Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, Petrol Fiyatı, SVAR, Türkiye. Jel Kodları: F31, Q02, Q43

Transkript

1 1 Döviz Kuru Ve Petrol Fiyatı İlişkisi: Küresel Finans Krizi Sonrası Deneyimler Engin DÜCAN Mehmet ŞENTÜRK Özet Petrol fiyatları ile döviz kuru arasında yıllardır süregelen ilişkinin varlığı birçok çalışmada açıkça tespit edilmiştir. Ancak, küresel finans krizinden sonra petrol fiyatlarında son bir yılda da döviz kurunda yaşanan yüksek volatilite, döviz kuru ile petrol fiyatı arasındaki ilişkinin devam edip etmediği sorusunu gündeme getirmektedir. Bu çalışmada, Ocak 2001 Ocak 2016 döneminde haftalık gözlem değerlerini içeren veri seti kullanılarak, döviz kuru ve petrol fiyatı arasındaki ilişki yapısal vektör otoregresif (SVAR) modeli ile açıklanmaya çalışılmıştır. Modelde, şoklar kalıcı ve geçici olarak tanımlanmıştır. Geçici şoklar parasal şokları ve kalıcı şoklar da üretim şoklarını ifade etmektedir. Kalıcı şokların petrol fiyatlarının bir önceki dönem ile cari dönem arasındaki fiyat farkındaki değişimi açıklama oranı oldukça yüksek iken, geçici şokların etkisi oldukça düşüktür. Döviz kurunda ortaya çıkan değişkenliğin kaynağı incelendiğinde ise, söz konusu değişimi açıklamada geçici şokların kalıcı şoklara kıyasla oldukça etkili olduğu görülmektedir. Sonuç itibariyle, petrol fiyatı ve döviz kuru arasındaki ilişki şokun kaynağından bağımsız değildir. Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, Petrol Fiyatı, SVAR, Türkiye. Jel Kodları: F31, Q02, Q43 Giriş Petrol fiyatı ile döviz kuru arasındaki ilişki literatürde çokça tartışılmış ancak incelendiği döneme ve incelemeye alınan ülke, bölgeye göre farklı sonuçlar alınmış bir konudur. Öyle ki, petrol fiyatı yakın zamana değin Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) in kararlarına göre seyir 28

2 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) izlemekteydi. Bu kararlar da genellikle üye ülkelerin petrol gelirlerini artırmak adına üretimi kısma yönünde alınmaktaydı. Oysaki yakın zamanda OPEC üyesi ülkeler dahi alınan üretim kısıntısı kararlarını çiğneyebilmekte ve daha çok petrol ihraç ederek, pastadan daha çok pay alma çabası içerisine girmiş bulunmaktadırlar. Bir başka deyişle, OPEC günümüzde ortak kararlar alan ve uygulayan bir örgüt olmaktan çıkmış ve kendi içinde çıkmaza giren, toplantılarından çoğu zaman nihai karar çıkmayan hatta üye ülkelerin çoğu zaman birbirleri ile rekabet içinde oldukları bir kuruma dönüşmüştür. Örneğin; kendisine yıllarca ambargo uygulanan ve dünyaya petrol satamayan İran, ambargonun kalkmasının ardından kendisine tahsis edilen üretimden daha fazlasını üretip satmak ve geçmiş yıllardaki kayıplarını telafi etmek istemektedir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), sıklıkla yeni petrol rezervleri bulduğunu ilan etmekte ve dolayısıyla arzı bollaştırarak fiyatları düşürme sinyali vermektedir. Öte yandan Rusya, daha geniş pazarlara yayılmak ve enerji pazarında hakim rol üstlenmek amacıyla Türkiye üzerinden yeni dağıtım kanallarının temelini atmaktadır. Tüm bunlara ek olarak, dünyada petrol rezervleri her geçen gün azalmakta ve gelecekte kullanılmak üzere alternatif enerji kaynaklarına yönelim hız kazanmaktadır Küresel Finans Krizi nden sonra gerek OPEC in petrol fiyatı üzerindeki belirleyiciliğinin azalması, gerekse de küresel jeopolitik riskler nedeniyle petrol fiyatının volatilitesi artmış, öngörülebilirliği azalmıştır. Yüksek seyreden petrol fiyatı Türkiye gibi net ithalatçı konumunda bulunan ülkeler için girdi maliyetlerinin artması anlamına gelmektedir. Bu durum, hem ülkeden daha fazla döviz çıkmasına neden olarak dış açıkların artmasına, hem de üretim maliyetlerini artırarak ihracatta rekabet gücünün zayıflamasına neden olmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatı ile döviz kuru arasındaki ilişki Türkiye gibi enerjide dışa bağımlı ülkeler için hayati önem arzetmektedir. Öyle ki, petrol fiyatının düşüş eğiliminde olduğu dönemlerde döviz kurunun yükselmesi ülkenin fiyat düşüşünden sağlamayı ümit ettiği avantajını ortadan kaldırmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye de Amerikan Doları (USD)/Türk Lirası (TL) kuru ve Amerikan tipi Brent ham petrol fiyatı ilişkisi Ocak 2001-Ocak2016 dönemi için SVAR modeli ile incelenmektedir. 29

