geçim kaynağı hayvancılık ve savaş ganimetleriydi. Günlük yaşamda, savaşta ve göç sırasında kullanılan atın özel bir önemi vardı. Üzengiyi de Avarların bulduğu bilinmektedir. Avarlar kuyumculuk sanatında oldukça ileriydiler. Avarların dini Gök Tanrı dini idi. Daha sonra dinleri Hristiyanlığa dönüşmüştür. En parlak dönemini Bayan Kağan zamanında yaşayan Avar Devleti, yöneticilerinin Hıristiyanlığı kabul etmesi ve Frenk krallığının saldırıları sonucu 805'te yıkılmıştır. Not: Hem Asya hem de Avrupa'da devlet kuran Türk topluluğudur. Bulgarlar: Göktürklerin Avarları mağlup etmesiyle Avar baskısından kurtulan Bulgarlar Dinyester nehrinden İran'a kadar uzanan topraklarda Büyük Bulgarya Devletini kurdular.

20 14 KPSSDATA TARİH VII. yy ortalarında Hazarların baskısı sonucu Bulgarlar ikiye ayrıldı. Bir kısmı itil (Volga) boylarına göç edip İtil Bulgar Devletini kurdular. Diğer bir kısmı ise Tuna boylarına göç edip Tuna Bulgar Devletini kurdular. Tuna Bulgarları zamanla Slavların etkisinde kalıp Hıristiyanlığı kabul edince Türklük özelliklerini kaybettiler. İtil Bulgarları ise X. yy'da İslamiyet'i kabul ettiler Papa tarafından hükümdarlarına Çar unvanı verilmiştir. 1236'da Moğollar tarafından yıkıldı. Hazarlar: Göktürkler ve Sibirlerle aynı soydan geldiği varsayılan, Don-Volga nehirleri arasında Kafkasya'nın kuzeyinde yaşayan Hazarlar, Göktürklerin yıkılışıyla bağımsız hale geldiler. Sasanilerle savaştılar. Bizanslılarla ticari ilişkiler kurdular. Müslümanların ilerleyişine karşı da Bizansla işbirliği yaptılar. Halk arasındaki davalara Müslüman, Hıristiyan ve Samanlardan oluşan bir hakimler kurulu bakıyordu. Uzakdoğu ile Bizans, islam ülkeleri ile kuzeydeki Slavlar arasındaki ticaret yolları Hazarların kontrolünde idi. Bu yüzden devlet'in ana gelir kaynağı ticaretti. Hazar Askeri Peçenek ve Rus saldırıları sonucu zayıflamış, Ruslar tarafından yıkılmışlardır (956). Macarlar: İlk yurtları, Nehri dolaylarındadır. Ural Dağları ve İtil (Volga) Peçeneklerin baskısı sonucu, bugünkü Macaristan'a gelerek burada bir devlet kurdular yıllarında Hıristiyanlığı kabul eden Macarlar zamanla Türklük özeliğini kaybettiler. Krallık sistemine dayalı kurdular. bir yönetim 1870 yılında dünyadaki ilk Türkoloji kürsüsünü Budapeşte Üniversitesinde açmışlardır. Hazarlar, Musevilik dinini kabul eden tek Türk devletidir. Halk arasında Müslüman, Hıristiyan, Şaman ist olanlar da vardı (Birden fazla dinin olması, dini hoşgörünün göstergesidir). Peçenekler: Göktürklere bağlı olarak yaşayan Peçenekler, IX. yy ortalarında Don ve Dinyester nehirleri arasında yaşayıp boy teşkilatından devlet düzenine geçememişlerdir.

21 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 15 Göktürk Devleti'nin yıkılmasından sonra batıya göç etmiş, Sibirya, Macaristan ve Balkanlarda yaşamışlardır. Peçenekler, Batı ve Güney Slavlarının arasına girerek irtibatlarının kesilmesine neden olmuştur. Peçenekler, Malazgirt savaşı sırasında Selçukluların safına geçerek, savaşın Selçuklular tarafından kazanılmasında etkili olmuşlardır. Peçenekler, Slavların Karadeniz'e inmelerini de engellemişlerdir. Trakya'da bulundukları sırada Çaka Bey ile Bizans'a karşı ittifak yapmışlar, Bunu öğrenen Bizans komutanının, Peçeneklerin üzerine saldırması sonucu yıkılmışlardır (1091). Kumanlar (Kıpçaklar): Batı Göktürk topluluklarından Kimeklerin bir kolu olan Kumanlar, 1030 yıllarında Karadeniz'in kuzeyine hakim oldular. 1239'da Moğol saldırısı sonucu Kuman Devleti yıkıldı. Oğuzlar (Uzlar): Oğuzlar Türk tarihinde en önemli rolü oynayan Türk boyudur. Oğuzlar önce Göktürklere, ardından Uygurlar'a bağlı olarak yaşamışlardır. Uygurların yıkılmasından sonra Karadeniz'in kuzeyinden batıya göç etmişler ve burada "Uz" adını almışlardır. Oğuzların bir kısmı ise güneye inerek İslamiyet'i kabul etmişler ve XI. yüzyılın ortalarına doğru Selçuklu Devleti'ni kurmuşlardır. XIII. yüzyıldaki Moğol istilasından kurtulabilmek için de Anadoiu'ya göç etmişlerdir. Oğuzlar Müslüman olduktan sonra Müslüman komşuları onlara Müslüman Türk anlamında Türkmen adını vermişlerdir. Günümüzde; Türkmenistan, İran, Irak, Suriye, Azerbaycan, Türkiye, Kıbrıs ve Balkanlarda yaşayan Türklerin ataları oğuzlardır. Sabirler (Sibirler): Sabirler, V. yy'da Issık gölü dolaylarında yaşadılar. Avarların baskısı sonucu batıya doğu göç ettiler. Sibirya'da ve Kafkasya'da etkin rol oynadılar. Anadolu'ya seferler düzenlediler. Sibirlerin Kafkaslardaki hakimiyetleri Bizans tarafından yıkıldı. Dağılan Sihirler sonradan kurulan, Hazar Devleti'nin esas kitlesini meydana getirmişlerdir. Bugünkü Sibirya bölgesine ismini vermişlerdir. Türgişler: Göktürk Devleti'nin yıkılması üzerine bağımsız hale gelen Türgişler, Talas, Çu, ve İdil nehri ile Issık Gölü dolaylarında yaşıyorlardı. Bu devletin Türk tarihindeki önemi Göktürk Devleti'nin yıkılmasıyla dağınık

22 16 KPSSDATA TARİH Türgişlerin Bilinen ilk hükümdarı Bağa Tarkan'dır. Kendi adına para bastırmıştır. Türgişler, Emeviler devrinde İslam ordularının karşısına dikilerek Orta Asya'nın Araplaşmasını önlemişlerdir. 776 yılında Karluklar Türgiş hakimiyetine son verdiler. savaş sonrasında İslamiyet'i kabul ettiler (Karluklar İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyudur). Karluklar Karahanlılar Devletinin temelini oluşturdular. Cengiz Han'a itaat eden ilk Müslüman topluluğudur. XII. yy'da Moğol, egemenliğine girdiler. İlk madeni Türk parası bu dönemde bastırılmıştır. Kırgızlar: Kırgızlar, Asya Hun Devleti zamanında Baykal Gölünün batısında yaşıyorlardı. Önce Göktürklerin daha sonra Uygurların egemenliği altında yaşadılar. 840 yılında Uygur Devletini yıkan Kırgızlar burada bir devlet kurdular yılında Moğolların egemenliği altına girdiler. Ünlü "Manas Destanı'' Kırgızlara aittir. (Manas Destanı dünyanın en uzun destanıdır) Cengiz Han'a itaat eden ilk Türk topluluğudur. Ötüken bölgesini Moğollara terk ederek Orhun kültürünün ortadan kalkmasına neden olmuşlardır. Karluklar: Uzun süre Göktürkler ile beraber yaşayan Karluklar, Kutluk Devletinin yıkılmasından sonra Uygurların egemenliğinde yaşamaya başladılar. Talas Savaşında Çinlilere karşı Arapların yanında yer alarak savaşı Müslümanların kazanmasını sağladılar. Bu

23 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 17 İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET DEVLET YÖNETİMİ İslamiyet'ten önceki Türkler en büyük sosyal yapı olan devleti (il) boylar birliği anlamına gelen federasyon tarzında örgütlenmişlerdi. Devletin başında Hakan bulunurdu. Hükümdarlar çeşitli unvanlar kullanırlardı. Bunların başında; Tanhu ve Şanyü unvanı gelir. Ayrıca, Kağan, Hakan, Han, Yabgu, İlteber, idikut gibi unvanlar da kullanılmıştır. Türk Devletlerinde hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayırırdı. Ortada (Merkezde) ise asıl hükümdar bulunurdu. Sağ ve Solda ise Hanedan üyelerinden YABGU'lar bulunurdu. Batı Yabgu Hükümdarın kardeşi Devlet (Merkez) Doğu Şad Hükümdarın büyük oğlu Hiçbir şekilde töreye aykırı davranma yetkisi olmayan hükümdarın temel görevi halkının huzur ve refahını sağlamaktı. Kurultay (Danışma Meclisi) başkanlığı ve ordu komutanlığı da hükümdarın görevleri arasındaydı. Hun ve Göktürk hükümdarları "Otağ" adı verilen çadırlarda otururlardı. Uygurlardan itibaren hükümdar sarayları yaptırıldı. Her sonbaharda halka "Şölen" denilen ziyafetler verilirdi. Hükümdarlara Kurultayın yanı sıra "hatun" denilen hükümdar eşleri de yardımcı olurdu (Hükümdar olmadığı zaman kurultaya Hatun başkanlık ederdi). Bu durum Türk toplumunda kadına verilen değeri ortaya koymaktadır. Hükümdarlık sembolleri şunlar idi: Otağ (hakan çadırı) Örgin (taht) Kotuz (sorguç) Tuğ (sancak) Yay ve davul Bu semboller sadece hükümdar tarafından kullanılabilir, başkaları tarafından kullanılamazdı. Kullanılması hükümdara isyan etme ile eş anlamlıydı. Tanrı vergisi kabul edilen siyasi iktidar kut kavramı ile ifade edilmiş, hükümdarın şahsı ve ailesi kutlu sayılmıştır. Yani siyasi iktidar hakkı, diğer insanlar arasından seçilmiş hükümdara ve ailesine verilmiştir. Kut kavramı bir bakıma ilâhî seçkinliğin bir ifadesidir. Kut'un kan yoluyla babadan oğula geçtiğine inanılırdı. Hükümdarlara Tanrı tarafından verildiği düşünülen yetkinin kalıtımsal olarak oğullarına da geçtiği görüşü Türk devlet yönetiminde veraset sorununu da beraberinde getirmiş; bu durum taht kavgalarını ve parçalanmayı hızlandırmıştır. (Bazen, kardeşlerin devleti parçalamadan birlikte yönettikleri de görülürdü. Örneğin, Bumin - İstemi kardeşler (I. Göktürk devleti), Bilge - Kültigin kardeşler (II. Göktürk devleti) gibi.

24 18 KPSSDATA TARİH HÜKÜMDARIN TAHTA ÇIKIŞI Tarih boyu hanedana mensup Türk hükümdarlarının tahta çıkışı başlıca dört şekilde gerçekleşmiştir: a) Hanedan üyeleri arasındaki siyasi ve askerî mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta çıkıyordu. Türk tarihinde, tahta çıkmada en sık rastlanan usul bu idi. b) Hükümdarın rakipsiz aday olması kolayca tahta çıkmasını sağlıyordu. c) Hükümdarın tahta çıkmasındaki diğer şekil ise seçim usulü idi. Hükümdar ölünce, yüksek dereceli meclis (kengeş, toy, kurultay veya meşveret meclisi) toplanır, Hanedan üyelerinden birini hükümdar seçerdi. d) Hükümdarın tahta çıkışında uygulanan diğer bir sistem de Ekberiyet (en yaşlı üye) Sistemi idi. Bu sistem uzun süre tartışılmış, sonunda XVII. yüzyıl başında Osmanlı Devleti hükümdarı I. Ahmet ( ), kardeş katli geleneğine son vererek ekber ve erşed sistemini getirmiştir. Buna göre hanedan üyeleri arasında hükümdar seçilirken bu üyelerin öncelikle büyüklüğüne (ekber), sonra da akıllı ve sağlıklı oluşuna (erşed) bakılırdı. Bu özellikleri taşıyan hanedan üyesi hükümdar olurdu. Ülke töreye uygun olarak yönetilirdi. Töre eski Türklerde devlet ve toplum yaşamını düzenleyen yazılı olmayan kurallardı. Türklerde ilk devlet teşkilatını Hunlar kurmuşlardır. Devlete il, budun denirdi. millete Devlet işleri Kurultay'da görüşülürdü Türk devletlerinde meclislere 'Toy' "Kurultay" ve "Kengeş" denirdi. Meclis sadece hükümdar seçimi, savaş ve barış gibi önemli kararları vermek için toplanırdı. Hakan meclisin başkanı idi. Meclise katılan üyelere "Toygun" denirdi. Herkesin kurultaya katılma hakkı yoktu. DEVLETİN İŞLERİNİ YÜRÜTEN GÖREVLİLER Buyruklar İç buyruklar Tamgaçlar Danışmanlar Bakanlar Saray işleri ile ilgili bakanlar Damgacılar Müşavirler Hükümdar ailesinin en yetkili üyesi veliaht olurdu. Hükümdarın oturduğu başkente "Ordu" denirdi. Onun devlet yönetimi ve askeri konulurda yetişmesi sağlanırdı. Türkler teşkilatçı bir millet olduğundan yıkılan devletin yerine hemen yenisini kurmuşlardır. Tudun Bitikçi Tekin Subaşı Yargucu Tarkan ve Apa Vali Yazışmacı / Sekreter Şehzade Ordu komutanı Yargıç Saray görevlileri

25 TÜRK KÜL TÜR TARİHİ 19 SOSYAL HAYAT Toplum sağlam bir aile yapısına dayanıyordu. Tek kadınla evlilik olup, kadın erkek eşitti. Türk toplumunun en küçük sosyal birimi aile (Oguş) idi. Türk toplumunda ailelerin bir araya gelmesiyle "Uruğlar (akraba, sülale) bunların birleşmesiyle "Boy"lar meydana geliyordu. Boy, siyasi bir nitelik taşır ve başında Bey bulunurdu. Boyların birleşmesiyle "Budun" (Boylar birliği - millet) meydana gelir ve başında Han bulunurdu. Budunların birleşmesiyle "İl" (Devlet) oluşurdu. Türk erkekleri pantolon, ceket, çizme, gömlek ve kaftan gibi kıyafetleri giyerek Çinlileri, Bizansları ve Slavları etkilemişlerdir. Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğu Uygurlar'dır. Devlet ve toplum düzeni gelenek ve göreneklere göre düzenlenirdi. Töre adı verilen bu kurallar yazısızdı. Göçebelikten dolayı mülkiyet gelişmediği için özel mülkiyet gelişmemiştir. Tarıma dayalı işçilik olmadığı için kölecilik anlayışı yoktur. DİNİ HAYAT Tabiat kuvvetlerine inanma şeklinde başlayan din ölmüş ataların ruhlarına inanma (Atalar Kültü) şeklinde devam etmiştir. Hayat tarzı göçebeliktir. Kışın kışlıklara, yazın yazlıklara gidilirdi. Göçebe hayatın zorunlu kıldığı hayvancılığa önem verilmiştir. At'ın önemli bir yeri vardır. Savaşçılık herkesin ortak bir yeteneğidir. En fazla hayvansal gıda tüketilirdi, içilen içki ise atın sütünden elde edilen Kımız'dır. Atın etinden ve sütünden de yararlanılırdı. Bahar mevsiminin başlangıcında şölenler düzenlenirdi. Günümüzde 21 Mart'ta kutlanan "Nevruz Bayramı" bu geleneğin devamıdır. Bu şölenlerde çalınan müzik aletine Kopuz denirdi. Atalar Kültü: Eski Türklerde ölmüş büyükler ve atalara ait hatıralar kutsal sayılırdı. Türkler babalarının ve atalarının, öldükten sonra ruhları aracılığı ile aile bireylerini korumaya devam ettiklerine inanırlar, bu nedenle de onlara karşı duydukları minnet hissi ile atalara kurbanlar keserlerdi. En değerli kurban at idi. Atalara ait hatıralara verilen önem, mezarlara yapılan saldırıların ağır bir şekilde cezalandırılmasından da anlaşılmaktadır. Gök, güneş, ay, yıldız, yer ve su kutsal kabul edilir ve bunlara kurbanlar sunulurdu. Bir dinden çok bir sihir karakterine sahip olan Şamanizm eski Türk topluluğuna damgasını vurmuştur. İlk Türk devletlerinde din ve inanışı üç gurupta toplayabiliriz:

26 20 KPSSDATA TARİH 1. Tabiat Kuvvetleri'ne inanma 2. Atalar kültü 3. Göktanrı Türklerin asıl dini Göktanrı diniydi. En eski inançları ise totemizm'dir. Totemizmde, kutlu olduğu kabul edilen cisimlere inanılırdı. Bunlar, insan veya hayvan olabilirdi. Din adamlarına Şaman, kam; cenaze törenlerine de "yuğ" adı verilmiştir. Devletin ileri gelenleri, devlet işlerinde Şamanların düşüncelerini de alırlardı. Kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman sayısını simgeleyen mezar taşlarına "balbal", mezarlarına ise kurgan denilmiştir. Türkler arasında zamanla diğer dinler de yayıldı. Uygurlar arasında Mani ve Budizm dini yayılmıştır. Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler ve Kumanlar Hıristiyanlığı benimserken, Hazarlar Museviliği Hıristiyanlığı ve İslamiyeti kabul etmişlerdir. Ama bu dinlerin hiçbiri İslamiyet kadar Türkler arasında yayılmamış ve etkili olmamıştır. Milli benliklerini koruma konusunda en hassas olanı Uygurlardır. Uygurlar, ilişki kurdukları kültürlerin terimlerine bile Türkçe karşılıklarını kullanmaya özen göstermişlerdir. Ölü Gömme Adetleri: Ölüler atı ile beraber gömülürler (Cennet yolculuğunu kolaylaştıracağına inanılırdı). Öldürdüğü kişilerin cennette ona hizmet edeceği anlayışı vardı. Kurgan Kurgan; eskiden Orta Asya'da ölen Türklerin eşyaları ile beraber gömülerek, kimsenin de tahrip etmemesi için üzerine tonlarca toprak yığılmak suretiyle kaidesi yuvarlak bir tepecik şekli verilen mezarlara denir. Orta Asya'da Ural Dağlarından Yenisey nehri bölgesine kadar olan alanda ve Kırgız steplerinde binlerce Kurgan bulunmaktaydı. Oralarda yaşayan Türkler kutsal saydıkları bu mezarları hep korumuş kollamışlardır. Fakat XVII. yüzyıldan sonra buralar Ruslar eline geçince buralara yerleştirilen Rus muhacirler bu Kurganlarda gömülü olan hazineleri almak için bu mezarları kısa zamanda tahrip ederek çıkardıkları çeşitli madenleri eritip yok etmişlerdir. Kurganlarda bulunan eşya ve kalıntılar sayesinde Orta Asya tarihi ve kültürü hakkında bilgilere ulaşmaktayız. Ölümden sonra hayatın devam ettiğine inanıldığı için ölen kişi eşyalarıyla beraber gömülürdü. Gelenek, görenek ve ahlak kurallarından oluşan sözlü hukukun (Töre) sosyal hayatta önemli bir yeri vardır. Törenin üç kaynağı vardı. Bunlar: Hükümdar da töreye uymak zorunda idi. Törenin bazı hükümleri zamanla değişebilirdi.

27 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 21 Miras hukukuna göre topraklar en küçük oğula, taşınabilir mallar ise diğer oğullara verilirdi. Devlete ihanet etme, adam öldürme, zina hırsızlık gibi suçların cezası idamdı. Yüksek mahkeme hükümdar başkanlığında toplanırdı. Yargıçlar yorgucu ve yargan gibi isimlerle anılırlardı. Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin gelişmesinden dolayı, kişiler arası anlaşmazlıkları çözümleyecek kuralların yazılı hale getirilmesi ihtiyacı ortaya çıktı. Böylece Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hale getirildi. NOT: Türk töreleri Moğollar tarafından yazılı hale getirilerek, Cengiz Yasaları oluşturulmuştur. Türklerin kullandığı en önemli savaş taktiği Turan taktiği idi. Bu taktik iki aşamalı uygulanırdı. Bunlar: Sahte geri çekilme ve pusu idi. Turan taktiği şöyle uygulanırdı: Savaş sırasında süvari birlikleri düşmana saldırdıktan sonra kaçıyormuş gibi geri çekilerek düşmanın üzerlerine doğru gelmesini sağlarlardı. Giderek hilal şeklini alan atlı birlikler, düşmanı çember içine alarak yok ederlerdi. Bu yüzden bu taktik hilal taktiği olarak da adlandırılır. Türkler bu savaş taktiğini daha sonraki dönemlerde de başarı ile uygulamışlardır. (Malazgirt, Niğbolu, Mohaç ). ORDU Sürülerin bakımı ve sürek avları savaş usullerinin öğrenilmesinde en etkili yol idi. Askerilik hayatın kendisi olduğundan ayrı bir meslek değildi. Ordu-millet anlayışı hakimdir. Türk ordusu daimi olup eli silah tutan herkes askerdi. Ordunun asıl gücü atlı süvari birlikleridir. Orduda (Hazarlar hariç) ücretli askerlere yer veren Türk topluluğu yoktu. Savaşta ölmek en büyük şeref sayılıyordu. Türk ordusunda ilk teşkilatı kuran Mete Han oldu. Mete'ye dayanan ordu örgütü onlu, yüzlü ve binli gruplardan oluşuyordu. Mete'nin tahta geçişi, günümüzde kara kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir (M.Ö. 209). Dünyada ilk kez Türklerde görülen bu askeri sistem Batıya ilk olarak Avrupa Hunları tarafından tanıtılmıştır.

