GAZZE OPERASYONU IŞIĞINDA İRAN IN İSRAİL-FİLİSTİN SORUNUNA YAKLAŞIMI

Transkript

1 > 47 Suriye de yaşayan HAMAS liderlerinden Halid Meşal, İran la yakın temas içinde. > Davut TURAN ORSAM Ortadoğu Uzmanı GAZZE OPERASYONU IŞIĞINDA İRAN IN İSRAİL-FİLİSTİN SORUNUNA YAKLAŞIMI An Owerview of Iran s Perception Regarding the Palestinian-Israeli Conflict in terms of the Gazza Opreation Abstract Israel s operation at the Strip of Gazza caused a new crisis in the Middle East which is not only the concern of the two conflicting sides but all regional states as well. This is the main reason why Israel is encountering problems with Iran and the Arab states. Israel s Gazza Strip operation both provides opportunities and challenges for Iran. In this way, Iran might grab an opportunity to propagate Israel s aggressivity to the World and claim that it must continue its nuclear program due to security reasons. On the other hand, the defeat and weakening of HAMAS may reduce Iran s influence in the region.

2 48 > İran ın yıllardır yatırım yaptığı HAMAS ve Hizbullah ın rahat bir şekilde ortadan kaldırılması oldukça zordur yılında meydana gelen ve otuz üç gün süren savaşta Hizbullah ın direnişi ve Filistin deki seçimleri HAMAS ın kazanması İran a bölgede büyük bir başarı kazandırmıştır. Giriş İsrail ordusunun Gazze Şeridi ne operasyon düzenlemesi, Ortadoğu da yeni bir krizin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu kriz şüphesiz bölgenin istikrarını bozmuş, özellikle Filistin-İsrail sorununun çözümünü zorlaştırmıştır. İsrail-Filistin sorunu Ortadoğu bölgesinin son 60 yıldır uğraştığı sorunlardan biridir. Bu sorun sadece iki tarafı değil, bölge ülkelerini de ilgilendirmektedir. İsrail in Arap ülkeleri ve İran ile yaşadığı sorunlar buradan kaynaklanmaktadır. Bu çalışmada, İran perspektifi açısından son Gazze olayları ve bu doğrultuda İran- İsrail ilişkileri ele alınacak, İran ın İsrail-Filistin sorununa bakışı incelenecektir. İran-İsrail İlişkilerine Kısa Bir Bakış İkinci Dünya Savaşı nın hemen ardından, 1948 yılında, Ortadoğu bölgesinde yeni bir ülke olarak İsrail ortaya çıkmıştır. İsrail i Türkiye den sonra tanıyan ilk Müslüman ülke İran olmuştur. İran 1950 yılında İsrail i tanıdığını ilan etmiştir. Ancak 1953 yılında, İran da milliyetçi Başbakan Musaddık ın iktidarı döneminde İran-İsrail ilişkileri kısa bir dönemliğine askıya alınmıştır. Darbe sonucu Musaddık hükümetinin devrilmesinden sonra İran-İsrail ilişkileri gelişmeye devam etmiştir. Hatta Yahudi-Pers dostluğunun antik bir döneme dayandığı dile getirilmiştir İran İslam Devrimi öncesi İran, İsrail için bölgede bir müttefik haline gelmiştir. Şah rejimi karşıtı silahlı güç olarak mücadele veren gruplar (Halkın Mücahitleri Örgütü, Halk Fedaileri Örgütü) bu rejimin müttefiklerini de düşman olarak görmekteydiler. İslamcı-Marksist ve Marksist olan bu örgütlerin üyeleri, Filistin de El-Fetih in karargâhlarında eğitim görüp İsrail güçlerine karşı savaşmaktaydılar İran İslam Devrimi gerçekleştikten sonra, İsrail bölgede eski müttefikini kaybederek yeni bir düşman kazanmıştır. Devrimden birkaç gün sonra İsrail ile ilişkiler tamamen kesilmiştir. İran İslam Cumhuriyeti kurucusu Humeyni nin, İsrail i bölgede gasıp güç olarak ilan etmesi, İsrail in bir gün yeryüzünden silineceğini açıklaması ve Ramazan ayının son Cuma gününü Kudüs günü olarak ilan etmesi, İran-İsrail ilişkilerini ciddi şekilde