3 Literatür Taraması Petrol fiyat şoklarının 16 OECD ülkesinin Amerikan Doları karşısındaki değeri üzerindeki etkisini yapısal VAR modeli ile inceleyen Chen vd. (2016) ya göre, gerek arz ve gerekse de talep kaynaklı petrol fiyat şokları döviz kurundaki uzun dönemli dalgalanmaları %10-20 oranında açıklamaktadır. Brahmasrene vd. (2014) Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde ithal petrol fiyatları ile döviz kuru arasındaki kısa ve uzun dönemli dinamik ilişkiyi dönemi için panel eş bütünleşme ve Granger nedenselliği ile incelemişlerdir. Çalışmanın ampirik bulgularına göre, döviz kuru kısa dönemde petrol fiyatının; petrol fiyatı da uzun dönemde döviz kurunun Granger anlamda nedenidir. Buna karşın petrol fiyat şokları; kısa, orta ve uzun dönemde döviz kuru üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Hindistan ve Çin de döviz kuru ve petrol fiyatı arasındaki doğrusal olmayan nedensellik ilişkisini inceleyen Vita ve Trachanas (2016) a göre, Hindistan da değişkenler arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi mevcutken, Çin de sadece döviz kurundan petrol fiyatına doğru bir nedensellik tespit edilmiştir. Net petrol ithalatçısı olan Sahra altı Afrika ülkeleri Botswana, Kenya ve Tanzanya da döneminde döviz kuru ve petrol fiyatı arasındaki ilişkiyi VAR modeli ile inceleyen Pershin vd. (2016), petrol fiyatlarının zirve yaptığı Temmuz 2008 öncesi ve sonrasında her ülke için farklı sonuçlar elde etmişlerdir. Öyle ki, 2008 krizindeki petrol fiyat şoku karşısında Botswana Pulası ve Tanzanya Şilini Amerikan Doları karşısında başarılı performans sergilerken, Kenya Şilini değer kaybetmiştir. Tiwari ve Albulescu (2016) Hindistan da döviz kuru ve petrol fiyatı ilişkisini dönemi için Granger nedenselliği ile incelemiş ve uzun dönemde döviz kurunun petrol fiyatına, kısa dönemde de petrol fiyatının döviz kuruna Granger anlamda neden olduğu sonucuna ulaşmıştır. Trehan (1986); petrol fiyatının tek belirleyişinin OPEC in eylemleri olmadığını, dolar kurunun da petrol fiyatının önemli belirleyicilerinden birisi olduğunu vurgulamaktadır. VAR modeli ile yapmış olduğu analizde doların değer kaybettiği dönemlerde petrol fiyatının zirve yaptığına işaret etmektedir. 30

