MARDLAR (MARDOİ): TARİHYAZIMINDAKİ TANIMLANMALARI VE ANILMALARI

Transkript

1 MARDLAR (MARDOİ): TARİHYAZIMINDAKİ TANIMLANMALARI VE ANILMALARI Henüz antik dönemde Tarihin Babası olarak anılan Halikarnaslı Herodot, dönemindeki Pers hakimiyetininin oluşumuna değinirken buna temel teşkil eden üç asli kabilenin varlığından söz eder. Bu üç kabileden biri olan Pasargadların (diğerleri Marafiler ve Maspiriler) en soylularından olduklarını ve egemen durumda olan Akhameniler Hanedanlığı nın da Pasargadlı boylardan biri olduğunu belirtir (I 125). Bundan sonra diğer çiftçi ve göçebe kabile ve boylarını sıralar. Bu göçebe kabile ve boylardan biri de Mardlardır (Mardoi). Daha sonraları, tarihi gelişmeler ışığında yazılı kaynaklarda bu halk topluluğundan oldukça sıkça söz edilir. Bu etnik gurubun belirtilen özelliklerine, yaşam biçimlerine ve tarihi olaylardaki etkinliklerine dair aktarımlara geçmeden önce bu adlandırılışına dair bir belirlemeye gitmek gerekir. Bu etnik gurubun daha öncesi tarihi hakkında ve adlandırılışına dair herhangi doğrudan bir bilgiye, bilinen sınırlı yazılı kaynaklarda rastlanılmamaktadır. Ancak bilinen kişi adları sayesinde bazı belirlemelere ulaşmak mümkündür. Mard- veya Mart- kökleri esas alınmak suretiyle belirlenen ve verilen adlar, oldukça sıkça kullanılagelmişlerdir. Benzer anlamda olmalarına karşın son sessizlerin (-d ve -t ) vurgusuna uygun olarak da anlam kazanırlar. Mard- daha çok bağışlayıcı, cesur ve erdemli olarak er kişi ye yönelik bir özelliği ve sıfatı (krş. M. Mayrhofer, Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, II. Bd., Heidelberg 1996) nitelerken Mart- ekinden türetilen adda vurgu, doğrudan ve bizzat adam, kişi ve erkeklik dir. Günümüzdeki İrani Diller de (Farsça, Kurmanci gibi) ilki merdo ve ikincisi ise mérti olarak aynı anlamlarında halen kullanılmaktadırlar. Hatta ilkinden türetilen kişi adları da yoğundur. Bu görünürdeki nüanslı anlam farklılığına rağmen aynı adın lehçelere göre değişik vurgulanışları ve değişik yazılım biçimleri de söz konusu olabilmektedir. Yazılı kaynaklarda bu adların asılları, Marduya veya Marduniya, Martiya veya Martuniya olarak geçmektedirler (bkz. F. Justi, Iranisches Namenbuch, Marburg 1895; M. Mayrhofer, Iranisches Personennamenbuch Bd.I Fasz. 2: Die Altpersischen Namen, Wien 1979 Nr kaynakları ile birlikte). Helen kaynaklarında bu ad, Mardonios (Hdt VI.-IX. Kitaplarında sıkça) veya aynı anlamdaki adın diğer bir versiyonu Mardontes (Hdt. VII 80; VIII 130; IX 102) olarak bilinmektedir. Adam, erkek, erkeklik kavram ve tanımlarının erdemli, yiğit, cesur gibi sıfatlarla özdeş tutulması, aynı zamanda Helenlerde ve dillerinden de bilinen bir özelliktir: Adam, erkek anlamındaki ανδρός/andros, cesur kişi veya savaşçı kişi olarak da anlam bulur ya da aynı kökten türetilen sıfatlar veya sıfatsal kavramlar (ανδρεια, ανδρειος, ανδρικος gibi), bir kişinin cesurluluğuna, mertliliğine, erkekliliği ne vurguda bulunurlar. Belirtildiği gibi, kişi adlarının türetilmesine de yansıyan bu nitelendirici ön ek, aynı nitelikleri taşıyan bireyleri içinde barındıran bir halk topluluğunun tanımlanması ve adlandırılmasında da belirleyici olmalıdır. Eğer adları ve tanımlanmaları ile bilinen diğer halk