Antikçağda Armenıa: Kısa Bir Tarih

Transkript

1 Antikçağda Armenıa: Kısa Bir Tarih Armenia, yüksek bir coğrafi yapıya ve soğuk bir iklime sahipti. Mezopotomya dan ani bir şekilde yükselerek ayrılan bölge, dağların doğu-batı ekseninde ilerlemesinden dolayı güneyden gelebilecek tehlikelere karşı korunaklıydı. Nitekim antik dünyanın en savaşçı halklarından Asurlar, doğu Akdeniz ve Kilikya bölgesine rahat bir şekilde ulaşırken, Doğu Anadolu bölgesine ulaşmakta zorluk çekmiş ve bu bölgeleri fethedememişlerdir. 6 Mehmet Fatih Yavuz * 1. Coğrafya Armenia, kabaca kuzeyde Iberia, Albania ve Kolkhis, doğuda Albania ve Media, güneyde Mezopotamya, batıda Fırat la ayrıldığı Kapadokya ile çevrili bir bölgeydi. 1 Armenia Minor olarak bilinen bölge ise Kapadokya nın doğusunda Fırat a kadar olan bölgelerin adıydı. Antik kaynaklar bölgenin sınırları hakkında göreli olarak detaylı bilgiler verirler. M.Ö. V. yüzyılda yaşayan Halikarnaslı Herodotos, Armenia nın batıda Fırat a kadar uzandığını ve kuzeyde adı geçen ırmağın kaynaklarına sahip olduğunu bildirir. 2 M.Ö. V. yüzyılın sonunda bölgeden geçen Ksenophon, Kentrites in (Botan Çayı) Armenia nın güneydeki belirleyici sınırlarından biri olduğunu kaydeder. 3 M.Ö. I. yüzyılda yaşayan Amasyalı coğrafyacı Strabon a göre, Armenia (Maior) güneyde Toroslar ve Mezopotamya, doğuda Büyük Media ve Atropatene, kuzeyde Parakhoathras Dağları, Iberia ve Albania, batıda Paryadres ve Skydises (Kaçkar) dağları ve Armenia Minor ile çevriliydi. 4 M.S. I. yüzyılda yaşayan Plinius da ana hatlarıyla Strabon un verdiği bilgileri tekrarlar. 5 Kışları soğuk ve karlı geçen bu bölgede sert coğrafi koşullardan dolayı şehir hayatı gelişmemişti. 7 Ancak Armenia, başta Fırat ve Dicle olmak üzere, birçok ırmak tarafından sulanan bereketli bir bölge olarak bilinmekteydi. 8 Bunun yanı sıra hayvancılık açısından da zengin bir bölge olarak kaynaklara geçmiştir. 9 Ayrıca antik kaynaklar Armenia nın zengin maden yataklarına sahip olduğunun altını çizmektedirler. 10 Kaynaklar bu nedenle Armenia nın zengin bir bölge olduğunun altını çizerler Halk Ermenilerin kökeni hususu hala tam olarak çözülebilmiş değildir. Ermeni adına en erken M.Ö. VI. yüzyılın ortalarında dünyaya gelen Hellen tarihçi Hekataios ta rastlanmaktadır. 12 Hekataios la çağdaş olan (*) Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Çanakkale. (1) Armenia nın coğrafyası için bkz. Albert Forbiger, Handbuch Der Alten Geographie, C.2, Mayer und Wigand, Leipzig, 1842, s (2) Herodotos, 5.52; (3) Ksenophon, Anabasis (4) Strabon, (5) Plinius, Naturalis Historia Krş. Ptolemaios, (6) Krş. Amelie Kuhrt, The Ancient Near East, C.2, Routledge, London, 1997, s (7) Strabon, , Armenia nın dağlık ve engebeli bir bölge olduğuna dikkat çekmektedir. M.Ö. V. yüzyılın sonunda buradan geçen paralı askerlerden oluşan bir Hellen ordusu ( Onbinler ), Armenia nın çetin doğa koşulları ve sert iklimiyle boğuşmak zorunda kalmıştı. Ksenophon, Anabasis (8) Strabon, ; Bu hususta ilaveten bkz. Forbiger, Alten Geographie II, s ; Kuhrt, The Ancient Near East, s.552. (9) Ksenophon, Anabasis 4.4-5; Strabon, ; ; Krş. Ezekiel 27.14: Beyt Togarma halkı (Kapadokya ve Batı Armenia) mallarına karşılık sana (Tyrelilere) at, savaş atı ve katır verdi. (10) Strabon, Altın yatakları ve diğer madenler: Strabon, ; Plinius, Naturalis Historia (11) Ksenophon, Anabasis ; Strabon, (12) Hekataios, FGrH 1 F

2 2 Pers Kralı Dareios, M.Ö. 522 yılında tahta geçtiğinde kendisine isyan eden halklar arasında Ermenileri (Arminiya) sıralamakta ve yaşadıkları coğrafyaya Armina (= Armenia) demektedir. 13 Herodotos, Ermenilerin doğuya göç eden Phrygialı göçmenlerin soyundan geldiklerini ileri sürer. 14 Yapılan araştırmalar, Herodotos un bu tezinin doğru olabileceğini göstermektedir. 15 Linguistik çalışmalar, Ermenicenin proto-hint-avrupa dilinin satem dil grubuna ait olduğunu ve Herodotos un iddia ettiği gibi Phrygce ile benzerliklere sahip olduğunu ortaya koymuştur. 16 Asur yıllıkları da bu durumu doğrulamaktadır. Phryglerden Muşki olarak bahseden Asur kaynaklarına göre, Muşkiler demir çağlarının başında Fırat civarında yaşayan bir halktı. 17 Anlaşıldığı kadarıyla, Bronz Çağının sonlarına doğru Anadolu ya göç eden Phryglerin bir kolu, doğuya göç etmiş ve bu grup Yukarı Fırat havzasına yerleşmişti. 18 Gürcü araştırmacılar Gamkrelidze ve Ivanov ise Yukarı Fırat havzası ve civarının Hint-Avrupalıların anavatanı olduğunu, dolayısıyla da Ermenilerin dışarıdan göç etmediklerini ve bölgenin otokton halkı olduklarını ileri sürmüşlerdir. 19 Ancak linguistik araştırmalar, Ermenilerin başka bölgeden Fırat havzası ve doğusuna geldiklerini ve Ermenicenin orada diğer dillerle kaynaşarak evrildiğini gösterdiğinden otokton Ermeni tezi genel kabul görmemiştir Tarih 3.1. Pers Hâkimiyetinde Armenia (M.Ö ) Ermenilerin bölgeye gelmesinden sonra Armenia ilk önce Medler tarafından fethedildi. Kyros un Med Kralı Astyages i M.Ö. 559 civarında yenmesinin ardından da, Pers hâkimiyeti altına girdi. Pers Kralı Kambyses in ölümünün ardından imparatorluğun birçok bölgesinde olduğu gibi Armenia sakinleri de Kambyses in ardılı Dareios a isyan etti. Yaklaşık üç yıl süren isyan, ancak beş ayrı sefer sonucunda bastırılabildi (M.Ö ). 21 Dareios isyanları bastırmasının ardından imparatorluğun iç idaresini yeniden düzenleyerek ülkeyi eyaletlere böldü. Herodotos un aktardığına göre, Armenia ve komşuları 13. Eyalet olarak imparatorluğa yılda 400 bin talantos ödemekteydi. 