gerginleştirmiştir. İran-Irak savaşı döneminde İsrail ile çok sert biçimde karşı karşıya gelmemeye dikkat eden İran, savaş sonrasında İsrail tarafından Filistinli örgütleri desteklediği için her zaman suçlanmıştır yılında Arjantin in başkenti Buenos Aires te Yahudi Merkezi ndeki patlamadan İran ın suçlanması, iki ülke arasında adı konulmayan bir savaşın başlamasına neden olmuştur de İran da reformist Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi nin dış politikada tansiyonu düşürme stratejisini izlemesi iki ülke arasındaki ilişkileri yumuşatmasa da tırmanmasını engellemiştir. Ancak 2005 yılında aşırı muhafazakâr olarak bilinen Mahmud Ahmedinejad ın İran cumhurbaşkanlığına seçilmesi ve İsrail e karşı sert tavırlar sergilemesi akıllara, İran-İsrail savaşının çıkacağı ihtimalini getirmiştir. İsrail her zaman, İran ın Filistinli örgütlere askeri eğitim verdiğini ve desteklediğini iddia etmektedir. İran ise bu iddiaya karşı Filistin deki özgürlük hareketlerine manevi destek verdiğini savunmaktadır. İranlı yetkililerin İsrail e karşı sert açıklamaları ve İsrail in İran a karşı yönettiği ithamlar, Ortadoğu da suların durulmayacağının ve tarafların her zaman savaşa hazır bir şekilde bekleyiş içerisinde olduklarının işaretini vermiştir. 2 İran ve Filistinli Gruplar Arasındaki ilişki 1979 İran İslam Devrimi nden birkaç gün sonra Filistin Kurtuluş Örgütü Başkanı Yaser Arafat İran ı ziyaret ederek, İranlı yetkililerle birlikte İsrail in çıkar ofisindeki bayrağı indirip yerine Filistin bayrağını çekmiştir. Devrimin ilk yı-

3 > 49 HAMAS liderlerinden İsmail Haniye, İran ziyaretinde Rehber Hamaney le görünüyor. lında İran ve Arafat arasında ilişkiler olumlu iken, 1980 yılında İran-Irak savaşının başlaması ile bu ilişkiler gerilemeye başlamıştır. Arafat ın bu savaşta arabuluculuk çabalarının sonuç vermemesinin ardından Saddam Hüseyin den yana tavır alması, İran-FKÖ ilişkilerini kopma noktasına getirmiştir. İran ve Arafat ın birlikte uzun yol alamamalarının diğer bir nedeni de FKÖ nün Sovyet ideolojisinden esinlenmesi ve sol eğilimli olmasıdır. Arafat ın güçleri ile birlikte İsrail e karşı savaşan Halkın Mücahitleri de 1981 yılında İran da devrim karşıtı olarak ilan edilmiştir. Örgütün birçok üyesi tutuklanıp idam edilmiş, diğerleri de ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 3 Devrimin ilk yıllarında İran, devrim ihracı politikasını izlese de, daha sonraları kendisini bölgede bir güç olarak ortaya koymak için pragmatik politikalara yönelmiştir. Bu politikalar özellikle pragmatist Cumhurbaşkanı Rafsancani döneminde uygulanmaya başlanmıştır. İran, tehdit olarak algıladığı güçlere karşı mücadele veren gruplara destek verme politikasına başlamıştır. İran-Irak savaşında Iraklı Kürtleri desteklemesi ile başlayan bu politika daha sonralar, İsrail ve çevresinde de yürürlüğe girmiştir. Savaştan sonra Filistin de kurulan, İslami Direniş Hareketi ni (HAMAS) desteklemesi ve bu örgütün bölgede güç kazanmasına yardımcı olması, izlediği pragmatik politikanın bir sonucudur. Çünkü HAMAS, Müslüman Kardeşler içerisinde doğan Sünni ideolojisine dayalı bir örgüttür. 4 Elbette İran ın Filistin de yakın olduğu grup sadece HAMAS değildir. İslami Cihat Örgütü ve diğer direniş grupları ile de İran yakın temas içerisindedir. Ancak HAMAS ın siyasi bir güç haline gelmesi ve Filistin seçimlerini kazanmasının ardından İran-HAMAS ilişkileri dikkat çekici olmuştur.

