Türkiye de çocukların %18 inde görülen astım, tedavi edilmediğinde ölüme neden olabiliyor

Transkript

1 Astım Tehlikesi Türkiye de çocukların %18 inde görülen astım, tedavi edilmediğinde ölüme neden olabiliyor Astım, en sık görülen kronik hastalıklardan biridir. Özellikle son yıllarda çocuklarda oldukça artış gösteren astım, Türkiye de çocukların %18 ini etkisine almış durumdadır. Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Ana Bilim Dalı Başkanı. Prof. Dr. Mustafa Bakır, astım hastalığının oluşabilmesi için hem genetik hem de çevresel faktörlerin birlikte olması gerektiğini söylüyor. Astım hastalığının önüne geçilebilmesi için ailesinde astım öyküsü olup olmadığının bilinmesi gerektiğinin altını çizen Prof. Dr. Mustafa Bakır, ailesinde astım öyküsü olan kişilerin, genetik faktörlerin yanında çevresel faktörlerin etkisini de göz önüne alarak önlem alması gerektiğini belirtiyor. Ailelerin bu önlemleri, özellikle çocuklarda oldukça sık rastlanan alerjik astıma karşı alınması gerektiğini belirten Prof. Dr. Bakır, sigara dumanı, ev tozu akarı, hayvan tüyü, küf mantarı, polen, sprey, deodorant, v.b. faktörler astıma neden olduğundan, bu çevresel faktörlerden özellikle çocukları ve astım olan kişilerin kesinlikle korunması gerektiğini vurguluyor. Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Ana Bilim Dalı Başkanı. Prof. Dr. Mustafa Bakır, Astım ile ilgili sorularımızı yanıtladı. Kendisine vermiş olduğu bilgilerden dolayı çok çok teşekkür ederiz. Röportaj: Gülşen Kaş

2 Çocukluk çağı astımı, yaşam kalitesinin düşmesine neden olduğu gibi hayati tehlike de oluşturuyor. Gülşen Kaş: Astım nedir? Neden önemlidir? Prof Dr. Mustafa Bakır: Astım kısaca bronş iç çeperinin iltihabı sonucu ortaya çıkan tekrarlayıcı bronşit olarak tanımlanabilir. Çocukluk çağının en sık görülen kronik hastalığı olup gerek hayati tehlikesi olabilen nefes darlığı ataklarına neden olabilmesi, gerekse yaşam kalitesini düşürmesi sebebiyle önemlidir. Ülkemizde görülme sıklığı nedir? Ülkemizde çocukluk çağı astımı yaklaşık olarak 100 çocuğun 4-7 sinde görülebilmektedir. Kaç çeşit astım vardır? Bu kişinin yaşına, cinsiyetine ve mesleğine göre değişiklik gösterir mi? Yaşa göre bebeklik ve çocukluk çağı astımı, erişkin tipi astım; oluşum mekanizmasına göre alerjik, egzersizle uyarılan ve mesleki astım olarak sayılabilir. Astımın nedenleri ve astım hastalığına neden olan çevresel faktörlerden bahseder misiniz? Astım hastalığı olabilmesi için hem genetik yatkınlık hem de çevresel faktörler gerekir. Genetik olarak bronş duyarlılığı ve/veya alerji karakterlerinin kişide bulunması gerekir. Ev tozu, polen, hayvan tüy/tozları, küf mantarları v.b. gibi alerjenler, solunum yollarında alerjik iltihabın sürekli olmasını sağlar. Bu tür bir bronş zemininde virüs veya bakteri gibi solunum yolu infeksiyöz etkenleri, hava kirliliği veya alerjenlerin kendine maruz kalındığında iltihap mekanizması alevlenir ve bronşlarda ödem, salya artışı ve spazm ile karakterize ani değişiklikle birlikte astım atağı ortaya çıkar. Bazen doktorlar astım yerine alerjik bronşit ya da spastik bronşit terimlerini kullanmaktadır, bunun nedeni nedir? Hastaların durumu daha iyi anlaması içindir. Eğer alerji genlerini taşıyan bir astımlı alerjenlerle uyarıldığında reaksiyon veriyorsa buna alerjik astım denir. Alerji genlerini taşımayan ancak bronş aşırı duyarlılığı (hiperreaktivite) gen ve karakterini taşıyorsa alerjenlerle değil hava kirliği ve enfeksiyonlarla tetiklenen astım nöbetleri görülür ki bu hastalık kolay anlaşılabilsin diye bazı hekimlerce spastik bronşit diye adlandırılmaktadır. Astım genetik geçişli bir hastalık mıdır? Ebeveynden sadece birinde astım varsa çocukta %25-30, her ikisinde de varsa %50-60 oranında hastalık görülmektedir. Peki, astım öldürücü bir hastalık mıdır? Günümüz şartlarında erken ve etkili tedavi yöntemleri ölme olasılığını oldukça azaltmıştır. Astım atağı sırasında kaybedilen hastalar vardır, bu hastaların büyük çoğunluğunda tedavi ve korunma yöntemlerinin uygun olarak kullanılmadığı görülür. Tedavi ve korunmaya rağmen ağır astımlı hastalar nadiren atak sırasında kaybedilebilir. İlk iki yaş içinde başlayan bebeklik çağı astımı vızıldayan çocuk (wheezy infant) olarak tanımlanır. Astımın belirtileri nelerdir? Bu çeşitlerine göre değişiklik gösterir mi? İlk iki yaş içinde başlayan bebeklik çağı astımı vızıldayan çocuk (wheezy infant) olarak tanımlanır. Bu yaş grubunda hastalık ilk iki atağında enfeksiyöz bir hastalık olan bronşiolitten ayrılamayacak kadar