topluluklarının, kabilelerini dikkate alırsak, ki birçoğununun adlandırılmasının kaynağı ve esası ve hatta anlamı bilinmemektedir, bir sıfat ve nitelendirmeye dayalı bu halk topluluğu (kabile) adlandırması, aslında oldukça istisnai bir olguya işaret etmektedir. Böyle adının anlamı bilinen diğer bir kabile, Med Ülkesi, Ermenistan ile Kolchis arasında Güney-Kafkasya da yaşayan Saraparlerdir (oi Saraparai, Herodot ta, Sasperioi olarak geçerler: I ; II 94; IV ; VII 79). Strabon, bu kabileyi tanımlayıp karakterize ederken dağlarda yaşayan ve oldukça yabani, vahşi, başkesiciler olduklarını belirtir. Zaten adlandırmalarının da Başkesiciler anlamına geldiğini bizzat vurgular (XI 14, 14). Saraparlerin İrani bir kavim olup olmadıkları bilinmese de bu adlandırmanın Iranca olduğu kesindir: Sar/ser-per/bır. Mardlara dair belirlemenin ve adlandırmanın doğru olup olmadığı, ancak yazılı kaynaklarda geçen,

2 belirtilen yaşam alanlarını, biçimlerini, uğraşılarını ve tarihi olaylardaki etkilerinin irdelenmesi ile belirli ölçüde anlaşılabilinir. Savaşçılıkları: Mardlara dair en erken bilgiyi, Pers/Med Savaşları na bizzat katılmış olan Atinalı tragedya yazarı Aiskhylos tan ediniyoruz. Persler adlı tragedyasında Aiskhylos, on bin kişilikli savaşçı Mardlardan söz eder (992-7). Herodot ise, yapmış olduğu bir gözlemi sayesinde Sardes in alınmasını sağlayan Hyroiades adlı bir Mardlıyı öne çıkarır (I 84, 2-4). Bir savaşçının bağlı olduğu halk topluluğu adı ile anılmış olması, Herodot tarafından sıklıkla başvurulan bir yöntem değildir. Bu durum, Herodot un konu hakkında başvurmuş olduğu kaynağına işaret eden bir ayrıntı olarak kayıt altına alınabilinir. Asıl belirleyici olan, Mardların, Lidya Şahlığı nın başkenti olan Sardes in alınması (M.Ö. 547/6) ile birlikte Medleri/Persleri Küçük Asya da (Anadolu) egemen güç haline getiren savaşa katılmış olmaları ve bu bağlamda anılmış olmalarıdır. Ksenofon, katılmış olduğu seferini anlatmış olduğu Anabasis te, bugünkü Bothan Bölgesi nde kendilerinin Kardukya dan Ermenistan a geçişlerini engellemek için biraraya gelmiş olan Orontas ve Artukhas komutalarındaki Ermeni ve Mardlı piyade birlikleri ile Keldani yardımcı askeri güçlerini saymaktadır (IV, III, 3-4). Bu üç halk topluluğundan oluşan birliklerin bu bölgede ve hem de geç güz ya da kış mevsiminde birarada bulunmuş olmaları, diğer bazı belirlemeler için de öneme değer bir bilgidir. Sözü edilen birlikler, bizzat bölgede iskan eden halklardan oluşuyorlardı ve bölgelerinin savunmasında bizzat yine kendileri yetkili bulunuyorlardı. Daha sonraları Arrian (Anabasis, 3, 11, 5; 3, 13, 1), Büyük İskender komutasındaki Makedonya askeri güçleri ile Persler arasında Gaugamela da (Erbil/Hewler yakınlarında) yapılan savaşta Pers/Akhameni askeri güçleri saflarında yer alan Mardlı okçu birliklerinden söz eder. Bununla Mardların, Akhamenilerin egemenliği döneminde diğer halklar gibi bizzat kendi savunma birliklerine sahip oldukları anlaşılıyor. Mardlı bir generalin komutasındaki bu birlikler, gerektiğinde merkezi komuta altında savunma ve saldırı amaçlı savaşlara katılıyorlardı. Oysa diğer Persli kabile ve boylar, böyle ayrıca anılmazlar. Büyük İskender in yaşam ve seferlerini konu alan Q. Curtius Rufus, Mardlıları