Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES. Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag

Transkript

1 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations

2

3 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag II. Cilt (Ayrıbasım/Offprint) Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations

4 SUNA - İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS Armağan Kitaplar Dizisi: 1 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag II. Cilt Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK ISBN Suna - nan K raç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008 Bu kitapta yayınlanan bildirilerin yayım hakkı saklıdır. AKMED ve yazarlarının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz, basılamaz, yayınlanamaz. All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner without written permission from the AKMED and the authors. Yaz ma Adresi / Mailing Address Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25 Kaleiçi ANTALYA TÜRKİYE Tel: 0 (242) Fax: 0 (242) akmed@akmed.org.tr Yap m / Production Zero Prodüksiyon Ltd.

5 İçindekiler II. Cilt Kaan İren The Necropolis of Kyme Unveiled: Some Observations on the New Finds Havva İşkan Patara dan bir Demos Kabartması Ülkü İzmirligil Tarihi Süreç içinde Koruma ve Güncel Sorunlar Deniz Kaptan Sketches on the Archaeology of the Achaemenid Empire in Western Turkey Şehrazat Karagöz Travma Tarihi (Travmalogos) Ute Kelp Darüber wachen Verderben und Schrecken und Todeslos Erinyen als Grabwächter: Zum Eunuchengrab in Anazarbos (Kilikien) Zeynep Koçel Erdem İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri: Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler Wolf Koenigs Die Erscheinung des Bauwerks. Aspekte klassischer und hellenistischer Oberflächen Taner Korkut Adak Sunaklar Işığında Likya da Artemis Kültü R. Eser Kortanoğlu Phrygia da Makedonia Kalkan Bezemeleri ile Süslenmiş bir Kaya Mezarı ve Mezar Sahibinin Kökeni Üzerine Veli Köse Dionysos Felicitas Bereket Küçük Asya Taş Ustalarının Roma Mimarlık Süslemelerine Katkısına bir Örnek: Kıvrımlı Sarmaşık Dalı Hasan Kuruyazıcı İstanbul da Beyazıt Meydanı: Oluşumu Gelişimi Değişimi Ingrid Laube Eine frühkaiserzeitliche Büste in Tübingen

6 VI Wolfram Martini Perge und seine Akropolis: Zur Funktion der Akropolis in der frühen und mittleren Kaiserzeit Friederike Naumann-Steckner Eine glückbringende Pressblechfibel im Römisch-Germanischen Museum der Stadt Köln E. Emine Naza-Dönmez İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri Mihriban Özbaşaran 9000 Yıllık Bezemeli Kireçtaşları Aşkım Özdizbay Pamphylia - Perge Tarihi ve Roma İmparatorluk Dönemi Öncesi Perge nin Gelişimi: Güncel Araştırmalar Işığında Genel bir Değerlendirme Eylem Özdoğan Trakya da bir Tümülüs Mezarlığı: Dokuzhöyük Mehmet Özdoğan Kırklareli Aşağı Pınar Kazısında Bulunan Arkaik Döneme ait bir Zar Ramazan Özgan Adana Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Klasik Çağ Sonlarına ait bir Mezar Taşı Hüseyin Murat Özgen Latmos Dağları nda bir Sınır Yerleşimi Güzeltepe Mehmet Özhanlı Alanya Müzesi ndeki Kilikya Kaynaklı Tunç Çağı Pişmiş Toprak Figürinleri Mehmet Özsait Nesrin Özsait H. Işıl Özsait Kocabaş Senitli Stelleri Hatice Pamir Antakya (Antiocheia ad Orontes) daki Bazı Hamam Yapılarının Yeniden Değerlendirilmesi F Hamamı, Narlıca Hamamı ve Çekmece Hamamı David Parrish A Selection of Late Roman and Early Byzantine Mosaics from Constantinople-Istanbul: A Prelude to the Corpus of the Mosaics of Turkey Urs Peschlow Das Südtor von Perge Felix Pirson Akzidentelle Unfertigkeit oder Bossen-Stil? Überlegungen zur siebten Basis der Ostfront des Apollontempels von Didyma Jeroen Poblome Markku Corremans Philip Bes Kerlijne Romanus Patrick Degryse It is never too late The Late Roman Initiation of Amphora Production in the Territory of Sagalassos Richard Posamentir Ohne Mass und Ziel? Bemerkungen zur Säulenstrasse von Anazarbos im Ebenen Kilikien

7 VII Friedhelm Prayon Ein Felsdenkmal in Kappadokien Wolfgang Radt Ein ungewöhnliches Pfeilerkapitell in Pergamon Wulf Raeck Ein attischer Skyphos mit Perserdarstellung Matthias Recke Zwei parische Sphingen aus Kleinasien: Eine archaische Doppelweihung an Artemis Pergaia Frank Rumscheid Ein in situ entdecktes Kohlenbecken aus dem Haus des Lampon in Priene: Neues zur Verwendung, Chronologie, Typologie und technischen Entwicklung hellenistischer Kohlenbecken Turgut Saner Karaman-Başdağ da Hellenistik(?) Yapı Grubu II Mustafa H. Sayar Karasis Kalesi nin (Kozan, Adana) Tarihlenmesi ve İşlevi üzerine Düşünceler Hakan Sivas Eskişehir Karatuzla Nekropolü M. Baha Tanman Anadolu Türk Mimarlığında Kullanılmış bir Silme Türünün Kökeni ve Gelişimi hakkında Mete Tapan Yapı Boyutunda Koruma ve Uygarlık İlişkisi üzerine Oğuz Tekin A Small Hoard of Drachms of Ariobarzanes I and II from Tire Museum Recai Tekoğlu On the Epichoric Inscription from Perge Veysel Tolun Assos Nekropolü nden Tahtta Oturan Kadın Heykelcikleri Özgür Turak Perge Batı Nekropolisi nden bir Mezar: Artemon un Kenotaphionu Taciser Tüfekçi Sivas Karakaya Frig Kaya Mezarı Füsun Tülek Kilikya Aşk Öyküleri: Mozaikte İmgelenmiş Antik Yazın Müjde Türkmen Perge Aşağı Şehir Surları Mükerrem Usman Anabolu Tokat Müzesi ndeki Mermer Trophaion Tasviri Burhan Varkıvanç Antalya Kaleiçi nde Taş Mimarideki Teknik Sürekliliğe ilişkin bir Gözlem