4 50 > İran, bölgedeki grupları İsrail e karşı desteklese de, İsrail ile doğrudan bir çatışma içine girmekten kaçınmaktadır. Çünkü İran ile İsrail arasında oluşabilecek sıcak bir çatışma, ABD nin de duruma dâhil olmasını beraberinde getirebilir. İran ise bu riski göze almak istememektedir. Gazze Operasyonu ve İran ın Filistin Sorununa Yaklaşımı İsrail in Gazze ye öncelikle hava saldırıları ile başlayan ve daha sonra da kara harekâtı ile devam eden operasyonları, Ortadoğu da yeni bir krizin ortaya çıkmasına neden olmuştur. İsrail in bir yıllık Gazze ablukasından sonra, HAMAS ın roket saldırılarını ortadan kaldırmak için bu operasyona başladığı söylenmektedir. Bu operasyon sonucu şimdiye kadar yüzlerce Filistinli hayatını kaybetmiş, binlerce kişi de yaralanmıştır. Saldırıya tepkisi dikkat ile izlenen ülkelerden biri de İran olmuştur. Çünkü İsrail in sorun yaşadığı Filistin de HAMAS ve Lübnan da Hizbullah üzerindeki İran etkisi bilinmektedir. Hatta Gazze operasyonunun bir sonucu olarak da, İran ın İsrail e saldırma senaryoları bile tartışılmaya başlanmıştır. İran ın tepkisi beklendiği gibi sert olmuştur. Ancak bu tepki söylem bazında kalmıştır. İlk tepki dini lider Hamaney den gelmiştir. Hamaney İsrail saldırısına karşı sessiz kalan ülkeleri sert bir dille eleştirerek Müslümanları İsrail e karşı savaşa çağırmıştır. Hamaney, İsrail e karşı ölenlerin şehit olacağını ifade etmiştir. Hamaney ın bu sözlerinin cihat fetvası niteliği taşıdığına inanan bir grup aşırı muhafazakâr öğrenci ve milis güç (Besic), Arap ülkeleri büyükelçilikleri önünde eylemlere başlamış ve gönüllü savaşçı ve hatta intihar eylemcisi olarak Filistin e gitmek istediklerini açıklamıştır. Dünyada İsrail e karşı sert tavırları ile bilinen İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ın da Gazze olaylarına karşı tavrı sert olmuştur. Ahmedinejad, İsrail in kanla beslenmekle suçlamış ve bu saldırılar karşısında yenilgiye uğrayacağını dile getirmiştir. Maslahat Konseyi Başkanı Rafsancani ise Filistin e mali ve askeri yardımların yapılması gerektiğini söylemiştir. İran eski Ulusal Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri ve şimdiki Meclis Başkanı Ali Laricani ise Gazze nin İsrail e mezar olacağını iddia etmiştir. Gazze olaylarına verilen toplumsal tepkiye baktığımızda, saldırıları ciddi şekilde kınayan yaygın eylemler görmemekteyiz. Sayıca az olan öğrencilerin Tahran daki eylemleri ve Cuma namazı sonrası bin kişilik grupların itirazları dışında İran toplumu Gazze olaylarına karşı duyarlılık göstermemiştir. Bunun nedeni ise devletin Filistin sorununu yıllardır İran ın kendi sorunuymuş gibi halka göstermesinin yarattığı bir bıkkınlık olarak görülebilir. Ahmedinejad yönetimi Gazze olaylarından yararlanarak, İran da kendi muhaliflerine karşı da sert tutum sergilemiştir. Bu olaylar esnasında barış ödülü sahibi Şirin Ebadi nin önderlik ettiği İnsan Hakları Birliği ve muhalif gazete olan Karguzaran gazetesi kapatılmıştır. Gazze sorunu başladıktan sonra İran ın bir dizi diplomatik çabası olmuştur. İran Meclis Başkanı Ali Laricani ve onun ardından İran Ulusal Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri Sait Celili nin Suriye ve Lübnan ziyaretleri ve Ahmedinejad ın yirmi iki ülkeye Gazze sorunu ile ilgili özel temsilci ve mesaj göndermesi İran ın diplomatik çabaları arasında sayılabilir. Bu özel temsilciler Latin Amerika ve bölge ülkelerine gönderilmiştir. Ancak İran ın çabası, Gazze sorununun çözümü için sadece sembolik adımlar içermiştir. 5 İranlı yetkililer Suriye ve Lübnan ziyaretlerinde, HA- MAS lideri Halid Meşal, İslami Cihat örgütü liderleri ve Suriye yetkilileri ile bir araya gelmişlerdir. Lübnan da ise yine Hizbullah lideri Hasan Nasrallah ile görüşmüşlerdir. Bu ziyaretlerin diplomatik çabalardan ziyade HAMAS a destek amacıyla yapılmış ataklar olduğu iddia edilebilir. İran ın diplomatik açıdan, Arap ülkeleri ve Batı