4 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) Amerikan Doları ve petrol fiyatı arasındaki ilişkiyi dönemi için eş bütünleşme yöntemiyle inceleyen Zhang (2013) e göre, değişkenler arasında çok güçlü olmayan eş bütünleşik bir ilişki mevcuttur. Ayrıca, Suudi Arabistan ın petrol fiyat mekanizmasında değişiklik yaptığı 1986 ve OPEC in ciddi üretim kısıntısı yaptığı 2005 yıllarında yapısal kırılma tespit edilmiştir. OPEC üyesi 7 ülkede döneminde döviz kuru ve petrol fiyat hareketliliğini eş bütünleşme yöntemiyle inceleyen Nikbakht (2010) a göre; petrol fiyatı, döviz kuru hareketliliğinin temel belirleyicilerinden birisidir. Fratzscher vd. (2014), 2000 li yılların başında döviz kuru ve petrol fiyatı arasında iki yönlü karşılıklı nedensellik ilişkisi tespit etmiştir. Ayrıca, hem petrol fiyatı hem de döviz kuru piyasa getiri ve risklerinden etkilenmektedir. Ferraro vd. (2015) e göre petrol fiyat hareketleri gecikmeli de olsa (1 hafta gibi) döviz kuru üzerinde belirleyici olmaktadır döneminde petrol fiyatlarının döviz kuru üzerindeki etkilerini inceleyen Turhan vd. (2012) e göre, 2008 küresel finans krizinden sonra ilişkinin daha şiddetli olduğunu ortaya koymuştur. Küresel Finans Krizi Öncesi ve Sonrasında Kur ve Petrolün Gelişimi Şekil 1 de görüldüğü gibi petrol fiyatı Asya ve Rusya krizlerinin adından 2000 li yılların başında ciddi ölçüde düşen küresel petrol üretimi ve ardından ABD ye yönelik 11 Eylül 2001 terör saldırıları sonrasında yükseliş trendine girmiştir. Sonrasında, 2005 yılında OPEC in üretim kısıntısına gitmesi nedeniyle 45 Dolar seviyesinden 60 Dolar seviyesine kadar yükselmiştir. Daha sonra, 2008 yılında ABD de başlayan ve neredeyse tüm dünyayı etkisi altına alan Küresel Finans Krizi öncesinde 140 Dolar a kadar yükselen Brent petrol fiyatı, çok ciddi bir kırılma yaşamış ve Aralık 2008 de 35 Dolar ı görmüştür. Bunun en temel nedeni, ABD başta olmak üzere birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin çok ciddi talep daralması yaşamasıdır. Kriz sonrası dönemde petrol fiyatı önemli ölçüde toparlansa da, Eylül 2011 de başlayan ve Arap Baharı olarak tanımlanan, Ortadoğu daki jeopolitik risklerin ortaya çıktığı dönemde yeniden düşüş trendine girmiştir. Bu trend Ocak 2016 da 26 Dolar seviyelerine kadar devam etmiştir. Bu denli düşük petrol fiyatı, petrol ihraç eden ülkelerin önemli ölçüde gelir kaybı yaşamasına ve gelirlerinin hemen tamamı petrole dayalı olan Arap ülkelerinin bütçe açığı vermemek için mali disiplin 31

5 paketleri açıklamalarına neden olmuştur. Aslında bu durum, önümüzdeki dönemde stokların tükenmeye başlamasıyla gelirlerini kaybetme tehdidi ile karşı karşıya olan petrol ihracatçısı ülkelerin ekonomik aktivitelerini sürdürülebilir kılmak için alternatif politikalar üretmelerini zorunlu hale getirmiştir. Şekil 1 de USD/TL kurunun gelişimi de gösterilmektedir. Dikkat etmek gerekir ki, petrol fiyatındaki her kırılma USD/TL kurunda ters yönlü bir kırılma ile karşılık bulmaktadır (Ocak 2005, Aralık 2006, Kasım 2008, Haziran 2009, Ekim 2014). Bu da, Türkiye gibi ithalatçı konumundaki ülkeler için düşük petrol fiyatından elde edilecek kazanımları ortadan kaldırmaktadır. Nitekim, Ocak 2017 itibarıyla Brent petrol aylık ortalama 54,58 Dolar dan işlem görürken USD/TL kuru aylık ortalama 3,7349 olarak gerçekleşmiştir. Yani, Brent petrolü görece düşük seviyelerde olmasına rağmen, Türkiye de Dolar kurunun yüksek seyretmesi ucuz petrolün ithal girdi maliyetini düşürmesi avantajını ortadan kaldırmıştır. Öyle ki; Brent petrolü ve USD/TL kuru son olarak Ekim 2014 de ters yönlü kırılmıştır. Şekil 1. Brent Petrol Fiyatı ve USD/TL Kuru Gerçekleşmeleri Not: Brent Petrol Fiyatı; Amerikan tipi Brent ham petrolünün USD bazlı aylık ortalama varil fiyatıdır. USD/TL kuru TCMB nın aylık ortalama efektif alış kurudur. Brent petrol fiyatı; Amerikan Enerji Bilgi İdaresi (EIA) dan, USD/TL kuru TCMB den elde edilmiştir. 32