3 benzerlik gösterir. Vızıltılı veya hışıltılı solunum yanı sıra zaman zaman şiddetli nefes darlığı atakları görülebilir. Bu bebekler atakların arasında genellikle belirtisiz ve sağlıklı görünürler. Bebeklik çağı astımı hastaların %70-80 inde alerji değildir ve bunların büyük bir çoğunluğu yıllar içinde iyileşir. Daha büyük çocuklarda alerjik astım olasılığı daha yüksektir. Astım atakları sık soluma, kaburgalar arasında nefes alırken içe çekilme, nefes darlığı ve hırıltılı solunum gibi belirtilerle beraberdir. Astım hastalığı nasıl teşhis edilir? Astım hastalığı en güvenli olarak atak sırasında teşhis edilir. Hastanın öyküsünde tekrarlayan hırıltı ve öksürük dönemlerinin olması, ailesinde astım veya alerji öyküsünün bulunması, fizik incelemede bronş daralmasına ait tipik dinleme bulgularının bulunması tanı konması için yeterlidir. Eğer muayene bulguları kesin tanı koydurmuyorsa 4 yaşından büyük çocuklarda solunum fonksiyon testlerinden yaralanılır. Tedavinin 3 ana prensibi Astım hastalığı nasıl tedavi edilir? Tedavi süreci neye göre belirlenir? 1) Alerjinin saptanması ve alerji yapan etkenlerden, iç ve dış hava kirliliğinden korunma, 2) İlaç tedavisi, 3) Alerjisi olanlarda aşı tedavisi şeklinde özetlenebilir. İlaç ihtiyacı ve kullanılacak ilacın türü hastalığın ve atakların şiddetine göre belirlenir. Hastada başka hastalıklarda varsa (kanser, tiroid gibi) bu tedaviyi etkiler mi? Tedavi şekli değişir mi? Genellikle etkilemez. Hatta diğer hastalıklar da eşlik ediyorsa onların tedavi sırasında astım atağı geçirilmesini önlemek daha da önem kazanır. Yetersiz tedavi, hastalığın kronikleşmesine neden oluyor. Astım ilaçları nelerdir? Astım ilaçlarının yan etkileri var mıdır? Astım tedavisinde kullanılan ilaçlar solunum yollarına direkt püskürtülen veya solutulan toz veya buhar şeklindeki kortizon içerikli anti-inflamatuar ilaçlar, beta-mimetik içerikli uzun ve kısa etkili bronş genişleticiler, ağızdan kullanılan antihistaminik ve lökotrien antagonisti grubu ilaçlardır. Her ilacın yan etkisi vardır. Hastalığın kısa ve uzun vadeli riskleri karşısında bu ilaçların riskleri karşılaştırılamayacak kadar düşüktür. Ancak bu ilaçların hastalığın şiddetine ve türüne riskleri iyi örtecek şekilde iyi seçilmesi gerekir. Astım tedavisinin yetersizliği nasıl anlaşılır ve tedavini yetersizliği nelere sebep olur? Yetersiz tedavi edilen hastalar hava kirliliği ve/veya solunum yolu enfeksiyonları ile birlikte ilaç kullanıyorlarken bile atak geçirirler ve gayret kapasiteleri azalır, çabuk yorulurlar. Yetersiz tedavi astım hastalığının risklerinin devam etmesi anlamını taşır. Yani hastanın atakları devam eder, yaşam kalitesi azalır, kronikleşme riski azalmaz. Ağır astım atakları ölümle sonuçlanabilir Tedaviye geç başlanması, tedaviyi zorlaştırır mı?