22 Pers kitabelerinden anlaşıldığı kadarıyla, Ermeniler bu dönemde Kapadokya, Dicle, Fırat ve Van Gölü arasında kalan bölgelerde yaşıyorlardı. Yine kitabelerden anlaşıldığı kadarıyla Ermeniler, Ayrarat eyaletinde yaşayan Alarodi den (Urartu) farklı bir etnik gruptular. 23 Öte yandan Behistun kitabelerinin Babilce kaydedilen kısımlarında Armina ve Arminiya kelimelerinin çevirisi olarak Uraštu (= Urartu) kelimesi kullanılmıştır. Bu durum, erken dönemlerden itibaren Ermenilerin ve Urartuların karıştırılmaya başladığına işaret etmektedir. Ermeniler, Persepolis teki vergi getiren halkları işleyen Apadana kabartmalarında at ve değerli madenden yapılmış bir vazo getirirken betimlenmektedirler (Resim 1). Erme- (13) DB (Behistun Kitabesi) Pers Satraplık listelerinde Pers dilinde Armina (= Armenia) ve Arminiya (= Ermeni) olarak bahsedilen bölge, Babil dilinde U-ra-as-tu (Urartu) olarak adlandırılmaktaydı. Öte yandan Ermeniler kendilerine Hay, yaşadıkları bölgeye de Hayistan adını vermekteydiler. (14) Herodotos, Eudoksos, Herodotos un bu tezini kabul etmektedir: Eudoksos, fr. 279 Lasserre (ap. Stephanos Byzantios, Ethnika s.v. Armenia). Öte yandan Strabon (11.4.8; ) Ermenilerin Thessalia dan göç eden bir halk olduğunu ileri sürer. Antik çağda başkaları da (Iustinus 42.3; Tacitus, Annales 6.34.) bu tezi tekrarlamışsa da, bu görüş kabul edilmemektedir. (15) Ermenilerin kökeni için bkz. I. M. Diakanoff, The Pre-History of the Armenian People, Delmar, Caravan Books, New York, (16) James Russell, Early Armenian Civilization, ed. E. Herzig & Marina Kurkchiyan, The Armenians Past and Present in the Making of National Identity, Routledge, New York, 2005, s.27. (17) Diakanoff, The Pre-History, s.115; Veli Sevin, Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu, Höyük 1, Ankara, 1988, s (18) Diakanoff, The Pre-History, s.119. Karşı görüş Sevin, Muşkiler Sorunu, s.56. (19) T. V. Gamkrelidze & V. Ivanov, Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture, Mouton de Gruyter, Berlin, 1995, s.791, , (20) Russell, Early Armenian Civilization, s (21) Persler, Armenia ya Dādaršiš komutasında üç, Vahumisa komutasında iki sefer düzenleyerek Ermenilerin isyanını bastırmışlardır. DB (Behistun Kitabesi) (22) Herodotos, (23) Herodotos, Krş. Herodotos, 7.79.

3 nilerin giysileri aynı kabartmada betimlenen Medlerin giysilerine benzemektedir. Herodotos un bildirdiğine göre Ermeniler, Kserkses in Yunanistan seferine Phrygialılarla birlikte katılmış ve aynı tip elbise giyinmişlerdi. 24 M.Ö. V. yüzyılın sonlarına doğru Armenia dan geçen Ksenophon, bölgeyle ilgili oldukça detaylı bilgiler vermektedir. Ksenophon, o sıralarda Armenia satraplığının başında Orontas adlı bir Pers satrap olduğunu ve Armenia nın büyük ve müreffeh bir ülke olduğunu söyler. 25 Yine Ksenophon un kaydettiğine göre Armenia satraplığı, bildiğimiz kadarıyla en azından 2 alt idari birime (hyparkhia) ayrılmaktaydı. Satraplığın Dicle nin ya da Karasu nun batısında kalan bölgesi Batı Armenia hyparkhlığının başında Tribazos adlı bir Pers aristokrat vardı. 26 Ksenophon, Armenia kırsalı ve halkı hakkında da oldukça detaylı bilgiler verir. Ksenophon nun betimlediği Armenia, zor ve soğuk bir coğrafyada yer alan küçük yerleşim yerlerinden ve köylerden oluşan bir dünya olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna rağmen, bu doğa koşullarına ayak uyduran Ermeniler, bolluk ve bereket içinde yaşamaktaydılar. Ksenophon un gözlemleri, uzun bir alıntıyı gerekli kılmaktadır: 27 Hellenler Kentrites i (Botan Çayı) geçtikten sonra (4.1) hep düz arazi veya hafif meyilli tepelerden geçerek Armenia içinde 5 parasang kadar yol aldılar. 28 Çünkü Kardukhlarla olan daimi mücadeleler yüzünden nehir yakınında hiçbir köy yoktu. (4.2) Nihayet vardıkları köy büyüktü ve burada Satrap a ait bir saray da vardı. Evlerin çoğunun kuleleri vardı. Erzak boldu. (4.3) Buradan Dicle nin kaynaklarını aşıncaya kadar iki günde on parasang yürüdüler. Oradan da Teleboas nehrine kadar olan on beş parasanglık yolu üç günde aldılar. Bu nehir o kadar büyük değil fakat pek güzeldi ve kenarında birçok köyler vardı. (4.4.) Bu memlekete Batı Armenia deniliyordu. Satrabı Tiribazos idi. Bu adam büyük kralın dostuydu... (4.7) Buradan sonra, bir ova içinden üç günde beş parasang gidildi... Nihayet Hellenler bol erzak bulunan birçok köylerin ortasında bir kral sarayına rast geldiler. (4.8) Burada konakladıkları gece çok kar yağdı. Bunun üzerine sabahleyin kıtaları ve komutanlarını köylere dağıtarak yerleştirmeye karar verildi... (4.9) Buralarda lazım olan yiyecekler ve içeceklerin en âlalarını buldular: kesim hayvanları, zahire, güzel kokulu eski şaraplar, kuru üzüm ve her türlü kuru sebzeler... (4.13) Burada vücuda sürmek için zeytinyağı yerine kullanabilecekleri birçok domuz yağıyla, susam, acı badem ve fıstıktan yapılmış yağ vardı. Bundan başka aynı bitkilerden yapılmış güzel kokulu melhemler de bulunuyordu. [karlar içinde, zorlu geçen yürüyüşten sonra onbinlerden bir grup] bir köye vardı ve köyün suru önünde çeşmeden su alan kız ve kadınlara rast geldi... (5.10) Kadınlar Hellenlere kim olduklarını sordular. Tercüman Pers dilinde; Büyük Kralın kendilerini Satrap a gönderdiğini söyledi. Onlar da, Satrap ın burada değil takriben bir parasang uzakta olduğunu bildirdiler. Vakit geç olduğundan, Hellenler su taşıyan kadınlarla birlikte köye girdiler ve köyün muhtarını buldular. [Onbinler in geri kalan kısmı da buraya ulaştılar ve etrafta] görünen köyler için kura attılar ve her biri askerlerini alarak kendisine düşen köye yollandı... (5.24) Yüzbaşı