6 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) Brent petrol fiyatındaki gelişmeler karşısında Türkiye nin ham petrol ithalatı Şekil 2 de görülmektedir Küresel Finans Krizi sonrası petrol fiyatındaki gelişmelerin Türkiye ye yansımalarını görmek için bu grafik son derece önemlidir. Buna göre; Küresel Finans Krizi dönemine kadar petrol fiyatında sürekli yukarı yönlü bir hareket söz konusuyken Türkiye nin ham petrol ithalatında ciddi bir artış ya da azalış söz konusu olmamıştır. Ancak, 2008 sonrası dönemde küresel çapta yaşanan talep daralması ve buna bağlı olarak üretimde meydana gelen yavaşlama nedeniyle Türkiye nin ham petrol ithalatı istisnai olarak gerilemiş olsa da, krizin etkilerinin giderilmesi ve Brent petrolün yeniden 100 Dolar ın üzerine çıkmasıyla, Türkiye nin ham petrol ithalatı kriz öncesi yıllık 24 milyon ton seviyelerinden milyon ton seviyelerine kadar gerilemiştir. Brent petrolünde 2014 yılında başlayan sert düşüş trendi ve kriz öncesi seviyelere geri dönülmesi karşısında Türkiye nin ham petrol ithalatı da yaklaşık olarak kriz öncesi seviyelere dönmüş ve yıllık 25 milyon ton seviyelerine ulaşmıştır. Özetle, kriz öncesi dönemde petrol fiyatındaki volatilite Türkiye nin ham petrol ithalatı üzerinde çok fazla etkili olmazken, kriz sonrası dönemde pahalı petrol Türkiye nin ham petrol ithalatını zayıflatmış ve ucuz petrol de artırmıştır. Şekil 2. Türkiye nin Ham Petrol İthalatı ve Brent Petrol Fiyatı Gerçekleşmeleri 33

7 Not: Brent Petrol Fiyatı; Amerikan tipi Brent ham petrolünün USD bazlı yıllık ortalama varil fiyatıdır. Ham petrol ithalatı Türkiye nin yıllık toplam ithalatıdır. Brent petrol fiyatı; Amerikan Enerji Bilgi İdaresi (EIA) dan, ham petrol ithalatı Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK) den alınmıştır. Veri ve Metodoloji Veri Bu çalışmada, 2001: :01 döneminde Amerikan tipi Brent ham petrol fiyatı (OILP) ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) USD/TL efektif alış kuru (USD), haftalık ortalama verileri kullanılmıştır. Brent petrol fiyatı; Amerikan Enerji Bilgi İdaresi (EIA) dan, USD/TL kuru TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) den temin edilmiştir. Analiz Eiews 9.0 paket programı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Metodoloji Yapısal VAR modelleri Sims (1986), Bernanke (1986), Shapiro ve Watson (1988) tarafından geliştirmiştir. Yapısal VAR modeli (SVAR), politika uygulamaları gibi temeldeki şokları belirlemek amacıyla yeterli kısıtların belirlenmesi çabalarının bir sonucudur. Söz konusu modelde otoregresif katsayıların belirlenmesi yerine, dışsal şokların doğrusal bileşimi olan, sistemdeki hata terimlerinin ayırt edilmesi üzerinde yoğunlaşılmıştır. k boyutlu (k tane değişkenli) ve p. Dereceden (maksimum gecikme sayısı p) genel bir SVAR modeli şu şekilde ifade edilebilir. AX A A X. + A X B t 0 1 t 1 p t P t t 0 1 t 1 + P t 1 t A AX A A A A X A A X A B X X X u u t t 0 1 t 1 1 t P t 1 A B t Yapısal form parametrelerin ayırt edilebilmesi yani şokları ortoganalize edilmesi için katsayı matrisleri üzerine k(k-1)/2 adet kısıt konmalıdır. Bu 34