savaşçı bir kabile olarak tanımlarken kadınların dahi başlarında sapan taşıdıklarını belirtir (V 6, 17 devamında). Alın üzerinde taşınan bu sapanın hem süs-takı ve hem de silah işlevini gördüğünü aktarır. Seleukoslar egemenliği döneminde Mardlara dair bilgiler oldukça kısıtlı ve dolaylıdırlar. Bu dönemde aynı yaşam alanlarını paylaşan ve aynı yaşam tarzlarına sahip Kyrtioi/Kürtler ad ve tanımlaması daha çok öne çıkar. Seleukosların zayıflaması ve Iran ın büyük oranda Parthların egemenliğine geçmesi ile birlikte Kuzeybatı ve Batı Iran da (bugünkü Doğu Anadolu) yerel beylikler güçlü konuma kavuşurlar. Bunlardan coğrafik yapıları, yerleşim birimleri ve kısmen yaşam biçimleri itibarı ile tarihi olarak özerk konumlarını korumuş olan Media Atropatene ve Ermenistan daha da önem kazanırlar. Roma ile Anadolu nun Helen kent ve bölgeleri üzerinde etkili olan Pontus Şahlığı arasındaki savaşlar, bu bölgeleri de etkisine alır. Ermeni Şahı Tigranes, Roma karşısında sıkışmış durumda bulunan Pontus Şahı Mithridates in kızı ile evlidir. Bu nedenle de olsa Ermeni Şahı Tigranes, Roma ile savaş halindedir. Ermenistan ın başkenti durumunda olan Tigranokerta nın (bugünkü Silvan yakınlarında bulunan kent, daha sonraları Bizanslılarda Martyropolis adını alır ve sonrasında Merwanilerin egemen olduğu bir alandır) Lucullus komutasındaki Romalı güçler tarafından alınıp tahrip edilmesine neden olan

3 savaşta (M.Ö. 68) (Strab. XI 14, 15; Appian, Mithr. 84 (377)-86 (392)) Mardlılar, süvari okçu birlikleri olarak Tigranes güçleri saflarında yer almış oldukları, Plutarkh (Lucullus, XXXI 5) tarafından aktarılır. Kaiser Nero döneminde Roma ile Partlar arasındaki ilişkiler Ermenistan üzerinde yeniden savaş boyutuna ulaştığında Corbulos komutasındaki Roma askeri güçleri, yeniden Ermenistan ın önemli kentlerini istila ederler. Bu seferde Aras Nehri kıyısında kurulu olan Artaksata kenti M.S. 58 yılında alınır (Tac. XIII, 41; Cass. Dio 62, 20 Xifilinos un aktarımına göre-). Corbulos un bu seferi sırasında Romalı güçler, bölgesinden geçmiş oldukları savaşçı Mardların saldırılarına maruz kaldıklarını Tacitus (Ann. XIV 23) aktarır. Tacitus un ve Cassius Dio nun bu sefere dair aktarmış oldukları bilgiler, büyük oranda sefere komutanlık eden Corbulos un ilgili raporlarına ve yazılarına dayanıyorlardı. Mardların bu ataklarını Corbulos, yine Kafkasların yerli halklarından olan İberyalıları (Gürcülerin ataları) saldırtmak suretiyle etkisiz kılar. Kendisine antik kaynakları temel almak suretiyle hazırlamış olduğu sözlüğünde Bizanslı Stefan (M.S. 6. Yy.), Mardların okçuluklarını ve savaşçılıklarını bizzat öne çıkarır (Ethnika, s.v. Μάρδοι). Daha öncesindeki yüzyıla ait olaylara odaklı Ghazar P c arpets c i (Patmut c iwn Hayots c, 64/34; 71/39. Ermeni kaynaklarının numaralandırılmaları, R.W. Thomson a aittirler.), mardpet ünvanlı piyade birlik komutanından ve hatta bu komutan veya birlikleri ile anılan bir yerleşimden (mardpetakan gund: 162/90) söz eder. Olasılıkla bunlardan sorumlu olan saraylarda bir sivil üstmemur da (mardpet-dom) bulunuyordu (Agathangelos, Patmowt c iwn, 795). Bu ünvanın veya yerleşimin Mardlar ile doğrudan bir ilişkisi sorunludur; çünkü mard, Ermenice kişi, erkişi veya insan anlamında