8 Remzi Yağcı A Grave at Soli Höyük from the Hittite Imperial Period Oya Yağız Tekirdağ Arkeoloji Müzesi ndeki Ainos ve Maroneia Sikkeleri Levent Zoroğlu Kelenderis ve Karaçallı Nekropolleri: Klasik Çağa ait İki Mezarlık hakkında Düşünceler I. Cilt Suna - İnan Kıraç SUNUŞ... XIII İnci Delemen Sedef Çokay-Kepçe Aşkım Özdizbay Özgür Turak Pergeli bir Euergetes e... XV M. Taner Tarhan Anılar... 1 Özgen Acar Perge de Pandora nın Kutusu Mustafa Adak Winde am Pamphylischen Golf Hüsamettin Aksu Satrap Lahdi nin Transkripsiyonu Yıldız Akyay Meriçboyu Akhaemenid lerden Osmanlı ya Üç Benek Motifi N. Eda Akyürek Şahin Eine neue Ehrung für den Kaiser Domitian aus Bursa Güven Arsebük ~ M.S Yılı Öncesi Dönemde Kuzey Amerika da Tarihöncesi Toplumlar (Kızılderililer) Sümer Atasoy Zonguldak - Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazısı İ. Akan Atila 1993 Yılı Aksu Anadolu Öğretmen Lisesi Kazısı Ön Raporu M. Nezih Aytaçlar The Collaboration of the Painters on Some South Ionian Orientalizing Vases Martin Bachmann Lichtvolle Perspektiven. Ein Fensterglasfund aus Bau Z in Pergamon Nur Balkan-Atlı Obsidiyenin Geçmişten Günümüze Yolcuğu. Yarı Bilimsel Yarı İçrek (Ezoterik) bir Yazı Cevat Başaran Parion dan Persia ya Yol Gider

9 Daniş Baykan Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi Oktay Belli Doğu Anadolu Bölgesi nin En Eski ve Özgün Banyo Odası: Van-Yoncatepe Saray Banyosu ve Küveti Handan Bilici Binnur Gürler Kaystros Ovasında Roma İmparatorluk İmajı: Buluntularla Kültür ve Kimliği Tanımlamak Jürgen Borchhardt Erika Bleibtreu Von der Pferdedecke zum Sattel: Antike Reitkunst zwischen Ost und West Christine Bruns-Özgan Notre âme est heureuse et notre coeur en joie! Zu einer neuen Stockwerkstele aus Harran Selma Bulgurlu Gün Die Nischen der Plancia Magna an der Aussenmauer der Palästra der Südthermen in Perge Mustafa Büyükkolancı Side Dionysos Tapınağı na ilişkin Yeni Bulgular Hüseyin Cevizoğlu İonia da Arınma Gereçleri: Louterion, Perirrhanterion, Asamynthos / Pyelos Ayşe Çalık Ross Bir Kadın Portresi: Agrippina Maior (?) A. Vedat Çelgin Termessos tan Sorunlu bir Agon a Işık Tutan bir Agonistik Yazıt Fragmenti Nevzat Çevik Kitanaura: Doğu Likya da bir Kent Altan Çilingiroğlu Urartu Tapınakları Kutsal Odalarında Taht Var Mıdır? Sedef Çokay-Kepçe Saç İğnesi? Maryonet? Öreke? Perge de Bulunmuş Aphrodite Betimli bir Eser üzerine Tanımlama Denemesi Özgü Çömezoğlu Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi nde Bulunan Cam Hacı Şişeleri Natalie de Chaisemartin Heros cavaliers et Eros chasseurs sur un sarcophage d Aphrodisias İnci Delemen Perge den bir Yemek Sahnesinde Batı Yankıları Ali Dinçol Belkıs Dinçol Neue hethitische Siegelabdrücke aus den Ausgrabungen von Soli und aus der Privatsammlung Halûk Perk Meltem Doğan-Alparslan Hititçe Metinlerde Reverans Yapmak : aruwai- ve hink- Fiilleri üzerine bir Deneme

10 Şevket Dönmez Halûk Perk Müzesi nden Orta-Kuzey Anadolu Kökenli bir Grup Metal Eser Turan Efe Demircihüyük ve Küllüoba İTÇ I-II Katlarında Ele Geçirilmiş Olan bir Grup Boyunlu Çömlek Yılmaz Selim Erdal Perge den bir Trepanasyon: Olası Nedenleri Rifat Ergeç Gaziantep te Geçmişten Bugüne Ölü Gömme Gelenekleri Gürkan Ergin Geography-Human Relationships in Ancient Sources: Some Remarks on Geopolitics and Environmental Determinism Norbert Eschbach Eine ungewöhnliche Hydria von der Akropolis in Perge Axel Filges Die Münzbilder der Artemis Pergaia Bemerkungen zu Tradierung und Wandel von Motiven Turan Gökyıldırım Etenna Definesi (1991) Emre Güldoğan Aşıklı Höyük Sürtmetaş Endüstrisi Kesiciler ve Diğer Araç, Silah ve Aletler Grubu Ahmet Güleç İ.Ü. Rektörlüğü Mercan Kapısı Çeşmelerinde Koruma Uygulamaları Reha Günay Side Antik Tiyatrosu Sahne Binası Yılları Çalışmaları Sonucu Ön Rapor Bilge Hürmüzlü Remarks on Local Imitations of Import Pottery in the Sixth Century B.C.: Clazomenian Chalices Fahri Işık Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerçekler: Perge ve Karatepe nin Kuruluşu üzerine Gül Işın Patara dan Terrakotta bir Portre-Büst Zühre İndirkaş Gustave Moreau Tarihselci Resim ve Oidipus ve Sfenks üzerine İkonografik Yorumlar