8 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) kısıtlar için örneğin, şokların bazı değişkenleri eşanlı olarak bazı değişkenleri ise gecikmeli olarak etkiledikleri varsayılabilir. Çalışmada ele alınan değişkenlerin gözlemlenen dalgalanma-ların kaynaklarının araştırılabilmesi için etki-tepki fonksiyonları ile varyans ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır. Ampirik Bulgular Tablo 1 de USD/TL kuru ile Brent petrol fiyatı arasındaki korelasyona ilişkin katsayıları ve olasılık değerleri verilmektedir. Buna göre, petrol fiyatının bir önceki haftaya göre değişim miktarı ile döviz kurunun bir önceki haftaya göre değişimi arasında düşük olmasına rağmen negatif ve iktisadi açıdan anlamlı bir ilişki görülmektedir. Tablo 1. Korelasyon Matrisi Değişkenler OILP USD OILP 1 USD -0.22* 1 * %1 anlam düzeyini göstermektedir. Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Sonuçları Petrol fiyatına ait seride özellikle bazı dönemlerde fiyatlarda ani düşüşler olduğu dikkat çekmektedir. Aynı şekilde, döviz kurunda 2001 yılında Türkiye de yaşanmış olan ekonomik kriz ve 2008 Küresel Finans Krizi sonrasında dolar kurunda yükselmeler olduğu görülmektedir. Bu nedenle, kullanılan değişkenlere ait veri setimizde yapısal kırılmanın olabileceği ihtimalini göz önünde bulundurularak yapısal kırılmalı birim kök testi uygulanmıştır. Yapısal kırılma dönemlerinin içsel olarak belirlendiği yapısal kırılmalı birim kök testi sonuçlarını Tablo 2 de sabitte, trendde ve sabittrendde şeklinde ayrı ayrı verilmektedir. 35

9 Elde edilen sonuçlara göre, yapısal kırılmalı birim kök testleri, yapısal kırılmaların varlığını gösterse de bu kırılmalar dikkate alındığında yine de her iki serinin düzey değerlerinde durağan olmadıkları görülmektedir. Petrol fiyatı ve döviz kuru değişkenlerinin birinci fark değerleri için yapısal kırılmalı birim kök testi sonuçlarına göre, petrol fiyatları serisinde sabit ve sabit-trend için 2008 yılı sonlarında, trendde ise 2011 yılı başlarında yapısal kırılma olduğu sonucuna varılmıştır. Söz konusu yapısal kırılma dikkate alınarak elde edilen sonuçlara göre petrol fiyatları değişkeni birinci farkında durağandır. Benzer şekilde döviz kuru değişkenin birinci fark değeri için 2001 tarihinde yapısal kırılma olduğu sonucuna varılmış ve bu yapısal kırılma dikkate alınarak gerçekleştirilen birim kök testi sonuçlarına göre seri birinci farkında durağan bulunmuştur. Tablo 2. Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Sonuçları* Sabitte Kırılmalı Trendde Kırılmalı Sabit ve Trendde Kırılmalı t- istatist iği Kırılma Döneml eri t- istatist iği Kırılma Döneml eri t- istatist iği Kırılma Döneml eri OIL P I(0 ) I(1 ) [8] ( ) [10] (<0.01) * [12] ( ) [15] (<0.01) [12] ( ) [10] (<0.01) US D I(0 ) [19] ( ) [19] ( ) [19] ( )