da kullanılıyordu. Ancak antik dönemde bazen Ermeni Şahlığı saflarında savaşa katılmış olan Mard süvari ve okçu birlikleri dikkate alındığında, ünvanın, bu savaşçı halka dayalı geleneksel bir anlamda kullanım bulmuş olması da olasıdır. Buna en iyi örnekleri, Ermeni askeri ve yönetim birimlerinde kullanılmaya devam etmiş olan İrani as(p)pet (süvari birliği komutanı), ha(e)zarpet (binlerin başı), marzpan (sınır eyaleti yöneticisi ve komutanı) gibi askeri ve sivil ünvanlar oluştururlar. Yaşam alanları ve tarzları: Mardların daha çok göçebe olarak yaşadıkları, başta Herodot olmak üzere diğer kaynaklarda da belirtilmektedir. Ancak bu göçebe Mardların yaşam ve hareket alanları konusunda erken kaynaklarda (Aiskhylos, Herodot gibi) doğrudan bir bilgiye rastlanılmamaktadır. Persli bir kabile olarak kabul edilmiş olmaları, bölge olarak daha çok Güneybatı Iran ve Güney- Zagrosları yaşam alanları olarak düşündürmektedir. Daha geç dönemlerin coğrafyacısı Strabon, Mardların bir kısmının Pers bölgesinde yaşadıklarını ya da Persler ile komşu olduklarını belirtir (XI 13, 3 ve 6). Strabon un bu bilgisi, Arrian tarafından da doğrulanır (Indike, 40, 6). C. Rufus da Pers bölgesinin dağlık ve kayalık alanlarında yaşayan Mardlılardan söz eder (V 6, 17). Ancak Strabon, başka bir bağlamda Mardların, Hyrkaniler ile komşu olarak Hazar Denizi nin kenarında yaşadıklarını da belirtmektedir (XI 1, 6). Yine göçebe kabilelerden söz ederken Mardlar ın da Kürtler/Kyrtioi gibi bu bölgenin (Hazar Denizi nin güneyi) dağlık alanlarında yaşadıklarını ve aynı kabilelerin hem Ermenistan ve hem de Pers Ülkesi nde de bulunduklarına vurguda bulunur (XI 13, 3). Mardların Hazar Denizi nin güneyini kuşatan dağlık alanlarda yaşadıklarına ve Hyrkanlılar ile komşu olduklarına dair bilgi, C. Rufus (VI 5, 11; VIII 3, 17) ve Arrian (3, 24, 3; 4, 18, 2) tarafından da tekrarlanır. Daha öncesinde ise Ksenofon, Van Gölü nün güneyinde ve Dicle Irmağı nın kollarından biri olan bugünkü Bothan Çayı yakınlarında Ermenistan ile Karduklular Ülkesi arasında karşılaşmış oldukları Ermeni, Mardlı ve Keldani askeri birliklerinden söz etmektedir (Anab. IV 3, 3.4). Kunaksa Savaşı (M.Ö. 401/0) yenilgisinden sonra bölge üzerinden Karadeniz e ulaşmaya çalışan

4 Ksenofon komutasındaki bu Helen askeri birliğinin güz sonları ve kış başlarında bölgede geçiş yapmış oldukları bilindiğinden söz konusu edilen Ermeni, Mardlı ve Keldani askeri birliklerinin bizzat bölgenin yerli halklarından oluşuyor olmaları gerekirdi. Dolaysıyla Mardların M.Ö. 5. Yy. da Kuzey Mesopotamya da ve Zagrosların kuzey bölgelerinde de yaşamakta oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır. Plinius, Mardların yerleşim ve yaşam alanlarına dair daha önceki aktarımları (örneğin Strabon un) tekrarlamanın yanısıra bazı farklı bilgiler de aktarmaktadır. Pers Ülkesi dahilinde veya sınırdaş olarak yaşayan Mardların yanısıra (Nat. Hist. VI 134), Kafkasya Ermenistan ında da Mardların varlıklarına atıfta bulunur (VI 16). İlk kez Tacitus tarafından dolaylı da olsa verilen bu bilgi, Plinius tarafından doğrulanmaktadır. Bunun da ötesinde Plinius, Hazar Denizi nin güneyindeki bölgeyi Kafkas Dağları nın bir silsilesi olarak görüp Baktriya ya kadar olan bu dağlık