Atinalı Polykrates önden yola çıkmasına izin istedi. Hafif silahlıları alarak Ksenophon un hissesine düşen köye koştu ve köy muhtarıyla birlikte bütün köy halkını yakaladı. Büyük kralın vergisi olarak beslenen onyedi tay ve köy muhtarının evleneli henüz dokuz gün olmuş kızı da ele geçti. Kocası tavşan avına çıkmıştı, onun için köyde ele geçmedi. (5.25) Evler yer altında idi, kapıları bir kuyu ağzı gibi dar, alt tarafı genişti. Hayvanlar için yollar kazılmıştı, fakat insanlar merdivenlerle iniyorlardı. Evin içine keçiler, koyunlar, sığırlar ve kümes hayvanları çocuklarla karmakarışıktı. Hayvanlar (24) Herodotos, (25) Ksenophon, Anabasis Orontas, aynı zamanda kralın kızı ile evliydi Ksenophon, Anabasis 2,4.8; Orontas için bkz. M. J. Osborne, Orontes, Historia 22, 1973, s (26) Ksenophon, Anabasis Pers satraplığı için bkz. G. A. Tiratsian, Some Aspects of the Inner Organization of the Armenian Satrapy, Acta Antiqua 29, 1981, s (27) Ksenophon, Anabasis (Çev. Hayrullah Örs). (28) 1 parasang yaklaşık 5,5 kilometreye eşittir. 3

4 4 evin içinde kuru otla besleniyordu. (5.26) Birçok buğday, arpa, kuru sebzeler ve arpa şarabı ele geçti. Bu arpa şarabı çömlekler içinde duruyor ve üstünde arpa taneleri yüzüyordu... (5.30) Ertesi gün Ksenophon, köy muhtarı ile beraber Kheirisophos a gitti. Nerede bir köyün önünden geçerse uğradı ve her yerde askerleri rahat ve memnun gördü. Hiçbir yerde yemek ikram etmeden onu salıvermediler. (5.31) Hiçbir sofra yoktu ki üzerinde kuzu, keçi, domuz ve dana etleri, tavuk ve başka kümes hayvanlarıyla buğday ve arpa ekmeği bulunmasın... (5.34) Ksenophon ile Kheirisophos selamlaştıktan ve hatır soruştuktan sonra beraberce, Pers dili anlayan tercüman vasıtasıyla, köy muhtarını sorguya çektiler; ona bu memleketin neresi olduğunu sordular. Armenia dedi. Atların kimin için beslendiğini sormalarına karşı da Büyük Kral için, vergi olarak cevabını verdi Hellenistik Dönemde Armenia 30 Büyük İskender, Anadolu yu istila ettiğinde (M.Ö. 334), Armenia satraplığının başında Ksenophon un bahsettiği Orontes in aynı adı taşıyan oğlu veya torunu Orontes vardı. Gaugamela savaşında Armenia birliklerinin başında Makedon ordusuna karşı mücadele eden Orontes, savaşın yenilgiyle sona ermesi üzerine satraplığını terk ederek kaçmış olmalıdır. 31 Gaugamela Savaşı nın ardından, Büyük İskender, kendisine Sardes i teslim eden Sardes teki Perslerin komutanı Mithrines i Armenia satrabı olarak atadı. 32 Mithrines in satrap olarak Armenia yı kontrol altına alıp almadığı hakkında bir bilgi yoktur. 33 Ancak Strabon un aktardığı bir bilgiden Makedon ordusuna ait bazı birliklerin Armenia ya sefere çıktığı bilinmektedir. 34 Makedonların seferi esnasında bölgede yaşayan Ermenilerin gelenek görenekleri ile Thesselialıarın gelenek görenekleri ile benzerlik kuran Larissalı Medius, Armenia üzerine bir çalışma kaleme almış ve Ermenilerin Thesselia dan göç ettiklerini ileri sürmüştür. 35 Büyük İskender in ölümünden sonra toplanan generallerin eyalet paylaşımları hakkında bilgi veren Diodoros, Armenia dan bahsetmez. 36 Bu durum belki de Armenia nın artık Makedon hâkimiyeti altında olmadığına işaret eder. 37 Kaynaklar, Büyük İskender in generallerinden Neoptelomos un 321 yılında Armenia da operasyonlar düzenlediğini kaydeder. 38 Neoptelomos, büyük bir olasılıkla Armenia yı tekrar fethetmek üzere görevlendirilmişti. 39 Makedon generalin 320 yılında ölmesinin ardından bölgenin eski satrabı Orontes, Armenia ya dönmüştür. 40 Büyük İskender in generallerinin birbirleriyle savaştıkları karışık dönemde (M.Ö ), Orontes ve ardıllarının nasıl bir tutum aldıkları bilinmemektedir. Appianos, Armenia nın I. Seleukos hâkimiyeti döneminde (M.Ö ) Seleukos Krallığına bağlı olduğunu bildirir. 41 Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Armenia da daha önce var olan iki ayrı idari bölge Seleukoslar döneminde de devam etmiştir. Seleukoslar, Doğu Armenia hâkimi Orontes ailesiyle işbirliğine gitmiş, kendilerine bağlı kalmaları karşılığında onların Doğu Armenia üzerindeki hâkimiyetini tanımışlardır. Batı Armenia daki Sophene (29) Strabon, , Armenia satrabının her yıl 20,000 tayı Pers kralına gönderdiğini kaydeder. (30) Bu dönemde gelişen olaylar için genel olarak bkz. Susan Sherwin- White & Ame lie Kuhrt, From Samarkhand to Sardis. A New Approach to the Seleucid Empire, University of California Press, Berkeley, 1993, s (31) Arrianos, Anabasis 3.8.5, 11.7; Quintus Curtius Rufus, İskender in istilası döneminde Armenia satraplığını idare eden Orontes için bkz. A. B. Bosworth, A Historical Commentary on Arrian s History of Alexander, Clarendon Press, Oxford, 1980, s (32) Arrianos, Anabasis 1.17; ; Sicilyalı Diodoros, ; Quintus Curtius Rufus, (33) Quintus Curtius Rufus, 6.3.3, Armenia nın 330 yılında Makedon krallığı içinde olduğunu kaydeder. Ancak bu bilginin doğruluğu şüphelidir. (34) Strabon, Büyük İskender in Armenia yı fethedip fethetmediği konusu ile ilgili olarak bkz. N. G. L. Hammond, Alexander and Armenia, Phoenix 50, 1996, s (35) Strabon, (36) Sicilyalı Diodoros, (37) Bosworth, Arrian s History of Alexander, s.316. (38) Plutarkhos, Eumenes 4.1, 5.1. Krş. Sicilyalı Diodoros, (39) Deksippos, FGrH 100 F 8.6. (40) Sicilyalı Diodoros, Polyainos Krş. Sicilyalı Diodoros (41) Appianos, Syriake 55; Appianos, Syriake 57, Seleukos un Armenia da Nikopolis adında bir kent kurduğunu söylemekteyse de, bahsettiği kent Armenia da değil kuzey Suriye deydi. Ronald Syme, Anatolica: Studies in Strabo, Clarendon Press, Oxford, 1995, s.140, n.30.