28 22 KPSSDATA TARİH EKONOMİK HAYAT Eski Türk toplumunda ekonomik yaşamın temeli hayvancılığa dayalıydı. At ve koyun en çok beslenen hayvandı. Tarım, ancak nehir ve göl kıyıları ile yağış alan elverişli bölgelerde yapılıyordu. Hunlara ve Göktürklere ait sulama kanalları, Türklerin tarıma da büyük önem verdiğini göstermektedir. Çin'den başlayıp Orta Asya'yı aşarak Akdeniz ve Karadeniz'de sona eren ticaret yoludur. Türkler ile Çinliler arasındaki savaşların temelinde de bu ticaret yolu vardı. Kürk yolu: Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp Altay ve Sayan dağlarından ipek yoluna paralel olarak Çin'e ulaşan ticaret yolu. Uygurlar yerleşik hayata geçtiklerinden dolayı tarıma daha büyük önem vermişler, hayvancılıkta ise diğer Türk olamamışlar. Devletleri kadar etkili Türkler Hunlardan itibaren ticarete önem vermeye başlamışlar ve yakın komşuları ile yoğun ticari ilişkilerde bulunmuşlardır, (en çok Çinlilerle) Bu ülkelere canlı hayvan, deri, kösele, kürk ve hayvansal gıdalar satmışlar, karşılığında tahıl ve giyim eşyası almışlardır. İpek yolu ve kürk yolunun Türklerin elinde olması Türk devletlerine büyük avantaj sağlamıştır. İpek yolu: Talaş savaşından (751) sonra ticari yaşamda Çinli tüccarların yerini giderek Müslüman tüccarlar almaya başladı. Böylece Türklerle Müslümanlar arasındaki ticari etkinlikler artmaya başladı. Türkler eski devirlerden beri çeşitli madenleri işlemesini ve bu madenlerden araç gereç yapmasını biliyorlardı. Göktürklerin demircilikle uğraştıkları, Hunların Altaylardaki demir madenlerini, Hazarların da Kafkaslardaki altın ve gümüş madenlerini işledikleri bilinmektedir. Devletin başlıca gelirleri toprak ve hayvan vergileri, savaş ganimetleri, bağlı devletlerden ve ticaretten sağlanan vergilerdir. Türklere ait ilk madeni para örneğinin Göktürklere ait olduğu ortaya çıkmıştır. Bu paralar Türklerin ticarette de gelişmiş olduklarını ve ileri bir medeniyete sahip olduklarını göstermektedir. YAZI, DİL VE EDEBİYAT Türkçe, en eski dillerden biridir. Köken olarak Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna bağlıdır. Türkçe yazılan en önemli metinler, mezar taşları ve kitabelerdir.

29 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 23 Türkler Tarih Boyunca Şu Alfabeleri Kullanmışlar Göktürk Uygur Soğd Arap Kiril Latin Göktürk alfabesi: İlk Türk alfabesi Göktürk Alfabesi olup 38 harften ibarettir. Orhun alfabesi olarak da anılmaktadır. Bu alfabe sağdan sola doğru yazılır, kelimeler arasına nokta konur. Orhun kitabeleri ve Yenisey Yazıtları bu alfabe ile yazılmıştır. Göktürk Alfabesi Uygur alfabesi: ikinci Türk alfabesi ise Soğd Alfabesinden esinlenerek hazırlanan Uygur Alfabesi, 18 harf olarak düzenlenmiştir. Sağdan sola yazılır. 8 ve 18. yüzyıllar arasında kullanıldı. Uygurlar XIII. yüzyılda Moğol egemenliğine girdikten sonra Uygur alfabesi Moğolların resmi yazısı oldu. Uygurlar kağıt yapımını biliyorlardı. Bu yüzden yazılarını kağıt üzerine yazmışlardır. Ayrıca hareketli harf sistemine dayanan matbaayı da Uygurların bulduğu, basılan Uygurca kitapların çokluğundan anlaşılmaktadır. Uygurlara ait hukuk belgeleri de bu alfabe ile yazılmıştır. Türklerin en eski yazıtları Orhun Yazıtları ile Yenisey Yazıtları'dır. Yenisey Yazıtları Orhun Yazıtları'ndan daha önce dikilmiştir.

30 24 KPSSDATA TARİH TÜRKLERİN EN ESKİ YAZITLARI Yenisey ırmağı dolaylarında bulunmuş olup Kırgız Türklerinin mezar taşlarına yazdıkları yazılardır. İslam öncesi ilk yazılara Yenisey mezar taşlarında rastlanmıştır. Ancak bu yazılar bir alfabe oluşturmazlar. II. Göktürk (kutluk) hükümdarı Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve devlet adamı Tonyukuk için dikilmiştir. Tonyukuk, kitabesini kendisi yazmış; Kültigin ve Bilge Kağana ait olanları ise Yolluğ Tigin yazmıştır. * Devlet anlayışı ve vatan sevgisi * Devlet adamlarının ve halkın sorumlulukları * Çin'in Türk devletlerini yıkma politi-kaları * Türklerin tutsaklık yılları * Bağımsızlığın önemi * Devlet kurmanın zorlukları * Türk ulusunun geçmişteki olaylardan ders alması dile getirilmiştir. * ilk Türk alfabesi kullanılmıştır. * ilk yazılı milli tarih kaynağıdır. * Türk kelimesi ilk kez bu yazıtlarda millet adı olarak kullanılmıştır. * İlk yazılı, edebi, siyasi, mimari ve heykeltıraşçılık eserleridir. * 1893 yılında Danimarkalı Thomsen tarafından okunmuştur. Türk kavimlerinde bilinen en meşhur Runik yazılar kuşkusuz Orhun ve Yenisey yazıtlarıdır. Bu yazıtlardan başka Karabalasagun yazıtları da vardır. Bu yazıtlar Uygurlar'a aittir. Mani dininin anlayışını yansıtır. Uygur dönemi eserleri genellikle Maniheist yaşam görüşü ile büyücülük, falcılık gibi konular ele alınmıştır.

31 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 25 Türkçenin İlk Edebiyat Ürünleri Sözlüdür; Bunlar: Sagu Koşuk Sav Destanlar Cenaze törenlerinde söylenen ağıtlar. Şölenlerde saz eşliğinde söylenen şiir. Atasözleri. Bağımsızlık, vatanın kutsallığı, birlik beraberlik ve kahramanlık konularının işlendiği sözlü ürünler. Türk edebiyatının sözlü edebiyat alanındaki ilk ve en önemli eserleri destanlardır. ÖNEMLİ TÜRK DESTANLARI Alp Er Tunga Oğuz kağan İskit Hükümdarı Alper Tunga'nın ölümü üzerine yakılan bir ağıttır. Mete Han'ın hayatı ile Orta Asya'da siyasal birliği sağlaması ve ülkesini oğulları arasında bölüştürmesini anlatır. Hunlara ait olan bu destan Türklerin ortak destanıdır. Türeyiş Ergenekon Göç Manas Dede Korkut Hikayeleri Uygur Destanı'dır. Bir Hun hakanının kızlarını tanrılarla evlendirmesi bu evlilikten doğan çocukların bozkurt ruhuna sahip olmaları ve böylece çoğaldıkları anlatılır. Göktürk destanıdır. Bir savaştan yenik çıkan Göktürk'lerin Ergenekon denilen topraklardan çıkmak için verdikleri mücadele anlatılır. Uygur destanıdır. Kutsal bir kayanın yok olması ile Türk ilinde başlayan kıtlıkla beraber göç etmek zorunda kalındığı anlatılır. Kırgızlara aittir. En uzun Türk destanıdır. Birleşmiş Milletler tarafından 2000 yılında dünyaya tanıtılmıştır. Oğuz kağan destanındaki olaylar ayrı ayrı anlatılmış. 16. yüzyıl sonlarında yazıya geçirilmiştir. Destanla halk hikâyesi arasında bir geçiş özelliği gösterir.

32 26 KPSSDATA TARİH BİLİM VE SANAT İlk Türk devletlerinden günümüze ulaşabilen yazılı kaynaklar oldukça azdır. Bu nedenle Türklerin bilim alanındaki etkinlikleri konusunda yeterli bilgiye sahip değiliz. Gök bilimi ile ilgilenen Türkler bir yılı 365 gün 5 saatten biraz fazla olarak hesaplamışlar ve günümüzdeki hesaplamaya son derece yaklaşmayı başarmışlardır. Türkler bu çalışmalar sonucu On İki Hayvanlı Türk Takvimini oluşturmuşlardır. Astronomi bilimiyle uğraşmışlardır. Türkler bilim adamlarına çok büyük önem vermişlerdir. Kağanlar bu bilim adamlarını daima yanlarında bulundurmuşlardır. "Tayanç" ve "keneşçi" denilen bu danışmanlar kağanların her toplantısına katılmışlardır. Danışmanların bulunduğu meclise; eski Türklerde "Keneş Meclisi", Selçuklularda "Müşavere Meclisi", Osmanlılarda ise "Meclisi Meşveret" ismi verilmiştir. El sanatları Demircilik ve maden işlemeciliği, Türklerde gelişmiştir. Dokumacılık, altın ve diğer madenlerden yapılan süs eşyaları, eyer ve koşum takımları, çeşitli savaş aletlerinin yapımı, gelişen başlıca el sanatları olmuştur. Süsleme Sanatı'nda daha çok hayvan ve bitki motiflerine yer verilmiştir. Türk sanatındaki bu tür süslemeye hayvan üslubu denilmiştir. Türk kültürüne ait son yılların en önemli buluşu, 1970 yılında Kazakistan'ın merkezi Almaata yakınlarındaki bir kurgandan çıkarılan altın elbiseli adam heykelidir. Bu heykeldeki altın işçiliği Türk maden sanatının en gelişmiş örneğini gösterir. Mimarlık Hunlar ve Göktürklerin göçebe yaşam tarzı sürdürdükleri için kalıcı mimari eserler verilmemiştir. Uygurların yerleşik hayata geçmesiyle birlikte Türklerde çadır sanatı yerini mimariye bıraktı. Şehircilik ve bayındırlık alanında da bu dönemden itibaren gelişmeler görüldü. Uygurlarda mimarinin yanı sıra heykel ve resim sanatları da gelişme göstermiştir. Uygurlar kurdukları şehirlere Ordu-balık adını vermişlerdir. Altın Elbiseli Adam Altaylar'da Pazırık Kurganı'nda bulunan halı (M.Ö.IV. yüzyıl) dünyanın en eski halisidir. Bu halıda süvariler, geyik ve hayvan figürleri yer almaktadır. Bu bulgu da Türklerde dokumacılığın ne kadar geliştiğini gösterir.

33 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 27 Resim: Hunlardan kalma eserler üzerinde insan ve hayvan resimlerinin bulunması Türklerin resim sanatıyla ilgilendiklerini gösterir. Türk resim sanatı Uygurlar döneminde ilerlemiştir. Duvar resimlerinde (fresk) genellikle Mani ve Buda dinlerine ait konular işlenmiştir. Uygur şehirlerinin kalıntılarındaki minyatürler, Türk resim sanatının ilk önemli örnekleridir. Uygurlardan kalma bu minyatürler Moğollar aracılığı ile islam dünyasına girmiştir. Balbal (Mezar taşı) Müzik: Resim: Uygur asil ve rahipleri Türk sanatı içinde en gelişmiş unsurlardan birisi de musikidir. Türk devletlerinde askeri bando çok yaygındı. Göktürk ve Uygur bandolarında davulun yanında nefesli çalgılar da bulunurdu. Askeri bandonun hükümdar huzurunda marş çalması, daha sonraki Selçuklular ve Osmanlılar döneminde de devam etmiştir. Türk müzik aletleri içinde en önemlisi kopuz idi. Destan, kahramanlık olayları ve çeşitli hatıralar, saz şairleri tarafından kopuz çalınarak söylenirdi. Heykel: Türk sanatındaki ilk heykel örnekleri Göktürkler dönemindeki balbal taşlarıdır. Bu taşlar, ölen kahramanların mezarlarının başına dikilir ve öldürdüğü düşmanları simgelerdi. Uygurlar döneminde heykel sanatı oldukça gelişmiştir. Uygur heykel sanatında daha çok hayvan üslubu kullanılmıştır. Kopuz

34 28 KPSSDATA TARİH İSLAM ÖNCESİ TÜRKLERE AİT TERİMLER Figür Aygucu Ayuki Balbal Bedizci Budun Buyruk Bodun İdikut Kamdu Oguş Otağ Suhaşı Tigin Toy Urug Yuğ Yarmak İl Kurultay (Kengeş) : Resim ve heykel sanatlarında tasvir edilen insan resmi : Vezir : Hükümet : Mezar taşı : Ressam : Millet : Bakan : Boylar birliği : Uygur hükümdarlarının kullandığı bir unvan : Bez para : Aile : Hükümdar çadırı : Ordu komutanı : Prens : Devlet Meclisi : Sülale : Cenaze töreni : Madeni para : Devlet : Meclis

35 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 29 TARİHTE İLKLER (Türk Kültür Tarihi) Tarihte rol oynayan İlk Türk topluluğu İskitler (Sakalar) dir. Tarihte Türkler tarafından kurulduğu bilinen ilk devlet Büyük Hun devletidir. Tarihte ilk defa bütün Türkleri tek bayrak altında toplayan Türk Devleti Asya Hun devletidir. Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından yapılmıştır. Kutluk Kağan Çine karşı "Ulusal Kurtuluş Savaşına" girişerek II. Göktürk devletini kurmuştur. Bu özelliği ile Kutluk Kağan Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran M.Kemal Atatürk'e benzer. Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Göktürk Devleti'dir. Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordu-balık'tır. Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur. Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından, ikinci akın Sihirler tarafından yapılmıştır. Bugünkü SİBİRYA adı Sibir Türklerinden gelir. Kırgızlar, Cengiz Han'a bağlanan ilk Türk Kavmidir. Daha sonra Rusların egemenliğine girmişlerdir. İlk defa İstanbul'u kuşatan Türkler, Avarlar'dır. OĞUZLAR, Tarihte Türk Milletinin siyasi, kültür ve medeniyet alanında en büyük rolü oynayan koludur. Türk ordu teşkilatını ilk kuran METE HAN Olmuştur. Mete Orduyu 10'luk sisteme göre teşkilatlandırmıştı. Onluk sistem daha sonra tüm Türk devletlerinde kullanılmıştır. Türklerin ilk kullandığı takvim 12 Hayvanlı Türk Takvimi'dir. Musevilik'i resmi din olarak kabul eden ilk ve tek Türk devleti Hazarlar'dır. İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyları Karluklular'dır) İlk defa ücretli askerlerdi kullananlar Hazarlardır.

36 30 KPSSDATA TARİH ÖZET BİLGİLER Türkler, tarih sahnesine Orta Asya'da çıkmıştır. Orta Asya'nın sınırları; ANAYURDU Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi, Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya'dır. 1. Nüfus artışı ve toprakların yetersiz kalışı, GÖÇLERİN SEBEPLERİ 2. Olumsuz iklim şartları (Kuraklık, şiddetli kışlar), 3. Kendi aralarında ve diğer kavimlerle olan mücadeleler, 4. Salgın hastalıklar, 5. Türklerin Cihan hakimiyeti düşüncesi (Güneşin doğduğu yerden, battığı yere kadar her yeri fethetme arzusu), 6. Çin baskısı. Kuzeye Gidenler; Sibirya'ya GÖÇ YÖNLERİ Doğuya Gidenler; Çin ve Uzakdoğu ülkelerine Güneye Gidenler; Hindistan, Afganistan ve Çin'e Batıya Gidenler; İki yol izlemişlerdir. Bir kısmı Hazar Denizinin kuzeyinden Karadeniz'in kuzeyine ve Avrupa'ya; Diğer kısmı ise Hazar Denizinin güneyinden İran, Irak, Suriye, Mısır ve Anadolu'ya göç etmişlerdir. GÖÇLERİN SONUÇLARI 1. Orta Asya kültür ve Medeniyeti dünyanın değişik bölgelerine taşınmıştır. 2. Göç etmeyip, Orta Asya'da kalan Türkler, ilk Türk Devleti olan "Asya Hun Devleti"ni kurmuşlardır. 3. Göç eden Türk boyları gittikleri yerlerde yeni Türk Devletleri kurarken, oralardaki bazı devletleri de yıktılar. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ 1. Ziya Gökalp'e göre; Töre kelimesinden gelir. Buna göre Türk demek "Türeli = Nizamlı, geleneklerine bağlı" demektir. 2. Danimarkalı Bilgin VVAMBERY'e göre Türemekten (Türük) gelir. Buna göre Türk demek TÜREMİŞ, ÇOĞALMIŞ demektir. 3. Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügatıt Türk" adlı eserinde Türk dernek "OLGUNLUK ÇAĞI"demektir. 4. Genel olarak Türk demek, GÜÇLÜ, KUVVETLİ manasında kabul edilir.

37 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 31 TEST -1 İlk Türk Devletleri 1. Uygur Türkleri, başta Budizm olmak üzere çeşitli dinlere bağlı değişik kültürlerle ilişki kurdukları halde dini terimlerin bile Türkçe karşılıklarını kullanmaya özen göstermişlerdir. Uygurlar bu davranışlarıyla aşağıdakilerden hangisini korumaya çalışmışlardır. A) Toprak bütünlüğünü B) Yönetim biçimlerini C) Milli benliklerini D) Toplumda eşitlik anlayışını E) Eski inanç sistemlerini 2. Türk tarihi açısından "Yuğ" neyi ifade etmektedir? A) Hükümdar soyunu B) Hükümdarlık törenini C) Danışma meclisini D) Süsleme sanatını E) Cenaze törenini 3. Uygurlar, Orta Asya'daki diğer Türk devletlerine göre; I. Halıcılık II. Demircilik III. Tarım IV. Resim ve heykel Alanlarının hangilerinde daha başarılı olmuşlardır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) ll-lll D) ll-iv E) lll-iv 4. Eski Türklerin aşağıdaki özelliklerinden hangisi Türk Ulusunun demokrasiye yatkınlığının bir kanıtıdır? A) Yönetimleri altındaki kavimlere eşitlik ve adaletle hükmetmeleri B) Komşuları ile iyi ilişkiler kurmuş olmaları C) Devlet yönetiminde hakanların yetkilerini sınırlayan bir kurultayın bulunması D) Çok çabuk teşkilatlanıp devlet kurabilme yeteneği E) Hakanların sefere çıktığı zamanlarda yerine eşlerinin vekalet etmesi 5. Aşağıdakilerden hangisi "Orhun Kitabeleri'nin yazılış amaçlarından biri olamaz? A) Toplumsal dayanışmayı geliştirmek B) Ulus olma bilincini pekiştirmek C) Hükümdar ailesinin soyluluğunu vurgulamak D) Türk tarihini gelecek kuşaklara yansıtmak E) Yöneticilik konusunda bilgi vermek 6. Aşağıdakilerden hangisi, Türk devletlerinde ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayılması geleneğinin bir sonucu değildir? A) Parçalanmanın hızlanması B) Çok sayıda Türk devleti kurulması C) Güçlü orduların oluşturulması D) Dış baskıların artması E) Kardeş kavgalarına rastlanması 7. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya Türk devletlerinin ortak özelliklerinden biri değildir? A) Törelere saygı duyulması B) Yönetimin federatif karakterli olması C) İpek yolu ticaretinden yararlanılması D) Sık sık savaşlara girişilmesi E) İslamiyet'in Türk boyları arasında hızla yayılması 8. Uygurlar; I. Savaşı ve hayvansal gıdaları yasaklayan Mani dinini benimsediler, II. Şehircilik ve bayındırlığa önem verdiler. Bu bilgiler ışığında Uygurlar için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Yerleşik hayata geçtikleri B) Askeri yönden sarsıldıkları C) Uygarlık alanında önceki Türk federasyonlarını geçtikleri D) Ekonomilerini hayvancılığa dayandırdıkları E) Çevre kavimlerin kültürlerinden etkilendikleri