4 Tedavisiz bırakılan hastada hastalık doğal seyri itibarıyla iyileşen grubuna girmiyor ise yıllar geçtikçe bronş yapısında kalıcı değişiklikler ve kronik astım gelişme olasılığı artar. Aşı tedavisi çocukluk çağında daha etkili bir yöntemdir. Tedavi edilmezse ne gibi sonuçlara neden olur? Ağır astım atağı ölümle sonuçlanabilir. Koruyucu ilaçlar bu olasılığı hemen hemen tamamen bertaraf etmektedir. Tedavisiz kalmış ve kronikleşmiş astım kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ile sonuçlanabilir. Astım atağı başlandığında ne yapılmalıdır? Bronş açıcı toz veya buhar şeklinde kullanılan salbutamol veya albuterol gibi ilaçlar hemen kullanılmalı, gerekirse dakika sonra doz tekrarlanmalı, bunun yararı olmuyorsa acil kliniğe başvurulmalıdır. Astım atağında yararı olmayan uygulamalar nelerdir? Yukarıda adı geçen bronş açıcı ilaçlar 5-10 dakika içinde etkisini gösterir. Bilinç kaybı veya solunum yollarında tam tıkanma varsa bu tedavi etkisiz kalabilir. Hastayı acilen hastaneye ulaştırmak gerekir. Bu sırada mümkünse burundan oksijen uygulanmalı, damardan veya kas içine kortizon enjeksiyonu yapılmalı (acil ekip tarafından). Bunların dışındaki uygulamalar yararsızdır. Reflü nedir? Astımla ilişkisi var mıdır? Mide içeriğinin yemek borusuna geri kaçışıdır. Şiddetine göre reflü yemek borusunun sadece alt kısmındaki sinirleri uyararak bronşlarda ilave kasılma reaksiyonuna sebep olabilir veya daha şiddetli reflülerde mide içeriği yemek borusunun daha üst kısımlarına kadar geri kaçıp direkt olarak nefes borusu ve bronşlara intikal edebilir, bu durumda tekrarlayan bronşit ve zatürre atakları olabilir. Astımlı hastalarda ilaveten reflü de varsa ataklar daha sık uyarılabilir, daha şiddetli seyredebilir. Hamam böcekleri astıma neden olur mu? Ev tozu akarları ve diğer alerjenler gibi hamam böceklerinin bazı proteinleri de toza karışarak solunum yollarında alerjik reaksiyona, astım gibi alerjik hastalıklara yol açabilir. Hava değişimleri astım atağını tetikler mi? Kış ve bahar aylarında salgınlar yapan viral solunum yolu enfeksiyonları astım ataklarının daha çok bu mevsimlerde görülmesine neden olur. Sisli ve nemli havalarda astım atakları daha sık görülür. Sigara çocuklarda Astım a neden oluyor! Sigara kullanımı astıma neden olur mu? Astım genetik alt yapısına sahip kişilerde astım ataklarının ortaya çıkmasına ve hastalığın kronikleşmesine neden olur. Pasif içici olan çocuklarda atakların kontrolünü zorlaştırır, kronikleşmeyi hızlandırır.