10 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) I(1 ) [14] [20] [14] *Seviyesinde, kırılma tipi innovation outlier, olasılık değeri 0,1 ile karşılaştırılmıştır. Kırılma noktası Dickey-Fuller min-t olarak seçilmiştir. Gecikme uzunluğu F istatistiği kullanılarak belirlenmiştir. Yapısal VAR Analizi Bu bölümde petrol fiyatının döviz kuru üzerindeki dinamik etkileri yapısal VAR analizi çerçevesinde araştırılmıştır. VAR analizinde değişkenlerin sıralaması iktisadi kurma dayalı olarak belirlenmiştir. Türkiye Dünya da oluşmuş olan piyasa fiyatından ham petrol ithalat eden bir ülke olduğundan petrol fiyatları dışsaldır. Dolayısıyla yapısal VAR modelinin ilk sıradaki değişken petrol fiyatları olmuştur. Her iki değişken durağan oldukları birinci farklarında yapısal VAR modeline alınmışlardır. Yapısal VAR modeline geçilmeden önce kısıtsız VAR modeli tahmin edilmiş ve 1 gecikmeli modelin bilinen varsayımları sağladığı görülmüştür. Ayrıca Ek şekil 1, kısıtsız modelin katsayı köklerinin birim çember içinde yer aldığını dolayısıyla istikrar koşulunun sağlandığını göstermektedir. Kısıtsız VAR modelinin belirlenmesinin ardından yapısal VAR modeli tahmin edilmiştir. Ardından gözlemlenen dalgalanmaların kaynaklarının araştırılabilmesi için etki-tepki ve varyans ayrıştırma analizlerine geçilmiştir. Etki-Tepki Analizi Sonuçları Petrol fiyatı ve döviz kuru üzerindeki etkiler, kalıcı ve geçici şoklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Alper, 2011:39). Geçici şokları parasal şoklar ve kalıcı şokları da üretim şokları olarak düşünebiliriz (Lee ve Chinn, 1998: 9). Bu doğrultuda, petrol fiyatı ve döviz kuru olmak üzere iki değişkenin yer aldığı yapısal VAR modelinde şokların birincisi kalıcı ikincisi geçici olarak tanımlanmıştır. Petrol fiyatı ve döviz kuru değişkenlerinde ortaya çıkan bir standart sapmalık kalıcı ve geçici şoklar karşısında söz konusu değişkenlerin 1 hafta ila 10 hafta arasında göstereceği birikimli tepkiler Ek Şekil 4a ve Ek Şekil 4b de verilmektedir. Ek Şekil 4a incelendiğinde petrol fiyatı için kalıcı şokların, petrol fiyatının bir önceki dönem ile cari dönem arasındaki farkını arttırdığı görülmektedir.

11 Nitekim, petrol fiyatının pozitif üretim şokuna verdiği tepki ilk haftalarda %30 luk bir fiyat değişimidir ve ilerleyen haftalarda bu değişim %35 i bulmaktadır. Ayrıca, petrol fiyatı için geçici şokların etkisinin çok düşük olduğu görülmüştür. Ek Şekil 4b de ise, döviz kurunun kalıcı şoka verdiği ilk tepkinin negatif olduğu, dolayısıyla kalıcı şokların, döviz kurunun bir önceki dönem ile cari dönem arasındaki farkını azalttığı görülmektedir. Nitekim, pozitif yönlü üretim şokuna verdiği tepki ilk haftalarda %0.5 civarında olup ilerleyen haftalarda %1 e çıkmıştır. Çünkü pozitif üretim şoku, yerel paranın değerini artıracağından döviz kurunun değeri düşecektir. Döviz kurunun geçici şoka verdiği tepki ise pozitif yönlüdür. Dolayısıyla parasal şokların döviz kurunu artırdığı görülmektedir. Pozitif yönlü parasal şok karşısında döviz kurunun verdiği tepki ilk hafta %2.5 iken ilerleyen haftalarda %3.5 e çıkmıştır. Burada dikkat çeken nokta, geçici şokların kalıcı şoklara nazaran döviz kuru değişimi üzerinde daha yüksek etkiye sahip olmasıdır. Varyans Ayrıştırması Sonuçları Kalıcı ve geçici şokların petrol fiyatı ve döviz kurundaki değişimdeki rolünü analiz edebilmek için etki tepki fonksiyonlarına bağlı olarak varyans ayrıştırması analizi gerçekleştirilmiştir. Ek Tablo 1 de verilen sonuçlara göre kalıcı şokların petrol fiyatının bir önceki dönem ile cari dönem arasındaki fiyat farkındaki değişimi açıklama oranı oldukça yüksek iken, geçici şokların etkisi oldukça düşüktür. Döviz kurunda ortaya çıkan değişkenliğin kaynağı incelendiğinde ise, söz konusu değişimi açıklamada geçici şokların kalıcı şoklara kıyasla oldukça etkili olduğu görülmektedir. Bu sonuç, etki-tepki analizinde döviz kuruna ilişkin dikkat çektiğimiz bulguyla örtüşmektedir. Öyle ki; geçici şokların döviz kurundaki değişimlere katkısı zamanla azalmaktadır. Söz konusu geçici şokların döviz kurundaki değişimleri açıklamakdaki payları oldukça düşüktür. Ek Şekil 4 de sunulan etki-tepki analizi sonuçlarına ve Ek Tablo 1 de sunulan varyans ayrıştırması sonuçlarına göre kalıcı şokların ekonominin arz ve talep yönünden kaynaklanması nedeniyle uzun dönemde hem petrol fiyatının hem de döviz kurunun kalıcı değişime sebep olduğu görülmüştür. Para arzındaki değişimlerden kaynaklanan geçici şoklar ise uzun dönemde sadece döviz kuru üzerinde kalıcı bir etkiye sahiptir. Dolayısıyla petrol fiyatında görülen dalgalanmaların kalıcı şoklardan, döviz kurunda görülen 38