38 32 KPSSDATA TARİH 9. "Orta Asya'da kurulan Türk devletleri kısa sürede yıkılmıştır. Bu dönemde Türk tarihi kısa aralıklarla birbiri içinden filizlenen devletlerle doludur." Bu durumun ortaya çıkmasında aşağıdakilerden hangisi en çok etkili olmuştur? A) Türklerin göçebe bir hayat yaşamaları. B) Orta Asya'nın coğrafi konumu C) Türk Çin ilişkilerinin gerginliği D) İyi bir yönetim biçiminin kurulamaması E) Geleneklere göre devletin şehzade arasında bölünmesi 13. Dünya tarihçileri, Türk Tarihini önemsemiyor, Türkleri köklü bir uygarlığı olmayan, göçebe bir topluluk olarak görüyorlardı. Araştırmacıların Türk Tarihi ile yakından ilgilenmelerini sağlayan ilk etken aşağıdakilerden hangisidir? A) Orhun kitabelerinin okunması B) Türk Kurtuluş Savaşının zaferle sonuçlanması C) Osmanlıların Avrupa'da ilerleyişi D) Türk Tarih Kurumunun kurulması E) İstanbul'un fethi 10. İlk Türk devletlerindeki teşkilatlanma biçimi konusunda ayrıntılı bilgi sahibi olamayışımızın nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yazılı belgelerin az oluşu B) Türk boylarının çok geniş alanlara yayılması C) Göçebe hayat tarzının uzun süre devam etmesi D) Orta Asya'da sık sık savaşlar görülmesi E) Gelişmiş bir yönetim örgütünün bulunması 11. Türk devletlerinin zayıflamasında ve parçalanmasında aşağıdakilerden hangisi daha etkili olmuştur A) Türk devletlerinin çoğunun anayurt dışında kurulması B) Bazı devlet adamlarının Çinlilerin etkisinde kalması C) Hükümdarın bütün erkek çocuklarının tahta çıkma hakkına sahip olması D) Yöneticilerin farklı dinlere inanması E) Hayat tarzının göçebe olması 12. Türklerde hükümdar-halk ilişkisi göz önüne alındığında aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Hükümdarlar genelde sade bir hayat yaşarlardı B) Halk için büyük ziyafetler verirlerdi C) Hükümdar, halkın babası kabul edilirdi D) Halk hükümdarın kölesi sayılırdı E) Yöneticilerin başlıca görevi halkın mutluluğunu sağlamaktı 14. Aşağıdakilerden hangisi Türklerde savaş yeteneğinin artmasına olumlu katkı sağlamamıştır? A) Sürek avları düzenlenmesi B) Atın evcilleştirilmesi C) Hayvancılığın yapılması D) Mani dininin benimsenmesi E) Göçebe bir hayat yaşanması 15. Türklerin ilk dönemlerinden itibaren görülmeye başlayan aşağıdaki özelliklerinden hangisi günümüzde de bütün canlılığı ile önemini korumaktadır? A) Ordu-millet anlayışına sahip olunması B) Ülke topraklarının tümüyle devlet malı sayılması. C) Yönetimin belli soyların elinde olması D) Yargılamanın sözlü hukuka göre yapılması E) Ülkenin özerk yönetim birimlerine ayrılması 16. I. Latin Harfleri II. Arap Harfleri III. Orhun Harfleri IV. Uygur Harfleri Türkler tarih boyunca bu dört alfabeyi hangi kronolojik sıraya göre kullanmışlardır? A) ll-iv-l-lll B) IV-III-II-I C) l-lll-iv-ll D) IV-II-III-I E) lll-iv-ll-l

39 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ Türklerin anayurtlarından yaptıkları göçlerde oldukça uzak ülkelere gidebilmelerini sağlayan ana etken nedir? A) Yaşadıkları zor şartlar B) Göç yollarının coğrafi uygunluğu C) Ulaştırma imkanlarının gelişmiş olması D) Maden devrine erken girmeleri E) Askeri alanda üstünlükleri 18. Göktürk Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ortak yön aşağıdakilerden hangisidir? A) Orta Asya'da kurulmuş olmaları B) Türk adını kullanmaları C) Anadolu'da egemenlik kurmuş olmaları D) Müslüman olmaları E) Avrupa'da topraklarının olması 19. Aşağıdakilerden hangisi Uygurlara ait özelliklerden biri değildir? A) Yerleşik hayata geçmeleri B) Din değiştiren ilk Türk devleti olması C) Bilinen ilk Türk devleti olması D) Tarım ve ticarette ilerlemeleri E) Kırgızlar tarafından yıkılmaları 22."Türklerin Orta Asya'da dış tehlikelerle karşı karşıya kalmaları ve topraklarının doğal sınırlarla korunmamış olması'' aşağıdakilerin hangisinde yeteneklerinin gelişmesine neden olmuştur? A) Askerlik B) Ticaret C) Tarım D) Dokumacılık E) Hayvancılık 23. "Türklerin geleneksel dini olan Şamanizm'in diğer dini etkinliklere açık olması." Aşağıdakilerden hangisine ortam hazırlamıştır? A) Şamanizm'in yaygınlaşmasına B) Türkler arasında çeşitli dinlerin yayılmasına C) Devletin resmi bir dini olmasına D) Türk törelerinin uygulanmasından vazgeçilmesine E) Diğer dinlere inananların sayısının azalmasına 20. Uygurların, kendilerinden önceki Türk devletlerine göre uygarlıkta daha ilerlemiş olduklarını gösteren en önemli kanıt aşağıdakilerden hangisidir? A) Askeri yeteneklerinin gelişmiş olması B) Yerleşik hayatı benimsemeleri C) İlk alfabeyi kullanmaları D) Geniş bir coğrafi alana yayılmaları E) Nüfuslarının fazla olması 21. Aşağıdakilerden hangisi alfabe oluşturan ilk Türk devletidir? A) Hazarlar B) Uygurlar C) Göktürkler D) Akhunlar E) Karluklar 1 C 11 C 21 C 2 E 12 D 22 A İLK TÜRK DEVLETLERİ TEST-1 CEVAP ANAHTARI 3 E 13 A 23 B 4 C 14 D 5 C 15 A 6 C 16 E 7 E 17 C 8 D 18 B 9 E 19 C 10 A 20 B

40 34 KPSSDATA TARİH TEST -2 İlk Türk Devletleri 1. Eski Türklerde ölen bir kişinin cesedinin hemen gömülmeyerek bir süre bekletilmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Bedeni kötü ruhlardan temizlemek için B) Göçebeliğin bir gereği olduğu içi C) Cesedin tekrar dirileceğine inandıkları için D) Kurban geleneğinin bir gereği olduğu için E) Mezar yerinin tespiti için 2. Eski Türklerde toplum düzenini sağlayan en önemli kurallara ne denirdi? A) Dini kurallar B) Şaman kaideleri C) Kurultay D) Hükümdar kanunları E) Töre 3. Orta Asya'da belirli tarihlerde kurulan Türk devletlerinin uzun ömürlü olmamalarının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Çinlilerin Türk devletlerinin yaşamasına fırsat vermemesi B) Orta Asya'nın istilalara uğraması C) Güçlü ordular meydana getirememeleri D) Devletin birçok boyların birleşmesinden medyana gelmesi E) Ticarete önem vermeleri 5. Aşağıdakilerden hangisi, Göktürkler için yanlıştır? A) Türklerde devlet ve millet olma şuurunu ilk defa başlatmışlardır B) Yazı ve takvim kullanmışlardır C) Devlet adamları Çinlilerin oyunlarına gelmişlerdir D) Sasani ve Bizanslılar üzerine baskı yapmışlardır E) İlk defa milli adla kurulmuşlardır 6. Türklerin tarih boyunca değişik ülkelere yerleşmeleri, çeşitli alanlarda farklı boyutlarda gelişmeler göstermelerine neden olmuştur. Aşağıdaki alanların hangisinde bu farklılığın en az olduğu savunulabilir? A) Din B) Ekonomi C) Askerlik D) Sosyal yaşam E) Sanat 7. Orta Asya'da kurulan Türk devletlerinde; I. Kağan II. Budun III. Han IV. Hakan Unvanlarından hangileri hükümdarlar için kullanılmamıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) l-ll E) l-iv 4. İslamiyet'ten önce kurulan Türk devletlerinde, hanedan prenslerinden ve boy beylerinden oluşan, devlet işlerinin görüşüldüğü meclise ne denirdi? A) Divan B) Pankuş C) Asiller meclisi D) Divan-ı Hümayun E) Kurultay 8. Aşağıdakilerden hangisi Göktürklerde devlet adamlarının millete hesap vermesi, devlet ve halkın karşılıklı olarak görevlerinin belirtilmesi konularını içermektedir? A) Orhun yazıtları B) Karabalasagun yazıtları C) Oğuz Kağan destanı D) Şehname E) Manas destanı

41 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ İslamiyet'ten önceki Türk devletlerinin dini anlayışlarında aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Gök tanrıya inanılması B) Ölümden sonra yaşama inanılması C) Dinsel inançlara saygı gösterilmesi D) Kendi dinlerinden olmayanlardan cizye vergisi alınması E) Ölen kişinin mezarının yanına öldürdüğü düşman sayısı kadar balbal dikilmesi 13. Aşağıdakilerden hangisi Orhun Kitabelerinin tarihi açısından önemini belirleyen özelliklerden biri değildir? A) Türk adının geçmesi ve Türkçe yazılmış olması B) Hun tarihi ile ilgili ayrıntılı bilgi vermesi C) Türk yazısının en eski alfabesiyle yazılmış olması D) Siyasi bir beyanname olması E) VIII. yüzyılda yazılmış olması 10. I. Karluklular II. Hazarlar III. Avarlar IV. Avrupa Hunları Yukarıdaki Türk topluluklarından hangileri Orta Avrupa'da teşkilatlı bir devlet kurmuşlardır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IV D) ll-lll E) Ill-IV 14. I. Duvar resmi li. Dokuma III. Mimari Uygurların yukarıdaki sanat alanlarının hangilerinde etkinlik göstermeleri onların yerleşik hayata geçtiklerine bir kanıt sayılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I-lll E) l-ll-lll 11. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asyada kurulan Türk devletlerinde yönetimin özelliklerinden biri değildir? A) Herkesin kurultaya katılma hakkının olması B) Ülkenin bölümler halinde yönetilmesi C) Devlet yönetiminde törelere uyma zorunluluğunun olması D) Hatunun kurultaya katılması E) Devlet yönetme yetkisinin hükümdara tanrı tarafından verildiğine inanılması 12. İslamiyet'ten önceki Türk devletlerinde hükümdarın egemenlik hakkı ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisine inanılırdı? A) Halk tarafından verildiğine B) Kurultay tarafından verildiğine C) Büyük devletler tarafından verildiğine D) Başkalarından zorla alındığına E) Tanrı tarafından verildiğine 15. Orta Asya Türk devletlerinde sosyal hayatı düzenleyen ve yazılı olmayan kurallara ne denir? A) Yargu B) Töre C) Kün D) Oğüş E) Budun 16. Türk mimarisinde; I. Külliye II. Medrese III.Kümbet Yukarıdaki yapılardan hangileri anıtmezar niteliğindedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) l-lll E) ll-lll

42 36 KPSSDATA TARİH 17. I. Orhun Kitabeleri II. Manas Destanı III. Karabalasagun Yazıtları Yukarıdakilerden hangileri Göktürklere aittir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 18. I. Toy II. Kurultay III. İl Yukarıdakilerden hangileri İslamiyet'ten önce kuruian Türk devletlerinde siyasi, ekonomik, kültürel işlerin görüşülüp karara bağlandığı meclistir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) l-ll E) l-ll-lll 19. I. Orhun kitabeleri M. Ergenekon destanı III. Manas destanı Yukarıdakilerden hangileri Göktürk dönemine aittir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 20. Türklerde resim sanatının temsilcisi ve öncüsü sayılan topluluk aşağıdakilerden hangisidir? A) Hunlar B) Avarlar C) Göktürkler D) Türgişler E) Uygurlar 21. VIII. yüzyıla ait olan Orhun Anıtları (Göktürk Kitabeleri) devietin kuruluşunu, yükselişini ve Çin entrikalarını anlatan, Türklerin ilk ulusal kaynağıdır. Sadece bu bilgilere dayanarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Göktürklerin Ortaçağ'da yaşadığı B) Orhun Anıtları'nın Türkler için önemli bir kaynak olduğu C) Orta Asya'da Türklere ait tüm bilgilerin sadece Çin kaynaklarından öğrenildiği D) Çinliler ile Türklerin mücadele halinde olduğu E) Çinlilerin, Türklere karşı savaşın dışında değişik yöntemler de uyguladığı 22. Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşmalar yazılı hale getirilmiştir. Bu durum aşağıdaki alanlardan hangisi ile ilgili belgelerin oluşturulduğunu gösterir? A) Hukuk B) Sanat C) Edebiyat D) Spor E) Siyaset 23. Tarih, en basit ifade ile "geçmişin bilimi" olarak tarif edilmiştir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi Tarih biliminin inceleme alanına girmez? A) Hitit - Mısır ilişkileri B) Orta Asya Türk kültürü C) Fransız İhtilali'nin etkisi D) Dünya Savaşlarının sonuçları E) Devletlerarası gerginlikten doğabilecek savaşlar

43 TÜRK KÜLTÜR TARİHİ Göktürklerle ilgili bilgilerden bazıları şunlardır: I. İlk kez "Türk" adını taşıyan kavim olarak ortaya çıkmışlardır. II. Doğu - batı olmak üzere iki koldan yönetilmişlerdir. III. Kendilerine özgü yazıya geçmişlerdir. IV. Orta Asya'da devlet kurmuşlardır. V. Hükümdarları, komşu ülke hanedanlarıyla akrabalık kurmuştur. Bu bilgilerden hangilerine dayanarak Göktürklerde ulusçu bir devlet anlayışı olduğu söylenebilir? 27. İslam hukukuna göre, herhangi bir kişinin mülklerinin veya gelirlerinin bir kısmının kamu yararı için süresiz olarak kullanılması sistemi aşağıdakilerden hangisidir? A) İltizam B) Dirlik C) Vakıf D) Devşirme E) Saliyane A) I ve III B) II ve III C) II ve IV D) III ve IV E) IV ve V 28. I. Samanoğulları II. Karamanoğulları III. Büyük Selçuklular Yukarıdaki devletlerden hangilerinin resmî dili Türkçeydi? 25. Aşağıdaki alfabelerden hangisi Türklere özgüdür? A) Soğd B) Kiril C) Orhun D) Latin E) Sanskrit A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnızlll D) I ve II E) II ve III 26. İslamiyetten önce Türklerin, I. Tarımda sulama kanalları yapma, II. Halı - kilim dokumacılığı yapma, İLK TÜRK DEVLETLERİ TEST-2 CEVAP ANAHTARI III. Silah, at koşum takımları, süs eşyası imal etme uğraşlarından hangileri yerleşik hayata geçtiklerinin kesin bir kanıtıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A 11 A 21 E 12 E 22 D 13 B 23 E. A 14 D B 25 C 16 C 26 B 17 A 27 A 18 D 28 D 19 D E 20 E D) I ve I E) II ve III C A E A C A C B

44 TÜRK DÜNYASI ILK TÜRK- ISLAM ILIŞKILERI Hz. Ömer Sasani İmparatorluğu'na son verip İran ve Irak'ın bir bölümünü fethedince Horasan'da yaşayan Türklerle sınır komşusu olmuştur. Hz. Osman döneminde sınırdaki anlaşmazlıklar yüzünden ilk Türk-İslam savaşları başlamıştır. Ama en yoğun ve şiddetli Türk-Arap mücadelesi Emeviler döneminde (Abdulmelik zamanı) yaşandı. Hz. Osman döneminde Hazarlar, Emeviler döneminde ise Türgişler İslam ordusuna karşı savaşmışlardır. Emeviler'in ırkçı ve baskıcı politikaları Abbasiler döneminde terk edilmiştir. Hoşgörü temel alınmış ve kısa zamanda Türk-Arap dostluğu güçlenmiş. Talaş savaşıyla bu dostluk pekişmiştir. Türk-İslam devletlerinin kurulması Talaş savaşından sonra gerçekleşti. Bu tarihten itibaren Türklerin büyük çoğunluğunun İslamiyet'i kabul ettiği ye kurulacak devletlerin de resmen Müslümanlığı kabul ettiği görülür. İslamiyet Türkler arasında özellikle ticaret yoluyla yayılmıştır. Talaş Savaşı (751): Orta Asya'da yeni kurulan Uygur Devleti daha siyasi birliğini tamamen sağlayamadan, Orta Asya'ya egemen olmak isteyen Çin'in harekete geçtiğini görüyoruz. Çinlilerin Orta Asya'ya egemen olmak için harekete geçmeleriyle birlikte, Çin ilerleyişini durdurmak için Abbasiler harekete geçtiler. Bu mücadelede Türklerin ezeli düşmanı olan Çinlilere karşı Abbasilere yardım ettiler ve Talaş nehri kıyısında yapılan savaşta Çin ordusu mağlup edildi (751). Abbasilere yardım eden Türk topluluğu Karluklardır. Sonuçları ve Önemi: a 1 Orta Asya Çinlileşmekten kurtulmuş, bölge Çin kültürü yerine İslam kültürünün etkisine girmiştir. Türk-Müslüman mücadelesi sona ermiştir * Türkler kitleler halinde Müslüman oldular.! Müslümanlığı kabul eden İlk Türk boyu Karluklardır. İslamiyet Türkler arasında özellikle ticaret yoluyla yayılmıştır. Talaş Savaşı Türk-İslam tarihinin başlangıcı olmuştur. İlk kez Çin dışında, Semerkant'ta kâğıt üretilmeye başlandı. Uygurların Orta Asya'da otoriteyi ele geçirmelerine katkıda bulunmuştur. Türklerdeki tek Tanrı inancı ve aile yapısının uygun olması Ahlak ve Cihan anlayışlarının benzer olması Türklerde kurban kesme ve Cennet Cehennem inancının varlığı Abbasilerin ırkçı bir politika takip etmemeleri Türkler ile Müslümanlar arasındaki ticaretin etkisi Ahiret inancına sahip olmaları Temizlik anlayışı

45 40 KPSSDATA TARİH Türklerin İslamiyet'e Hizmetleri :; İslam dünyasının koruyuculuğunu üstlenmişlerdir (Önceleri Büveyhoğullarına sonra Bizans ve Haçlılara karşı). r - İslamiyet'in geniş alanlara yayılmasını sağlamışlardır. Halifeliği koruyarak varlığını sürdürmesini sağlamışlardır. Dağınık haldeki Müslümanları bir araya toplamışlardır (Selçuklu, Osmanlılar). : İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesine ve yayılmasına katkıda bulunmuşlardır. Abbasi Devletine bağlı olarak valilik yapan Tulunoğlu Ahmet otorite boşluğundan yararlanarak Mısır'da bağımsızlığını ilan etmiştir. Tulunoğulları kısa sürede Suriye, Filistin, Lübnan ve Bingazi'yi ele geçirmiştir. Mısır bayındırlık ve zenginlik bakımından en parlak dönemini yaşamıştır. Ulu Cami Tulunoğlu Camii (Mısır'da Türk mimari eseridir). Abbasiler tarafından yıkılmıştır. AKŞİTLER (İHŞİDİLER) ( ) Kurucusu Ferganalı Mehmet'tir. Mısır da kurulan ikinci Türk devletidir Tulunoğulları (Mısırda) Akşitler (Mısır) Eyyubiler (Mısır) Memlükler (Mısır) Harzemşahlar (Harzem) Karahanlılar (Orta Asya) Gazneliler (Afganistan) Büyük Selçuklular (Horosan) Talaş Savaşı Türk tarihinde bir dönüm noktası oldu. Türkler arasında İslamiyet hızla yayılmaya başladı. Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri, islamiyet'i kabul eden ilk Türk boyları oldular. X.yy'm başlarında Türklerin en büyük kolu olan Oğuzlar Müslüman oldular. Daha sonra İtil (Volga) Bulgarları Müslümanlığı kabul etmişlerdir. TULUNOĞULLARI ( ) Mısırda kurulan ilk Müslüman Türk devletidir. Kurucusu Tulunoğlu Ahmet'tir. Abbasiler ve Fatımilerle savaşmışlardır. Suriye ve Filistin toprakları yanı sıra, kutsal toprakları (Hicaz) sınırlarına dahil eden ilk Türk devletidir. Abbasileri, Fatımilere karşı korumaya çalışmışlardır. Fatımiler tarafından yıkılmıştır. :' Tulunoğulları ve Akşitlerin, yöneticileri ve askeri gücü Türk olup, hakim oldukları toplum farklıydı. Bu sebeple çok çabuk yıkılmışlardır. Akşitlerden sonra Mısır'da sırasıyla, Fatımiler, Eyyubi ve Memlûk Devleti kurulmuştur. HARZEMŞAHLAR ( ) Ceyhun ırmağının Aral gölüne döküldüğü yerin güney kesimleri Harezm (Harzem) adıyla anılır. Öteden beri burada hüküm sürenlere Harzemşah (Harezmşah) denil-