5 > 51 nezinde gücünün az olması nedeniyle Gazze olayları bağlamında başarı elde etmesi zordur. İranlı analizci Zeydabadi ye göre, diplomatik başarı elde etmek için İran ın hem bölgesel hem de küresel anlamda güce sahip olması gerekmektedir. BM Güvenlik Konseyi üyesi olmadığı için İran ın Gazze olaylarının ardından baskı yaparak başarı kazanması mümkün değildir. Diğer taraftan ise İran, İsrail açısından bir taraf olarak gözükmektedir. İranlı bir diğer analizci Şemsulvaaizin e göre ise, Gazze olaylarında diplomasi alanında Türkiye İran dan daha başarılı olmuştur. Türkiye nin BM Güvenlik Konseyi geçici üyeliği ve bölge ülkeleri ile olan ilişkileri, diplomatik anlamda bölgedeki gücünü artırmaktadır. 6 Diplomatik anlamda, İran ın çabaları Gazze konusunda yetersiz kalmıştır. Bölgede Suriye dışında Arap ülkeleri ile ilişkilerinin iyi olmaması ve nükleer çalışmaları nedeniyle Batı ile yaşadığı sorun, İran ın Gazze konusunda diplomatik çabalarını ciddi şekilde sınırlandırmıştır. Bugün İran da eleştirilen en önemli konuların biri haline gelen İran ın Gazze olayındaki diplomatik başarısızlığı, hem analizciler tarafından hem de bazı devlet adamları tarafından dile getirilmektedir. İran ın bölge ülkeleri yerine, Latin Amerika ülkeleri ile ilgilenmesi ve yatırım yapması İran ın dış politikasında ciddi bir sorun olarak tartışmaya açılmıştır. İran ın Bölgesel Güç Olma Çabaları İran, kendi güvenliği sağlamak ve bölgedeki gücünü artırmak için bazı grupları desteklemektedir. Filistin de HAMAS ve İslami Cihat, Lübnan da Hizbullah ve Irak ta Sadr gruplarının İran a yakın oldukları bilinmektedir. ABD ise İran ın bölgedeki gücünü kırmak için öncelikle onun destek olduğu grupları etkisiz hale getirmeyi planlamaktadır. ABD Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice ın, İsrail in 2006 yılında Hizbullah a karşı giriştiği savaşı yeni Ortadoğu nun doğum sancıları şeklinde nitelendirmesi de yine ABD nin İran ı yalnızlaştırma politikaları çerçevesinde değerlendirilmektedir. Ancak İran ın yıllardır yatırım yaptığı HAMAS ve Hizbullah ın kolaylıkla ortadan kaldırılması oldukça zordur yılında meydana gelen ve otuz üç gün süren savaşta Hizbullah ın direnişi ve Filistin deki seçimleri HAMAS ın kazanması İran a bölgede büyük bir başarı kazandırmıştır. İran, bölgede bir güç olarak kendisini ABD ye kabullendirmek istemektedir. Bölgedeki bazı grupları desteklemesi ve son yıllarda ise nükleer bir güç olma çabaları, varlığını ABD ye kabullendirme çabalarının ürünüdür. İran, ABD ile çatışma olasılığını düşünerek bunu elinden geldiği kadar kendi sınırları dışında yapmayı planlamaktadır. ABD nin Irak ı işgali, İran a bu politikasını izlemesi için büyük bir fırsat sunmuştur. Irak Şiilerinin, Saddam sonrası süreçte ülkede güç kazanması, İran ın bölgedeki nüfuzunu artırmıştır. Gazze krizi çerçevesinde İran ın İsrail e saldırma senaryosu ise İran ın bugüne kadar izlediği politikalarla uyuşmamaktadır. İran, bölgedeki grupları İsrail e karşı desteklese de, İsrail ile doğrudan bir çatışma içine girmekten kaçınmaktadır. Çünkü