12 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) dalgalanmaların ise hem kalıcı (üretim) hem de geçici (parasal) şoklardan kaynaklandığı tespit edilmiştir. Bu sonuçlar, petrol fiyatı ve döviz kuru arasındaki ilişkinin, şokun kaynağından bağımsız olmayacağını göstermektedir. Sonuç Petrol, sanayi üretiminin çok önemli bir girdisi olarak ekonomisi sanayi ve üretime dayalı ülkelerin nabzını tuttuğu bir emtiadır. Petrol fiyatı tarihi süreç içerisinde birçok kez çok önemli kırılmalar yaşamıştır. Öyle ki; 1973 ve 1979 petrol krizleri, petrol fiyatının çok ciddi artış göstererek ekonomileri tehdit ettiği fiyat şoklarının sadece ikisidir. Petrol fiyatının dalgalı seyir izlemesi fiyatın öngörülebilirliğini ortadan kaldırmakta ve üretim kararlarını ve maliyetlerini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye de USD/TL kuru ve petrol fiyatı ilişkisi Ocak 2001 ve Ocak 2016 dönemi için incelenmiştir. Türkiye enerjide dışa bağımlı olan bir ülke olduğu için petrol fiyatında yaşanan artışlar; İthal girdi maliyetlerini artırmak suretiyle sanayi üretiminin yavaşlamasına ve işsizlik, maliyet kaynaklı enflasyon ve ekonomik daralma gibi önemli makro iktisadi problemlerin baş göstermesine, Ülkeden daha fazla döviz çıkmasına ve dolayısıyla dış açıkların ve döviz talebinin artmasına neden olabilmektedir. Ayrıca, kriz öncesi dönemde petrol fiyatındaki volatilite Türkiye nin ham petrol ithalatını neredeyse hiç etkilemezken, kriz sonrası dönemde pahalı petrol Türkiye nin ham petrol ithalatını zayıflatmakta ve ucuz petrol de artırmaktadır. Kur cephesinden bakacak olursak, petrol fiyatındaki her kırılma USD/TL kurunda ters yönlü bir kırılma ile karşılık bulmaktadır. Bu da, net petrol ithalatçısı konumundaki Türkiye nin düşük petrol fiyatından elde edeceği kazanımlarını ortadan kaldırmaktadır. Kaynakça Alper, Ahmet Murat, (2011), Reel ve Nominal Şokların Reel ve Nominal Döviz Kurları Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örneği, BDDK Bankacılık ve Finansal Piyasalar, Cildt:5, Sayı:1. 39