5 Mantar sporları (küf) astıma neden olur mu? Evet, neden olabilir. Astım hastaları nelere dikkat etmelidir? Alerjik astımı olanlar, alerjisi olduğu maddelerden azami ölçüde korunmaya çalışmalı, koruyucu sprey veya toz ilaçlar düzenli kullanılmalı, sigara içilen ortamlardan ve hava kirliliğinden uzak durmalı, obeziteye eğilimi olanlar kilosunu kontrol altında tutmalıdır. Astım hastaları spor yapabilir mi? Koruyucu ilaçlar kullanıyorken, yani kontrol altındayken spor yapabilirler. Astım hastaları nasıl beslenmelidir? Astıma özel beslenme şekli olmamakla birlikte omega-3 yağ asitlerini içeren deniz ürünlerinin tüketilmesi önerilmektedir. Aşırı kilo ve obezite astımın kontrolünü zorlaştırır. Allerjik Astım Öksürük, hızlı soluma ve nefes darlığı gibi belirtiler Astım belirtisi olabilir

6 Allerjik astımın belirtileri nelerdir? Solunum yolu enfeksiyonları sırasında, eforla birlikte veya kirli havaya maruz kalındığında ortaya çıkan öksürük, hızlı soluma, nefes darlığı ve hırıltı gibi belirtilerin tekrarlayıcı olması karakteristik belirtilerdir. Alerjik astım tanısı nasıl konur? Belirtilerin olduğu dönemde öykü ve fizik muayene bulguları genellikle tanı koydurur. Astımın tipinin belirlenmesi ve tedavide aşının kullanılmasına karar vermede alerji testleri yardımcı olur. 4-5 yaşın üzerinde solunum fonksiyon testleri yapabilen çocuklarda geri dönüşümlü bronş daralması saptanır ve tanı doğrulanır. Alerjik astım olan kişilerde tedavi nasıl yapılmalıdır? Alerjik astımda bir tedavi yöntemi olarak kullanılır. İlaçlara alternatif değil tamamlayıcı bir yöntemdir. Hastanın alerjisi olduğu madde çok düşük dozlardan başlanarak dilaltına damla olarak veya cilt altına enjeksiyonla uygulanır, doz zaman içinde giderek artırılır. 3-5 yıllık bir tedavi sürecinde amaç bağışıklık sisteminde bu maddeye karşı tolerans geliştirerek solunum yollarındaki süreğen iltihabi reaksiyonun oluşmasını engellemektir. Böylelikle hastalığın belirtisinin görüldüğü hedef organda (astım, alerjik rinit, alerjik konjonktivit gibi) ortamdan alınan alerjenlere karşı bağışıklık sisteminin tepkisi köreltilmiş olur. Hastalık aktivitesi de böylelikle geriler. Korunma tedavisi nedir? Alerjisi olan kişiler nelere dikkat etmelidir? Alerjisi saptanan kişilerde saptanan alerjenlerden korunmak amacıyla çevrede alınması gereken önlemler vardır. Örneğin ev tozu akarı alerjisi olanların evlerinde tozu azaltacak bazı önlemler alınmalıdır. Hayvan tüyüne alerjisi olanların evcil hayvanı evden çıkarması, küf mantarı alerjisi olanların evlerinde ve binada rutubeti önleyici tedbirler alması gerekir. Sigara içilen bir evde astımlı hastayı ataklardan tam olarak korumak mümkün olmaz, ilaç tedavisi bile yetersiz kalır. Astım ataklarından korunmada ilaçlar önemli bir rol oynar. Solunum yolu ile kullanılan kortizonlu sprey veya toz şeklindeki ilaçlar çok düşük dozlarda uzun süre kullanıldığında astım ataklarından koruyucudur. Astım atağı geçirmeyi önleyen en düşük doz kişiye göre değişir, bu doz zaman içinde saptanıp sürekli kullanılmalıdır. Çocukluk Çağı Astım Hastalığı