46 TÜRK DÜNYASI 41 mistir. Harzemşahlar sülâlesinin atası Anuş- Tegin isminde, Begdili Türk zümresine mensup bir kişidir. Anuş-tegin Selçuklu Sultanı Melikşah'ın saray hizmetinde bulunuyordu. Oğlu Kudbeddin Muhammed, Selçuklulara bağlı kalarak, Harzemşah unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir ( ). Daha sonra başa geçen Atsız ve İl-Arsian devirlerinde hem Irak Selçukluları hem de Kara-Hıtaylarla mücadele edildi. Nitekim il- Arslan, Sultan Sencer'in ölümü üzerine bağımsızlığını ilân etti (1157). Harzemşahların en büyük hükümdarı Alaaddin Tekiş'tir ( ). Tekiş, önce Kara-Hıtaylar'ı, ardından son Selçuklu Hükümdarı II. Tuğrul'u yendi. Harzemşahlar kısa sürede sınırlarını Doğu Anadolu'dan Maverâünnehir'e kadar genişlettiler. Âdeta Selçuklu devletinin vârisi oldular. Karahanlı ve Karahıtay devletlerine son verdiler. Ancak bu parlak dönem uzun sürmedi. 1220'de bütün ülke Cengiz Moğolları'nın istilâsına uğradı. Celâleddin Harzemşah devleti yeniden toparlamak için uğraştıysa da başarılı olamadı. Ölümü üzerine Harzemşahlar Devleti tamamen ortadan kalktı (1231). Haleb Atabeyi Nureddin Mahmut'un komutanlarından Selâhaddin, Haçlılarla işbirliği yapmakla Mısır'daki Fatımî devletine son vermişti (1171). Burada güçlü bir idare kuran Selâhaddin, Nurettin Mahmut'un ölümünden sonra bağımsızlığını ilân etti (1174). Kurduğu devlet babasının adından dolayı Eyyûbîler olarak bilinir. Selahattin Eyyûbî, emrinde bulunan Türk askerleriyle beraber Haçlılara karşı çetin mücadeleler verdi. Ünlü Hıttîn savaşı ile Haçlıları Kudüs'ten çıkardı ve İslâm dünyasında bir efsane hâline geldi (1187). Nitekim bir Arap şairi Selahattin Eyyûbî'nin Halep'i de alması üzerine "Arap milleti, Türklerin devletiyle yüceldi. Ehl-i Salib (Haçlılar) davası Eyyûb'un oğlu tarafından perişan edildi" demiştir. Eyyûbî Devleti'nin sınırları kısa sürede Mısır, Suriye, Güneydoğu Anadolu ve Arabistan'ın güneyine kadar genişledi. Ancak Selahattin Eyyûbî'nin ölümü üzerine devlet hanedan üyeleri tarafından paylaşıldın 93). Mısır'daki asıl kol, ordu komutanlarından Aybeg tarafından yıkıldı ve yerine Memlûkler devleti kuruldu (1250). Hama kolu ise 1348'e kadar varlığını devam ettirmiştir. MEMLÛKLER ( ) Memlûk kelime manasıyla beyaz köle demektir. Ancak bu söz zamanla bir terimi ifade eder olmuştur. Savaş esiri veya satın alınanların oluşturduğu hükümdarın muhafız birliklerine bu isim verilmiştir. İlk defa Abbasi halifeleri Türk asıllı Memlûkleri kullanmış, zamanla bunlar güçlenerek kendi devletlerini kurmuşlardır. Mısır'da kurulan Tolunoğulları ve İhşidîler (Akşitler) böyle ortaya çıkmışlardır. İşte Mısır' da kurulan Memlûk Devleti'nin kurucusu izzettin Aybeg de, Memlûk adı verilen askerî komutanlardan biriydi. Eyyûbîlerin son hükümdarı ölünce tahta, karısı Şecerüddür geçmişti. Ancak bu durum hoş karşılanmadığından komutanlardan İzzettin Aybeg ile evlendi. Ordu, İzzettin Aybeg'i sultan ilân etti.böylece Eyyûbî hanedanına son verilmiş oluyordu (1250).Memlûkler, Haçlıları ve o zamana kadar yenilemeyen Moğolları durdurarak

47 42 KPSSDATA TARİH İslâm dünyasının koruyuculuğunu üstlenmişlerdir. Aybeg'den sonra tahta çıkan Kotuz, Moğol- Ermeni ve Haçlı müttefik ordusunu Ayn- Câllûd Savaşı'nda bozguna uğratmıştır (1260). Bir Kıpçak Türk'ü olan Baybars, Suriye'yi Haçlılardan kurtarmış, Moğollara karşı başarılar kazanmıştır. Moğolların Abbasi halifesini öldürmesi üzerine, aynı aileden birini halife ilân ederek, halifeliği Mısır'a taşımıştır. Döneminin en güçlü devleti hâline gelen Memlûklar arasında zamanla iç çekişmeler başlamış ve bu durumdan faydalanan Çerkeş kölemenleri devleti ele geçirmiştir (1382). Nitekim Yavuz Sultan Selim, Mısır'ı alarak bu devletin varlığına son vermiştir (1517). Moğolları durduraın tek Türk devleti Memlüklerdir. Memlüklerin siyasi tarihi Osmanlı Devletinin siyasi tarihinden daha kısa sürmesine karşın Memlüklerde başa geçen hükümdar sayısı Osmanlı Devletinde başa geçen hükümdar sayısını geçmiştir. Bunun temel nedeni Memlüklerde kendine güvenen komutanların devletin başına geçme hakkına sahip olmasıdır. KARAHANLILAR ( ) îlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı- Iarı, Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri kurmuştur. Karahanlılar Orta Asya Türk kültürüyle İslam kültürünü kaynaştırmış böylece Türk-lslam sentezinin öncüsü olmuşlardır. Halkın tamamı Türk'tür. Türklerin İslamiyet'e geçişlerinde köprü vazifesi görmüşlerdir. Türkçeyi her alanda etkili kılmışlardır. Uygur Alfabesini kullanmışlardır. İslam kültürü yanında Türk geleneklerini de devam ettirmişlerdir. Türk-islam edebiyatının oluştuğu bu dönemde, bazı önemli eserler şunlardır: Yusuf Has Hacib'in yazdığı eser, Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı eser, Divan-ı Lügat-it Türk. Ayrıca çok sayıda Kur'an-ı Kerim ve tercüme eser kaleme alınmıştır. Karahanlı Devleti Kaynak: Tarih Atlası Cemre Yay,

48 TÜRK DÜNYASI 43 GAZNELİLER ( ) Devletin kurcusu Sarnanoğulları devletinde Herat valisi olan Alp Tigin'dir. Gazneli dev leti Afganistan'ın Gazne şehrinde kurulmuştur. Gazneliler, Sebuk Tigin zamanında güçlendiler. Sebuk Tigin Hindistan'a seferler düzenlediyse de, istediği sonucu alamadan öldü. Yerine Gaznelilerin en büyük hükümdarı Sultan Mahmut geçmiştir. Sultan Mahmut döneminde; Devlet en parlak dönemini yaşamıştır. Karahanlılarla işbirliği yaparak Samanoğullan'na son vermişlerdir. Abbasi halifesini Şii Buveyoğullarfna karşı koruyan Gazneliler, Abbasi halifesinin koruyuculuğunu üstlenen ilk Türk devleti olmuştur. Selçuklularla sınırdaş olmaları yıkılmalarına neden olmuştur. Sultan Mahmut'tan sonra yerine oğlu Mesut geçti (1030). Mesut, 1040 yılında Selçuklularla yaptığı Dandanakan Savaşı'nı kaybetti. Bu savaş Gaznelilerin çöküşünü hızlandırdı. Gazneliler, Dandanakan yenilgisinden sonra Selçuklulara bağlandılar yılında Gurlular, Gaznelilere son verdiler. Gazne devletinin çok uluslu olması onun yıkılmasında önemli etken olmuştur. Hindistan'ın büyük bölümünü fethederek İslamiyet'i yaymışlardır.

49 44 KPSSDATA TARİH Gaznelılerın bazı önemli özelliklen de şunlardır: s B Çok uluslu bir devlettir. Bu yüzden ağır yasalar hazırlamışlardır. Ordusu çok ulusludur. Bu da yıkılmalarına neden olmuştur. ' Yönetici kesim Kalaç Türkleri'dir. Sarayda Türkçe konuşulduğu halde, bilim dili Arapça, Edebiyat dili de Farsçadır. Hindistanda İslamiyet'i yaymışlardır. BÜYÜK SELÇUKLU İMPARATORLUĞU ( ) Oğuz Adı ve Anlamı Oğuzlar Türklerin bir kolu olup, islamiyet 'ten önce ve sonra pek çok devlet kurmuşlardır. Arapların, Guz, Bizanslıların Uz, Rusların Tor adını verdikleri Oğuzlar, İslamiyet'i kabul ettikten sonra Türkmen adını almışlardır. Oğuz kelimesinin aslı "Ok + uz"dur. "Ok" eski Türk dilinde boy anlamına gelmektedir, "z" çoğul ekidir. Buna göre "Oğuz" kelimesi boylar anlamına gelmektedir. Oğuzlar, Xl.yy'dan başlayarak değişik bölgelerde birçok devlet kurmuşlardır. Bunlardan bazıları şunlardır; Büyük Selçuklu Devleti Karakoyunlu Akkoyunlu Türkiye Selçuklu Devleti Osmanlı Devleti Türkiye Cumhuriyeti Selçukluların Ortaya Çıkışı Selçuklular Oğuzların Üçok kolundan Kınık boyuna mensuptur. Oğuz Yabğu Devletinde Subaşı (Komutan) olarak görev yapan Selçuk Bey, Oğuz Yabgusuyla anlaşamamış ve boyu ile beraber Cend şehrine gelmiştir. Burada İslamiyet'i kabul etmiş ve üzerine gönderilen Oğuz ordusunu bozguna uğratmıştır. Böylece ilk bağımsızlık mücadelesini başlatmışlardır. Selçuk Bey'in ölümünden sonra yerine Arslan Yabgu geçmiştir. Bu dönemde Selçukluların güçlenmesinden çekinen Gazneli Mahmut, Arslan Yabgu'yu tutsak etmiştir. Tutukluluğu sırasında Arslan Bey'in ölümü üzerine devletin başına, yeğenleri, Tuğrul ve Çağrı Bey geçmiştir. Devletin Kuruluşu ve Yükselişi Yurt edinmek amacıyla Gazne Devleti ile büyük bir mücadeleye giren Tuğrul ve Çağrı Beyler, bir yandan da Anadolu'ya keşif amacıyla akınlar düzenlediler yılında Horasan'a gelen Selçuklular, Gazneli Mesut'tan buraya yerleşmek için izin istediler. Gazneli Mesut bunu kabul etmedi ve Selçuklular üzerine ordu gönderdi. Selçuklular, Gazneliler karşısında Nesa (1035) ve Serahs (1037) savaşlarını kazanarak Nişabur'da ilk defa bağımsızlıklarını ilan ettiler. Ancak Gazne Sultanı Mesut'un Nişabur'u geri alması üzerine bağımsızlıkları kısa süreli oldu. Çöllere çekilen Tuğrul Bey ertesi yıl yapılan Dandanakan Savaşı'yla (1040) Gazne Devleti'ni ağır bir yenilgiye uğrattı.

50 TÜRK DÜNYASI 45 Bu savaş sonucunda; Gazne Devleti çökme sürecine girerken, Selçuklular tüm kurumlarıyla bir devlet haline geldiler.,- Büyük Selçuklu devleti resmen kurulmuştur. i- Abbasi halifesinin onayıyla Sultan ilan edilen Tuğrul Bey, Rey Şehrini başkent yapmıştır. Horasandaki egemenlik kesinleşmiştir. Tuğrul Bey amcası Musa Yabgu ve kardeşi Çağrı Bey aracılığıyla doğuya ve güneye seferler düzenledi. Kendisi ise Anadolu'nun fethiyle ilgilendi. İbrahim Yinal komutasında Anadolu'ya gönderdiği Selçuklu ordusu Pasinler Savaşında (1048) Bizans, Gürcü ve Ermeni birleşik ordusunu yenmiştir. Bu savaş ile; Trabzon'a kadar olan yerler ele geçirildi. Anadolu'da ilk büyük başarı kazanılmış oldu. Bu olay Türk-Ermeni ilişkilerinin başlangıcı oldu. Selçuklular halifeliğin koruyuculuğunu üstlenmişlerdir. Anadolu'nun Fethine Ağırlık Verilmesinin Nedenleri; Türkmenlere yurt bulma zorunluluğu, Doğuda Çin gibi devletlerin bulunması, Güneyde Müslüman devletlerin olması, Anadolu'da etkili bir askeri gücün bulunmaması, Anadolu'nun yerleşmeye uygun olması ve fetih politikası. Ağabeyi Süleyman ve Kutalmış'ın ayaklanmalarını bastırarak iç huzuru sağlamış ve fetih hareketlerine başlamıştır. Anadolu'ya yönelen Alparslan Ani ve Kars kalelerini aldığı gibi Kafkaslarda Gürcistan'ı da ele geçirdi. Kardeşi Kavurd'un isyanını bastırdı. Fatımiler üzerine yöneldiği sırada büyük bir Bizans ordusunun üzerine geldiğini öğrenerek Malazgirt'e geldi. Romen Diyojen komutasındaki Bizans ordusunu burada büyük bir yenilgiye uğrattı (1071). Pasinler savaşı Bizans ile bir Türk- İslam devleti arasındaki ilk savaştır. Abbasi halifesinin Şii Büveyhoğullarma karşı Tuğrul Bey'den yardım istemesi üzerine 1055'te Bağdat'a giren Tuğrul Bey; Büveyhoğullan'nı yıkarak Halifeyi kurtardı. Doğunun ve Batının hükümdarı unvanını aldı. Halifenin siyasi yetkilerine son verildi (Laik anlayış). Bu olay ilerde Sultan Halife çekişmelerine neden olmuştur. Alparslan ile Bizans arasındaki savaş

51 46 KPSSDATA TARİH Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı. i «Türkiye Tarihi başladı (1071). Anadolu Türklerin yeni yurdu oldu. İslam Dünyası üzerinde Bizans tehdidi kalmadı. İlkTürk denizciliği başladı. Haçlı Seferlerinin sebeplerinden bir oldu. Anadolu'da ilk Türk Beylikleri kuruldu. Saltuklular, Artuklular, Mengücekler, Danişmentliler, Çaka Beyliği). Melikşah Dönemi Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına ulaşarak, en güçlü dönemini yaşadı. Ayaklanan amcası Kavurttu mağlup etti. Babası Alparslan'ın veziri olan Nizam-ül Mülk'ü görevinde bıraktı. Anadolu akınlarına devam etti. Kutalmışoğlu Süleyman Şah ile Tutak ve Artuk beyleri Anadolu'nun fethiyle görevlendirildi. Daha sonra Selçuklu fetihleri Suriye, Filistin, Arabistan yönlerinde hızlandı. Gazneliler ve Karahanlılar Selçuklu egemenliğini tanıdı oldu. Bu faaliyetlerin amacı Selçukluları içerden çöküntüye uğratmaktı, idi. Batıniler düzenledikleri bir suikast ile Nizam-ül Mülk'ü öldürdüler. Bu sorunu halletmek isteyen Melikşah, Hasan Sabbah'ın saklandığı Alamut Kalesi'ne kuvvetler gönderdi. Ama Melikşah'ın ölümü üzerine sorun çözülemedi. Melikşah'ın ölümüyle devlet dağılma sürecine girdi. Selçukluların Dağılışı Melikşah'ın ölümünden sonra Suriye, Anadolu, Kirman Selçukluları merkezden ayrılarak bağımsızlıklarını ilan ettiler. Merkezde ise Melikşah'ın çocukları arasında taht kavgaları başladı (Mahmut, Mehmet Tapar, Berkyaruk). Bu döneme Selçuklu tarihinde Fetret Devri denilmiştir. Önce Berkyaruk başa geçmiştir. Bu dönemde Haçlı Seferleri başlamıştır. Daha sonra Mehmet Tapar ve ondan sonra da Sencer başa geçti. Selçukluların son büyük hükümdarı olan Sencer, Gaznelilerle savaştı. Karahanlıları egemenlik altına aldı. Bu sırada Büyük Selçukluları iki büyük tehlike bekliyordu. Bunlar; batıda Haçlı, doğuda Karahitaylar tehlikesiydi. Sencer Karahitaylara Savaşı'nda (1141) yenilince devlet yeniden çökme sürecine girdi. 1157'de Sencerin ölümüyle devlet tamamen yıkıldı. İran asıllı bir devlet adamı olan Nizamül Mülk, Alparslan ve Melikşah dönemlerinde kesintisiz olarak vezirlik yaptı. En önemli hizmetlerinden biri Bağdat'ta Nizamiye Medreselerini açmasıydı. Selçukluların Parçalanma Nedenleri: Geleneksel veraset anlayışı Selçuklu prenslerinin ayaklanmaları Atabeylerin zararlı çalışmaları Şii Fatımi ve Batınilerin çalışmaları Haçlı Seferlerinin başlaması Türkmenlerin küstürülmesi Melikşah öneminin en önemli iç olayı Hasan Sabbah'ın siyasi amaçlı Batınilik faaliyetleri Halifelerin eski güçlerine ulaşmak istemeleri

52 TÜRK DÜNYASI 47 Moğol baskısının yoğunlaşması Büyük Selçuklu Devletinin zayıflamasıyla birlikte şehzadeler, bulundukları bölgelerde devletler kurdular. Sultan Sencer'in ölümünden sonra bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bu devletler şunlardır; Horasan ve Irak Selçukluları, Kirman Selçukluları, Suriye Selçukluları, Türkiye Selçukluları. Selçuklularda illere yönetici olarak gönderilen şehzadelerin yanına "atabey" denilen tecrübeli devlet adamları verilirdi. Atabeyler, devletin zayıfladığı zamanlarda bulundukları bölgelerde yönetimi ele geçirip devletler kurdular. Bu devletlerin en önemlileri şunlardır: Şam'da Böriler, Musul ve Halep'te Zengiler, Azerbaycan'da İldenizoğulları, Fars'ta Salgurlular, Erbil'de Beytekinoğulları. Büyük Selçuklular'ın Türk Tarihi Açısından Önemi: Anadolu'yu Türk yurdu haline getirmek için mücadele etmişlerdir. Kalabalık Türkmen kabilelerini Bizans sınırına sevk ettiler. Anadolu'da Türk tarihinin başlamasını sağladılar. İslam birliği için Haçlılarla ve Şii Büveyhoğullarfyla mücadele ettiler. Türk siyasi ve sosyal hayatı, hukukun örf ve geleneklerinin İslam kültürü ile kaynaşması Büyük Selçuklularla pekişti. Kendilerinden sonraki Türk Devletlerine örnek oldular.

53 48 KPSSDATA TARİH TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR ve MEDENİYET DEVLET YÖNETİMİ İslamiyet'ten önce Türkler arasında yaygın olan, hükümdarların Tanrı adına ülkeyi yönettiği görüşü İslamiyet'ten sonra da devam etmiştir (Türklerin milli benliklerini koruduklarını gösterir). Tulunoğulları ve Akşitler'de devlet yönetimi, Abbasi devlet teşkilatı ile büyük benzerlik göstermektedir. Gazneliler * Gazneliler devlet yönetiminde Samanoğullan'ndan etkilenmişlerdir (iran). Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar Gazneli Mahmut olmuştur. İslam Devlet anlayışında hükümdarlığın halife tarafından tasdik edilmesi \kuralı Gazneliler ve Karahanlılarda da işletildi. Ama devletlerin hükümdarları hiçbir zaman hakimiyetlerini Abbasi halifeleriyle paylaşmadılar. Aksine Selçuklular ve Memlükler halifeyi dini lider kabul etmişlerdi. Siyasal güç olarak destek istemişlerdir. Karahanlılar Karahanlılar tamamen Türk bölgelerinde kurulduğu için devlet yönetiminde İran ve Arap etkileri pek görülmez. Ülkeyi yönetmede ikili yönetimi (doğubatı) esas almışlardır (Türklerin milli benliklerini koruduklarını gösterir).. Hükümdarlar hakan, han, kadir, kara, buğra, ilig gibi unvanlar kullanmışlardı. Saraya, ordu veya kapu adı verilmekteydi. Selçuklular Selçuklularda devlet hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Tuğrul Bey merkeziyetçi bir sistem oluşturmak istediyse de Melikşah döneminde devlet çok genişlediği için bu mümkün olmadı. Karahanlılar, Gazneliler, Abbasiler gibi devletlerin yönetim şekilleri örnek alınarak gelişmiş bir devlet teşkilatı kuruldu (İran). Hükümdarlar önce Yabgu Bey, Tuğrul Bey'den itibaren Sultan ve daha sonraları da Sultan-ı Azam unvanlarını kullanmışlardır. Hacipler: Sarayın en önemli görevlileri idi. Başkanlarına hacibülhüccap denilirdi. Saraydaki görüşmeleri sağlamakla görevlidir. Kapucubaşı: Sarayın güvenliğinden sorumludur. Silahtar: Silahlardan sorumludur. Alemdar: Sancak ve bayraklardan sorumludur. İlbaşı: Atlardan sorumludur. Camedar: Hükümdarın elbiselerinden sorumludur. Hutbe okutmak Para basmak Taht Taç Bayrak (Bayrak) Tuğra Nevbet (davul) Otağ (çadır)

54 TÜRK DÜNYASİ 49 Nizam-ül Mülk zamanında devlet teşkilatı daha da gelişmiştir. Önemli işler mutlaka divanda tartışılarak karara bağlanmıştır. Merkez ve memleket yönetiminde İslam- İran gelenekleri görülmektedir. Merkez ile taşra arasında güçlü bir posta teşkilatı kurulmuştur. Devlet işleri Büyük Divan'da (Divan-ı Saltanat) görüşülürdü. Büyük Divana Vezir başkanlık ederdi. Yazışmalara bakardı. Maliye işlerine bakardı Ordunun ihtiyaçlarına bakardı. Askeri ve hukuki işler hariç devletin bütün işlerini denetleme yetkisine sahipti. Hükümdar eş ve annelerinin de özel divanları bulunurdu. Divan-ı Berid, posta ve haberleşme işlerine bakardı. Devlet eyalet adı verilen on iki büyük idari bölgeye ayrılmıştı. Ülke şu yönetim birimlerine ayrılmıştır: Eyaletler Melik ve Şahne (şıhne) denilen prenslerle yönetiliyordu. Eyaletlerde belediye görevlerini yerine getirmekle görevli olan muhtesipler bulunurdu. Eyaletlerdeki vergi işlerine amil, yönetim işlerine reis, posta işlerine de ulaklar bakardı. Şehzadelerin yetişmesi için yanlarına deneyimli devlet adamı olan atabeyler verilirdi. Atabeyin Osmanlılarda karşılığı "lala" idi. Atabeyler bazen devletin parçalanmasına neden oluyorlardı, çünkü seçkin kimseler olan atabeyler, merkezde zayıf bir hükümdarın bulunması ya da taht kavgalarının çıkması gibi hallerde bunları fırsat bilerek bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kurabiliyorlardı. Sultanlar devletin bütün işlerinden birinci derecede sorumluydular. Ağır siyasi suçlar, onların başkanlığındaki özel mahkemelerde hükme bağlanırdı. Haftanın belirli günlerinde devletin ileri gelenlerini ve komutanları kabul ederlerdi. Aynı şekilde halkın şikayetlerini dinler, onların dertlerine çare bulurlardı. Kadıları tayin ve görevden alma, iktaların dağıtımı, Valilerin tayini, Ordulara başkomutanlık da yapmak hükümdarların görevlerindendi. Büyük Selçuklu Devleti'nde eski Türk veraset sistemi aynen uygulanıyordu. Sultanlar ülkenin çeşitli yerlerini akrabalarına veriyorlardı. Buralara giden şehzade ve melikler merkezdeki büyük sultana bağlı olarak hüküm sürüyordu. Ancak hükümdarın ölümü veya zayıf birisinin başa geçmesi halinde taht çekişmesi başlıyordu. Bu çekişmeler devletin parçalanmasına sebep oluyordu. Çünkü her şehzadenin tahta geçme hakkı bulunmaktaydı. Bu sistemin kötü yanlarının yanında bir de iyi yönü vardır. O da; ordu ve devlet ileri gelenlerinin desteklediği en kabiliyetli kişinin tahta geçmesiydi.