5 bölgesini ise başka bir aile idare etmiştir. Bu ailenin Ksenophon un bahsettiği batı Armenia satrabı Tiribazos ile bir ilgisi olup olmadığı bilinmemektedir. Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Orontes hanedanı ve batı Armenia idarecileri Seleukoslara pek de sadık kalmamış, tam tersine Anadolu daki diğer krallıklarla işbirliği içine girerek Anadolu daki Seleukos hâkimiyetine zarar verecek politikalar takip etmişlerdir. Sözgelimi Orontes hanedanı mensubu Ardoates, Kapadokya kralı Ariarathes e yardım ederek Kapadokya daki Seleukos hâkimiyetine ağır darbe vurulmasına yardım etmiştir. 42 Batı Armenia hâkimi Arsames de, 229/8 yılında meşru Seleukos kralına başkaldıran Antiokhos Hieraks a yardım etmiş ve ona sarayını açmıştır. 43 Tam olarak bilemediğimiz nedenlerden dolayı Seleukos kralı III. Antiokhos, Orontes in hâkimiyetine son verdi ve muhtemelen aynı sıralarda batı Armenia ya hâkim olan Arsames oğlu Kserkses i de ortadan kaldırdı. 44 Batı ve doğu Armenia yı idare eden iki hanedana son veren III. Antiokhos, bu iki bölgenin başına Artaksias ve Zariadris i getirdi. 45 Antiokhos un Magnesia yakınlarında Romalılara yenilmesinin ardından, M.Ö. 190 yılında her iki satrap krallıklarını ilan etti. 46 Artaksias, sonraları Armenia Maior olarak adlandırılan bölgenin, Zariadris de Armenia Minor (Sophene, Arzenene ve civar bölgeler) olarak adlandırılan bölgenin kralı oldular. 47 Artaksias, tipik bir Hellenistik kral gibi kendi adını taşıyan Artaksata kentini kurdu. 48 IV. Antiokhos M.Ö. 165/164 Armenia ya yaptığı başarılı sefer sonunda Artaksias ı ele geçirdiyse de onu vasal bir kral olarak tahtta bıraktı. 49 Artaksias, 160 yılında Seleukos kralı Demetrios a karşı Media satrabı Timarkhos la bir ittifak kurdu. 50 Artaksias tan sonra başa geçen krallar hakkında elimizde yeterli bilgi yoktur. 51 Ancak kaynaklar, onun soyundan gelen Tigranes ten itibaren Armenia tarihi hakkında detaylı sayılacak bilgiler verirler. M.Ö. 140 yılında dünyaya gelen Tigranes, 95 ya da 94 yılında tahta geçmiş ve aktif bir dış siyaset takip ederek Armenia tarihine Büyük Tigranes olarak adını yazdırmıştır (Resim 2). Tigranes, Zariadris in hâkim olduğu bölgeleri fethedip Armenia yı birleştirdi ve büyük bir güç sahibi oldu. 52 M.Ö. 93 yılında Mithridates in kızı ile evlenerek Pontos krallığı ile ittifak kurdu. M.Ö. 90 yılından sonraki bir tarihte Parthia yı istila etti ve Yetmiş Vadi yi, Atropatene, Adiabene, Gordyene, Osrhoene ve Yukarı Mezopotamya yı ele geçirdi. 53 Oradan da Ekbatana ya kadar ilerleyerek Part kralının yazın ikamet ettiği sarayı yağmaladı. 54 Tigranes, 80 li ve 70 li yıllarda Seleukosların Suriye deki topraklarını istila ederek imparatorluğunu Kilikia ve Doğu Akdeniz kıyılarına kadar genişletti. 55 Tigranes, döneminin kralları gibi Hellenistik kültürün yayılmasında rol oynamış ve tipik bir Hellenistik kral gibi kendi adını taşıyan Tigranocerta yı ( Tigranes in kenti ) kurmuştur. 56 Kapadokya ve Kilikya dan Hellen yerleşimciler getirterek yeni kurduğu kentin nüfusunu arttırmıştır. 57 Tigranes, aynı (42) Sicilyalı Diodoros, (43) Polyainos, (44) Orontes in hâkimiyetine son verilmesi: Strabon, , 15. Arsames oğlu Kserkses in ortadan kaldırılması: Polybios, 8.23; Ioannes Antiokhenos, FHG 4 s (45) Strabon, , 15. Strabon, onların strategoi yani general olarak atandıklarını söyler. (46) Strabon, ,15. (47) Strabon, ,15. (48) Strabon, ; Sicilyalı Diodoros, 31.17a. (49) Sicilyalı Diodoros, 31.17a; Appianos, Syriake 45, 66. (50) Sicilyalı Diodoros, 31.27a. (51) Artaksias hanedanı için şu eserdeki ilgili başlıklara bkz. John D. A. Grainger, Seleukid Prosopography and Gazetteer, Brill, Leiden, (52) Strabon, (53) Strabon, Plutarkhos, Lucullus 26.4; Eutropius, Breviarium ab urbe condita (54) Plutarkhos, Lucullus Th. Reinach, Mithridate Eupator roi du Pont, Paris 1890, s.311 n.6. (55) Strabon, ; Plutarkhos, Lucullus 14.5, 21.2; Iustinus, , 2.3. Appianos, Syriake 48, 69; Appianos, Mithridateios 105 vd.; Eutropius, Breviarium ab urbe condita Tigranes in fetihleri için bkz. Reinach, Mithridate, s.311 vd.; D. Magie, Roman Rule in Asia Minor, Princeton University Press, Princeton 1950, s (56) Tigranocerta nın tam olarak nerede olduğu hala tartışma konusudur. Diyarbakır, Siirt, Arzen, Silvan, Tell Ermen ve başka yerleşim yerleri aday olarak bahsedilmekteyse de, Silvan öne çıkmaktadır. Tigranocerta ve lokalizasyonu için bkz. Rice Holmes, The Roman Republic I, the Clarendon Press, Oxford, 1923, s ; T. A. Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, vol. 3, Pindar Press, London, 1987, s.357 vd.; Syme, Anatolica, s (57) Strabon, ; Appianos, Mithridateios 67.84; Plutarkhos, Lucullus

6 6 zamanda tipik bir Pers geleneğini takip ederek, kentin etrafında paradeisos, yani içinde av hayvanlarının olduğu geniş parklar inşa etmiştir. 58 Romalıların Mithridates ile savaşlarında tarafsız kalan Tigranes, kendisine sığınan kayınbabası Mithridates i Romalılara teslim etmeyince, Romalı General Lucullus M.Ö. 69 yılında Armenia yı istila etti. 59 Lucullus, Tigranes i yeni kurduğu başkentin yakınlarında yenilgiye uğrattı ve Tigranocerta yı yağmaladı. Tigranes toparlanmak için kuzeye kaçtı. Yaklaşan kış nedeniyle kralı takip etmeyen Lucullus, Tigranes in Mezepotamya ve Suriye deki hâkimiyetine son verdi. Ertesi yıl, M.Ö. 68 yılında, kuzeyde yer alan Artaksata ya doğru ilerleyerek yol üstündeki yerleşimleri yağmaladı. Lucullus, Tigranes i ikinci defa yenilgiye uğrattıysa da, sert doğa koşulları nedeniyle ordusu daha kuzeye ilerlemeyi reddedince Armenia seferini yarıda keserek geri dönmek zorunda kaldı. 60 Lucullus un yarım bıraktığı işi başka bir Romalı General Pompeius tamamladı. Pompeius, büyük doğu seferi esnasında Tigranes in başkenti Artaksata ya doğru ilerleyince, Tigranes karşı koymadan Pompeius a teslim oldu. Pompeius, Ermeni krala başa geçtiğinde sahip olduğu toprakların hala kendisine ait olduğunu, ancak daha sonra fethettiği bütün yerlerin Roma ya ait olduğunu ilan etti. 61 Böylece Armenia Maior Roma ya bağlı vasal bir krallık haline getirildi. 62 Tigranes in ölümünden sonra başa geçen oğlu Artaverdes, Romalı General Marcus Antonius u Partlara karşı sefere çıkması için ikna etmesine rağmen sefer esnasında Romalı generale verdiği destek sözünden dönerek seferin başarısızlıkla sona ermesinde katkıda bulundu. M.Ö. 34 yılında Armenia ya geri dönen Antonius, Artaverdes i tuzağa düşürerek ele geçirdi ve Armenia yı imparatorluk sınırlarına dâhil etti. 63 Tutsak ermeni kral, Antonius un İskenderiye deki zafer geçidinde teşhir edildikten sonra Kleopatra nın emriyle idam edildi. Ancak Artaverdes in oğlu Artakses, Actium muharebesinin ardından babasının krallığına döndüyse de onun suikasta uğramasının ardından, Augustus M.