alanın bağımsızca yaşayan Mardlar kabilesi tarafından ve diğer alanların (verimli kıyı ve vadiler) ise adları diğer kaynaklardan pek bilinmeyen halk gurupları tarafından iskan edilmekte olduğunu belirtir (VI 47). Mardlara dair değişik dönemlere ait kaynakların bu aktarımları esas alınmaları halinde, en erken kaynaklar (Aiskhylos ve Herodot), daha çok Pers Ülkesi nin dağlık alanlarında göçebe ve savaşçı olarak yaşayan bir Persli kabileden haberdar idiler. Bu Mardlar gerek Persler ile komşu olmaları veya Pers Ülkesi dahilinde yaşıyor olmaları, Perslere dair tarihi gelişmelerde de bir rol almış olmalarını kaçınılmaz kılıyordu. Buradan hareketle Aiskhylos ve Herodot tarafından daha doğrusu dayandıkları kaynaklarınca bu Mardlar tanınıyorlardı. Pers Ülkesi ve Zagroslarda yaşayan bu Mardların erken dönem kaynaklarında öne çıkarılmış olmaları, aynı halk topluluğunun erken dönemlerde (M.Ö Yy.) Iran coğrafyasının başka bölgelerinde yaşamadığı sonucuna götürmez. Dönemin Pers Şahlığı nın vergi ve yönetsel satraplık bölgelerini ayrı ayrı belirten Herodot, hiçbir yerde bu bağlamda Mardlılardan söz etmez. Bunun nedenlerinden biri, Persli bir kabile olmalarından dolayı zaten Pers Ülkesi dahilinde yaşadıkları biliniyordu. Diğer bir nedeni ise, bu tür göçebe ve savaşçı kabileler merkezi yönetimden bağımsız hareket ediyorlardı; vergi ödemesinde bulunmadıkları gibi yönetime katılımda da pek istekli değillerdi. Hatta Pers Şahı, Hamadan daki (Agbatana) yazlık sarayından Persepolis veya Susa daki kışlık saraylarıına geçişlerinde yolu üzerindeki bu göçebe ve savaşçı kabilelere bahşişte bulunuyordu (Arrian, Anab. 3, 17, 1). Yine dağlık bir bölgede (Bothan ve çevresi) ve aynı yaşam biçimine sahip savaşçı Kardukların da Pers Şahı ndan bağımsız hareket ettikleri bilinmektedir (Ksen. Anab. III 5, 16). Dolaysıyla başka bölgelerin dağlık alanlarında Mardlar yaşıyorlardıysa da vergi ödemeleri ve yönetim birimleri açısından anılmaları bir anlam arz etmiyordu. Iran coğrafyasının ve yaşam alanlarının Helenlerce daha yakından tanınması, Büyük İskender in seferi sonrasındaki Hellenistik Dönem koşulları ve itibarı ile mümkün olmuştur. Başta Strabon olmak üzere Latin yazarları Tacitus, C. Rufus ve Plinius un Mardlara dair belirttikleri, bu kabilenin veya böyle algılanan halk gurubunun yaşam ve hareket alanının hiç de Pers Ülkesi/Zagros Dağları ile sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadırlar. Özellikle Strabon un yine coğrafyacı Eratosthenes e (M.Ö. 3. Yy.) dayandırmış olduğu aktarımı (XI 1, 6), Mardları, komşuları Hyrkanlar gibi bir iskan bölgesi veya yaşam alanı ile özdeşleştirir. Bu aktarımın bölge hakkında sınırlı bilgilere sahip olmuş olsa da C. Rufus ve Plinius tarafından da tekrarlanmaları, Zagrosların yanısıra Hazar Denizi güneybatısındaki dağlık alanların göçebe ve yarı-yerleşik Mardların ana yerleşim yerlerinden biri olduğunu düşündürmektedir. Büyük İskender in ve haleflerinin güvenlik ya da yeni kent ve garnizon oluşumu dışında halkların zorunlu iskanlarına sıklıkla başvurmadıkları ve yapılan destekli ya da zorunlu iskanların ise kaynaklarda anılmış olmaları bilindiğinden Mardların değişik bölgelere zorunlu iskanları bu dönemde söz konusu değildi. Ancak istilalar sonucu dağlık alanlara çekilmede ve göçebe yaşamda bir yoğunlaşmanın olmasını beklemek gerekir. Büyük İskender ve halefleri