55 50 KPSSDATA TARİH İlk Türk-İslam devletlerinin ordularının ortak özelliği büyük çoğunluğunun Türk a- sıllı askerlerden oluşması idi. Hükümet teşkilatında İranlıların çoğunluğuna karşılık orduda Türklerin sayısı fazlaydı. Karahanlı ve Gazneli ordusu şu kısımlardan oluşur: Türk devletlerinde ilk defa orduda fil kullananlar Gaznelilerdir. Gulaman-ı Saray Çeşitli milletlerden seçilerek toplanan müslüman askerlerdir. Özel olarak yetiştirilen ve devşirme usulüne dayanan bu ordu, doğrudan Sultan'a bağlı, maaşlı olup saray muhafızı olarak görev yapardı. Saray muhafızları Hassa ordusu Eyalet askerleri Gulam askerleri Eyalet askerleri Düzenli birlikler Ücretli askerler Karahanlı ordusunun temelini Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri oluşturuyordu. Ordunun komutanına "subaşı" deniliyordu. Orduda hastane ve posta teşkilatı bulunurdu. Gazne ordusunun temelini ise Gulamlar (Köleler) adı verilen çeşitli ülkelerden toplanmış Müslüman askerler oluşturmaktadır. Ancak Gazne ordusunun büyük çoğunluğunu atlı birlikler oluşturuyordu. Gazneliler savaşlarda filleri de kullanmışlardır. Gulaman-ı Saray (Osmanlı Kapıkulu) Hassa Ordusu (Ücretli askerler} Türkmenler İkta Askerler Meliklerin, Askeri Valilerin Askerleri Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri Hassa Ordusu Bunlar her an savaşa hazır atlı birliklerdi. Çeşitli Türk boylarından toplanan askerlerden meydana gelirdi. Bunların her türlü masrafları devletçe karşılanırdı. Bu ordunun Osmanlılardaki karşılığı kapıkulu askerleridir. Türkmenler Göçebe bir yaşam tarzı olan Türkmenler, sınır bölgelerine yerleştirilerek hem sınırları korumuşlar hem de sultanın daveti üzerine savaşlara katılmışlardır. İkta Askerler İkta sahibi olanların, gelirlerinin bir bölümüyle beslemek zorunda oldukları askerlerdi. Tamamı atlı birliklerdi. Selçuklularda ordu teşkilatı ile toprak yönetimi arasında bağlantı vardır. Buna göre ülke toprakları vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılırdı. Bu bölümlere ikta denirdi. Bu toprakları işleyen çiftçiler, devlete vermeleri gereken vergiyi Sipahiye verirdi. Sipahi de gelirinin bir bölümü ile atlı askerler yetiştirirdi. Bu sistem Osmanlılarda Tımar adını aldı.

56 TÜRK DÜNYASI 51 Bağlı Devletlerin ve Beyliklerin Askerleri Meliklerin, Askeri Valilerin Askerleri On'lu sisteme göre teşkilatlanan Selçuklu ordusunun büyük bir kısmı süvarilerden oluşuyordu. Sefer sırasında ordunun arkasından gezici hastaneler ve hamamlar gelirdi. Türk-islam Devletlerinde adliye, Şer'i ve Örfi yargı olmak üzere ikiye ayrılmıştı (Hukuk birliğinin olmadığını gösterir). Şer'i davalara Kadılar bakardı. Kadıların başında Kadı'l Kudat bulunur ve Kadıları kontrol ederdi. Örfi yargı, düzeni bozan ve kanunlara uymayanların davalarına bakardı. Örfi yargının başında Emir-i Dâd bulunurdu. Ordu içindeki anlaşmazlıklara "Kadıasker" (Kazasker) bakardı. Bunların yanısıra Sultanın başkanlık ettiği "Divan-ı Mezalim" denilen bir yüksek mahkeme vardı. Sultan, haftanın belirli günlerinde halkın şikayetlerini dinler ve karar verirdi (Bugünkü Anayasa Mahkemesi gibi). SOSYAL HAYAT İlk Türk-İslam devletlerinde, halk genellikle eski yaşam tarzını devam ettirmiştir. Halk göçebe, köylü ve şehirli olmak üzere üçe ayrılırdı. İslamiyet'in kabulünden sonra halkın çoğunluğunu yine göçebeler meydana getiriyordu. Bunların geçim kaynağı hayvancılık idi. Yerleşik hayata geçenler ise tarım, ticaret ve el sanatlarıyla meşgul oluyorlardı. Esnaf ve sanatkarlar kendi meslek gruplarına ait Loncalar kurmuşlardı. Selçuklularda büyük devlet memurlukları babadan oğula geçerdi. Devlet yönetiminde İranlıların büyük etkisi vardı. Toplumda kesin çizgilerle belirlenmiş bir tabakalaşma söz konusu değildi. Herkesin yükselme şansı vardı. Köylü, şehirli tam bir hürriyete sahipti. Göçebe ve her an savaşa hazır Türkmenler, toprağa yerleşip çiftçi, şehre yerleşip esnaf olmuşsa da, "ordu-millet" şuurunu sımsıkı korumuştur. Ancak günlük yaşayıştan, dini inanç ve ibadete hatta müziğe kadar, maddi ve manevi her alanda bir yapı değişikliği olmuştur. Müslüman olmayan bütün topluluklara adil davranılmıştır. Melikşah zamanında çıkarılan mülkiyet ve kadın haklarına ait kanun buna en güzel örnektir. Bu kanunla yalnız Müslümanların değil Müslüman olmayanların da hakları devlet güvencesi altına alınmıştır. Adalet işleri tamamen bağımsız olduğundan siyasi otoriteden etkilenmezdi.

57 52 KPSSDA TA TARİH EKONOMİK HAYAT Ülke toprakları şu kısımlardan oluşurdu: Tulunoğulları ve Akşidler tarıma önem vermişler ve ülkelerinden geçen Baharat Yolundan önemli gelir elde etmişlerdir. Selçuklularda ilk parayı, Tuğrul Bey bastırdı. Horasan önemli bir ticaret merkeziydi. Karahanlılar'ın egemen olduğu Maveraunehir önemli bir tarım bölgesiydi. Bunun yanında satılan ürünlerden ve gümrüklerden alınan gelirler de önemli bir yer tutmaktaydı. Ayrıca topraklarından geçen baharat yolunun da Karahanlı ekonomisine büyük katkısı vardır. Mülk Topraklar Kişilere ait topraklardı. Sahibi isterse bu toprakları satabilir, miras olarak bırakabilir, bağış yapabilirdi Miri Topraklar Devlete ait arazilerdir. Şu kısımlara ayrılırlar. *Has * Haraci * Vakıf * İkta Türk-İslam devletlerinde ekonomik hayat Selçuklular zamanında büyük gelişme göstermiştir. Ekonominin temeli tarım ve hayvancılığa dayanıyordu. Bu dönemde: Selçukluların güvenliği sağlamaları sonucu ekonomik ve ticari hayat hız kazandı. Ticaret yolları üzerinde güvenlik sağlanıp, hanlar ve kervansaraylar inşa edildi. Yabancı tüccarların can ve mal güvenliği devlet tarafından sağlandı. Selçuklu topraklarından geçen ipek ve baharat yolları, ticari hayatı geliştirdi. Türk-İslam devletlerinde esnaf ve tüccarlar Ahilik adı verilen bir örgüt oluşturmuşlardı. Müslüman olmayanların kabul edilmediği bu örgüt Türklerin, ekonomik yaşamda etkin bir rol oynamalarına neden olmuştur. Türk-İslam devletlerinde ülke toprakları iktisadi hayatın önemli bir parçasıydı. Ev, bahçe, ağıl gibi emlak özel mülkiyete dahildi. Tarım arazisi, ormanlar, yaylak ve otlaklar ise devlet malı idi. Gelirleri hükümdara ve hanedan üyelerine ayrılan topraklardır. :. Müslüman olmayanlara ekip biçmeleri karşılığında verilen topraklardı. Geliri hazineye aktarılırdı. Hayır kurumlarının, eğitim ve sosyal müesseselerin ihtiyaçlarını karşılamak için ayrılmış topraklardır. Mülkiyeti devlete aittir. Geliri hizmet veya maaş karşılığı olarak komutanlara, askerlere ve devlet adamlarına verilen topraklardır. Paranın bir kısmıyla atlı asker beslenirdi. İkta sahibi halktan tespit edilmiş miktardan fazla vergi toplayamazdı.

58 TÜRK DÜNYASI 53 İkta sisteminin sağladığı faydaları şöyle sıralayabiliriz: > Hazineden para almadan büyük ve güçlü ordu oluşturulmuştur. > Üretimin sürekliliği ve artışı sağlanmıştır. > Devlet otoritesi en uzak bölgelere kadar yayılmıştır. > İkta sahipleri bulundukları yerlerde idare ve güvenliği sağlamışlardır. > Göçebeler yerleşik hayata geçirilmiştir. Türk-îslam devletlerinde ticaret, tarım, demircilik, dokumacılık gibi sanayi dalları, el sanatları ve hayvancılık gelişmiştir. Asker ve memur maaşları, sefer masrafları, sosyal tesislerin yapımı, şehirlerin ve yolların bakımı başlıca gider kaynaklarıydı. Altın paraya dinar, gümüş paraya dirhem denirdi. Şehir ve kasabaların mali işlerine "imga" bakardı. * Savaşta elde edilen ganimetlerin 1/5'i, * Çeşitli iş kolları ve tüccarlardan alınan vergiler, * İpek ve Baharat yolları üzerindeki kervanların bıraktığı gümrük vergisi, *Ormanların, tuzlaların, madenlerin, bağlı devlet ve beyliklerin vergileri önemli gelir kaynaklarıydı. DİL VE EDEBİYAT Karahanlılarda resmi dil Türkçe idi. Halk Türkçe konuşurdu. Kullanılan alfabe Uygur alfabesi idi. Çeşitli etnik grupların oluşturduğu Gaznelilerde saray ve orduda Türkçe konuşulurken Resmi dil Arapça idi. Tulunoğulları ve Akşitlerde de aynı durum söz konusu idi. Memlüklerde resmi dil Türkçe idi. Selçuklularda bilim dili Arapça, resmi yazışma dili Farsçaydı. Bununla birlikte günlük hayatta konuşma dili Türkçe idi. Müslümanlardan, yetiştirdikleri ürün üzerinden alınan onda birlik vergidir. Müslüman olmayanların arazi ve ürünleri üzerinden alınan vergidir. Müslüman olmayan sağlam erkeklerden askere gitmeme karşılığı yılda bir kez alınan vergidir (yaşlı ve çocuklardan alınmazdı). Türk-İslam devletlerinde edebiyat dili olarak Farsça, bilim dili olarak da Arapça yaygın olarak kullanılmaya başlandı. Türkçenin bu dillerden giderek daha fazla etkilenmesine rağmen halk Türkçe konuşmaya devam etti. Bu etkilenme en çok aydınlar üzerinde görüldü. Bu durum, sonraki yıllarda edebiyatımızın divan edebiyatı ve halk edebiyatı olarak ikiye ayrılmasına yol açtı.

59 54 KPSSDATA TARİH Türk-İslam devletlerinde edebiyat sözlü ve yazılı olarak ikiye ayrılırdı: Sözlü Edebiyat Ürünleri Yazılı Edebiyat Ürünleri Sagu Mani Destan Kutadgu Bilig Divan-ı Lügat-it Türk Atabetü'l Hakayık Divan-ı Hikmet Siyasetname Şehname Türklerin İslamiyet'i kabul etmelerinden sonra İslami Türk Edebiyatı ortaya çıkmıştır. Bu alanda ilk örnekler Karahanlılar tarafından meydana getirilmiştir. Saltuk Buğra Han Destanı'nda Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğra Hanın Müslümanlığı kabul etmesi efsanevi bir şekilde anlatılmaktadır.

60 TÜRK DÜNYASI 55 Yazarı, Yusuf Has Hacib'dir. Yönetim bilimi konusunda bilgi verir. Türk-İslam edebiyatının ilk yazılı örneğidir. Karahanlılar döneminde yazılmıştır. Mutluluk veren bilgi anlamına gelir. Karahanlılar döneminde Kaşgarlı Mahmut tarafından Türk dilinin zenginliğini ortaya koymak ve Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır. İlk Türk dünyası haritası bu kitapta yer elır. Türk halk edebiyatının önemli bir kaynağıdır. Yazarı Edip Ahmet'tir. Uygur alfabesiyle yazılmış, ahlaki değerleri anlatan eğitici, öğretici bir eserdir. Arap harfleriyle Türkçe yazılmış Türk tasavvuf edebiyatının önemli eserlerindendir. Bu eser İlk Türk mutasavvıf Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Dini ve ahlaki öğütlerle İslamiyeti Türkler arasında yaymayı amaç edinen şiirsel anlatımlı bir eserdir Karahanlılar döneminde yazılmıştır. Firdevsi tarafından yazılıp Gazneli Mahmut'a sunulmuştur. Türk -İran savaşları konu edilmiştir. Yazarı Selçuklu veziri Nizam-ül Mülk'tür. Devlet yönetimi ile ilgili öğütler bulunmaktadır. Farsça olarak yazılmıştır. Yazarı Ömer Hayyam (Büyük Selçuklu dönemi) Enveri. (Büyük Selçuklu dönemi)

61 56 BİLİM VE SANAT Türk-İslam devletlerinde bilim ve sanat alanlarında, Farabi, Biruni, İbn-i Sina, Harezmî gibi pek çok bilgin, filozof ve sanatkâr yetişmiştir. Bu dönemin başlıca ilim kuruluşları medreselerdi. Medreselerde islami bilimlerin yanısıra, matematik, tıp, astronomi, kimya, coğrafya, tarih gibi dersler okutulurdu. Karahanlılar zamanında Buhara, Semerkant, Balasagun ve Kaşgar önemli bilim ve kültür merkezleri olmuştur. İlk medrese Karahanlılar zamanında Aslan Gazi Tabgaçhan tarafından Merv'de açılmıştır. İlk Selçuklu medresesi, Tuğrul Bey tarafından Nişabur'da açıldı. Dönemin en büyük medresesini ise Vezir Nizam-ül Mülk Bağdat'ta yaptırdı. Nizamiye merde-sesi olarak isimlendirilen bu medrese devrin en büyük eğitim ve öğretim kurumudur. Nizamülmülk devlet adamlarına yol göstermek amacıyla ünlü eseri "Siyasetname"yi yazmıştır. İmam-ı Gazali, başmüderris olarak bu dönemde medreselerde ders vermiştir. Astronomi alanında önemli eserler verilmiştir. Melikşah döneminde bir rasathane kurulmuş ve Ömer Hayyam'ın başkanlık ettiği bir heyet tarafından bir takvim yapılmıştır. Bu takvime Celali Takvimi adı verilmiştir. Dönemin önemli bilim adamları ve filozofları şunlardır: Farabi İslam felsefesinin ve siyaset biliminin kurucusudur. Aristo başta olmak üzere eski Yunan filozoflarının düşüncelerini çok iyi açıklamıştır. Bu nedenle Muallim-i Sani (İkinci öğretmen) adıyla tanınmıştır. Felsefe, matematik, astronomi, siyaset, fizik alanında eserler vermiştir. Bilim, felsefe ve din arasında bir uzlaştırma görevi üstlenmiştir. "Bütün devletlerin üstünde en olgun devlet; milli devletleri içine alan, bütün yeryüzündeki insanları kapsayan bir teşkilattır." Diyerek tam bin yıl sonra kurulan "Birleşmiş Milletler" idealini ileri sürmüştür. İbn-i Sina Avrupa'da Avicenna diye tanınmıştır. İslam filozoflarının reisidir. İlk kez bedensel hastalıkların Psikolojik nedenlerine dikkat çeken Medikal Psikologudur. Tıp, astronomi, fizik, felsefe alanında etkili olmuştur. Asıl şöhretini tıp dalında yapmıştır. Farabi'nin öğrencisi olup en önemli eseri 'EI-kanun-Fittıb'dur. İbn-i Rüşt Aristo'yu batıya tanıtan filozoftur. Batı dünyasında "Averreos" olarak tanınır. Aklı dinden üstün tutar. Bu nedenle fikirleri Gazali ile uyuşmaz. Mutezile akımını temsil eder. KPSSDA TA TARİH

62 TÜRK DÜNYASI 57 Gazali Kişi Allah'la ilgili gerçek bilgiye ancak sezgi yoluyla, yani Allah'ı içinde duyarak varabilir. Tüm felsefi tartışmaları akılla yapmış, aklı yine akılla yenmiştir. Ona göre din felsefeden üstündür ve dinle bağdaşmayan felsefe saçmalar. Bu ünlü eseri "İhyaü'l-Ulumiddin"dir. Biruni Biruni olaylara tarafsız yaklaşmış, fikirlerini gözlem ve deneylere dayandırmıştır. Dünyanın güneş etrafında bir yılda döndüğünü söylemiştir. Kürenin alanının nasıl ölçüleceğini keşfetmiştir. Ona göre ilmin ilerlemesi için serbest düşünmek şarttır. Ebu Hanife İslam hukuk bilgini ve Hanefi mezhebinin kurucusudur. Ömer Hayyam, Melikşah bir takvim yapmıştır. Buhari En ünlü hadis bilginlerindendir. (Cami-i Sahih). El Razi Kimyagerdir. (Sülfirik asidi bulmuştur.) İbni Yusuf Sarkacı bulmuştur. Uluğ Bey Astronomi bilginidir (hayat cetveli ile yıldızların fihristini yapmıştır). İlk rasathaneyi kurmuştur. SANAT İlk Türk- islam devletlerinde ortaya konulan eserlerde hem Orta Asya Türk kültürünün hem de İslamiyet'in etkileri görülür. Mimaride cami, medrese, türbe, su kanalı, han, hamam, köprü, yol, kervansaray gibi eserlerin yanı sıra taş işçiliği, tezhib, seramik, çinicilik, hattatlık, minyatür ve kuyumculuk sanatı gibi dallarda önemli eserler vücuda getirilmiştir. Çinicilik: Çin kökenli olan çiniciliğin İslamiyet döneminde oldukça yaygın hale geldiği ve mimari süslemelerde bolca kullanıldığı görülmektedir. Tezhip El yazması kitap ve levhaların, altın tozu ve boya kullanılarak çiçek ve nakışlarla süslenmesi sanatı olan tezhip, Türk- İslam devletlerinde başarıyla uygulanmıştır. Hat İran'lı Taberi, Mesudi, İbni Haldun. İbni Havkal, İbni Batuta (Seyyah). Muhammed Bin Musa, İbni Ceşmit, Harezmi. Arap harflerinin değişik şekillerde süslü olarak yazılması sanatı olan hat; cami, türbe ve saray gibi mimari eserlerde uygulanmıştır.