Ö. 20 yılında kardeşi Tigranes i Armenia nın başına atadı. Augustus, bu nedenle Armenia yı diğer vasal krallıklar gibi imparatorluğun parçası olarak görmüş ve bu durumu Res Gestae de ifade etmiştir Romalılar ve Partlar Arasında Armenia Bu tarihten sonra, Armenia önceleri Romalılar ve Partlar, M.S. 224 yılından sonra da Romalılar ve Sasaniler arasında ihtilaf kaynağı olmuş ve kâh Romalıların kâh İranlıların etki sahasına girmiştir. 65 Esasen her iki imparatorluk da, nadiren olsa da, Armenia yı sınırları içine dâhil etmek istemiş ancak bunun zor ve masraflı olduğunu gördüklerinde de bundan vazgeçmişlerdir. Zira Armenia zor iklim koşulları, engebeli ve dağlık arazisi ile dış güçler tarafından zor kontrol altında tutulabilen bir bölgeydi. Bu nedenle özellikle de Romalılar, Armenia yı imparatorluk sınırları (58) Appianos, Mithridateios 84. (59) Luculllus un 69 yılındaki Armenia seferi için bkz. Plutarkhos, Lucullus 24-29; Appianos, Mithridateios 84-86; Memnon, FGrH 434 F 38; Cicero, de Imperio Cn. Pompei 23; Sallust, Historiae ; Strabon, ; Livius, Periochae 98; Cassius Dio, 36 1b; 2.3 vd.; Orosius, 6.3.6; Eutropius, Breviarium ab urbe condita 6.9.1; Festus, Breviarium 15.3; Frontinus, Strategemata , 2.4. E. Eckhardt, Die Armenischen Feldzuge des Lukullus I, Klio 9, 1909, s ; E. Eckhardt, Die Armenischen Feldzuge des Lukullus II, III, Klio 10, 1910, s ; Magie, Roman Rule, s , , n.45; A. Sherwin-White, Lucullus, Pompey and the East, Cambridge Ancient History 9, s (60) Luculllus un 68 yılındaki Armenia seferi için bkz. Plutarkhos, Lucullus 31-32; Appianos, Mithridateios 87; Sallust, Historiae ; Livius, Periochae 98; Cassius Dio, (61) Armenia Minor, daha sonra Romalılar tarafından farklı vasal krallara verildiyse de İmparator Vespasianus, M.S. 72 yılında bölgeyi Kapadokya eyaletine dâhil etti. (62) Plutarkhos, Pompeius 33.5; Appianos, Mithridateios , Syriake 49; Cassius Dio, (63) Strabon, ; Antonius, zaferinin anısına üzerinde ARMENIA DEVICTA lejandı bulunan sikkeler bastırdı. (Resim 3) (64) Augustus, Res Gestae (65) Roma nın Armenia ile olan ilişkileri için bkz. Chaumont, M. L. L Arme nie entre Rome et l Iran I. De l avènement d Auguste à l avènement de Diocle tian. ANRW 2.9.1, 1976, s Roma ve İran arasındaki mücadeleler döneminde Armenia için bkz. Nina Garsonïan, The Aršakuni Dynasty, ed. R. Hovannasian, The Armenian People, C.1, St. Martin s Press, New York, 1997, s.63-94; Beate Dignas ve Engelbert Winter, Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals, Cambridge University Press, Cambridge, 2007, s

7 içine dâhil etmeden sadık bir tampon ülke olarak tutmaya çalışmışlardır. 66 Augustus, M.Ö. 20 yılında Parthia ile antlaşma yoluna giderek daha önce Crassus un yenilgisinin Partların ele geçirdiği sancakları geri almış ve Partlarla Roma arasında barış havası hüküm sürmüştür. Partlar, Roma nın Armenia üzerindeki hâkimiyeti tanınmıştır. 67 Bu arada Fırat nehri de Roma ile Parthia arasında de facto bir sınır haline gelmiştir. 68 Ancak iki imparatorluk arasındaki bu bahar havası, IV. Tigranes in M.Ö. 6 yılında Armenia tahtına, V. Phraatres in M.Ö. 3 yılında Part tahtına çıkmasıyla bozulmuştur. Her iki yeni yönetici de Roma nın aleyhine politikalar yürüttüklerinden, Augustus duruma el koymuş, M.Ö. 7 yılında Tiberius u, M.S. 2 yılında da torunu ve aynı zamanda evlatlığı olan Gaius u Armenia ya göndererek burada ortaya çıkan olumsuz durumu Roma lehine sonuçlandırmaya çalışmıştır. 69 M.S. 2 yılında Partlar Roma nın Armenia üzerindeki hâkimiyetini tekrar tanımışlardır. 70 Ancak her iki güç arasındaki bu antlaşmaya rağmen Armenia daki iç çekişmeler devam etmiş ve Roma bunlara müdahale etmek zorunda kalmıştır. 71 Corbulo ve Armenia. 72 M.S. 51 yılında Part tahtına geçen Vologases, kardeşi Tiridates i Armenia tahtına geçirmek için aynı yıl Armenia yı istila etti. 73 Ancak kötü iklim koşulları ve iaşe yetersizliğinden dolayı amacına ulaşamadan Armenia dan ayrılmak zorunda kaldı. 74 Roma İmparatoru Nero, M.S. 54 yılında Cn. Domitius Corbulo yu meseleyi çözmesi için görevlendirerek doğuya gönderdi. 75 Volosages M.S. 58 yılında tekrar Armenia yı istila etti ve kardeşi Tiridates i Armenia tahtına geçirdi. 76 Romalı General Corbulo M.S. 58 yılında Armenia da başarılı seferler gerçekleştirerek Armenia nın başkenti Artaksata yı, ertesi yıl da Tigranocerta yı ele geçirdi ve Armenia tahtına Tigranes i atadı. 77 İç meselelerden dolayı hemen karşılık veremeyen Vologases, M.S. 61 yılında Armenia yı istila etti ve kardeşi Tiridates i tekrar Armenia tahtına atadı. 78 Corbulo M.S. 63 yılında Armenia yı tekrar istila ettiğinde Partlar antlaşmak istediklerini beyan ederek savaştan kaçındılar. 79 Buna göre, Tiridates tahtta kalacak, ancak Armenia tacını Roma imparatorunun bizzat elinden alacaktı. Romalılar da bu öneriyi kabul edince, Tiridates 66 yılında Roma da yapılan görkemli törenlerle Armenia tacını Nero nun elinden aldı. 80 Böylece Armenia da M.S. 428 yılına kadar sürecek Arsakes Hanedanı dönemi başladı. Nero nun Tiridates i Armenia kralı olarak atamasının ardından Doğu sınırında her iki imparatorluğu karşı karşıya getirecek bir olay çıkmamıştır. Ancak İmparator Vespasianus, Armenia nın sadakatine ve Partların dostluklarına çok fazla güvenmediğinden, M.S. 72 yılında doğuda yaptığı idari değişiklikler esnasında Commagene yi eyalet haline getirdi ve Samosata ya bir lejyon konuşlandırdı. Daha önceden imparatorluk sınırlarına dâhil edilen Kapadokya da, Melitene ve Satala da birer lejyon konuşlandırdı. 81 (66) Krş. Suetonius, Tiberius 41. Bkz. Bernard W. Henderson, The Life and Principate of the Emperor Nero, Methuen & Co, Londra, 1903, s ; Edward Lutwak, The Grand Strategy of the Roman Empire: From the First Century A.D. to the Third, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1979, s.9, 24, 105 vd. (67) Suetonius, Augustus 21.3; Krş. Velleius Paterculus, ; Eutropius, Breviarium ab urbe condita 7.9. Augustus diplomatik başarısının anısına üzerinde ARMENIA CAPTA ( Armenia fethedildi ) lejandı olan sikkeler bastı. (Resim 4) (68) Strabon, (69) Tiberius un Armenia daki diplomatik faaliyetleri için bkz. Cassius Dio, ; Tacitus, Annales 11.4, Gaius un Armenia daki faaliyetleri için bkz. Tacitus, Annales 11.4; Cassius Dio ; Velleius Paterculus Genel olarak bkz. J. G. C. Anderson, The Revolt of Armenia and the Mission of Gaius Caesar, Cambridge Ancient History 10, s ; Peter Michael Swan, The Augustan Succession: An Historical Commentary on Cassius Dio s Roman History, Books (9 B.C.-A.D. 14), Oxford University Press, Oxford, 2004, s , (70) Cassius Dio, , 55.10a.4; Velleius Paterculus (71) Augustus, Res Gestae 27.2; Tacitus Annales 2.4; Velleius Paterculus, ; Florus, Epitoma 2.32; Cassius Dio, (72) Corbulo nun Armenia daki faaliyetleri için genel olarak bkz. E. Egli, Feldzüge in Armenien von n. Chr: ein Beitrag zur Kritik des Tacitus, Untersuchungen zur römischen Kaisergeschichte 1, 1868, s ; T. Mommsen, The Provinces of the Roman Empire, vol 2, Londra 1886, s.47-60; Henderson, The Emperor Nero, s (73) Tacitus, Annales 12.44, 50. (74) Tacitus, Annales (75) Tacitus, Annales (76) Tacitus, Annales (77) Tacitus, Annales ; Tacitus, Annales (78) Tacitus, Annales (79) Tacitus, Annales ; Cassius Dio, (80) Plinius, Naturalis Historia ; Cassius Dio, ; Suetonius, Nero 13-14, 30; Tacitus, Annales , (81) Suetonius, Vespasianus

8 8 Traianus un Armenia yı Fethi. 82 Part kralı Osroes, M.S. 110 yılında Armenia krallığının başına Aksidares i getirdi. Kısa bir süre sonra da onu tahttan indirerek yerine Aksidares in kardeşi Parthamasiris i geçirdi. Daha önce Aksidares in krallığını onayladığı anlaşılan Roma İmparatoru Traianus, Osroes in kendisine danışmadan Armenia da tekrar bir taht değişikliğine gitmesini bahane ederek Partlara savaş ilan etti. 83 Part kralı M.S. 114 yılında meseleyi diplomatik yollardan çözmeye çalıştıysa da Romalılardan karşılık görmedi. 84 Yeni Armenia kralı, Romalılar tarafından tanınmak amacıyla o sırada doğu Anadolu da, Elegia da bulunan Traianus u ziyaret edip tacını imparatorun ayaklarının dibine bıraktı. 85 Ancak Traianus, Armenia kralının beklentisinin aksine tacı alıp kralın başına koymadı ve Armenia yı eyalet ilan etti. 86 Ayrıca tanımadığı Armenia kralının maiyetindekilere yeni efendilerinin yanında kalmasını emrederek Parthamasiris in kamptan ayrılmazına izin verdi. 87 Büyük doğu seferine çıkan Traianus Partların başkenti Ktesiphon u ele geçirerek yağmaladı ve yeni fethettiği yerleri eyalet ilan etti. 88 Ancak kısa bir süre sonra Armenia dâhil Traianus un doğuda fethettiği bölgelerde isyanlar çıkmasının ardından, Traianus un ardılı Hadrianus selefinin fethettiği yerleri M.S. 117 yılında terk etti ve Ermenilerin krallarını seçmelerine izin verdi. 89 Lucius Verus un Armenia Seferi. Partlar, M.S. 161 yılında Armenia ve Suriye ye saldırıp Roma ya ağır zayiatlar verdi. Hatta Armenia nın Elegia kentinde konuşlanan Roma lejyonunun tamamını kılıçtan geçirdi. 90 Roma İmparatoru Lucius Verus, M.S. 163 yılında generalleri Priscus ve Avidius Cassius u Part tehlikesini bertaraf etmekle görevlendirdi. Marcus Statius Priscus, Armenia ya saldırarak Artaksata yı ele geçirdi ve harabe haline getirdi. Kentin yerine hemen yakınlarda Kainepolis i kurdu. Romalılar, M.S. 164 yılında Arsakes ailesine mensup C. Iulius Sohaemus adında bir Roma Senatörü Armenia Kralı olarak atadı. 91 Bundan sonraki dönemle ilgili elimizde fazla bilgi yoktur. M.S. 214 yılında Caracalla Armenia kralını tutuklayınca Ermeniler isyan etmiş ve Romalı General Theocritus u yenilgiye uğratmışlardır Romalılar ve Sasaniler Arasında Armenia M.S. 224 yılında Ardaşir, Part kralı IV. Artabanos u yenerek İran daki Part idaresine son verdi ve Sasani hanedanını kurdu. Oldukça dinamik ve saldırgan bir politika izleyen Sasanilerin temel dış politikası, Akamenidlerin sahip olduğu toprakları (Anadolu, Suriye, Mısır) tekrar ele geçirmekti. 93 Bu bağlamda başta Armenia olmak üzere Anadolu ve Doğu Akdeniz sık sık Sasani istilalarına maruz kalmıştır. İlaveten Armenia nın başında Sasanilerin devirdiği Partların ve Armenia krallarının Arsakes hanedanı mensupları olması ve Armenia kralların kendilerini İran ın meşru kralları olarak ilan etmesi, Armenia yı öncelikli hedef haline getirmiş ve Sasanilerle Armenia arasındaki gergin ilişkiler Arsakes hanedanının ortadan kalktığı M.S. 428 yılına kadar sürmüştür. (82) Traianus un Part seferi için bkz. F. A. Lepper, Trajan s Parthian War, Oxford University Press, Oxford, 1948; C. S. Lightfoot, Trajan s Parthian War and the Fourth-Century Perspective, Journal of Roman Studies 80, (83) Cassius Dio, ; Arrianos, Parthica, fr. 37 (FGrH 156 F 120). Magie, Roman Rule, s.666, 1462, n.26. İlaveten bkz. Mommsen, The Roman Empire, vol. 2, s.66. n.1. (84) Cassius Dio, (85) Cassius Dio, Traianus, bastırdığı sikkeler üzerinde bu olaya atıfta bulunmuştur. REX PARTHVS olarak nitelenen Parthamasiris, tacını bir yüksek platformda iskemlesi üzerinde outran Traianus un ayaklarının dibine bırakırken betimlenmektedir. (Resim 5) Bu sikke için bkz. H. Mattingly & E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage, C.2, Vespasian to Hadrian, Spink, Londra, 1926, s.239. (86) Cassius Dio, 68.20; Festus, Breviarium 14, 20. (87) Fronto, Principia historiae 15; Arrianos, Parthica, fr. 39; Cassius Dio, (88) Traianus, doğu seferi esnasında fethettiği yerleri bastığı sikkeler üzerindeki resimler ve lejandlarla gururla ilan etmiştir. (Resim 6) ARMENIA ET MESOPOTAMIA IN POTESTATEM P(OPVLI) R(OMANI) REDACTAE Armenia ve Mezopotamya Romalıların hâkimiyetindedir. (89) Scriptores Historiae Augustae, Vita Hadriani 5.3, (90) Cassius Dio, (91) Cassius Dio, Fronto, ad Verum imp İmparator Lucius Verus, Sohaemus u kral olarak atamasının anısına sikke basmıştır. (Resim 7) Sikkenin ön yüzünde Lucius Verus un portresi, arka yüzünde ise Verus un Shoaemus a Armenia tacını vermesini betimleyen bir resim ve REX ARMEN(IIS) DAT(VS) ( Ermenilere bir kral verildi ) lejandı vardır. (92) Cassius Dio, , (93) Cassius Dio, ; Herodianus,

9 Sasanilerin Armenia yı Fethi. Sasani hanedanın ilk kralı Ardaşir, Armenia ya bir sefer düzenlediyse de, Ermeniler ve müttefikleri tarafından püskürtüldü. 94 Ancak oğlu Şapur, 252 yılında Armenia yı fethetti ve Sasani imparatorluğunun bir eyaleti haline getirdi. Armenia kralı Osroes öldürüldüyse de çocuk yaşlarındaki oğlu Tiridates Romalılara sığınarak hayatını kurtardı. Sasaniler, Armenia yı M.S. 252 yılından M.S. 297 yılına kadar idare ettiler. Sasanilerin güçlerinin zirvesinde oldukları yıllara denk gelen bu dönemde, Armenia daki feodal beyler arasındaki iç çekişmeler asgariye indiğinden bölgede göreli bir barış tesis edilmiş olmalıydı. Sasaniler, bu dönemde kendi dini inançlarını yani Mazdaizm i Armenia da yaymaya ve tesis etmeye çalışmışlardır. 95 M.S. 287 yılında kardeşinin kendisine isyan etmesi nedeniyle zor durumda olan Sasani Kralı II. Vahran, Romalılarla olan problemlerini diplomatik yollarla çözmek için harekete geçti. Roma İmparatoru Diocletianus, Sasanilerle yaptığı antlaşma sonucu 252 yılından beri sürgünde bulunan Tiridates i M.S. 287 yılında Armenia tahtına geçirdi. 96 Ancak, Narses in tahta geçmesiyle Sasaniler, M.S. 296 yılında Roma topraklarını istila ettiler. Armenia kralı Tiridates tekrar ülkesinden kaçmak zorunda kaldı. 