5 ile birlikte ilk kez egemenlik altındaki tüm coğrafyanın ve halkların yönetim birimlerine gönüllü veya zorunlu olarak katıldıkları anlaşılıyor: Büyük İskender öncesi Tapyriler ve bölgeleri (Hazar Denizi nin güneyindeki bölge), adları ile anılan bir satraplıkla yönetiliyorlardı. Bu dönemde bölgenin satrap ve komutanı olan Autofradates, Büyük İskender in bölgeyi istilası sonucu yine bu görevinde bırakalır (Arr. Anab. 3, 23, 7). Hatta bu kez görev alanının kapsamına Mardlar ve bölgesi de dahil edilir (Arr. Anab. 3, 24, 3). Mardlar, ilk kez bir yönetsel birim (satraplık) dahiline alınmış ve böylelikle yazılı kaynaklarda da ilk kez bu bağlamda anılmış olurlar. Daha sonra sadakatinden kuşkulanmış olduğu Autofradates i tutuklayıp kendisine göndermesi şartı ile Fratafernes i Mardlara ve Tapyrilere satrap ve komutan olarak gönderir (Arr. Anab. 4, 18, 2. Bu yönlü bilgi daha öncesinde C. Rufus tarafından da verilir: VIII 3, 17). Eğer bu aktarım doğru ise, Perslerin egemenliği döneminde adı geçen bölgedeki Mardlar, Tapyriler ile birlikte bazen Hyrkania Satraplığı na bazen de Hyrkaniler ile birlikte Tapyriler Satraplığı na (Tabaristan) bağlı bulunuyorlardı veya en azından böyle kabul ediliyordu. Nitekim Bizanslı Stefan (M.S. 6 yy.), hazırlamış olduğu sözlüğünde (Ethnika) Mardları, antik yazarlardan Apollodoros a dayandırmak suretiyle Hyrkania nın bir halkı (ethnos) olarak yansıtır. Bölgenin dağlık alanlarında yaşayan ve hareket eden Mardlı ve Tapyrili göçebe ve yarı-göçebe halkları, tüm resmi belirlemelere rağmen yine de başlarına buyruk bir konumda idiler. Bu durum ve olgu, Ksenofon tarafından dolaylı olarak belirtilen Van ve Urmiye Gölleri çevreleri ila Bothan Bölgesi dahilinde kalan dağlık alanlarda yaşayan ve daha sonralarının kaynaklarında (Tacitus ve Plinius) Kafkasya Ermenistanı ve Margiane (bugünkü Kop Dağı ve Horasan Bölgesi ni de kapsayan Merw kenti ve çevresi) dahilinde anılan Mardlılar için de geçerli idi. Herodot tarafından göçebe bir Pers kabilesi/boyu olarak aktarılan Mardlar, aslında Herodot un veya kaynağının (Persli biri olmalıdır) o dönemde Pers Ülkesi nde/güney-zagroslar da yaşayanlarını kapsamaktadır. Bölgenin Mardları, gerçekten belirtildiği gibi, aslen bir Pers boyu olmalıdırlar. Perslerin bugün bu adları ile anılan bölgeye (Fars), bir göçebe kabile olarak kuzeyden göç etmiş olduklarına dair bazı belirtiler bulunmaktadır. M.Ö. 9. Yy. ın sonlarına ait Urartu yazıtlarında Persler ile anılan bölge (Parsua), yaklaşık olarak Urmiye Gölü nün güneyindeki alana isabet etmektedir. M.Ö. 8. Yy. Assur kaynaklarında Parsua, daha güneyde Orta-Zagrosların bir bölgesine tekabül eder. İlk kez Sennakherib (M.