63 58 KPSSDATA TARİH Heykeltıraşlık islamiyet'ten önce Türkler arasında görülen bir sanat dalıydı. İslamiyet ten sonra dinin etkisi ile bu sanat dalından uzaklaşılmıştır. Minyatür Bir resim türü olan minyatürler kitap sayfalarına yapılırdı. Minyatürde cismin esas rengi ışık ve gölge düşürülmeden verilir. Derinlik ve perspektif düşünülmez. Figürlerde kişinin önemine göre büyüklük ve küçüklük vardır. Minyatür Türk İslam sanatında en çok kullanılan resim türüdür. Tarihte en eski minyatürlere Orta Asya'da rastlanmaktadır. Minyatür, tüccarlar aracılığı ile İran'a gelmiş ve kitaplar yoluyla Avrupa'ya yayılmıştır. Selçuklular döneminde Bağdat'da minyatür okulu açılmıştır. Müzik Bir sanat dalı olmasının yanında Türkler için bir hakimiyet alameti idi. Hükümdarların kapılarında beş vakit nevbet çalınırdı. Selçuklular zamanında yayılan tasavvuf akımı müziği de etkilemiş; Türk tasavvuf müziği doğmuştur. Kitabü'l - Musıki'l Kebir (Farabi) müzik konularını işleyen önemli bir kitaptır. tarafından inşa edilmiştir. Karahanlılar'dan günümüze kadar gelen en önemli eser Talas'taki 'Ayşe Bibi Türbesidir'. Türk İslam sanatının en eski kervansaray örnekleri de Karahanlı eserleridir. Gazneli-ler'den günümüze kadar ulaşabilen önemli mimari eserler arasında en ünlüleri sultan Mahmut'un ve Sultan Mesut'un yaptırdığı 'Zafer Kuleleri'dir. En fozla gelişme gösteren güzel sanot dalı mimaridir. Türk-İslam mimarisinin ilk örneklerine türbe, cami ve kervansaray olarak Karahanlılar'da rastlanmaktadır. Selçuklular eski Türk mimari tarzlarını İslam mimari tarzıyla birleştirdiler. Böylece İslam dünyasında yeni bir anlayışla güzel eserler meydana getirildi. Bu mimari yapılarda kemer, kubbe ve değişik sütun biçimleri kullanıldı. İnce minare stilini İslam cami mimarisine Türkler kazandırdı. Büyük Selçukluların İslam mimarisine getirdiği en önemli yeniliklerden biri de çadır şeklinde yapılan ve kümbet denilen türbelerdir. Türkler, Uygurlar zamanında yerleşik hayata geçerek mimari alanda ilk örnekleri vermişlerdir. Bu nedenle göçebe yaşayan Hunlar ve Göktürkler dönemine ait mimari eserlere rastlamak zordur. Türk İslam devletleri de mimaride önemli eserler vermişlerdir. İlk Türk - İslam mimari eseri Tulunoğulları zamanında Kahire'de yapılan Tulunoğlu Camii'dir. İlk kubbeli cami Karahanlılar

64 TÜRK DÜNYASI 59 Mescid-i Cuma(Ulu Camii) Gülpâyegan Camii Zavere Camii Kazvin Camii Dolugan Mescidi (En eski minareye sahiptir) Nizamiye Medresesi Hargird Medresesi Küçük Medrese Kümbed-i Ali Cihil Duhteran (Kırk kızlar) Harrekân Kümbetleri Demavent Kümbetleri Kümbet-i Surh Sultan Sencer Türbesi (Kervansaraylar) Konaklama ve savunma amaçlı tesisler. Ribat-ı Zafarani Ribat-ı Şerif Ribat-ı Anuşirvan

65 ANADOLU TARİHİ ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ ( ) ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ ANADOLU SELÇUKLULARI VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE KÜLTÜR-MEDENİYET Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından yapılmıştır. Anadolu'ya ikinci Türk akınları Sabir (Sibir)'ler tarafından Vl.yy'da gerçekleştirildi. Hunlar ve Sihirlerden sonra üçüncü olarak Abbasilerin hizmetine giren Türkler, Anadolu'ya girmiş ve Abbasiierle beraber Bizans'a karşı mücadele etmişlerdir. Ama bu hareketler yerleşme amacı gütmez. Anadolu'yu ebedi bir Türk vatanı haline getirenler Oğuz Türkleri olmuştur Anadolu'da Bizans ile yapılan ilk savaş Pasinler Savaşı'dır(1048). Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla keşif hareketlerini başlatan Çağrı Bey'dir. Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasından Malazgirt Zaferine kadar Anadolu'ya yapılan tüm akınlar Bizans'ı yıpratma ve yıldırmaya yöneliktir. Alparslan döneminde Bizans'la yapılan Malazgirt Zaferi Türkiye Tarihi açısından bir dönüm noktası olmuştur. Bu zaferle Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış ve Türklerde Anadolu'yu yurt edinme düşüncesi hakim olmuştur. Melikşah döneminde Anadolu'nun fethine devam edilmiş ve fethedilen yerlere Türkmenler yerleştirilerek Ege Denizine kadar ulaşılmıştır. Bu fetihler ve yerleşimler Anadolu'nun etnik yapısını değiştirerek Türkleşmesini sağlamıştır. Anadolu'nun fethine katılan beyler fethettikleri bölgelerde bazı beylikler veya küçük devletler kurmuşlardır. Anadolu'ya yapılan sistemli ve planlı Türk akınları Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında başlamış, Alp Arslan devrinde devam etmiştir. Büyük Selçukluların XI.yy' dan itibaren Anadolu'nun fethiyle başlayan, günümüzde de devam eden Türkiye Tarihi şu devirlere ayrılır; İlk Türk Beylikleri Devri Anadolu Selçukluları Devri Anadolu Türk Beylikleri Devri Osmanlı İmparatorluğu Devri Türkiye Cumhuriyeti Devri Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri Alp Arslan'ın emri üzerine Türk komutanlar Anadolu'da fetih hareketlerine başladılar. Komutanların fethettikleri topraklar kendilerine ikta olarak verildi, bu topraklarda devlete bağlı beylikler kuruldu. Ancak Melikşah'ın vefatından sonra bu beylikler bağımsız hareket etmeye başladılar.

66 TÜRK DÜNYASI 61 ANADOLU'DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLER Beyliklerin Türk Kültür ve Tarihine Katkıları: Sivas Erzurum (Anadolu'da kurulan ilk beyliktir) Erzincan, Kemah Hasankeyf, Harput, Mardin olmak üzere üç kol halinde yaşamışlardır. Anadolu'nun fethedilmesinde büyük rol oynadılar. Anadolu'nun; Türkleşmesini sağladılar. Anadolu'da Türk varlığını Bizans, Gürcü, Ermeni ve Haçlı saldırılarına karşı korudular. Anadolu'daki küçük yerleşim merkezlerini büyük şehirler haline getirdiler. Anadolu'da kültür ve sanat eserleri meydana getirdiler. İzmir'de kurulmuştur. Türk tarihinde ilk denizcilik çalışmalarını başlatmışlardır.

67 62 KPSSDATA TARİH ÖNEMLİ TURK BEYLİKLERİ ve ÖZELLİKLERİ DANİŞMENTLİLER ( ): Gök Medrese (Sivas) Kurucusu : Danişment Gazi Kurulduğu Tarih : 1080 Kurulduğu Yer: Sivas, Tokat, Çorum, Yozgat ve Malatya dolaylarında kurulmuştur. En Ünlü Hükümdarı : Melik Gazi ve Melik Mehmet Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Sultanı Il. Kılıç Arslan 1178 yılında bu beyliğe son vermiştir. SALTUKLULAR ( ): Çifte Minareli Medrese (Erzurum) SALTUKLULAR Kurucusu: Ebulkasım Kurulduğu Tarihi: 1072 Kurulduğu Yer: Erzurum ve çevresi En Ünlü Hükümdarı: İzzettin Saltuk Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Devleti tarafından 1202'de yıkılmıştır.

68 TÜRK DÜNYASI 63 MENGÜCEKLER ( ) Kurucusu: Mengücek Gazi Kurulduğu Tarihi: 1030 Kurulduğu Yer: Erzincan ve çevresi. En Ünlü Hükümdarı: ishak Bey Yıkılışı: Anadolu Selçuklu Devleti tarafından 1228 de Erzincan-Kemah kolu, 1252'de Divriği kolu yıkılmıştır. ARTUKLULAR ( ): Artuklular Artuklular 3 kola ayrılmıştır. 1. Hısnıkeyfa Artukluları Kurucusu: Sokman (Sökmen) Kurulduğu Tarih: 1102 Kurulduğu Yer: Hasankeyf, Diyarbakır Yıkılışı: Eyyübiler tarafından 1231 yılında yıkılmıştır. 2. Mardin Artukluları Kurucusu: İlgazi Kurulduğu Tarih: 1108 Kurulduğu Yer: Mardin Yıkılışı: Karakoyunlular tarafından 1409 yılında yıkılmıştır. 3. Harput Artukluları Kurucusu: İmameddin Bekir Kurulduğu Tarih: 1185 Kurulduğu Yer: Harput Yıkılışı: And. Sel. Dev. tarafından 1234 yılında yıkılmıştır.

69 64 KPSSDATA TARİH ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ ( ) Devletin kurcusu Kutalmış oğlu Süleyman Şah'tır. Bizans'ın elinden Konya ve çevresini alan Süleyman Şah daha sonra İznik'i alarak bağımsızlığını ilan etti. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah da, Süleyman Şah'ın bağımsızlığını tanıdı (1277). I. Kılıç Arslan Dönemi ( ) Süleyman Şah'tan sonra I. Kılıç Arslan Anadolu'ya gelerek devletin başına geçti (1092). Bizans'ın etkisiyle Çaka Beyliğine son verdi. Doğu seferine çıkan I. Kılıç Arslan Malatya'yı kuşatmışken I. Haçlı Seferinin başlaması üzerine kuşatma kaldırıldı. Haçlılarla başarılı savaşlar yapmasına rağmen başkent İznik ve Batı Anado lu'nun elden çıkmasına, Haçlıların Kudüs'e ulaşmasına engel olamadı. Daha sonra Konya'ya çekildi ve Devletin merkezini Konya'ya taşıdı. I. Mesut Dönemi ( ) Bizans ve Haçlıları yenerek Anadolu'nun güvenli bir Türk yurdu olmasını sağlamıştır. Bu dönemde batı kaynaklarında Anadolu ilk defa Türkiye adı ile anılmaya başlamıştır. Anadolu'daki ilk kurumlaşma ve bayındırlık hareketlerini başlatmıştır. Anadolu'da siyasi birliği sağlamıştır. II. Kılıç Arslan Dönemi ( ) Dönemin en önemli olayı Miryakefalon Savaşıdır (1176). Bu savaşın sebebi; Bizans'ın, Türkleri Anadolu'dan atmak ve tekrar Anadolu'ya egemen olmak isteğidir. Türklerin zaferiyle sonuçlanan bu savaşın önemi ve sonuçları; Anadolu'nun Türk yurdu olması kesinleşti. Bizans'ın Anadolu'yu Türklerden alma ümidi son buldu. Haçlı Seferleriyle elden çıkan üstünlük yeniden Türklere geçti.

70 TÜRK DÜNYASI 65 Hıristiyanlar Anadolu'nun Türk yurdu olduğunu kabul etti. Bizans savunmaya geçerken Türkler taarruza geçti. Anadolu'da büyük ölçüde Türk birliğini sağlayan II. Kılıç Arslan ülkeyi oğulları arasında paylaştırdı. I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi ( ) Trabzon Rum İmparatorluğu mağlup edilerek Karadeniz ticaret yolu güvence altına alındı. Antalya fethedildi. Burada donanma kurularak ilk defa denizcilik alanında faaliyete başlandı. Venediklerle ticaret antlaşması yapıldı tarihleri arasında II. Süleymanşah, tahta geçmiş sonra yeniden I. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçmiştir. I. İzzeddin Keyhüsrev ( ) Sinop alınarak önemli ticaret ve ithalat limanı haline getirildi. Kıbrıs Krallığı ile ticaret anlaşması yaptı. Anadolu'da çok sayıda kervansaraylar inşa edildi. Anadolu'nun ekonomik düzeyi geliştirildi. I. Alaaddin Keykubat Dönemi ( ): Selçukluların en parlak dönemi olmuştur. Alaiye alınıp burada tersane yapıldı (Alanya ismi verildi). Kırım (Suğdak) sahilleri egemenlik altına alındı. Deniz aşırı yapılan bu sefer ticari amaç taşıyordu. Anadolu'nun siyasi birliği tamamen sağlandı ve devlet siyasi, ekonomik, kültürel alanda en parlak zamanını yaşandı. Anadolu uluslararası ticaret merkezi haline geldi. Yassı Çemen savaşıyla Harzemşahlarla savaşmış savaşı kazanmış ya da Moğollara karşı savunmasız kalınmıştır. II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ): Dönemin önemli olaylarından biri dini nitelikli olan Baba İshak (Babailer) Ayaklanmasıdır. Anadolu'ya gelen Türkmenlerin ekonomik sıkıntılarından yararlanan Baba İshak isyan etti. İsyan güçlükle bastırıldı. Ayaklanmadan cesaret alan Moğollar Anadolu Selçuklu Devleti'ne saldırdılar (1243). Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçukluları yenildi Bu savaş sonucunda; Moğollar, Anadolu'yu hakimiyetleri altına aldılar. Anadolu Selçukluları, Moğollara bağlandı ve ağır vergi ödemeye başladılar. Selçuklulara tabi olan Ermeniler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ayrılarak Moğollara bağlandı. Moğol istilasıyla Anadolu'da çok sayıda Beylik kuruldu. Anadolu'daki Türk Birliği bozuldu.

71 66 KPSSDATA TARİH Sivas ve Kayseri şehirleri tahrip edilerek yağmalandı. Moğollar yarım yüzyıl Anadolu'yu sömürdüler. Devlet adamlarının iktidar hırsı, Selçukluları Moğolların oyuncağı haline getirdi. Tahta çıkmak isteyen şehzadeler Moğollara başvurdu. Selçuklular parçalanma ve yıkılma sürecine girdi. ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ Türk devletlerinde sınırlara ve sınır boylarındaki vilayetler ile sancaklara "uç" adı verilmiştir. Malazgirt zaferinden sonra Bizans sınırı boyunca Karadeniz'den Akdeniz'e uzanan bölgelere Türkmen beyleri, aşiret ve oymaklarla birlikte yerleştirildi. Bu beyler Bizans'a karşı fetihlerde bulunmuşlardır. Uç beyleri yarı bağımsız olup merkezi otoritenin güçsüz olduğu dönemlerde Selçuklu devletine olan bu bağlılık bozuluyordu. Bu durumlarda uç beylikleri bağımsız beylikler haline geliyorlardı. Kösedağ Savaşı Türkmenlerin, batı, kuzey ve güneyde yığılmasına neden oldu. Batı Akdeniz ve Ege Bölgesi Türkmenler tarafından ele geçirildi. Diğer taraftan Anadolu Selçukluları İlhanlılara bağlıydı, ama XIV.yy başlarında İlhanlıların Müslüman olmasıyla Moğol baskıları da son buldu. Kösedağ Savaşı'ndan sonra bazı beylikler bağımsız hale gelmiş, XIV.yy'da İlhanlı hakimiyetinin sona ermesiyle Anadolu'nun her tarafında birçok beylik kurulmuştur Anadolu Beylikleri Dönemi

72 TÜRK DÜNYASI 67 ANADOLU'DA KURULAN BEYLİKLER Osmanoğulları Karamanoğulları Germiyanoğulları Karesioğulları Hamitoğulları Menteşoğulları Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Aydınoğulları Saruhanoğulları Eretnaoğulları Dulkadiroğulları Ramazanoğulları Tacettinoğulları Eşrefoğulları Sahip Ataoğulları Pervaneoğulları Söğüt, Domaniç Konya Kütahya Balıkesir, Çanakkale Antalya, Eğridir Muğla, Denizli Kastamonu, Sinop Aydın, İzmir Manisa Sivas, Kayseri Maraş Adana Ordu Beyşehir Afyon Samsun, Bafra Beylikler, Moğollar ve Bizanslılarla savaşmışlardır. Anadolu'da Türk Birliği kurmak ve Türkiye Selçukluları'nın yerini alabilmek için birbirleriyle mücadele ettiler. Beylikler siyasal gücün parçalanmasına neden olmalarının yanında Anadolu'nun uç noktalarının Türkleşmesi ve Selçuklu Kültür ve uygarlığının yayılmasından önemli rol oynamışlardır. Karesioğulları ve Eratna Beyliği dışındaki beylikler 1402'deki Ankara Savaşı'yla tekrar bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Osmanlılara ilk katılan beylik Karesioğulları'dır, Osmanlıları en çok uğraştıran beylik Karamanoğulları ve Osmanlılara en geç katılan beylik ise Ramazanoğulları'dır. Menteşe, Aydın ve Saruhan Beylikleri denizcilikte oldukça gelişmişlerdir. Yönetim şekilleri Anadolu Selçuklulan'nın yönetimiyle aynıdır. Türkçeye büyük önem vermişlerdir.

73 68 ANADOLU SELÇUKLULARI ve BEYLİKLER DÖNEMİNDE KÜLTÜR - MEDENİYET DEVLET YÖNETİMİ: Devlet teşkilatı Büyük Selçuklular örnek alınarak düzenlenmiştir. Orta Asya Türk devletlerinde olduğu gibi ülke hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Bu yüzden sık sık saltanat kavgaları görülmektedir. Ama Türkiye Selçukluları Anadolu'nun coğrafi bir bütün olması sayesinde merkeziyetçi bir yönetim oluşturmayı başarmışlardır. Bazen hükümdarlar, yerine geçecek şehzadeyi veliaht tayin edebilirdi. Ancak genellikle buna uyulmaz; devlet adamlarının ve emirlerin desteğini alan şehzade tahta çıkardı. Şehzadeler, melik unvanıyla çeşitli bölgelerde atabeylerin gözetiminde eğitilir ve yöneticilik yaparlardı. Bunun amacı ileride tahta çıkacak şehzadenin ülkeyi yakından tanımasını ve yönetimde başarılı olabilmesini sağlamaktı. Hükümdar sultan unvanını taşıyordu. Hükümdarın yetkisi sınırsız değildir. Hükümdar da töre ve din kurallarına uymak zorunda idi. Hükümdardan sonra geien en yetkili devlet adamına Vezir denirdi. Ülkenin her yerinde sultan adına hutbe okutulur ve para bastırılırdı. Sultanlar halifeyi manevi otorite olarak tanırlardı. Hükümdarlık sembolleri de şunlardı: Tuğ, çetr, sancak, otağ, nevbet, hilat (elbise) saray, taht, hutbe, mühür, para. Hükümdarlar; sultan unvanı yanında Rükneddin, Keykubat, Sultan-ı Azam, Sultan-ı Galip unvanlarını da kullanmışlardır. Sultanın oturduğu ve devlet işlerini yürüttüğü saray, en önemli devlet kurumuydu. Dergah, devlet hanı gibi isimlerle anılan sarayda büyük Selçuklularda olduğu gibi sultanın şahsına bağlı çok sayıda görevli vardı. Anadolu beylikleri de Selçuklularda^ saray teşkilatını Örnek aldılar. Ülke hanedan ailesinin ortak malıydı. Başkent önce İznik, daha sonra Konya olmuştur. Anadolu Selçukluları Müslüman oldukları halde devlet yönetimi hiçbir zaman teokratik olmamıştır. Devlet işleri büyük bir düzen içinde yürütülürdü. İllerin ve kalelerin arazi, mal ve nüfusu ayrıntılarına kadar defterlere yazılırdı. Devlet işlerini Büyük Divan (Divan-ı Saltanat) ve diğer alt divanlarda yürütüyordu. Divana genellikle vezir, bazen de hükümdar başkanlık ederdi. Divan görüşmeleri deftere kaydediliyordu. Bu dönemde devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı kurula "Divan" denirdi. Daha önceki dönemlerde "Toy, Kurultay ve Kengeş" isimleri de kullanılmıştır. Taşra teşklatına bakıldığında; memleket yönetim bakımından illere (eyalet) ayrılırdı. Bu iller yönetim bakımından üçe ayrılırdı. Bunların birincisini Melikler, ikincisini Subaşılar, üçüncüsünü ise Bizans sınırında bulunan uç beyleri yönetirdi. Melikler başkentte olduğu gibi Divan kurarlardı. Beyliklerde ise hükümdarın temsilcisi olan iki yetkili bulunurdu. "Mirliva" adı verilen kişiler siyasi otoriteyi sağlamakla görevliydi. Yargı işlerine "kadılar" bakardı.

74 TÜRK DUNYASI 69 Vezirden sonra ünlü komutan ve devlet adamlarının oluşturduğu divandı. Hükümdar başkentten ayrıldığında devlet işlerini yürütür, hükümdara vekalet ederdi. Mali işleri yürüten divandır. Ordunun ihtiyaçlarını karşılar. İç ve dış yazışmaları yürütürdü. Mali ve idari işleri denetlerdi. Ülke topraklarının kayıt defterlerini tutar, has ve iktalara ait kararları düzenlerdi. Bulundukları yerin askeri komutanlığını yaptıkları gibi asayiş ve güvenliğine de bakarlardı. Adalet işleri Kadılar tarafından yönetilirdi. Belediye işlerine; "Muhtesib" denen kişiler bakardı. Önemli şehir merkezlerinde "şıhne" denilen askeri valiler bulunurdu. Bunlar güvenlik ve zabıta işlerine bakarlardı. Maliye işleriyle, Dirliklerin dağıtılmasıyla, Yazışma işleriyle, Askeri ve hukuki işler dışında devletin bütün işlerinin denetimiyle, Ordunun ihtiyacıyla, Askeri davalarla ilgilenirdi. Adalet işlerine bakan Emir-i dad kararlarında bağımsız olması için divana dahil edilmezdi.