97 Galerius un Narses i M.S. 298 yılında yenilgiye uğratmasının ardından Roma doğuda üstünlük kurdu ve Tiridates ikinci defa Armenia tahtına döndü. 98 Roma nın tekrar Armenia tahtına yerleştirdiği III. Tiridates, Ermeni tarihinin en önemli figürlerinden biridir. Zira Tiridates, M.S. III. yüzyılın sonlarında veya IV. yüzyılın başlarında, Hristiyanlığı kabul ederek bu dinin Armenia da hızla yayılmasına zemin hazırladı. 99 Bununla beraber, Armenia nın Hristiyan olmasıyla Sasanilerle ilişkileri daha da kötüleşti. 100 M.S. 383 yılında tahta geçen Sasani Kralı III. Şapur, Romalılarla olan problemleri diplomasiyle çözmek istiyordu. Bu bağlamda, M.S. 387 yılında Romalılar ve Sasaniler antlaşarak Armenia yı aralarında paylaştılar. 101 Buna göre Erzurum dan Diyarbakır a uzanan düz hattın doğusunda kalan bölge Sasanilere, batısında kalan bölge de Romalılara bırakıldı. Roma tarafında kalan Armenia nın kralı M.S. 387 yılında ölünce Romalılar yeni bir kral atamayarak, bölgeyi eyalet ilan ettiler. 102 M.S. 428 yılında Sasaniler de kendi bölgelerindeki Armenia daki Arsakes hanedanına son vererek Persarmenia yı imparatorluklarına dâhil ettiler. 103 Antik Kaynaklar Agathangelos (M.S. IV. yüzyıl) K. Müller (ed.), Fragmenta Historicorum Graecorum 5.2, Didot, Paris, 1873, s Robert W. Thomson (çev.), History of the Armenians, State University of New York Press, New York, Appianos (M.S ) Horace White (çev.), The Roman History of Appian of Alexandria, 2 cilt, George Bell and Sons, Londra, Arrianos (M.S ) A.G. Roos (ed.), Flavivs Arrianvs: Scripta Minora et Fragmenta, vol. II, Teubner, Leipzig, Peter A. Brunt (çev.), Arrian: Anabasis of Alexander, Harvard University Press, Cambridge, Augustus (M.Ö. 63-M.S. 14) Çiğdem Dürüşken (çev.), Ankara Anıtı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, Cassius Dio (M.S. 164 ten sonra 229 dan sonra) (94) Cassius Dio, (95) Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots (96) Zonaras, Agathangelos, 46 7; Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots (97) Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots 79; Krş. Ammianus Marcellinus, (98) Petrus Patricius, fr. 14 (FHG IV, s. 189). (99) Agathangelos, Sozomenos, Historia ecclesiastica (100) Armenia nın IV. yüzyıldaki tarihi için bkz. N. H. Baynes, Rome and Armenia in the Fourth Century, English Historical Review 25, 1910, s (101) Faustus Byzantios, FHG 5, 6.1; Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots R. C. Blockley, The Division of Armenia between the Romans and the Persians at the end of the Fourth Century AD, Historia 36, 1987, s ; G. Greatrex, The Background and Aftermath of the Partition of Armenia in A.D. 387, The Ancient History Bulletin , 2000, s (102) Procopius, Bella ; De aedificiis ; Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots (103) Moses Khorenats i, Patmut iwn Hayots

10 10 Earnest Cary ve Herbert B. Foster (çev.), Dio s Roman History, Harvard University Press, Cambridge, Cicero (M.Ö ) Charles Duke Yonge (çev.), Orations of Marcus Tullius Cicero, 4 cilt, G. Bell and Sons, Londra, DB (Behistun Kitabesi) Ame lie Kuhrt, The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period, C.1, Routledge, Londra, 2007, s Diodorus Siculus (M.Ö. I. yüzyıl) Charles Henry Oldfather (çev.), Diodorus of Sicily, Harvard University Press, Cambridge, Deksippos, FGrH 100 (M.S. III. yüzyıl) Felix Jacoby (ed.), Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin, Eudoksos (M.Ö. IV. yüzyıl) François Lasserre (ed.), Die Fragmente des Eudoxos von Knidos, de Gruyter, Berlin, Eutropius (M.S. IV. yüzyıl) John Selby Watson (çev.), Justin, Cornelius Nepos, and Eutropius, Literally Translated, with Notes and a General Index, H.G. Bohn, Londra, Harold W. Bird (çev.), The Breviarum ab Urbe Condita of Eutropius, Liverpool University Press, Liverpool, Faustus Byzantios (M.S. V. yüzyıl) K. Müller (ed.), Fragmenta Historicorum Graecorum 5.2, Didot, Paris, 1873, s Festus (M.S. IV. yüzyıl) J. W. Eadie (ed.), Breviarium of Festus: a Critical Edition with Historical Commentary, Athlone Press, Londra, Florus (M.S. I/II. yüzyıl) E. S. Forster (çev.), Epitome of Roman history, Heinemann, Londra, Frontinus (M.S. I. yüzyıl) Charles E. Bennett (çev.), The Stratagems and the Aqueducts of Rome, Harvard University Press, Cambridge, Fronto (M.S. II. yüzyıl) Charles Reginald Haines (çev.), The Correspondence of Marcus Cornelius Fronto with Marcus Aurelius Antoninus, Lucius Verus, Antoninus Pius, and Various Friends, Heinemann, Londra, Herodianus (d. M.S. yaklaşık 178/180) Charles R. Whittaker (çev.), Herodian. History of the Empire, Harvard University Press, Cambridge, Herodotos (M.Ö. V. yüzyıl) Müntekim Ökmen (çev.), Herodot Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, Robin Waterfield (çev.), The Histories, Oxford University Press, Oxford, Ioannes Antiokhenos (M.S. VII. yüzyıl) K. Müller (ed.), Fragmenta Historicorum Graecorum 4, Didot, Paris, 1871 s Iustinus (M.S. IV. yüzyıl ) John Selby Watson (çev.), Justin, Cornelius Nepos, and Eutropius, Literally Translated, with Notes and a General Index, H.G. Bohn, Londra, Ksenophon (M.Ö ) Hayrullah Örs (çev.), Anabasis, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul Robin Waterfield (çev.), The Expedition of Cyrus, Oxford University Press Oxford, Livius (M.Ö. 59 M.S. 17) Jane D. Chaplin (çev.), Rome s Mediterranean Empire: Books and the Periochae, Oxford University Press, Oxford Memnon, FGrH 434 (M.S. II. yüzyıl) Felix Jacoby (ed.), Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin, Murat Arslan (çev.), Memnon, Herakleia Pontike Tarihi, Odin Yayıncılık, İstanbul, Moses Khorenats i (M.S. V. yüzyıl) Robert W. Thomson (çev.), Moses Khorenats i, History of the Armenians, Harvard University Press, Cambridge Mass, Petrus Patricius (M.S. VI. yüzyıl) K. Müller (ed.), Fragmenta Historicorum Graecorum 4, Didot, Paris, 1871, s Plinius Secundus (M.S. I. yüzyıl) John Bostock ve Henry T. Riley (çev.), The Natural History of Pliny, G. Bell, Londra, Plutarkhos (M.S. yaklaşık ) John Dryden (çev.), The Lives of the Noble Grecians and Romans, The Modern library, New York, Polyainos (M.S. II. yüzyıl) Richard Shepherd (çev.), Polyaenus s Stratagems of War, Ares Publishers, Chicago, Polybios (M.Ö. yaklaşık ) William Roger Paton (çev.), The Histories, Harvard University Press, Cambridge Procopius (M.S ten kısa bir süre sonra) Henry Bronson Dewing (çev.), Procopius, W. Heinemann, Londra Ptolemaios (M.S. II. yüzyıl) Edward Luther Stevenson (çev), Geography of Claudius Ptolemy, The New York Public Library, New York, Quintus Curtius Rufus (M.S. I. yüzyıl) John Yardley (çev.), The History of Alexander, Penguin Books, Harmondsworth, 1984.