Ö ) yıllıklarında Parsua, bugün Fars olarak adlandırılan daha güneydeki coğrafik bölge için kullanılır. Yazıtlardan elde edilen ve zamanla devamlı olarak güneye doğru olan Pers yönelimi, Elam bölgesinin alınması ile sonuçlanmıştır. Persli kabileler, kendi adları ile anılan bölgeye yerleşinceye kadar yoğunluklu olarak göçebe bir yaşam tarzı sürdürüyorlardı. Değişik zamanlardaki Parsua bölgesinin devamlı güneye doğru yönelimi, İrani halkların göçleri teorisini de belirli ölçüde ve görünürde destekler niteliktedir. Bu veya benzeri tezlerden hareketle Mardların aslen Hazar Denizi nin güneyinin iç kesimlerindeki dağlık bölgeden zamanla batıya ve güneybatıya doğru yönelmiş oldukları savlanabilinir. Ancak bu tür göçebe kavim ve boylar, belirli bölgeler dahilinde veya değişik bölgeler arasında mevsimlik olarak devamlı hareket halindedirler. Urartu ve Assur kaynaklarında Parsua bölgesinin Zagros- Dağları ve çevresini kapsıyor olması, Persli göçebe kabilelerin seferlerin yapılmış olduğu yaz mevsiminde geniş bir alanda hareket halinde olmalarından kaynaklanıyor olmalıdır. Örneğin halen de kısmen göçebe bir yaşama sahip Bakhtiyari kabilesi, geçen yy. ın ortalarına kadar kışlık ve yazlık otlak ve konakları için Zagrosları aşmak suretiyle hem iklim açısından ve hem de yerleşim/yönetsel birimleri açısından birbirinden oldukça farklı ve uzak bölgeler dahilinde (Khuzistan ve Isfahan) hareket ediyorlardı. Daha sonrasının başkent konumundaki Persepolis ve çevresini kapsayan Anşan bölgesi, çiftçi Pers kabilelerinin yerleşim alanı idi. Kuzeybatısındaki verimli Elam bölgesinin sonradan alınması ile Persler, artık egemenliklerinin ekonomik temellerini de güçlendirirler. Dönemin

6 bazı Akhameni kaynakları (örneğin Kyros-Silindiri), hanedanlıklarını (Teispes, I. Kyros, Kambyses ve kendisi II. Kyros) Anşan Şahları olarak yansıtırlar (Yazıtlar için krş. R.G. Kent, Old Persian, New Haven 1953, AmH, AsH, DB I 2). Değişim, dönüşüm ve dolaysıyla farklılaşmaya uğrayan Persler, önceleri yerleşime geçmek suretiyle çiftçiliği yaşamsal kaynak ve tarımsal üretimi asıl ekonomik uğraşı haline getirenlerdir. Daha sonraları bunlardan Akhameniler Hanedanlığı nın egemen güç haline gelmesi ile saray yaşamı belirleyici duruma gelmiştir. Buna rağmen şahların dahi yazlık ve kışlık sarayları bulunuyordu ve mevsime, iklime uygun olarak yine göçer geleneklerinin gereklerini yerine getiriyorlardı. Geleneksel yaşam tarz ve uğraşılarını sürdürmekte olan Mardlar ve diğer hayvancılıkla geçinen ve dolaysıyla göçebe ya da yarı göçebe durumundaki Pers kabile ve boyları, çiftçileşen ya da yönetim alanında yetkinleşen saray yaşamına geçen Pers kabilelerinden çok kendileri ile aynı yaşam tarzına ve üretim ilişkilerine sahip diğer İrani kabile ve boyları ile daha ortak değerlere sahip bulunuyorlardı. Mardlar ile Kürtlerin aynı bölgeler dahilinde birlikte anılmaları, bu aynı yaşam tarz ve üretim ilişkilerine sahip kabilelerin kaynaşmış olmalarından kaynaklanıyordu. Onları belirleyici ve ortak kılan lehçeleri, giysileri ya da çadırlarının rengi değildi; zira hayvan ve meraları ile birlikte bu yaşam tarz ve üretim ilişkileri idi; bu yaşam tarzından ve üretim ilişkilerinden de kaynaklı olan yaşama bakışları ve zamanla ortaklaşan karakterleri idi; savaşçı olarak kuşanmalarındaki, oluşturdukları birlikleri açısından benzerlikleri (süvari, okçu ve sapancı) idi. Tüm bu olgular onları, dışardan bakan bir gözlemci için, aynı kategoride değerlendirmeyi ve dolaysıyla birarada görüp ortak adlandırmada bulunmayı kaçınılmaz kılıyordu. Bundan dolayıdır ki C. Rufus (V 6, 17), Mardlar ile diğer Persler arasındaki oldukça belirgin olan farklılığa işaret eder.