75 70 KPSSDATA TARİH ORDU VE DONANMA: Türkiye Selçukluları ve Beyliklerin askeri teşkilatı Büyük Selçuklu askeri teşkilatına benzemekteydi. Türkiye Selçuklularında ordunun esasını Kapıkulu askerleri ile Tımarlı Sipahiler meydana getirirdi. Ordunun başkomutanı Sultan'dı. Sultan olmazsa orduyu vezir yönetirdi. Türkiye Selçuklularında ordu şu bölümlerden oluşuyordu; 1) Hassa Birlikleri (Gulam - Kapıkulu Askerleri): Doğrudan Sultana bağlı olup başkente yakın garnizonlarda bulunurlardı. Atlı ve yayalardan meydana gelir. Savaşta Sultanın yanında yer alırlardı. Devşirme usulüne dayanıyordu. Çoğunlukla Türk çocuklarıyla Hıristiyan çocuklarının özel olarak yetiştirilmesiyle meydana geliyordu. Bu usul Osmanlı yeniçeri teşkilatının temeli olmuştur. 2) Sipahiler (Dirlik (ikta) Askerler): Ordunun asıl kısmını oluşturan Sipahiler tamamen Türklerden oluşuyordu. İkta Sipahilerinin yetiştirdiği askerlerdir. Maaş yerine ikta verilen atlı askerlerdi. Osmanlılarda bu orduya tımarlı sipahiler adı verilmiştir. Komutanları Subaşılardır. Ordunun temelini meydana getirirlerdi. 3) Türkmenler: Ermeni ve Gürcü askerleri de kullanmışlardır. Donanma, Büyük Selçuklularda olmayan bir teşkilattı. Anadolu Selçuklularında Donanmaya da önem verilmiş, Sinop, Alanya, Antalya ve Samsun gibi merkezlerde tersaneler kurulmuştur. Ordu komutanına Emir'ül Ümera; donanma komutanına Reis'ül Bahr denir. Beylikler döneminde Saruhan, Karesi, Menteşe ve İsfendiyaroğulları denizcilikte çok ileri gittiler. Gerçek anlamda ilk Türk donanması Çaka Bey tarafından İzmir'de kuruldu. * Anadolu beyliklerinde de ordu sisteminde Anadolu Selçukluları örnek alınmıştır. TOPRAK YÖNETİMİ: Türkiye Selçuklularında toprak devletin olup, bu topraklara arazi-i amiriye (Miri Arazi) denirdi. Bu topraklar dört bölüme ayrılır. Has Topraklar İkta Toprakları Mülk Topraklar MİRİ ARAZİ Geliri hükümdara ayrılan topraklar. Ordu mensuplarına ve devlet memurlarına hizmet ve maaş karşılığı verilen topraklardır. Başarılarından dolayı devlet adamlarına verilen topraklar. Sınır boylarında savaşa hazır durumda bulunan kuvvetlerdir. Bunlardan başka, savaş zamanlarında geçici olarak para karşılığı orduya alınan ücretli askerler, lağımcılar, mancınıkçılar gibi yardımcı sınıflar da vardı. Anadolu Selçuklular, Vakıf Topraklar Miri veya mülk arazilerinden geliri ilmi veya sosyal kuruluşların masraflarına tahsil edilen topraklardır.

76 TÜRK DÜNYASI 71 Özel toprak sahipliği yerine "miri" (mülkiyeti devlete, işletmesi halka ait) toprak sisteminin uygulanması büyük bir yenilikti. Bu uygulama yüzünden Hıristiyan halk da kölelikten kurtuldu. Bağ, bahçe, bostan gibi küçük toprakların dışındaki bütün arazilerde, kişiler kiracı durumundaydılar. Elde edilen ürünler, ödenecek vergiler 'tahrir' defterlerine yazılırdı. Köylü toprağı ekmezse, sipahi üzerine düşeni yapmaz ise azledilir ve toprağı elinden alınırdı. Daha önce Bizans'ın yönetiminde ezilen Hıristiyan halk toprağa, eve ve hürriyete kavuştu. Türk yönetimini tercih edişlerinin temel sebebi buydu. Türkiye Selçukluları hukuk alanında kendilerinden önceki Türk-İslam devletlerinin etkisinde kaldılar. Askeri davalara Selçukluda Kadıyı leşker denilen ordu komutanları bakıyordu. Türk-İslam devletlerinde ağır siyasi suçlar sultanın başkanlığındaki Divan-ı Mezalim adı verilen mahkemede görüşülerek karara bağlanırdı. Gayrimüslimler de devletin yasa ve hükümlerine uymak zorundaydılar. Ülkedeki tüm kadılar mahkemedeki Başkadı (Kâdi Kudât)ya bağlıydı. SOSYAL VE İKTİSADİ HAYAT: Halk üç guruba ayrılmaktaydı: HUKUK SİSTEMİ: Hukuk şer'i ve örfi yargı sistemi olarak ikiye ayrılıyordu: Davalara hükümdar veya vezir tarafından tayin edilen kadılar bakıyordu. Kadılar din ve hukukla ilgili işlerde yetkili idiler. Evlenme, nafaka, miras, alacak, hırsızlık gibi davalara bakarlardı. Vakıfları denetlerlerdi. Asayişi bozan ve yasaları çiğneyenlerle ilgili davaları kapsardı. Bu davalara Emir-i Dad bakıyordu. Emir-i Dad bir nevi adalet bakanı ve başsavcı durumunda idi. Tarım: Her türlü tarım ve hayvancılık köylüler ile göçebeler tarafından yapılıyordu. Şehir hayatında ise meyveciliğin ve bağcılığın önemli bir yeri vardı. Devlet köylüye tohum, saban, öküz sağlamada yardımcı oluyordu. Sanayi: Türkiye Selçuklularında sanayi büyük ölçüde esnaf teşkilatları (Ahiler) tarafından organize ediliyordu. Ahilik, şehirde oturan esnafın meslek gruplarına göre kendi aralarında kurdukları dini-iktisadi bir özellik taşıyan teşkilata verilen isimdi. Selçuklu döneminde bütün esnaflar mutlaka kendi meslekleri ile ilgili bir esnaf loncasına üye idi. Şehirdeki Hıristiyan halktan zanaatkar olanlar da kendi aralarında Loncalar kurmuşlardı.

77 72 KPSSDATA TARİH Ahilik, Avrupa'daki Lonca örgütlerine benzemekle birlikte Lonca sadece ekonomik nitelik taşırken Ahilik ekonominin yanı sıra ahlaki, dini, sosyal, ve hukuki nitelik taşımaktadır. Bu dönemde dokumacılık ve dericilikte önemli gelişmeler sağlandı. Üretim küçük el tezgâhları ile atölyelerde yapılıyordu. Ayrıca dokunan kumaşlara renk ve desen kazandırılması için birçok şehirde boyahaneler kurulmuştu. Dericilik Türklerin ve Hıristiyanların ileri oldukları bir sanattı. Maden işçiliğinde daha çok Ermeni ve Rumlar uğraşıyorlardı. Halkın ihtiyaç duyduğu her türlü eşya ülke içinde üretiliyordu. Ticaret: Ekonominin temelini ticaret oluşturuyordu. Anadolu'nun dünya üzerindeki konumunun önemini koruyan Türkiye Selçukluları ticaret faaliyetlerine önem verdiler. Türkiye Selçukluları, Anadolu'yu izledikleri ticaret politikasıyla kıtalar arası transit ticaret merkezi haline getirdiler. Ticaret amaçlı fetihlerin yapılması (Suğdak, Sinop, Antalya ve Alanya' nın fethedilmesi). Malları zarar gören veya kervanı soyulan tüccarların zararlarının ödenmesi, yani bugünkü anlamda malların sigortalanması. Gümrük vergilerinin hafifletilmesi. Ticari önemi olan merkezlere Türk ve müslüman tüccarların yerleştirilmesi. Anadolu en çok Venedik, Ceneviz ve Floransa gibi İtalyan Cumhuriyetleriyle ve İran, Suriye, Mısır ile ticaret ilişkilerinde bulunuyordu. İhraç ürünlerinin başlıcaları; tahıl, pamuk, ipek, halı, kilim, çeşitli kumaşlar ile boyalı ve işlenmiş deri gibi mallardı. Ayrıca koyun ve at ihraç ediliyordu. MALİYE: Türkiye Selçuklularfnda maliye işlerine Divan-ı İstifa bakardı. İki çeşit hazine vardı. Anadolu'da ticaretin gelişmesinin neden leh şunlardır; Anadolu'nun doğu-batı ve güneykuzey ticaret yolları üzerinde bulunması ve kıtaları birbirine bağlaması. Ticaret yolları üzerinde kervansarayların kurulması. Anadolu'da ilk kervansaraylar II. Kılıç Arslan zamanında kurulmaya başlamış, daha sonra da sayıları arttırılmıştır. Ticaretin gelişmesi için Latin Cumhuriyeti ile ticaret antlaşmalarının yapılması. İlk para (sikke) I.Mesut; ilk gümüş ve altın paralar ise II.Kılıç Arslan zamanında bastırıldı. Bu durum Anadolu'nun ekonomik vaziyetinin II. Kılıç Arslan zamanında sağlam temellere oturduğunu gösterir. Gümüş paraya dirhem, altın paraya dinar deniyordu.

78 TÜRK DÜNYASI 73 Devletin başlıca gelir kaynaklan şunlardı: Müslüman köylülerden alınan öşür ve hayvan vergisi Müslüman olmayanlardan alınan arazi vergisi (Haraç) Müslüman olmayanlardan alınan kafa vergisi (Cizye) Gümrük gelirleri Maden, tuzla, orman, işletmelerinin gelirleri Savaşlardan elde edilen ganimetin 1/5'i Bağlı beyliklerin gönderdiği vergi ve hediyeler DÎN VE İNANIŞ Türkiye Selçukluları ve beylikler Anadolu'nun İslamlaşmasına büyük katkı sağlamışlardır. Tekke ve zaviyeler kurulmuştur. En yaygın mezhep Hanefilik idi. Nakşibendi, Mevlevilik, Bektaşilik, Ekberilik, Kadirilik, Yesevilik, Babailik, Rufailik tarikatları ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlarca yapılan savaşlarda kahramanlık gösterenlerin adlarının sonuna konan alp ve gazi gibi unvanlar, dini bir düşünceyi ifade ediyordu. Samanlık geleneği yerleşik Türkler arasında kısmen yaşıyordu. DİL VE EDEBİYAT Türkiye Selçuklularında resmi dil ve bilim dili Arapça, edebi dil Farsçaydı. Ama orduda, Sarayda ve halk arasında Türkçe konuşulurdu. Türkiye Selçukluları Devletinin İlhanlı egemenliğine girmesi ve İran'dan gelen şairlerin bilim adamlarının etkisiyle devletin resmi dili Farsça oldu. Bu durum Türk dilindeki gelişmenin yavaşlamasına neden olmuştur. Beylikler döneminde Karamanoğulları (Mehmet Bey) Türkçeyi resmi dil ilan etti. Günümüzde bu olayın yıldönümü dil bayramı olarak kutlanmaktadır. Xlll.yy'da Anadolu'da Türk dili gelişti. Anadolu'da Türkçenin gelişmesinde Moğolların büyük payı oldu. Moğol istilasından kaçarak batıya göç eden birçok bilgin ve edebiyatçı Anadolu'ya gelerek bilim ve fikir hayatının gelişmesine katkıda bulundu. Selçuklularda hem edebiyat dili hem de resmi dil Farsçaydı.Bunun başlıca sebebi, Selçukluların Müslüman olmasında İran'ın etkileridir. Selçuklu - Iran arasındaki kültürel ve siyasi yakınlığın sonucu olarak Türkler bu dönemde Farsçayı benimsemişlerdir. Anadolu'da Türk Edebiyatı XI11.yy ve sonlarında en parlak çağını yaşadı. Bu dönemde edebiyat; Halk Edebiyatı, Tasavvuf Edebiyatı ve Divan Edebiyatı olarak üç kolda gelişmiştir: Yunus Emre, Hoca Dehhani, Sultan Velet, Gülşehri, Aşık Paşa, Nesimi gibi Türk aydınları eserlerini Türkçe yazdılar. Bu dönemde Anadolu Türk toplumunun inanç, ahlak ve ruh yapısının olgunlaşmasında "Battal Gazi ve Danişment Gazi" Destanlarının büyük etkisi olmuştur. Hoca Dehhani ilk Türkçe divanı yazmıştır. Aruz veznini Türkçeye uyarlayan Divan edebiyatı onunla başlamıştır.

79 74 KPSSDATA TARİH Bu dönemde yaşayan fikir adamlarından bazıları şunlardır; Halk Edebi- Tasavvuf Divan yatı Edebiyatı Edebiyatı Battalname Danişmentname" Garipname (Aşık paşa). Dede korkut hikayeleri Bektaşi ve Nasrettin hoca fıkraları Mantıku't tayr (kuşların dili) (gülşehri) Mevlana (Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi Mafih.) Yunus Emre (Divan, Risaletü'nnushiyye) Hoca Dehhani (Selçuklu şehnamesi) Germiyanlı Ahmedi (Divan İskendemame ve Cemşid-ü Huşid) Hoca Mesut Muhyiddin-i Arabi: Türkiye'de tasavvufun gelişmesinin temeli olmuştur. Tasavvufla ilgili fikirleri son derece derin ve karışıktı. Şeyh-i Ekber adıyla ün kazanmıştır. Vahdet-i vücut görüşü ile gerçek varlığın Allah olduğunu söylemiştir. Sadreddin Konevi: Büyük bir filozoftu. Öğrencisi olduğu Muhuddin Arabi'nin fikir ve düşüncelerinin yayılmasını ve anlaşılmasını sağladı. Ekberilik adında bir tarikat kurmuştur. Mevlana: BİLİM Anadolu'da ilk medrese XII. yüzyılın yarısında Danişmendoğulları tarafından Niksar'da kuruldu. Türkiye Selçuklularında ilk medrese II. Kılıç Arslan tarafından Aksaray'da kuruldu. Medreselerde dini ilimler yanında diğer müsbet ilimler de (Matematik, astronomi, tarih, hukuk, dil vb.) okutuluyordu. Moğolların zulmünden kaçan Türkmenler arasında bulunan düşünürler ile Selçuklu hükümdarları tarafından Anadolu'ya davet edilen ilim adamları, Anadolu'nun bilim ve sanat alanında gelişmesini önemli ölçüde etkilemişlerdir. Anadolu'da bilim hayatının en çok geliştiği dönem, I. Alaeddin Keykubat zamanı oldu. Derin tasavvuf fikirleri, engin hoşgörüsüyle büyük ün kazandı. Yanında yalnız müslümanlar değil başka din ve mezheplerden olanlar da bulunuyor ve kendisine saygı duyuyorlardı. Eserlerini Farsça yazdığı için fikirleri geniş halk tabakalarına yayılmamıştır. Eserlerinde Allah ve insan sevgisi, hoşgörü gibi konuları işledi. Hacı Bektaş-ı Veli: Kurduğu Bektaşilik tarikatı ile hoşgörü ve insan sevgisini yaymaya çalışmıştır. Bektaşilik yeniçeri ocağının resmi tarikatı olmuştur. Temel kitabı, Makâlât'tır. Yunus Emre: Türkçe yazdığı şiirleriyle daha kendi zamanında büyük üne kavuştu.

80 TÜRK DÜNYASİ 75 Tasavvuf aşkıyla Türkçenin şaheserlerini yarattı. Çok iyi Arapça ve Farsça bilmesine rağmen, Türkçe şiirler yazması şöhretinin yayılmasında etkili olmuştur. Anlaşılması zor tasavvufi fikirleri başarıyla açıklamıştır. Türkçeyi en güzel şekilde kullanan bir sanatkardır. SANAT Meydana getirilen eserlerin başlıca özellikleri şunlardır: Diğer Türk devletlerinden farklı olarak resim sanatı da gelişmiştir. Selçuklular Döneminde Konya, Kayseri, Sivas ve Tokat önem kazanırken Beylikler devrinde Bursa, iznik, Kastamonu gelişmiştir. Medreselerin köylere kadar yayıldığı, kollar boyunca han, zaviye gibi misafirhanelerin yapıldığı düşünülürse bu dönemde sanat hareketlerinin ne kadar canlı olduğu görülür. Tesislerin masraflarını karşılamak için her birinin zengin vakıfları vardı. Bütün mimari eserlerde en küçük bir taklit göze çarpmaz. Görülen "kübik inşaat" Selçuklu mimarisinin tipik özelliğidir. Taş ve ağaç oymacılığı da ön plana çıkmıştır. En fazla gelişen sanat dalı mimaridir. Mimaride ilk yapılan camilerdi. Bunun yanısıra, Mescidler, Medreseler, Kümbetler, Külliyeler, Kervansaraylar, Köprüler, Darü'şşifalar, yapılmıştır. Süsleme sanatı oldukça gelişmişti. Selçuklularda Mimari eserler üzerinde Orta Asya Türk özelliklerini de görmek mümkündür. Selçuklular mimari ve sanat alanlarını geliştirerek Osmanlı'ya iyi bir miras bırakmıştır. Çinicilik ve hat sanatı, Selçuklularda gelişmeye başlamıştır. Anadolu'da ilk darüşşifa (hastane) Selçuklular döneminde (1205) Gevher Nesibe Hatun Darüşşifası adıyla açıldı. MİMARİ Devletin imar ve inşaat faaliyetlerini "Emir-i Mimar" başkanlığında bir heyet yürütüyordu. Yapılan eserler devlet bütçesinden, sultanlar ve yakınları veya devlet adamları tarafından inşa ettiriliyordu. Yurdun her yerinde öğrencilere, yolculara, fakir halka sabah, akşam yemek dağıtılan "imaretler" kurulmuştu. Dini Mimari Camiler, Mescitler, Medrese, Külliye, Kümbet ve Türbeler, Tekke ve zaviyeler. Sivil Mimari Saraylar, Köşkler, Kervansaray, IHamam, Köprü, Limşn, Tersane, idarüşşifa. Askeri Mimari: Kale, Surlar. Yol boyunca inşa edilen zaviye, han ve kervansaraylarda yolcular parasız olarak üç güne kadar yedirilir ve yatırılırdı. Hastaneler kim olursa olsun bütün halka şifa dağıtan kuruluşlardı (darüşşifa). Camiler: Türkiye Selçukluları sanatının en önemli mimari eserleridir.