11 Sallust (M.Ö. 86- M.Ö. 35) A. J. Woodman, Catiline s War; The Jugurthine War; Histories, Penguin, Londra, Scriptores Historiae Augustae (M.S. geç IV. yüzyıl) David Magie (çev.), The Scriptores Historiae Augustae, 2 cilt, Harvard University Press, Cambridge, Sozomenos (M.S. V. yüzyıl) Chester D. Hartranft (çev.), Socrates and Sozomen, Nicene and Post Nicene Fathers, 2, Parker and Company, Oxford, 1891, s Strabon (M.Ö. I. yüzyıl) Horace Leonard Jones (çev.), Geography, Harvard University Press, Cambridge, Stephanos Byzantios (M.S. VI. yüzyıl) August Meineke (ed.), Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, G. Reimer, Berlin, Margarethe Billerbeck (ed.), Stephani Byzantii Ethnica. Volumen I: A G, Walter de Gruyter, Berlin, Suetonius (M.S. yaklaşık ) Catharine Edwards (çev.), Lives of the Caesars, Oxford University Press, Oxford, Fafo Telatar, Gül Özaktürk (çev.), On İki Caesar ın Yaşamı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Tacitus (M.S. yaklaşık ) Michael Grant (çev.), The Annals of Imperial Rome, Penguin Books, Londra, Velleius Paterculus (M.S. I. yüzyılın başları) John Yardley ve Anthony Barrett (çev.), The Roman History: From Romulus and the Foundation of Rome to the Reign of the Emperor Tiberius, Hackett Pub. Co, Indianapolis, Zonaras (M.S. XII. yüzyıl) Thomas M. Banchich ve Eugene N. Lane (çev.), The History of Zonaras: From Alexander Severus to the Death of Theodosius the Great, Routledge, Londra, Kaynakça Anderson, J. G. C., The Revolt of Armenia and the Mission of Gaius Caesar, Cambridge Ancient History, C.10, s Baynes, N. H., Rome and Armenia in the Fourth Century, English Historical Review 25, 1910, s Blockley, R. C., The Division of Armenia between the Romans and the Persians at the end of the Fourth Century AD, Historia 36, 1987, s Bosworth, A. B., A Historical Commentary on Arrian s History of Alexander, Clarendon Press, Oxford, Chaumont, M. L., L Arme nie entre Rome et l Iran I. De l avènement d Auguste à l avènement de Diocle tian, ANRW 2.9.1, 1976, s Diakanoff, I. M. The Pre-History of the Armenian People, Delmar, Caravan Books, New York, Dignas, Beate ve Engelbert Winter, Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals, Cambridge University Press, Cambridge, Eckhardt, E., Die Armenischen Feldzuge des Lukullus I, Klio 9, 1909, s Eckhardt, E., Die Armenischen Feldzuge des Lukullus II, III, Klio 10, 1910, s Egli, E., Feldzüge in Armenien von n. Chr: ein Beitrag zur Kritik des Tacitus, Untersuchungen zur römischen Kaisergeschichte 1, 1868, s Forbiger, Albert, Handbuch Der Alten Geographie, C.2, Mayer und Wigand, Leipzig, Gamkrelidze T. V. & V. Ivanov, Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture, Mouton de Gruyter, Berlin, Garsonïan, Nina, The Aršakuni Dynasty, ed. R. Hovannasian, The Armenian People, C.1, St. Martin s Press, New York, 1997, s Grainger, John D. A., Seleukid Prosopography and Gazetteer, Brill, Leiden, Greatrex, G., The Background and Aftermath of the Partition of Armenia in A.D. 387, The Ancient History Bulletin , 2000, s Hammond, N. G. L., Alexander and Armenia, Phoenix 50, 1996, s Henderson, Bernard W., The Life and Principate of the Emperor Nero, Methuen & Co, London, Holmes, Rice, The Roman Republic I, the Clarendon Press, Oxford, Kuhrt, Amelie, The Ancient Near East, C.2, Routledge, London, Lepper, F. A., Trajan s Parthian War, Oxford University Press, Oxford, Lightfoot, C. S., Trajan s Parthian War and the Fourth-Century Perspective, Journal of Roman Studies 80, 1990, s Lutwak, Edward, The Grand Strategy of the Roman Empire: From the First Century A.D. to the Third, Johns Hopkins University Press, Baltimore, Magie, D., Roman Rule in Asia Minor, Princeton University Press, Princeton, Mattingly, H. & E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage, C.2, Vespasian to Hadrian, Spink, London,

12 12 Mommsen, T., The Provinces of the Roman Empire, C.2, Richard Bentley, Londra, Osborne, M. J. Orontes, Historia 22, 1973, s Reinach, Th., Mithridate Eupator roi du Pont, Paris, Russell, James, Early Armenian Civilization, ed. E. Herzig & Marina Kurkchiyan, The Armenians Past and Present in the Making of National Identity, Routledge, New York, Sevin, Veli. Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu, Höyük 1, Ankara, 1988, s Sherwin-White, A. N., Lucullus, Pompey and the East, Cambridge Ancient History 9, s Sherwin-White, Susan & Ame lie Kuhrt, From Samarkhand to Sardis A New Approach to the Seleucid Empire, University of California Press, Berkeley, Sinclair, T.A., Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, vol. 3. Pindar Press, Londra, Swan, Peter Michael, The Augustan Succession: An Historical Commentary on Cassius Dio s Roman History, Books (9 B.C.-A.D. 14), Oxford University Press, Oxford, Syme, Ronald, Anatolica: Studies in Strabo, Clarendon Press, Oxford, Tiratsian, G. A. Some Aspects of the Inner Organization of the Armenian Satrapy, Acta Antiqua 29, 1981, s Resim 3. Antonius ve Kleopatra nın Armenia daki Askeri Başarıların Anısına Bastırdıkları Sikke Resim 4. Augustus un Doğu daki Diplomatik Başarısının Anısına Bastığı Sikke Resim 5. Armenia Kralını Traianus un Önünde Diz Çökerken Gösteren Sikke Resim 1. Darius a Tribut Getiren Ermeni Delegasyonu Resim 6. Traianus un Doğu daki Başarıları İçin Bastırdığı Sikke Resim 2. Tigranes Resim 7. Lucius Verus un Sohaemus u Armenia Kralı Olarak Atamasını İşleyen Sikke