11 Patara dan bir Demos Kabartması Havva İşkan * 1993 yılında Patara Hurmalık Hamamı nın caldarium bölümünde iki parça halinde ele geçen küçük bir kabartma (res. 1) 1, üzerindeki tüm zedelenmelere ve yalınlığına rağmen hem betimlediği konu hem de tarihi ile bilim dünyasına tanıtılmayı hak etmektedir 2. İri kristalli ve üzeri koyu bej renkli patinayla kaplı bir mermerden yapılmış kabartmanın mevcut yüksekliği 24 cm, genişliği 22 cm, kalınlığı ise 8 cm.dir. Kabartma her yönden kırılmıştır. Arka yüzü büyük keskiyle kabaca düzeltilmiştir. Sağındaki parçalı kırıkta, figürün kalçasından alt bacağına dek inen bir alanda, orijinal zemin korunmuştur ve üzerinde herhangi bir betimleme bulunmamaktadır. Figürün başı, sağ omzundan büyük bir parça ve ayakları kopuktur. Önünde duran nesnenin üst kısmı ele geçmiştir. Karşısında betimlenmiş figürden ise sadece sağ el mevcuttur. Eserin iyi bir işçilik gösteren yüzeyinin tamamında küçük parçalı kopmalar ve belirgin bir yıpranma gözlemlenmektedir. Hiçbir yerinde orijinaldeki vasfına yönelik bir iz de bulunmamaktadır. Kabartma üzerinde ayakta duran ve sadece himation giymiş bir erkek betimlenmiştir. Figürün erkek olduğu hem giysi tipolojisinden, hem gövde yapısından ve hem de mevcut sol göğüs bölümünden açık bir biçimde anlaşılmaktadır. Öne doğru uzattığı sağ eli ile karşısında duran ve başparmağı algılanabilen başka bir figürle tokalaşmaktadır. Ellerin biraz altında, kenardan yukarıya doğru yuvarlak hatlı bir döngü yapan parçalı kırıklı bir nesne bulunmaktadır. Bunun üst tarafında, kabartma zemini üzerinde son derece basık bir kabartma ile düz bir hat zor da olsa izlenebilmektedir. Altta ise, yuvarlak formlu, üstü düz ikinci bir nesne daha görülmektedir. Tanımlanan bu figürün bir Demos betimlemesi olduğu, makalenin konusunu oluşturmaktadır. Sözlükteki genel tanımıyla halk anlamına gelen Demos, antik dünyanın önemli kavramlarından biri olarak karşımıza çıkar 3. Özellikle bir kentin yurttaşlarının tamamı içeriğinde kullanıldığında, antlaşmalara Meclis/Boule ile birlikte imza koymaktadır 4. Demokrasi sözcüğünün içinde de yer alan bu kavram 5, antik dönemde kişileştirilerek (personifikasyon) sakallı bir erkek figürü görüntüsü altında simgeleşmiştir 6. Klasik Dönem de Atina ilk Demos kültünü yaratan kent olmuştur. Atina halkının toplanma yeri olan Pnyx yakınlarındaki Nymphe Tepesi nde, olasılıkla * Prof. Dr. Havva İşkan, Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kampus Antalya - Türkiye. 1 Caldarium bölümündeki moloz yığınlarının içinde bulunan kabartma belirli bir arkeolojik kontekst içinden gelmemiş; çok uzun dönemler boyunca kullanım gören mekana dışarıdan getirilmiştir. Bk. Çevik Kızgut 1995: 255 vd. Hurmalık Hamamı ve ilgili literatür için ayrıca bk. Farrington 1995: 158 vd.; Yegül 1992: 258, 299, 422; Korkut 2003: Kazı Env. No. H.93.B131; Müze Belge No Bk. Tinnefeld 1997; Schoeffer 1905; Alexandri-Tzahou 1986; Osborne 1985; Jones Bk. Rhodes 1996; Oehler 1899; Komninos 1984; Rhodes 1972; Welwei 1983: 66 vd., 206 vd. 5 Bleicken 1994; Sinclair 1988; Eder Lawton 1995: 55-58; Meyer 1989: ; Kron 1979: 49-75; Giuliano 1959/60: ; Hamdorf 1964: 30 vdd.; Yılmaz 1995:

12 640 Havva İşkan İ.Ö. 462/61 deki Ephialtes reformlarıyla bağlantılı olarak Demos ve Nympheler için bir kült alanı yapılmıştır 7. Fakat ilk Demos betimlemelerinin 8 ve edebi kişileştirmelerin 9 ortaya çıkışı bugün elimizde var olan malzeme doğrultusunda biraz daha geç, İ.Ö. 5. yüzyılın son çeyreğinde, gerçekleşmiştir. Günümüze ulaşan en erken Demos betimlemesi ise, bugün Louvre Müzesi nde bulunan ve İ.Ö. 410/09 a tarihli bir Atina anlaşma kabartması üzerindedir (res. 2) 10. Bu kabartma ile Demos tipolojisi ayakta duran, himation giysili ve sakallı yaşlı bir erkek görünümüyle ortaya çıkmış ve varlığını asıl bu tip üzerinden sürdürmüştür 11. Daha sonra, Atina Akropolisi nden bir anlaşma kabartması üzerindeki ilk oturan Demos betimlemesi de (İ.Ö. 376/75), ikinci örnek olarak bu tipolojiye eklenmesine rağmen 12, oturan Demos tipine, ayakta duran Demos tipine oranla çok daha az rastlanmaktadır. Demos betimlemeli sahneler üzerindeki bir diğer önemli olgu da, tokalaşma (dexiosis) motifidir. Bugüne dek elimize geçen Klasik Dönem anlaşma kabartmalarının üzerindeki dexiosis motifinin, sadece tanrılar arasında, yani birbirine eşit önemde figürler arasında geçerli olduğu iddia edilmiştir 13. Ancak bunlardan örneğin Atina nın taraf oldukları üzerinde tanrıça Athena nın karşısında Artemis, Hera, Asklepios gibi tanrıların yanında Kios un eponym Herosu Iakchos, Tanrıça Sicilya, Tanrıça Neapolis ve Kekrops gibi figürler de bulunmaktadır. Bu bağlamda önemli olan tanınmış bir anlaşma kabartması (Atina, Ulusal Müze, Env. No. 1479; İ.Ö. 398/7) üzerindeki tokalaşan himationlu erkek figürü getirilen Hephaistos önerisine katılmak ise mümkün değildir (res. 3) 14. Zira giysisi ve koltuk altına sıkıştırdığı asası ile bu figür, Louvre Müzesi nde bulunan en erken anlaşma kabartması üzerindeki Demos figürünün tipolojik olarak tamamen aynısıdır ve ayrıca onun tanrı Hephaistos olarak tanınmasına yardımcı olacak hiçbir belirteci de bulunmamaktadır 15. Görülüyor ki, Demos tipolojisi içinde dexiosis (tokalaşma) motifi erken süreçten itibaren mevcuttur ve yine bu kabartmalar üzerinde, Demos la bağlantılı verilmeseler de, Pantheon içindeki tanrıların dışında, örneğin kentleri simgeleyen tanrıların da yer aldığı ortadadır. Üzerinde Demos betimlemesi bulunan anlaşma kabartmaları, sayıları çok fazla olmasa da, varlıklarını tüm İ.Ö. 4. yüzyıl boyunca sürdürmüşlerdir. Hellenistik Dönem de ise durum, karmaşık bir resim çizmektedir. Çünkü, her ne kadar elimizde bu dönem içinde de heykel ağırlıklı Demos betimlemeleri yapıldığını gösteren epigrafik belgeler bulunsa da 16, Hellenistik Dönem den günümüze ulaşmış ve kesinleşmiş bir plastik Demos betimlemesi mevcut değildir. Yaklaşık üçyüz yıllık bir sürecin ardından üzerindeki yazıtıyla kesinleşen ilk plastik Demos betimlemesi ise, tipolojisi ile uzun bir geleneği tekrarlayan Aphrodisias daki Zoilos Frizi üzerindeki figürdür (res. 6) Kron 1979: 74 vd. 8 Bilinen en eski Demos betimlemesi Plinius (nat ) tarafından bize aktarılan ünlü Efes li ressam Parrhasios un tablosudur; Rumpf 1951: 7 vdd. Bu ressam için bk. Hoesch Bu konudaki en önemli kaynak Aristophanes in İ.Ö. 424 yılında sahneye konulan Hippeis (Atlılar) adlı eseridir. Komediada Demos, demagog kölesi Kleon tarafından idare edilen yaşlı bir adam olarak canlandırılmıştır. Aristophanes, Atlılar, Çev. Azra Erhat, Tercüme , 29-30, 1945: ; Çelgin 1990: Meyer 1989: 183 vd. Kat. No. A16; Diepolder 1931: 23, res. 4; Süsserott 1938: 27 vdd. res. 1.1; Fuchs 1993: 520 res. 608; Bol 2004: 517 res Bir diğer önemli kabartma, Eleusis Kabartması (İ.Ö. 422/21), üzerindeki figürün Demos olup olmadığı tartışmalıdır, Neumann 1979: 57; Lawton 1995: 82 vd., Kat. No. 3, lev. 2, 3; ilgili literatürle birlikte. 11 Meyer 1989: 185 vdd. 12 Meyer 1989: 186, Kat. No. A 51, lev (kabartmayla ilgili diğer literatürle birlikte). 13 Meyer 1989: 144 vd. 14 Meyer 1989: 111. Kat. No. A36, lev Nitekim birçok araştırmacı bu figürü Demos olarak yorumlamışlardır. Örneğin, Hamdorf 1964: T 254 b; v. Duhn 1877: Tuchelt 1979: 33 vdd. 17 Yılmaz 1987; Smith 1993.

13 Patara dan bir Demos Kabartması 641 Bu aşamada Hellenistik Dönem Demos betimlemeleri konusunu daha ayrıntılı irdelemek gerekmektedir. Hellenistik Dönem içinde, bilgilerim dahilinde, sadece Atina Agorası nda bulunan iki adet lead tokens üzerinde Demos betimlenmiştir 18. Markalardan birinde Demos un sakallı başı bulunmaktadır. Diğerinde ise ayakta duran Demos çıplaktır, elinde bir asa tutmakta ve Boule yi taçlandırmaktadır. Bu ikinci betimleme, Demos un tek çıplak yorumu olması açısından önemlidir. Zira böylece Demos, kendisi için başından beri karakteristik olan vatandaş/yurttaş görüntüsünden çıkarak tanrılar, krallar ve heroslar için belirleyici olan özel bir ikonografiye kavuşmaktadır. Bu tiplemenin daha sonraki dönemlerde görülmeyişi, arkasında bugün bilinmeyen farklı bir yorum bulunmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bu Demos betimlemesinde elde tutulan asa, daha sonraki Demoslara da, örneğin Zoilos Frizi figürüne, geçmiştir. Dolayısıyla Hellenistik Dönem içinde aranacak olası Demos betimlemelerinde, üzerinde himation bulunan sakallı bir erkek figürü ile bunun bir elinde asa tutuyor olması da, başlıca kriterleri oluşturmaktadır 19. Vurgulanan bu kriterler doğrultusunda Hellenistik Dönem plastiğine bakıldığında, hem kendi tipolojisi açısından hem de içinde bulunduğu sahnenin genel yorumuyla Demos tanımlamasını hak eden bir figür, Lagina Hekate Tapınağı kuzey frizi üzerinde bulunmaktadır (res. 5) 20. Burada himationlu bir erkek figürü sağ kolunu bel hizasında öne uzatırken, sol kolunu da yine bel hizasında yukarıya doğru bükmektedir. Bu duruşuyla figür, tıpkı Atina Agorası nda bulunan marka ve Erken İmparatorluk Dönemi Zoilos Frizi üzerindeki Demos figürleri gibi, sol elinde bir asa tutuyor olmalıydı 21. Sağ kolunun işlevi ise ancak yanındaki kabartma levhasının başlangıcında yer alan giysili kadın figürü ile açıklanabilmektedir. Ellerin duruşundan, iki figürün birbirleriyle tokalaştıkları açıkça görülmektedir 22. Bu kadın figürünün kimliği konusunda Klasik Dönem anlaşma kabartmalarına baktığımızda ise, Atina Ulusal Müzesi ndeki bir kabartma (NM 1473; İ.Ö. 320) üzerinde yer alan kesinleşmiş Boule betimlemesi öne çıkmaktadır (res. 4) 23. Figürün giysisindeki en önemli özellik, göğüs altında bağlanmış khiton veya peplosun üzerindeki mantonun karın hizasında üçgen bir parça oluşturacak biçimde sarılmış olmasıdır. Atina Epigrafi Müzesi nde bulunan bir diğer eser (EM ; İ.Ö. 323/2) üzerindeki kadın figürü daha, araştırmacılar tarafından yazıt içeriğiyle Boule olarak tanımlanmaktadır ve aynı giysi özelliklerine sahiptir 24. Klasik Boule figürleri için belli ki tercih edilen işte bu giysi tipi, İ.Ö. 2. yüzyılın sonlarında yapılan Lagina Hekate Tapınağı kuzey frizi üzerindeki kadın figüründe de görülmektedir 25. O halde Lagina frizinde iki ayrı levhanın birleşme hattında yer alan bu kompozisyonda, hem erkek figürünün Demos, kadın figürünün ise Boule olarak tanımlanması doğrulanmakta 26 ; 18 Svoronos 1900: 327 No. 92, 98 ve 334 No. 180; Lang Crosby 1964: 79 dipnot. ııı; Alexandri-Tzahou 1986: 378 No Hellenistik Dönem den (elimize geçmemiş) asa tutan Demos örnekleri için bk.: Lakedaimonialılar Demosu nun yazıtlı heykel altlığı, Peppa-Delmouzu 1989: 434 vdd.; Rhodos Demosu nun yazıtlı heykel altlığı, Blinkenberg 1941: Schober 1933: 38 Kat. No. 221 ve 222 lev. 15 ve 16; Junghölter 1989: 95 vdd. 21 Schober 1933: 39. Buna karşın Junghölter 1989: 95 dipnot 251 de zeminde bir kabartma izi olmaması nedeniyle bu görüşe itiraz etmektedir. Ancak antik frizler üzerinde bu tür nesnelerin çoğu kez boyama ya da metal ekleme yardımıyla verildiklerini unutmamak gerekir. 22 Junghölter 1989: 98 vd. bu görüşe karşıdır ve bir kurban sahnesinden söz etmektedir. Ancak bu levhanın bir öncesindeki levha üzerinde bir kurban betimlemesi zaten öngörüldüğü için, söz konusu figürlere de aynı işlevi yüklemek kanaatimce doğru değildir. 23 Palagia 1982: 109 lev. 36d; Meyer 1989: Kat. No. A 136, lev Süsserott 1938: 218 lev. 9.3; Meyer 1989: Kat. No. A125 lev. 35.2; Giuliano 1959/60: 399 vdd. res. 15; Schwenk 1976: 64 vdd.; Kron 1979: 237 vd. Kat. No Lagina Hekate Tapınağı frizlerinin birbirinden farklı tarihlemeleri için bk. Junghölter 1989: 124 vd.; Schober 1933: 12 vd. 26 Söz konusu Atina kabartmalarındaki kadın figürlerinin bir diğer giysi özelliği, mantonun bir kısmı ile başlarını örtmüş olmalarıdır. Lagina kabartmasındaki figürde bu bölge kopmuş ve zedelenmiş olduğundan otopsisiz bir yorum mümkün görülmemiş ve bu motif yorum dışında bırakılmıştır.

14 642 Havva İşkan hem de bunların bir dexiosis motifi içinde betimlenmeleri örneklenmektedir (res. 5). Buna karşın aralarında diz hizasında duran bir diğer nesnenin yorumu, aşırı yıpranmışlığı nedeni ile ilk bakışta zor görünmektedir. Makaleye konu kabartmanın içeriği açısından da önemli olan bu nesnenin ve dolayısıyla sahnenin açıklaması konusunda yol gösterici en önemli betimlemeleri, Roma sikkeleri üzerinde bulmaktayız. Roma İmparatorluğu sürecinde basılmış çok sayıda sikke üzerinde Demos ve Boule, bir sunağın üzerinde tokalaşırken gösterilmiştir 27. Kent sikkelerinin önemli motiflerinden biri olan bu kompozisyondan hareketle, Lagina Hekate Tapınağı kuzey frizi üzerindeki söz konusu kadın ve erkek figürlerini de aynı ikonografi içinde yorumlamak doğru olacaktır. Bu iki figür arasında duran nesne, frizin tamamı açık havada geçen bir sahneyi içerdiğinden, bir kaya sunağı olmalıdır 28. Demos ve Boule nin bu friz üzerinde hangi kenti veya kentleri simgeledikleri ise, bizim konumuz bağlamında ikincil bir öneme sahiptir. Ancak yanıtın, kuzey frizinin genel yorumu içinde aranması gerekmektedir ki, bu da bugüne kadar henüz yeterince açıklığa kavuşturulamamıştır 29. Bu irdelemeler ışığında Patara kabartmasını da aynı tür bir sahneye tamamlamak mümkün görünmektedir. Kabartmadaki erkek figürü tipolojik ve ikonografik olarak bir Demos u betimliyor olmalıdır. Zira üzerinde, örneğin bir tanrı olabileceğine dair hiçbir belirteç bulunmamakta, aksine Demos betimlemeleri için başından beri tipik olan sade yurttaş görüntüsü öne çıkarılmaktadır. Karşısında dexiosis ile bağlandığı figürün, örneğin Roma Çağı homonoia sikkelerinde betimlendiği gibi 30, ikinci bir Demos olduğu düşünülebilirse de, kanımca bu figür bir kadın betimlemesidir. Çünkü tokalaşma motifinde görülen bu figüre ait bilek, Demos unkine göre daha ince ve narin bir yapıda verilmiştir. Teorik olarak ve erken örnekler doğrultusunda bu kadın figürünün bir tanrıça olma olasılığı bulunsa da, sahnenin Hellenistik Dönem içinde geçirdiği değişim göz önüne alındığında 31, Boule simgelemesi daha ağır basmaktadır. Bileğin düz tutuluşundan, figürün ayakta durduğu da anlaşılmaktadır. Yine bu irdelemeler ve yazının başında yapılan tanımlama, aralarında duran nesnenin büyük olasılıkla bir sunak olduğuna işaret etmektedir. Roma Çağı sikkeleri üzerinde çok sayıda betimlenmiş bir sunak tipinde, en üstte tamamıyla yuvarlak, adeta kapak gibi bir örge durmaktadır 32. Hellenistik Dönem e ait bir dizi mermer stel ve sunak üzerinde de içi oyuk bu yuvarlak forma rastlanmaktadır 33. Bu örneklerden hareketle Patara kabartmasındaki örgeyi de aynı sunak formu içinde irdelemek doğru olacaktır. Burada vurgulanması gereken diğer bir nokta, sunak ile Demos figürü arasındaki son derece kısa mesafenin simetrik olarak diğer tarafa aktarılması gereğidir. Gerçekten de mevcut bilekten hareketle ikinci figüre yönelik bir tamamlama yapıldığında, bunun ortadaki sunağa aynı kısa mesafede durduğu görülmekte ve sunağın da mevcut halindeki kadar dar bir yapıya sahip olduğu anlaşılmaktadır ki, tipolojik anlamda sunağın bu dar yapısı sık rastlanan bir durum değildir. Patara kabartmasındaki Demos ve Boule nin hangi kenti veya kentleri simgeledikleri konusu belirsizdir. Eserin Patara da bulunmuş olması doğal olarak Patara Demosu ve Boulesi ni akla getirmektedir ve zaten kabul edilen sahne kompozisyonunda da aynı kentin halkı ve meclisinin 27 Örneğin SNG von Aulock ; Alexandri-Tzahou 1986: No. 51, lev. 274 ve No Junghölter 1989: Ek Bu konuyla ilgili farklı yorumlar ve yeni öneriler için bk. Junghölter 1989 passim. 30 Dönmez-Öztürk 2006: 24, res Demos ve Boule betimlemelerinin Roma Çağı sürecindeki değerlendirmeleri için bk. Yılmaz 1987 passim. 32 Örneğin von Aulock 1974: lev. 1, No. 15; lev. 2 No Marek 2006: 255 No. 70. Ayrıca bk. Schober 1933: 13 vd.; Young 1941: 163 vdd.; Blinkenberg 1941: No. 175 vd. 224; Dyggve Poulsen 1960: 346 res. 32. Bu nişlerin olası kumbara yorumu için bk. Kaminski 1991: 129 vd.

15 Patara dan bir Demos Kabartması 643 birlikteliği öncelikle söz konusudur. Ancak eser bir symmachia nedeniyle yapıldıysa, figürlerin farklı kentleri sembolize etmeleri de mümkündür. Bu bağlamda Patara nın Likya Birliği nin kuruluşundan itibaren idari başkenti olduğu ve birliğin meclis binasının da Patara da bulunduğu gerçeğini hatırlamak gerekmektedir 34. Çünkü bu statüsüyle Patara da, üzerinde hangi kenti simgeledikleri bu bağlamda belirleyici olmayan bir Demos ve Boule betimlemesinin yer aldığı bir anlaşma kabartmasının varlığı 35, aslında beklenen bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır ve kabartmanın yapılışındaki işlevi hakkında da ipucu vermektedir 36. Gerçekten de, Patara kabartmasını özellikle dexiosis motifinden hareketle örneğin bir mezar steli olarak kabul etmek, mevcut kompozisyon bilinen hiçbir tipolojiye uymadığından mümkün değildir 37. Patara Demos kabartmasının tarihi, Klasik Çağ ile Roma İmparatorluk Dönemi arasındaki gelişimini yeterli sayıda örnekle takip edemediğimiz bu personifikasyon için özel bir öneme sahiptir. Kabartmanın stilinde öncelikle figürün tamamen dikey bir hat üzerinde vurgulanan ve sağ oynayan bacak dışında hiçbir noktada esnemeyen duruşu dikkati çekmektedir. Hellenistik Dönem de örneğin İzmir kökenli mezar stellerindeki erkek figürlerine baktığımızda, bunların hemen tümüyle sağ bacak üzerinde durduklarını ve sol bacak üzerinde durmanın oldukça az rastlanan bir motif olduğunu görmekteyiz. Himationun sol taraftan aşağıya sarkan uzun kıvrımları da, bacağın bu tamamen dik duruşuna eşlik ederek figürdeki hareketsizliği daha belirgin bir hale getirmektedir. Buna karşın oynayan bacak, dize kadar aynı biçimde verilen hareketini, dizden itibaren tümüyle değiştirerek dışa ve yana doğru adeta sallanırcasına bir açılım yapmaktadır. Gövdenin bu duruşu, alt kısmının üste göre orantısız bir biçimde daha uzun verilmişliği ile birlikte, başta Aphrodisias tan bir mezar steli olmak üzere bir dizi mezar kabartması figüründe karşımıza çıkmaktadır 38. Figürün duruşundaki kalıp gibi esnemeyen yorum, giysi kıvrımlarına da yansımıştır. Sayıca oldukça az olan ve kalın kıvrım sırtlarıyla verilen bu kıvrımlar, gövdeyi hiçbir noktasında organik bir biçimde sarmalamamakta, aksine sadece hareketin vurgulanmasına yardımcı olmaktadır. Gövde ve giysi, kütlesel bir bütün olarak algılanmıştır. Kıvrımların birbirini kesmemesine özen gösterilmiş, beli kuşatan kıvrım tomarının döngüsü bile en aza indirgenmiştir. Bu özellikleriyle figürün, İ.Ö. 2. yüzyılın sonlarından daha önceye tarihlenmesi mümkün değildir 39. Ancak, Yüksek Hellenistik Dönem in en belirgin kıvrım motiflerinden biri olan kumaş katı izlerinin, duran bacağın üzerinde birbirini son derece sert bir biçimde kesen çizgilere dönüşerek dahi olsa kullanılmışlığı, Aphrodisias stelini de göz önünde bulundurarak, Patara kabartmasını İ.Ö. 1. yüzyılın ilk çeyreğinin başlarına yerleştirmektedir. Patara Demos kabartması böylece İ.Ö. 5. yüzyılda başlayan ve Roma İmparatorluk Dönemi nin sonlarına kadar gelişimini sürdüren Demos tipolojisinin, Hellenistik Dönem deki ileriye yönelik tip belirleyici en özgün halkasını oluşturmaktadır. Roma sikkeleri üzerindeki sahnenin şimdilik 34 Antik dönemin en önemli siyasi oluşumlarından biri olan Likya Birliği için bk. Behrwald 2000; Larsen 1956: ; 1957: 5-26; 1968: ; Magie : Bu birliğin Patara daki büyük meclis binası için bk. Korkut Grosche Dilimizdeki anlaşma kabartması terminusu, konuyla ilgili içeriği ve tüm alt başlıkları karşılamasa da, Almancadaki Urkundenrelief ve İngilizcedeki document relief sözcüklerinin karşılığı olarak yerleşmiştir. Bu dillerde de söz konusu terminoloji açısından varolan sorunlar için bk. Lawton 1995: 1 dipnot Patara Demos kabartmasının ölçüleri, bilinen diğer anlaşma kabartmalarına da uymaktadır. Örneğin üzerinde Demos betimlenmiş Atina Ulusal Müzesi Env.No kabartmasında figürlerin yüksekliği 33 cm dir ki, Patara Demosu da başı ve ayakları tamamlandığında aynı ölçüye ulaşmaktadır. Atina kabartması için bk. Kron 1976: 49 vdd. lev. 7. Diğer kabartmaların ölçüleri için bk. Lawton 195: Katalog genel. 37 Genel olarak bk. Pfuhl Möbius 1977/1979 passim. 38 Aphrodisias mezar steli için bk.: Işık 1989: Diğer karşılaştırma örnekleri için bk. Özgan 1999: 153 vd. Kat. No. GR 8 lev. 51c; 1995: 40 vd. Kat. No. TR 14, lev. 7. 2; 39 Hellenistik Dönem plastiğinin tarihlenmesi, arkeolojinin hala en sorunlu konularından birini oluşturmaktadır. Genel hatlarıyla bk. Schmidt 1991; Linfert 1976; Horn 1931; Himmelmann 1975; Kabus-Preisshofen 1989; Andreae 2001.

16 644 Havva İşkan en erken örneğidir. Kabartma ayrıca Likya Birliği nin başkenti Patara nın, Geç Hellenistik Dönem plastiği konusunda, üstelik de resmi bir kabartma olma vasfıyla, önemli bir örnek oluşturmaktadır. Bu kabartmanın yalın işçiliği yerel bir üretimin göstergesi olmasına rağmen stili, dönemin diğer sanat merkezlerindeki ortak plastik anlatıma uymaktadır yılından bu yana yürütülen kazılarla Patara da farklı kategori ve tarihlerden çok sayıda taş ve terrakotta plastik eser ortaya çıkarılmıştır 40. Bunların belirli bir bölümünde gözlenen özellikler, bu başkentin plastik sanatlarda kendi üretimi de olduğunu kanıtlamaktadır. Buluntular arttıkça, Patara plastiğinde kendine özgü tanımlayıcı bir stil olup olmadığı ortaya çıkacak ve böylece Likya Bölgesi sanatının araştırılmasına da katkı verecektir. 40 Işın 2007.

17 Patara dan bir Demos Kabartması 645 Kaynakça Alexandri-Tzahou, O Demos, LIMC 3: Andreae, B Skulptur des Hellenismus, Münih. Aristophanes Atlılar, çev. A. Erhat, Tercüme , Behrwald, R Der lykische Bund. Untersuchungen zu Geschichte und Verfassung, Antiquitas 48, Bonn. Bleicken, J Die athenische Demokratie, Paderborn. Blinkenberg, C Lindos 2.1. Fouilles de l Acropole Inscriptions, Paris Lindos 2.2. Fouilles de l Acropole Inscriptions, Paris. Bol, P.C. (ed.), 2004 Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst 2. Klassische Plastik, Mainz. Çelgin, G Eski Yunan Edebiyatı, İstanbul. Çevik, N. İ. Kızgut 1995 Patara Hurmalık Hamamı, 16. KST 2: Diepolder, H Die attischen Grabreliefs, Berlin. Dönmez-Öztürk, F Roma Çağı Küçükasya Kentleri Arasında Homonoia Anlaşmaları, İstanbul. Dyggve, E. V. Poulsen 1960 Lindos 3. Fouilles de l Acropole et Le sanctuaire d Athena Lindia et l architecture lindienne avec un catalogue des sculptures trouvée sur l acropole, Paris. Eder, W. (ed.) 1995 Die athenische Demokratie im 4. Jh. v. Chr. Vollendung oder Verfall einer Verfassungsform? Akten des Symposions August 1992 Bellagio, Stuttgart. Farrington, A The Roman Baths of Lycia. An Architectural Study, BIA 20. Monograph, Ankara. Fuchs, W Die Skulptur der Griechen, Münih. Giuliano, A. 1959/60 Rilievo di Aphrodisias in onore di Zoilos, ASAtene 37/38: Hamdorf, F.W Griechische Kultpersonifikationen der vorhellenistischen Zeit, Mainz. Himmelmann, N Drei hellenistische Bronzen in Bonn, Abh- Mainz 2. Hoesch, N Parrhasios, DNP 9: Horn, R Stehende weibliche Gewandstatuen in der hellenistischen Plastik, 2. Ergh. RM. Işık, F Ein späthellenistisches Grabrelief aus Aphrodisias, Jale İnan Armağanı, ed. N. Başgelen M. Lugal, İstanbul: Işın, G Patara Terrakottaları. Patara 5.1. Jones, N.F Public Organization in Ancient Greece, Philadelphia. Junghölter, U Zur Komposition der Lagina-Friese und zur Deutung des Nordfrieses, Marburg. Kabus-Preisshofen, R Die hellenistische Plastik der Insel Kos, AM Beih. 14. Kaminski, G Thesauros. Untersuchungen zum antiken Opferstock, JdI 106: Komninos, V Boule, LIMC 2: Korkut, T Zur lykischen Badearchitektur im Lichte der Thermen von Patara, IstMitt 53: Korkut, T. G. Grosche 2007 Das Bouleuterion von Patara. Versammlungsgebaude des lykischen Bundes. Patara 2.1. Kron, U Demos, Pnyx und Nymphenhügel. Zu Demos-Darstellungen und zum ältesten Kultort des Demos in Athen, AM 94: Die zehn attischen Phylenheroen, AM Beih. 5. Lang, M. M. Crosby 1964 Agora 10. Weights, Measures and Tokens. Larsen, J.A.O The Araxa Inscription and the Lycian Confederacy, CPh 51: Lycia and Greek Federal Citizenship, SO 33: 5-26; 1968 Greek Federal States. Their Institutions and History, Oxford. Lawton, C.L Attic Document Reliefs. Art and Politics in Ancient Athens, Oxford. Linfert, A Kunstzentren hellenistischer Zeit. Studien an weiblichen Gewandfiguren, Wiesbaden. Magie, D Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ 1, Princeton. Marek, C Die Inschriften von Kaunos. Vestigia 55, Münih. Meyer, M Griechische Urkundenreliefs, AM Beih. 13. Neumann, G Probleme des griechischen Weihreliefs, Tübingen.

18 646 Havva İşkan Oehler, J Boule, RE 3.1: Osborne, R Demos: The Discovery of Classical Attica, Cambridge. Özgan, R Die griechischen und römischen Skulpturen aus Tralleis, AMS Die Skulpturen von Stratonikeia, AMS 32. Palagia, O A Colossal Statue of a Personification from the Agora of Athens, Hesperia 51: Peppa-Delmouzu, D Hypographes Kallitechnon, N. Kontoleon Armağanı, Atina: Pfuhl, E. H. Möbius 1977/1979 Die ostgriechischen Grabreliefs 1-2, Mainz. Rhodes, P.J The Athenian Boule, Oxford Bule, DNP 2: Rumpf, A Parrhasios, AJA 55: Schmidt, S Hellenistische Grabreliefs. Typologische und chronologische Beobachtungen, Köln - Viyana. Schober, A Der Fries des Hekataions von Lagina, Ist- Forsch 2. Schoeffer, V Demos, RE 5.1: Schwenk, C The Relief of , AntK 19: Sinclair, R.K Democracy and Participation in Athens, Cambridge. Smith, R.R.R Aphrodisias 1. The Monument of C. Julius Zoilos, Mainz. Süsserott, H.K Griechische Plastik des 4. Jhs. v. Chr., Frankfurt. Svoronos, J.N Journal International d Archéologie Numismatique 3: 327 Tinnefeld, E Demos, DNP 3: Tuchelt, K Die Denkmäler Roms in Kleinasien, IstMitt Beih. 23. Von Aulock, H Die Münzprägung des Gordian III und der Tranquillina in Lykien. IstMitt Beih. 11. Von Duhn, F AZ 35: 169. Welwei, K.W Die griechische Polis, Stuttgart. Yegül, F.K Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York. Yılmaz, H Der Zoilosfries aus Aphrodisias und seine Beziehungen zur Ara Pacis, Diss. Marburg Demos. Zur späten Überlieferung einer klassischen Personifikation, RM 102: Young, J.H Studies in South Attica: The Salaminia at Porthmos, Hesperia 10:

19 Patara dan bir Demos Kabartması 647 Res. 1 Patara Demos Kabartması (Kazı Arşivi) Res. 6 Aphrodisias, Zoilos Frizi (Havva İşkan) Res. 5 Lagina Hekate Tapınağı, kuzey friz (Junghölter 1989)

20 648 Havva İşkan Res. 2 Atina Anlaşma Kabartması, Louvre Müzesi (Fuchs 1993: 520, res. 608) Res. 3 Atina Anlaşma Kabartması, Atina Ulusal Müzesi, Env. No (Meyer 1989: Kat.No. A36 lev. 11.1) Res. 4 Atina Anlaşma Kabartması, Atina Ulusal Müzesi, Env. No (Meyer 1989: Kat. No. A136 lev. 41.1