81 76 KPSSDATA TARİH Ulu Cami (Karamanoğulları) Ulu Cami (Mengücek) Ulu Cami (Artukoğulları) Ulu Cami (Danişmentoğ.) Ulu Cami (Ramazanoğ.) İlyas Bey Camii (Aydınoğ.) Yivli Minare Camii (Hamitoğ.) Meydan Camii (Karamanoğ.) Saraçhane Camii (Danişmentoğ.) Sungur Camii (İlhanlılar) Ulu Cami (Menteşeoğ.) İsabey Camii (Menteşeoğ.) Firuz Bey Camii (Menteşeoğ.) Ermenek (Karaman) Divriği (Sivas) Mardin Kayseri Adana Selçuk Antalya Ermenek Amasya Niğde Milas (Muğla) Milas (Muğla) Milas (Muğla) Yağıbasan Medresesi Tokat ve Niksar - Danişmentler Dündarbey Medresesi Eğridir (İsparta) - Hamitoğuiları Hatuniye Medresesi Karaman - Karamanoğulları Zincirli Medresesi Aksaray - Karamanoğulları Tol Medresesi Ermenek (Karaman) - Karamanoğulları Ak Medrese Niğde - Karamanoğulları Yakutiye Medresesi Erzurum - İlhanlılar Vecidiye Medresesi Kütahya -Aydınoğulları Hüdavent Hatun Türbesi Ahlat Emir Bayındır Türbesi Aşık Paşa Türbesi Sitte Melik Kümbeti Mama Hatun Kümbeti Niğde - Anadolu Selçuklu Ahlat - Akkoyunlu Kırşehir - Eretna Divriği (Sivas) - Mengücek Tercan (Erzcincan) -Saltuklu

82 TÜRK DÜNYASI Camiler Yeri Arslanhane Camii Ulu Cami Kızıltepe Camii Ulu Cami Ulu Cami Alaeddin Camii Ulu Cami Alaeddin Camii Hunad Hatun Camii Hacı Kılıç Camii Gökmedrese Camii Sahip Ata Camii Ankara Diyarbakır Mardin Malatya Sivas Konya Divriği (Sivas) Niğde Kayseri Kayseri Amasya Konya 2. Mescitler Yeri Taş Mescid Sırçalı Mescid Arap Baba Mescidi Güdük Minare Mescidi Konya Konya Harput (Elazığ) Akşehir (Konya) B. SİVİL MİMARİLER a. Kervansaraylar Yeri Alay Han Sivas-Malatya arası Evdir Han (Aksaray) Al ara Han Kayseri-Elbistan Şarapsa Han Antalya - Alanya arası Sultan Han Konya - Akaray arası Karatay Kervansarayı Antalya-lsparta arası Ağzıkara Han Antalya-Alanya arası Hekim Han Kayseri-Aksaray arası

83 78 KPSSDATA TARİH Kervansaraylar: Yol boyunca kervanların konaklamaları için yapılan yapılardır. Amaç, ticareti canlandırmak, yolların güvenliğini sağlamak ve yolculuğu kolaylaştırmaktı, kervansaraylar birbirlerinden bir günlük uzaklıkta inşa edilirdi. Gerek yapı tekniği, gerekse gördükleri hizmet bakımından dünyada benzerleri bulunmamaktadır. Yolcuların her türlü ihtiyacı düşünülmüştür. b. Saraylar Yeri Kubadâbad Sarayı Kubadiye Sarayı Alâeddin Köşkü Haydar Bey Köşkü Beyşehir (Konya) Kayseri Konya Kayseri c. Köşkler Yeri Alâeddin Köşkü Konya ç. Köprü-Liman-Tersane Yeri Malabadi Köprüsü Sivas, (Diyarbakır) Kötür Köprüsü Tercan (Erzincan) Tersanesi Alanya d. Asken Kale ve Surlar Yeri Niğde Kalesi Bayburt Kalesi Niğde Bayburt e. Darüşşifalar Yeri Gevher Nesibe Darüşşifahanesi Kayseri Daru'ş-şifa Sivas'da Torumtay Bimarhanesi (Akıl Amasya Hastahanesi) Turan Melek Hastanesi Divriği (Sivas) f. Köprüler - Hamamlar Yeri Silvan - Malabadi Köprüsü (Artuk) Tercan - Kötür Köprüsü Çermik Haburman köprüsü Alanya Tersanesi Konya Sultan Hamamı Diyarbakır Erzincan Çermik (Diyarbakır) Alanya Konya

84 TÜRK DÜNYASI 79 g. Külliyeler Hunad Hatun külliyesi Hacı kılıç külliyesi Sahip ata külliyesi Divriği külliyesi (Mengücek) h. Medreseler Karatay Medresesi İnce Minareli Medresesi Sincanlı Medresesi Çifte Medresesi Gök Medrese Yerler Kayseri Kayseri Konya Sivas Yerler Konya - Anadolu Selçuklu Konya - Anadolu Selçuklu Afyon -Anadolu Selçuklu Kayseri - Anadolu Selçuklu Sivas - Anadolu Selçuklu Külliye: Bir camiinin etrafına yapılmış medrese, şifahane, kütüphane, hamam, türbe ve imaret gibi değişik görevleri olan yapılar topluluğuna külliye denir. Kümbet ve Türbeler: Kümbetler ve Türbe Anadolu'da dini mimarinin ne kadar gelişmiş olduğunu gösteren önemli mezar anıtlardır. Bunlardan dört duvarının üzeri kubbe ile örtülenlerine türbe; silindirik, çokgen gövdeli, konik veya piramit çatılı olanlarına kümbet denir. Kümbetler silindirik gövdeli ve konik çatılarıyla Orta Asya Türk çadır sanatının etkisini sürdürmüştür. Tekke ve Zaviyeler: XIII. Yüzyıla ait önemli dini yapılar arsında yer alan Tekke ve zaviyeler şunlardır: Konya Sırçalı Sultan Miskinler tekkesi Tokat Sümbül Baba ve Hilafet Gazi zaviyeleri Kale ve Surlar: Askeri mimarinin en önemli yapılarıdır. Konya, Alanya, Tokat, Amasya, Çankırı, Karaman, Kütahya gibi illerimizde kale ve surlar bulunmaktadır. Diyarbakır kale ve surları Bizanslar döneminde yapılmıştır. EL SANATLARI Resim (minyatür) ve Heykel: Türkiye Selçukluları zamanında resim ve heykel sanatları ile özellikle ilgilenilmiştir. Bu özellik, onları sanat anlayışı bakımından diğer Türk-İslam devletlerinden ayırır. Türkiye Selçukluları, saray kapısı ve duvarlarını, kale surlarını insan ve hayvan kabartmaları ile süslediler. Selçukluların dini yapılarında çift başlı kartal, at üstünde avcılık yapan insan kabartmaları görülür. İlerlemiş sanatlardan biri de çinicilik idi. Çiniler mimari eserlerin birçoğunda özellikle cami, medrese, türbe ve mescitlerin iç ve dış süslemelerinde kullanılır. Bu sanatların dışında kumaş, halı ve kilim dokumacılığı, hat sanatı, tezhip, ciltçilik, oymacılık ve kakmacılık (ahşap) ile ileri maden işçiliği gelişmişti.

85 80 KPSSDATA TARİH MOĞOLLAR ve DİĞER TÜRK DEVLETLERİ 1-MOĞOLLAR Moğol devleti Cengiz Han tarafından kurulmuştur(1196). Moğolistan'da kurulan bu devletin başkenti Karakum'dur. kuzeyde Ukrayna'ya kadar uzanan ülkelere egemen oldu. Osmanlı Devleti Padişahı Yıldırım Beyazıt'la yaptığı Ankara savaşını kazandı. Ölümünden sonra kurduğu devlet parçalanarak küçük beyliklere ayrıldı. Özbekler, 1507 yılında Timur hanedanının hakimiyetine son verdiler. 4- BABÜR DEVLETİ Kuzey Hindistan ile Afganistan'da kurulan bir Türk devletidir. Devletin kurucusu olan Babür Timur ailesindendir. Babür devletinin bir diğer ünlü hükümdarı olan Şah Cihan Agra'da dünyanın en güzel anıtlarından biri olan Taç Mahal'i yaptırdı. Babür devleti Hindistan'ı sömürge haline getiren İngilizler tarafından yıkıldı.(1858) Cengiz Han Cengiz Han'ın ölümünden sonra imparatorluk; Kubilay hanlığı, Altınorda Devleti, Çağatay Devleti ve ilhanlılar olmak üzere dörde ayrıldı. 2-ALTINORDA DEVLETİ Altınorda Devleti, Moğol İmparatorluğunun parçalanmasından sonra Karadeniz'in kuzeydoğusunda kuruldu (1227). Devletin kurucusu Batu Han, başkenti Saray şehriydi. Timur'un arka arkaya yapmış olduğu seferler bu ülkenin gücünü yitirmesine neden oldu. Altınorda Devleti'nin topraklarında, Kırım, Kazan, Özbek ve Sibir Hanlıkları ortaya çıktı. 3-TİMUR DEVLETİ Devletin kurucusu Timur'dur. Belh şehrinde emir ilan edildi(1369). Timur doğuda Hindistan'dan batıda Anadolu'ya, güneyde Basra Körfezi'nden 5-AKKOYUNLULAR ( ) Diyarbakır'da kurulmuştur. Kurucusu Kara Yülük Osman'dır. Timur'un Anadolu'ya yürüdüğü sıralarda onunla işbirliği yapan Akkoyunlular, en güçlü çağını Uzun Hasan döneminde yaşadılar. Uzun Hasan Osmanlı hükümdarı Fatih ile giriştiği Otlukbeli Savaşı'nı kaybetmiş ve zayıflayan Akkoyunlu devletine Safevi Devleti'nin kurucusu Şah İsmail son vermiştir (1502). 6- KARAKOYUNLULAR( ) Doğu Anadolu'da kurulmuş, kurucusu Bayram Hocadır. Etkinlik alanları; Erciş, Erzurum, Musul dolaylarıdır. Merkezi Tebriz olan Karakoyunlular, Azerbaycan'ı Türkleştirdiler. Artuklulara son verdiler. Devlet teşkilatında İlhanlıları kendilerine örnek aldılar. Taht kavgaları sonucu zayıflayan Karakoyunlulara, Akkoyunlular son verdiler.

86 TÜRK DÜNYASI 81 MOĞOLLAR VE DİĞER TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR, UYGARLIK DEVLET YÖNETİMİ Moğollar devlet yönetiminde Uygur Türklerine görev verdiler. Moğol Devleti' nin başında çok geniş yetkilere sahip bir hükümdar bulunurdu. Devlet Cengiz Han'ın koyduğu yasalara göre yönetilirdi. (Cengiz yasaları) Moğollarda hükümdarın başkanlığında toplanan devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı bir kurultay bulunurdu. Moğollar askerlik teşkilatında Türklerden öğrendikleri onlu sistemi esas almışlardır. Altın Orda Devleti'nde yönetim anlayışı Moğollardaki gibidir. Timur, hükümdarda bulunması gereken bütün yetkilere sahipti. Timur, han soyundan olmadığı için "Emir" unvanını kullanıyordu. Yönetimde hem Cengiz yasaları uygulanıyor hem de Türk töresine bağlı hareket ediliyordu. Timur'un ordusunda fillerden yararlanılıyordu. İbadet eden bir moğol Moğollarda birden çok din ve inanç anlayışı olduğu bilinmektedir. Totemizm, Şamanizm, Budizm ve Hıristiyanlık bunlar arşındaydı. Altın Orda Devleti zamanında Berke Han islamiyet'i kabul etti. SOSYAL VE EKONOMİK YAŞAM Moğolların göçebe bir yaşam tarzı vardı. Daha sonraları sanat ve ticaretle de uğraştılar. Moğollarda sosyal yapı dört gruptan oluşuyordu. Bunlar; han ailesi, noyanlar, askerler, halk ve köleler olarak sıralanırdı. Timur Devleti zamanında tarıma önem verildi. Kanallar açıldı. YAZI, DİL ve EDEBİYAT Moğollar Uygur alfabesini kullandılar. Dönemin en ünlü eseri "Moğolların Gizli Tarihi"dir. Çağatay edebiyatının en ünlü temsilcisi Ali Şir Nevai, Türk dilinin Farsça'dan daha zengin olduğunu anlatmak için Muhakemetü'l-Lügateyn adlı eseri yazmıştır. Babür Şah, Babürname adlı eseri yazmıştır. Bu eserde Moğolların yaşam tarzları ile ilgili önemli bilgilere yer verilmiştir. Bu eser aynı zamanda ilk gezi-seyahat eseridir. BİLİM ve SANAT Altın Orda Devleti zamanında tıp konusunda çalışmalar yapılmıştır. Babür Devleti zamanında mimari gelişmiştir. Taç Mahal adlı türbe Şah Cihan tarafından, eşi "Mümtaz Mahal" (diğer ismi Ercümen Banu) anısına yapılmıştır.

87 82 KPSSDATA TARİH TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNE AİT TERİMLER Emir-i Da d Fetihname Ha cip İmaret Kadil-Kudat Kadı Leşker Melik Gulam Menşur : Örfi hukukun başkanı, Adalet Bakanı : Zafer mektubu : Vezir : Yoksullara yiyecek dağıtılan yer : Seri hukukun başkanı : Selçuklularda askeri davalara bakan kişi : Hanedan üyesi şehzade olup eyaletleri yönetirler : Köle : Yüksek rütbeli devlet görevlilerinin atamalarını içeren padişah fermanıdır(vezirlik, beylerbeyliği) Muhtesip Naip : Zabıta : Vekil Emir-i Sevahil : Donanma komutanı Reis ül Bahr Atabey Pervaneci Medrese : Donanma komutanı : Sultan çocuklarını eğiten kişi : Arazi defterlerini tutan iktaları dağıtan kişi : Eğitim öğretim hizmetlerinin yapıldığı yer Hat (yazı sanatı): Arap harflerini malzeme olarak kullanan yüzey sanatı. Resim sanatı kapsamında ela alınmaktadır. Kabartma : Taş, kil, metal, ahşap, gibi malzeme yüzeylerinin oyulması yöntemiyle yapılan sanat eseri Kümbet : Silindirik ya da çokgen planlı bir gövde üzerine konik biçimde yada piramidal bir külahla örtülü olarak yapılmış Türk ve İran mezar yapısı Minyatür : Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık-gölge ve derinlik duygusu yansıtmayan küçük, renkli resim sanatı. Çini : Duvar kaplaması olarak kullanılan renkli ve genellikle bezeli ve sırlı, ince fakat saydam olmayan toprak işleri. Çanak - çömlek : Pişmiş topraktan yapılan her türlü kullanım eşyası. Seramik.

88 TÜRK DÜNYASI 83 Türk tarihiyle ilgili bilgi veren ilk yazılı kaynaklar Orhun Kitabeleridir. İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'dır. Türkçeyi resmi dil olarak kabul eden ilk devlet Karahanlılar'dır. Türk-lslam eserlerini ilk Karahanlılar yapmışlardır. İlk Türk-lslam Vakfı Karahanlı Ebu İshak İbrahim'e aittir. Kervansaraylar ilk defa Karahanlılar tarafından yapılmıştır. Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar Gazneli Mahmut'tur. Hindistan'da İslamiyet'i yaymaya çalışan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut'tur. Türkler ilk defa İslamiyet'e Talaş Savaşından sonra topluca girmeye başlamışlardır. Mısır'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti Tolunoğulları devletidir. Malazgirt savaşından sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk beylikleri Danişmentliler, Saltukoğulları, Mengücekler ve Artukoğulları'dır. Anadolu'da ilk medrese Danişmentliler tarafından kuruldu (Niksar-Tokat) İlk Türk denizci beyi Çaka Bey'dir (Çaka Beyliği). Anadolu'da Türkçe'yi ilk kez resmi dil olarak kabul eden Karamanoğlu Mehmet Beydir (1277). Büyük Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk önemli savaş Pasinler Savaşıdır (1048). Selçuklularda Hassa ordusu ilk defa Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur. Büyük Selçukluların ilk başkenti Nişabur'dur. İkta Sistemini ilk olarak Büyük Selçuklu veziri Nîzamülmülk kurdu. Büyük Selçuklularda ilk Medrese, Tuğrul Bey tarafından Nişabur'da kuruldu. Anadolu'nun kapısı ilk defa Malazgirt Savaşı sonunda Türklere açıldı. Anadolu Selçuklu devletinin ilk başkenti İznik şehridir. Anadolu ilk kez Miryakefalon Savaşı sonunda kesin yurt oldu. Anadolu Selçuklu Devletinde ilk tersane I. İzzettin Keykavuş döneminde Sinop' ta inşa edildi. Anadolu Selçuklu Devletinde ilk Donanma Alaaddin Keykubat tarafından kurulmuştur. Anadolu Türk birliğini ilk defa I. Mesut kurmuştur, İstanbul'u ilk defa Kuşatan Türk Devleti Avarlar'dır. Türk-lslam edebiyatının ilk yazılı örneği Kutadgu Biligdir (Yusuf Has Hacip). İlk Türk-lslam mimari eseri Tulunoğulları zamanında Kahire'de yapılan Tulunoğiu Camisi'dir.

89 34 KPSSDATA TARİH ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ Anadolu'ya ilk Türk akınları, 4. yüzyılda Hunlar, 6. yüzyılda Sibirler tarafından yapıldı. Bu akınlar, Anadolu'ya yerleşme amacıyla yapılmamıştır. Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla gelen ilk Türkler ise Oğuzlardır. Oğuzların Anadolu'ya akınları Çağrı Bey zamanında başlatıldı. Büyük Selçuklu Devleti'nin kurulmasına kadar sürdü. Bu akınlar, keşif yaparak yeni bir yurt arama amacına yönelikti. Pasinler Savaşı: Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk büyük zaferdir. Tuğrul Bey ve Alparslan Zamanında Anadoluya Yapıları Akınlar: Pasinler Savaşı'ndan sonra Anadolu'ya akınlar devam etti. Tuğrul Bey zamanında Sivas'a kadar olan yerlerde Bizans'ın savunma gücü kırıldı. Alp Arslan Azerbaycan'a geldi. Van şehrini aldı, Gürcistan'ı fethettikten sonra Kars yakınlarındaki Ani kalesini ele geçirdi. Selçuklu Türkleri zamanında 1071'e kadar Anadolu'ya yapılan bu akınlar keşif hareketi niteliğindeydi. Bu akınlar Bizans'ın direncini yıpratmış, Türklerin Anadolu'yu yakından tanımalarını sağlamıştır. Bizans imparatoru Romanos Dioge- Anadolu'nun kapıları Türklere açılnes'in, Türklerin akınlarını durdurmak di.türkler istemesi Türkler Anadolu'ya yerleşmeye baş- Türklerin Anadolu'ya yerleşmesine ladılar. engel olmak istemesidir. Türkiye Tarihinin başlangıcı kabul Türklerin "cihangirlik" anlayışı edildi. Türklerin yurt edinme ideali Anadolu'da ilk büyük beylikler kuruldu. Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri Anadolu'nun fethine katılan beyler burada aldıkları yerlere yerleştiler ve beylik kurdular. Kurulan bu ilk Türk devletleri, Anadolu'nun Türkleşmesine katkıda bulunmuşlardır. DANİŞMENTLİLER ( ) SALTUKLULAR ( ) MENGÜCEKLİLER ( ) ARTUKLULAR ( )

90 TÜRK DÜNYASI 85 ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ ( ) DEVLETİN KURULUŞU Devletin kurucusu Süleyman Şah'tır ( ). Süleyman Şah; Anadolu'yu fethetmekle görevlendirilen Büyük Selçuklu komutanlarmdandır. Bizanslıların iç karışıklığından yararlanarak Iznik'i aldı ve Anadolu Selçuklu devletini kurdu. Melikşah'ın üzerine gönderdiği Komutan Porsuk'u yendi. Anadolu Selçuklu Devleti'nin sınırlarını Fırat'a kadar genişletti. Suriye Selçuklu sultanı ile yaptığı savaşta yenildi ve öldü. I. Kılıç Arslan; Melikşah'ın ölümünden sonra Anadolu'ya geldi ve babasının kurduğu devletin başına geçti. Başkenti İznik'ten Konya'ya taşıdı. Birinci Haçlı Seferleri sırasında Haçlılarla mücadele etti. I. Mesut; Bizanslılarla ve II. Haçlı seferleri sırasında Haçlılarla savaştı. II. Kılıç Arslan; Döneminin en önemli olayı Miryokefalon Savaşıdır. MİRYAKEFALON SAVAŞI Nedeni: Haçlıların Anadolu'da yarattığı huzursuzluktan yararlanıp Türkleri Anadolu'dan atmak istemeleridir. Sonuç: Bizanslılar Türkleri Anadolu'dan atma düşüncesinin hayal olduğunu anladılar. Bu zafer Anadolu'nun Türk yurdu olduğunu ve hep böyle kalacağını kesinleştirdi. Devletin Yükselişi; I. Gıyaseddin Keyhüsrev ile gelişme dönemi başlar. Antalya Şehrini ele geçirdi. I. İzzettin Keykavus; Trabzon Rum İmparatorluğu'ndan Sinop'u aldı. Burada bir tersane yaptırdı. Alaaddin Keykubat zamanı devletin en parlak dönemidir. Bu dönemde: Anadolu Türk birliği sağlanmış. Alanya fethedilerek burada bir tersane yaptırılmıştır. Celaleddin Harzemşah ile 1230 yılında Yassı Çemen' de karşılaşılmış ve Harzemşahlar yenilmiştir. I. Alaaddin Keykubat zehirlenerek öldürülünce yerine oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev sultan oldu.

91 86 KPSSDATA TARİH ANADOLU SELÇUKLULARI VE HAÇLI SEFERLERİ Haçlı Seferlerinin Nedenleri: A B C Dini nedenler: Hıristiyanların başta Hz. İsa'nın doğum yeri olan kutsal toprakları geri almak istemeleridir. Ekonomik nedenler: İslam ülkelerine göre fakir olan Avrupalıların zengin İslam ülkelerini ele geçirmek ve rahat etmek istemeleri. Siyasi neden: Selçuklu Türkleri Anadolu'nun büyük bir bölümünü ele geçirmişlerdi Bunun üzerine Bizans imparatoru Papa'ya başvurarak yardım istemiş, İstanbul Türklerin eline geçerse Avrupa'nın da tehlikeye gireceğini bildirmişti. Karadan ve denizden sekiz Haçlı Seferi yapılmıştır. En önemli olanları birinci, üçüncü ve dördüncü olanlarıdır. Avrupa'da derebeylik rejimi zayıfladı. Krallar güçlendi. Anadolu'daki Türk ilerleyişi bir süre durdu. Avrupa'da din adamlarına ve kiliseye güven sarsıldı. Akdeniz'de ticaret gelişti. Akdeniz limanları gelişti. Haçlı Seferleri sonunda matbaa, pusula, kâğıt, barut gibi birçok yenilikler Avrupalılar tarafından öğrenildi. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİNİN DAĞILIŞI I. Alaaddin Keykubat'm ölümünden sonra başa geçen sultanlar devleti iyi yönetemediler. II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Baba Ishak adında bir Dervişin çıkardığı isyan zorla bastırıldı. II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında devlet iyice zayıfladı bu dönemde İran'ı alarak Anadolu'ya giren Moğollarla Kösedağ Savaşı (1243) yapıldı. Kösedağ savaşının sonuçları: : II. Gıyaseddin Keyhüsrev Moğollara karşı yenildi. Anadolu birliği bozuldu. Anadolu Selçuklu Devleti üstünlüğünü kaybetti. Moğollar Erzincan, Sivas ve Kayseri'ye kadar ilerledi. II. Mesut'un 1308'de ölmesiyle Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE TÜRK DENİZCİLİĞİ Türk denizcilik tarihinde ilk donanma Çaka Bey tarafından oluşturuldu. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Antalya, Alanya ve Sinop'ta tersaneler kuruldu. Anadolu Beylikleri döneminde Aydın, Menteşe, Karesi, Saruhan, Hamitoğulları, Candaroğulları beylikleri donanma kurmuşlardır.