İran ile İsrail arasında oluşabilecek sıcak bir çatışma, ABD nin de duruma dâhil olmasını beraberinde getirebilir. İran ise bu riski, şimdiki nükleer çalışmaları dolayısıyla uluslararası arenada zaten kritik olan durumu nedeniyle göze almak istememektedir. Gazze saldırısı İran için hem fırsatlar doğurmuş hem de tehditler yaratmıştır. İran ın, dünyaya İsrail in saldırgan bir devlet olduğu propagandasını yapması ve kendi güvenliği için nükleer çalışmalara devam etmesinin gerekli olduğunu söylemesi fırsat olarak görülebilir. Öte yandan, HAMAS ın bölgede güç kaybetmesi ve yenilgiye uğraması durumunda İran ın bölgedeki gücünün azalacağı iddia edilebilir. 7 Sonuç ve Genel Değerlendirme Yirmi iki gün süren İsrail in Gazze operasyonu, Ortadoğu da yeni bir krize neden olmuştur. Şimdilik çatışmalar durdurulsa da Gazze operasyonu, bölgeye barış ve istikrarın gelmesini uzun süreliğine engellemiştir. Operasyon sonucu bölge ülkelerinin krizler karşısındaki çözüm arayışları da tartışmaya açık bir konu olarak gündeme gelmiştir. İran, 1979 İslam Devrimi nde İsrail ile ilişkisini

6 52 > kesmiş ve bugün de tanımamaya devam etmektedir. Hatta İran ın resmi ve siyasi literatüründe İsrail ismi yerine, Kudüs ün İşgalci Rejimi veya Gasıp Rejim sıfatları kullanılmaktadır. İran, İsrail i kendisi için bir tehdit olarak görmektedir. Bu tehdidi kendi sınırları dışında kontrol etmek amacı ile bölgedeki devlet-dışı aktörleri destekleme politikasını izlemektedir. İsrail in kuzeyinde Hizbullah, ve Gazze deki HAMAS ve İslami Cihat Örgütleri, İran ın bölgede desteklediği güçlerdir. Adı geçen örgütlerin faaliyet gösterdikleri ülkelerde bir direniş gücü olmanın ötesinde siyasi anlamda güçlenmeleri de yine İran ın bölgede izlediği politikalar sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak şu da belirtilmelidir ki, İran bu örgütlerin İsrail ile uzun süre yüksek yoğunluklu bir çatışma içerisinde olmasından yana bir tavır sergilememektedir. Çünkü uzun süreli çatışmalar, bu örgütlerin güçlerini kaybetmelerine ve dolayısıyla İran ın bölgede gücünün azalmasına yol açabilir. Ortadoğu bölgesindeki sorunları sadece o bölgenin sorunu olarak görmek ve okumak doğru değildir. Çünkü özellikle Filistin sorunu, İran- İsrail-ABD üçgeni arasındaki tansiyonun yükselme ve inme ihtimallerini içermektedir. İran- İsrail ilişkisi de yine İran-ABD ilişkilerine bağlı olan bir durumdur. Dolayısıyla ABD de yeni Başkan Barack Obama nın gelişi ve önümüzdeki Temmuz ayında İran Cumhurbaşkanlığı seçimlerini reformist bir adayın kazanması iki ülke arasında tırmanan gerginliği düşürebilir. Ancak İran-ABD ilişkilerinde bir yumuşama söz konusu olsa dahi, İran-İsrail ilişkilerinde kayda değer bir değişim beklemek yanlış olacaktır. DİPNOTLAR 1 Hasan Emin, Revabet İran ve Esrail, Hafiz Dergisi, 2005:3, sf Emir Ahmet H. Yusefi, Siyaset Khareji İran Der Gebal Esrail, Tahran, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, 2001, sf Cahanbakhsh Savageb, İran ve Sazman Azadibekhsh Felestin ( ), Shiraz Üniversitesi Yayınları, Alirıza Nurizade, Negahi Be Si Sal Felestingerayi Rejime Comhuri Eslami, persian/ voa1300.cfm, ( Son Erişim: 16 Ocak 2009) 5 Cavat Mahzade, Nesbete Nemayendegan Diplomasi Gezzi İran Ba Netayec An, com/file/ / 759c6c6/mashalla h-rezmi.html, ( Son Erişim: 18 Ocak 2009) 6 Omid Mimaryan, İran Dar Gazze Negşe Resmi Nadarad, ( Son Erişim: 17 Ocak 2009) 7 Meir Cavdanfar, Sud ve Ziyane İran Ez Dergirihaye Gazze, html, (Son Erişim: 16 Ocak 2009)