13 Bernanke, B.. (1986). Alternative Explanations of the Money-Income Correlation. Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 25(1): Brahmasrene, Tantatape, Jui-Chi Huang ve Yaya Sissoko, (2014). Crude Oil Prices and Exchange Rates: Causality, Variance Decomposition and Impulse Response Energy Economics, 44, Chen, Hongtao, Li Liu, Yudong Wang ve Yingming Zhu, (2016). Oil Price Shocks and U.S. Dollar Exchange Rates Energy, 112, Ferraro, Domenico, Kenneth Rogoff ve Barbara Rossi, (2015). Can Oil Prices Forecast Exchange Rates? An Empirical Analysis of the Relationship Between Commodity Prices and Exchange Rates Journal of International Money and Finance, 54, Fratzscher, Marcel, Daniel Schneider ve Ine Van Robays, (2014). Oil Prices, Exchange Rates and Asset Prices European Central Bank, Working Paper Series, No: Lee, J., & Chinn, M. D. (1998). The current account and the real exchange rate: a structural VAR analysis of major currencies (No. w6495). National Bureau of Economic Research. Nikbakht, Leili, (2010). Oil Prices and Exchange Rates: the Case of OPEC Business Intelligence Journal, 3(1), Pershin, Vitaly, Juan Carlos Molero ve Fernando Perez de Gracia, (2016). Exploring the Oil Prices and Exchange Rates Nexus in some African Economies Journal of Policy Modeling, 38, Shapiro, M. D. ve Watson, M. W.. (1988). Sources of Business Cycle Fluctuations. National Bureau of Economic Research Working Paper, No: Sims, C. A.. (1986). Are Forecasting Models Usable for Policy Analysis?. Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Kış:2-16. Tiwari, Aviral Kumar ve Claudiu Tiberiu Albulescu, (2016). Oil Price and Exchange Rate in India: Fresh Evidence from Continuous Wavelet 40

14 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) Approach and Asymmetric, Multi-Horizon Granger-Causality Tests Applied Energy, 179, Trehan, Bharat, (1986). Oil Prices, Exchange Rates and the U.S. Economy: An Empirical Investigation Economic Review, Federal Reserve Bank of San Francisco, Fall, No:4. Turhan, İbrahim, Erk Hacıhasanoğlu ve Uğur Soytaş, (2012). Oil Prices and Emerging Market Exchange Rates Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Working Paper, No:12/01. Vita, de Glauco ve Emmanouil Trachanas, (2016). Nonlinear Causality between Crude Oil Price and Exchange Rate: A Comparative Study of China and India A Failed Replication (Negative Type 1 and Type 2) Energy Economics, Zhang, Yi, (2013). The Links between the Price of Oil and the Value of US Dollar International Journal of Energy Economics and Policy, 3(4), Ek Şekil 1. Kısıtsız VAR Modeli Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial

15 Ek Şekil 2. Petrol Fiyatı İçin Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Sonuçları Sabitte Kırılmalı I(0) Trendde Kırılmalı I(0) Sabit ve Trendde Kırılmalı I(0) Sabitte Kırılmalı I(1) Trendde Kırılmalı I(1) Sabit ve Trendde Kırılmalı I(1) 42

16 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) Ek Şekil 3. Döviz Kuru İçin Yapısal Kırılmalı Birim Kök Testi Sonuçları Sabitte Kırılmalı I(0) Trendde Kırılmalı I(0) Sabit ve Trendde Kırılmalı I(0) Sabitte Kırılmalı I(1) 43

17 Trendde Kırılmalı I(1) Sabit ve Trendde Kırılmalı I(1)

18 Dünden Bugüne EKONOMİ YAZILARI (Editörler: Selçuk KOÇ, Sema YILMAZ GENÇ, Kerem ÇOLAK) Ek Şekil 4. Etki-Tepki Analizi Sonuçları.35 (a) Accumulated Response of D(OILP) to Structural One S.D. Innovations.04 (b) Accumulated Response of D(USD) to Structural One S.D. Innovations Shock1 Shock2 Shoc Shoc Ek Tablo 1. Varyans Ayrıştırma Analizi Sonuçları Variance Decomposition of D(OILP): Period S.E. Shock1 Shock

19 Variance Decomposition of D(USD): Period S.E. Shock1 Shock This article is a chapter in a book (Dünden Bugüne Ekonomi Yazıları). If you want to access full version of the book please click: Citaiton of the article: Dücan E., Şentürk M. (2017), Döviz Kuru Ve Petrol Fiyatı İlişkisi: Küresel Finans Krizi Sonrası Deneyimler, Ed. (Koç et al), in Dünden Bugüne Ekonomi Yazıları, Küv Yayınları. 46