7 Çocukluk çağı astım alerjisi olan bebeklerde, erişkin yaşta astım olma riski, alerjisi olmayanlara göre daha yüksektir. Çocukluk çağı astım hastalığından bahseder misiniz? İki yaş altındaki bebeklerde tekrarlayan hırıltılı solunum, öksürük ve nefes darlığı gibi belirtilerle seyreden bronşit atakları vızıldayan bebek tanımı altında toplanan bir grup hastalığa verilen genel isimdir. Bunların içinden reflü hastalığı, doğumsal bronş anormallikleri, yabancı cisim aspirasyonu, tekrarlayan bronşiyolit, tekrarlayan zatürre, kistik fibroz v.b. gibi hastalıklar öykü, klinik bulgular ve laboratuar bulguları ile ekarte edildikten sonra bebeklik çağı astımı tanısı konulur. Bu bebeklerin yaklaşın %70-80 i viral solunum yolu enfeksiyonları ve/veya pasif sigara içimi ile tetiklenen ve halk arasında spastik bronşit olarak adlandırılan astım türü olup bu hastalarda alerji tespit edilemez. Bu bebeklerin %75-80 i yaş ilerledikçe iyileşme eğilimi taşır. Bebeklik çağı astımı tanısı alan hastaların yaklaşık %20 sinde ise egzama, gıda alerjisi veya alerjik rinit gibi eşlik eden bir alerjik hastalık veya testlerinde alerji saptanır. Bu guruba giren hastaların ilerde erişkin tipi astım geliştirme olasılığı alerjisi olmayanlara göre daha yüksektir (%50-70). Çocuklarda astım hangi yaşlarda ortaya çıkar? Alerjik çocukluk çağı astımı çocuklarda en sık 4-5 yaşlarında başlar. Hangi çocuklarda astım gelişme riski vardır? Ebeveynlerinde birinde astım/alerji öyküsü varsa %30, her ikisinde de varsa %50-60 oranında çocukta astım gelişme riski vardır. Bebekliğinde egzaması olanlarda, alerjik rinit ve konjonktiviti olanlarda, gıda alerjisi veya kurdeşeni olanlarda alerjik astım geliştirme riski bu hastalıkları olmayanlara göre daha yüksektir. Çocuklarda daha çok hangi tip astım çeşidi görülür? Bebeklerde görülen astım türü %80 alerjik olmayan astımdır. 3 yaşından sonra başlayan astım ile daha çok alerjik astımdır. Çocuklarda astım hastalığının teşhisi nasıl konulur?

8 Tipik hırıltı ve nefes darlığı nöbetleri sırasında öykü ve fizik muayene ile teşhis konulur. Alerji testleri ve solunum fonksiyon testleri yardımcıdır. Ailede astım öyküsünün olması, çocuğun çocukluk çağı astıma yakalanmasında en önemli risk faktörüdür Astımlı çocuğun muayene bulguları nelerdir? Ataklar arasında bulgular normal çocuklar gibidir, yani herhangi bir bulgu yoktur. Astım atağı geçiren çocuk sık soluk alıp verir, soluk verme fazı alma fazından daha uzundur, soluk verirken tipik vızıltı sesi duyulabilir. Nöbetler çoğunlukla gece ve sabaha karşı başlama eğilimindedir. Şiddetli atak sırasında soluk alındığında kaburgalar arasında içe doğru çekilmeler ve nefes açlığı görülür. Bir solunum yolu enfeksiyonu sırasında tetiklenen atak sırasında bronş daralmasına ait tipik akciğer dinleme bulguları mevcuttur. Çocukluk çağı astımında en önemli risk faktörü nedir? Ebeveyn veya kardeşlerde astım hastalığı öyküsünün olmasıdır. Çocuklarda astım alerji nasıl ortaya çıkar? Alerji proteinlere karşı verilmemesi gereken bir reaksiyonun genetik bir yatkınlık sonucu verilebilmesi şeklinde tanımlanabilir. Yabancı bir proteinle ilk karşılaşmada bağışıklık sistemi bu hastalarda IgE tipi antikorlarla yanıt verir. İkinci ve sonraki karşılaşmalarda ise alerjen-antikor birleşik yapısını tanıyan bağışıklık hücrelerince organlarda alerjik hastalık belirtilerine neden olan bazı kimyasal maddeler salınır. Çocuklarda astım hastalığı yetişkinlere göre daha mı zorlayıcı olur? Hastalık şiddeti hastadan hastaya değişir. Astım çocuklarda erişkinlere göre daha sık rastlanan bir hastalıktır. Kontrol altında tutulmadığı takdirde sık gelen ataklar sadece çocuğun değil aynı zamanda tüm aile fertlerinin yaşam kalitesini düşürür. Çocuklar, alerjisi olduğu faktörlerden korunmalıdır Çocukluklarda astım hastalığı nasıl tedavi edilmelidir? Tedavide amaç nedir? Tedavide amaç astım akut alevlenmelerinin engellenmesi, hastane başvurularının ve hastaneye yatışların engellenmesi, uzun vadede hastalığın doğal seyrinin iyileşme yönünde değiştirilmesidir. Astımlı çocukları nelerden korumalıyız? Alerjisi olanları alerjisi olduğu şeyden, iç ve dış hava kirliliğinden, aşırı kilo alımından korumalıyız. Astımlı çocuklar spor yapabilirler mi? Hastalık kontrol altında tutulduğu sürece spor yapabilirler.

9 Aileler, astımı olan çocuklarına olumlu davranmalıdır. Astımlı çocuklara nasıl davranmalıyız? Astım kronik bir hastalıktır. Akut atakların önlenmesi aslında çocuğu kronik hastalık psikolojisinden de bir ölçüde korur. Koruma ilaçları gözetim altında verilmeli ve çocuğun kendi insiyatifine bırakılmamalıdır. Çocuğun güç sarf etmesi fizik aktivitesi engellenmemelidir, bu durum aşırı kilo alımına, dolayısıyla astımın kontrolden çıkmasına neden olabilir. Psikolojisi bozuk olan çocuklarda hastalık ilerleyici olabilir mi? Psikolojik depresyon erişkinde olduğu gibi çocukta da hastalığın kontrolünü zorlaştıran bir faktördür. Çocukları astım hastalığından nasıl koruyabiliriz? Anne gebeliği sırasında sigara kullanmamalıdır. Sigara içen bireyler sigara içtikten sonraki yarım saat boyunca astımlı çocuğun bulunduğu eve veya araca girmemelidir. Alerjik riniti olan çocuklarda alerji aşı tedavisi kısmen alerjik astım gelişme riskini azaltır. Çocukların bu hastalıkla başa çıkabilmesi için ailelere önerileriniz nelerdir? Astımlı çocuklar bir çocuk alerji uzmanı tarafından düzenli olarak izlenmelidir. Ailenin ve çocuğun hastalık, korunma ve tedavi konularında eğitilmesi çok önemlidir. Özellikle acil tedavinin nasıl uygulanacağı iyi bir şekilde öğretilmelidir. Çevre önlemleri ve sigaradan korunma hastalığın kontrolünde önemli yer tutar. Uygun vakalarda aşı tedavisi uzun vadede hastalığın kalıcı tedavisinde önemi gitgide artan bir yöntemdir. Biyografi: Prof. Dr. Mustafa Bakır Çocuk Astım ve Alerji Uzmanı

10 Mustafa Bakır; Çocuk Astım ve Alerji Uzmanı, Profesör Doktor, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Ana Bilim Dalı Kurucusu ve Başkanı yılında Kayseri'de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kayseri'de tamamladı yılında İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi'nden mezun oldu. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde çocuk sağlığı ve hastalıkları ihtisası, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde çocuk alerji yan dal ihtisası yaptıktan sonra 1996 yılında çocuk sağlığı ve hastalıkları dalında doçentlik unvanı aldı yılları arasında Chicago Üniversitesi'nde çocuk enfeksiyon hastalıkları yan dal ihtisası yaptı. Aynı dönemde enfeksiyon kontrol ve hastane enfeksiyonları alanında araştırmalar yaptı, temel ve ileri epidemiyoloji ve istatistik dersleri aldı yılında Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde çocuk enfeksiyon hastalıkları bilim dalını kurdu. Halen Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı'nda öğretim üyesi olan Bakır, aynı üniversitede çocuk infeksiyon hastalıkları bilim dalı başkanlığı görevini sürdürüyor. Evli ve iki çocuk babasıdır.