7 İzleri ve devamlılıkları: Sasaniler Şahlığı dönemine dair kaynaklar, toplumsal yapı ve yerleşim alanları konusunda fazlaca bilgi içermezler. Bunun nedenlerinden biri her ne kadar yerel ve bölgesel güçlerin, oluşumların kendilerini merkezi güç ile özdeşleştirmiş olmalarından kaynaklanıyordu ise diğer bir nedeni de ilki ile ilintili olarak Şahlığın ve de Şahın eylem ve seferleri, uygulamaları ve tedbirleri öne çıkarılmış olmalarındandır. İlgili Roma ve Bizans kaynakları da daha çok bu tür olgulara odaklanmışlardır. Karşılıklı seferler kapsamında yapılan bazı açıklamalar ve değinmeler, - Ammianus Marcellinus, Agathias, Prokopius- ya oldukça sınırlı olmuşturlar ya da daha önceki kaynaklara dayandırılmışlardır. Fakat Sasani gücünün 7. Yy. başlarından itibaren zayıflaması ile birlikte kıpırdanmaya geçen yerel ve bölgesel halklar ve güçler yeniden anılmaya başlanırlar. Döneme dair gelişmeleri en iyi yansıtan kaynaklardan biri, kuşkusuz Sebeos tur. Aynı zamanda bölgenin bir sakini olan Sebeos (7. Yy.), Ermenistan ın ve Ermeni halkının tarihini yansıtırken yakın geçmişte yaşanmış olunan gelişmeleri de aktarır. Özellikle de Sasaniler ile Bizanslılar arasındaki savaşlar, Şahın veya Kaiser in bölgeye (Ermenistan) olan akınları, daha sonralarının Arap/İslami akın ve istilaları söz konusu edilirler. Bizans güçlerinin bölgeye olan 652/3 yılındaki seferi, Ermenistan ın yeniden denetim altına alınması ile sonuçlanır. Bu seferin asıl amacı, Ermenistan da Theodoros Rştuni nin kendisini bir yıl öncesinde İmparator ilan etmesi idi. Ancak doğu ve güneydoğudaki bu tür gelişmeler, Sasanilerin yok olduğu ve Arap/Islam güçlerinin belirleyici olmaya başladığı bir zamana tekabül eder. Aynı yıllarda İslam/Arap güçlerinin Iran ın merkezinde ve doğusunda Sasanilere karşı yoğunlaşmaları (642 yılındaki Nihawend Savaşı ndan son Sasani Şahı III. Yazdgırd ın 651 yılında Merv de öldürülmesine kadar), Bizans istilası için geçici de olsa bir fırsat sunuyordu. Bizans güçlerinin bu ilgili seferini aktaran Sebeos, Mardastan olarak adlandırılan bir ülke/bölgeden de söz eder (48/165). Ancak Mardastan ın henüz 5. Yy. da dini organizasyon itibarı ile Ermenistan dahilinde Vaspurakan Eyaleti ne bağlı olduğu ve sorumlu bir piskoposluğun bulunduğu, Ghazar P c arpets c i (Patmut c iwn Hayots c, 44/23) ve Elishē (Vasn Vardanay, s. 28) tarafından da aktarılırlar. Söz konusu ülke, seferin gidişatı ve yönelimi açısından bakıldığında, Van Gölü doğusu ila kuzeydoğusunu kapsayan bir alana tekabül eder (krş. H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, Strassburg 1904, 343s.). Ksenofon un belirtmiş olduklarından hareketle Mardların M.Ö. 5. Yy. da Van Gölü nün güney bölgelerine yayılan bir alanda yaşamış olduklarını, Plutarkh ın dolaylı olarak anlattıkları ile de doğrulanmaktadır. Tacitus ve Plinius un aktarmış olduklarından ise, Mardlıların M.S. 1. Yy. da daha kuzeyde bugünkü Ağrı ve Kars bölgelerini de içine alan Güneykafkasya daki varlıkları da belirginlik kazanmaktadır. Sebeos un 7. Yy. da Mardastan olarak adlandırmış olduğu bölge/ülke, bölgeye/ülkeye adını veren sakinlerinin yoğunlaşmış olduğu orta bir yerde olduğu gibi, bu yoğunlaşmayı sağlayan doğusundaki Med Ülkesi (Media Atropatene yi de -Ermenice Atrpatakan- kapsayan) bir Hinterland a sahip bulunuyordu. Daha dikkate değer bir nokta, Ermeni kaynakları (Koriwn, Moses Khorenats i, Sebeos v.d.) gerek tarihi Medleri ve gerekse de ülkeyi ve sakinlerini sonradan Mark veya Mard olarak adlandırırlar. Ermeni kaynaklarının ve halkının bu adlandırması, bazen egemeni oldukları bazen de egemenliği altında birarada ya da yanyana yaşamış oldukları Kürtler i de kapsıyordu. Ardowan i Kullo (E. I.) Yazarın Diğer Makalesi için: