ENGELLERİ AŞALIM PROJESİ

Transkript

1 ENGELLERİ AŞALIM PROJESİ Engellilere Yönelik Mesleklerin Belirlenmesi Literatür Taraması Çalışması Engellilik Geçmişten günümüze engelli bireylerle ilgili farklı kavramlar kullanılmış, ancak 2013 yılında yapılan yasal düzenlemeye bağlı olarak engelli ifadesi kullanılmaktadır. Engellilik, bireysel işlev kısıtları ile sosyal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimin neden olduğu bir hal (Stapleton ve Burkhauser 2003, s.7). sağlık durumu (hastalıklar, bozukluklar ve yaralanmalar) ile bağlamsal faktörler (sosyal tutum, mimari özellikler, yasal düzenlemeler gibi çevresel faktörler ve cinsiyet, yaş, eğitim gibi bireysel faktörler) çerçevesinde (WHO) ele alınmakta, sosyal hayata katılabilme, bir iş bulup o işi elinde tutabilme imkanlarından toplumun diğer kesimlerine göre kısmen veya tamamen yoksun bulunan kişi (ICF), zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen birey (5378 sayılı kanun) olarak tanımlanmaktadır. Bütün bu tanımlardan engelli bireylerin toplumun diğer bireylerine göre fiziksel, ruhsal veya sağlık açısından kısıtlılığı bulunduğu ve bu kısıtlılık nedeniyle de topluma katılımda sınırlılıklar yaşadıkları ifade edilebilir. Bu yönüyle de engelli bireyler dezavantajlı gruplar içinde yer almaktadırlar. İstihdam alanında dezavantajlı gruplar, işe giriş veya çalışma hayatına devam etme konularında, işgücü piyasalarına entegrasyonları daha düşük olan kişilerden oluşmaktadır. İstihdamda diğer kişilere göre daha fazla güçlük çeken bu gruplar içinde engelli bireyler de bulunmaktadır. Bu nedenle devletler sahip oldukları şartlar ve bu gruplara yaklaşım biçimlerine göre çeşitli özel istihdam politikaları izlemektedirler. Dezavantajlı gruplara yönelik uygulamalar kısa dönemde, koruyucu nitelikteki uygulamaları içerirken, uzun dönemde dezavantajlı grupları risk grubu olarak değerlendirmemize neden olan olumsuzlukları giderici yönde uygulamaları içermektedir. Dezavantaj, kavram olarak kendine yeterli olabilmek için gerekli araçlara erişime

2 sahip olmamak şeklinde de tanımlanmaktadır. Bu yönüyle de engelli bireylerin önünde istihdam ile ilgili bazı engeller bulunmaktadır. Sayısal bilgiler Ülkemizde uzun bir süre engelli bireylerin belirlenmesi, sayısı ile ilgili özel bir araştırma yapılmamıştır. Ancak 2010 yılında TUİK tarafından yapılan araştırma bazı sonuçları elde etmeyi sağlamıştır. Bu tür bilgiler engelli bireyin genel nüfus içindeki oranını, bu bireylerin sayısını, engel türüne göre sayısal bilgileri elde etmeyi, elde edilen bu bilgilere bağlı olarak da uygun politikaların geliştirilmesine önemli katkıda bulunmaktadır. Örneğin, yapılan bu araştırma sonucuna göre ülkemizde yaklaşık sekiz milyon engelli bulunduğu, ancak etki alanı itibariyle ele alındığında bu sayının daha da yüksek olduğu bilinmektedir. Araştırma sonuçlarına göre, engelli olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Buna göre Türkiye de kişi engelli olarak yaşamlarını sürdürmektedir. Fiziksel (ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel) engellilerin oranı %2.58 iken (yaklaşık 1.8 milyon), süreğen hastalığı olanların oranı ise % 9.70 (Yaklaşık 6.6 milyon) dur. Fiziksel engellilerin işgücüne katılmaları ile ilgili verilere bakıldığında yaklaşık %78 nin işgücüne dahil olmadığı görülmektedir. İşgücüne dahil olan yaklaşık %22 lik kesim içerisindeki genel işsizlik oranı % 15,5 tur. Süreğen hastalığı olanların ise % 23 ü işgücüne katılmakta % 77 si ise işgücüne dahil olamamaktadır. Süreğen hastalığa sahip engellilerin genel işsizlik oranı da % 10,7 dir (TUİK). Mesleki Eğitim Mesleki eğitim, kişinin iş piyasasında geçerliliği olan bir işe girebilmesi ve meslekte ilerleyebilmesi için gerekli bilgi, beceri, tutum, davranış ve alışkanlıkları kazanması için benimsenen yöntemdir. Günümüzde gelişmiş toplumlar, engellilerin de engelli olmayan bireyler gibi ülkenin ihtiyacı bulunan kalifiye eleman olma ve bu şekilde mesleki eğitimden geçirilme hakkına sahip olduklarını kabul etmişler ve bu yönde çalışmalar yapmaktadırlar. Maalesef üzülerek söylemek gerekir ki, Türkiye de mesleki rehberlik ve mesleğe hazırlanma

3 programları yönünde çalışmalar yetersizdir. Dolayısıyla böyle bir program takip edilmediği için engelli bireylerin bir meslek bulabilmeleri ve uygun bir işe girebilmeleri ve orada istihdamlarını sürdürebilmeleri oldukça zorlaşmaktadır. Engellilerin mesleki eğitimi sağlanırken üç konu üzerinde durulmalıdır. İlki, engellinün ekonomik geleceğini sağlama, çalışma zevkini oluşturma gibi nedenlerle meslek eğitiminin yeterli çoklukta olması ve bunlardan seçim hakkının kişilere tanınmasıdır. İkincisi, engelliler için oluşturulacak meslek eğitiminin mümkün mertebe eski işi ya da ona yakın işler olması gerekir. Nihayet, mesleki eğitim projesi sonucunda engellilerin engelli olmayan kişiler kadar verimli olmalarını sağlayacak tedbirler de alınmalıdır. İş ve meslek sahibi olmak okuldan sonra hayatın ilerleyen aşamalarında toplumsal hayatı sürdürmek için önemlidir. Normal gelişim gösteren bireylerde olduğu gibi engelli bireylerin de bir işte çalışması ekonomik olarak gelir elde etme, sosyal ve psikolojik olarak kimlik kazanma, özgüven duyma ve kendini kanıtlama açılarından büyük önem taşımaktadır. Engelli bireylerin istihdamına yönelik düzenlemelere Engelli Bireylerin Hakları Sözleşmesi (2009), 5378 sayılı Engelli Bireyler Kanunu (2005), 4857 Sayılı İş Kanunu (2003) ve 657 Sayılı Devlet Memurluğu Kanununda (1965) yer verilmesine rağmen hala engelli bireylerin istihdamı konusunda problemler yaşanmaktadır. Türkiye İş Kurumu nun (İŞKUR) 2014 Ocak ayı istatistik verilerine göre kamu kuruluşlarında , özel kuruluşlarda kişi istihdam edilebilmiştir (İŞKUR, 2014). Ancak, halen hem kamu hem de özel sektörde kontenjan açığı bulunmaktadır. Karataş (2001) engelli bireylerin istihdamında karşılaşılan güçlükleri istihdama hazırlama, iş arama, işe girme ve istihdam sırasındaki problemler olmak üzere üç grupta ifade etmiştir. İstihdama hazırlamada yaşanan problemlerden eğitim problemleri ve istihdam edilebilirlik becerilerindeki yetersizlikler en temel problemlerdır. İş arama ve işe girmedeki problemler; işverenlerin olumsuz tutumları ve engelli bireylerin niteliklerinin yeterli olmamasından kaynaklanmaktadır. İstihdamda yaşanan problemler; iş ortamının engelli olan bireyin özellik ve gereksinimlerine uygun olmama, temel eğitim yetersizliği ve iş becerilerine yeterince sahip olmama gibi problemlerdır. Dünya Sağlık Örgütü (Word Health Organization-WHO) nün Dünya Özel Gereksinimlilik Raporu nda temel ve mesleki eğitim konusundaki problemler engelli

4 bireylerin iş gücü piyasasına katılımları önündeki başlıca engeller olarak belirtilmektedir (WHO, 2011). Egnelli bireylerin bağımsız olarak hayatlarını sürdürmeleri için en iyi yapabilecekleri bir işi öğrenmeleri gerekmektedir (Akçamete, 1989). Bu bireylerin iş öğrenmeleri için öncesinde gerekli temel ve mesleki eğitimi almaları istihdamda yaşanan sorunların çözüm yollarından biridir. Temel ve mesleki eğitime ya da mesleki beceriye sahip olmayan engelli bireyler beceri gerektirmeyen ya da vasıfsız işlerde istihdam edilme gibi bir durumla karşı karşıya kalmaktadırlar. (Akçamete, 1989; Çarkçı, 2011). Bireylerin eğitimlerini tamamladıktan sonra bir işe hazır olması için istihdam edilebilirlik becerilerine de sahip olması gerekmektedir (Crimando,1984; Akt. Baran, Cavkaytar; 2007). Bireyleri işe yerleştirmede iş için gerekli istihdam edilebilirlik becerileri okullardaki akademik programlarda ve iş yerlerinde öğretilmelidir (Winn, Hay, 2009). Ju, Zhang ve Pacha (2012) istihdam edilebilirlik becerilerini işin türü ve düzeyi ne olursa olsun tüm işleri gerçekleştirmek için gerekli genel olan yetkinlikler olarak ifade etmektedirler. Bu yetkinlikler, tüm iş sektörlerindeki çalışanlarda bulunması gereken niteliklerdir (Buck ve Barrick, 1987; Sherer ve Eadie, 1987; Akt. Ju, Zhang ve Pacha; 2012). Boxter ve Young un (1982) liseden mezun ve işe başlayacak olan bireylerde olması gereken istihdam edilebilirlik becerilerini belirlemeye yönelik yapmış oldukları araştırmada en çok vurgu yapılan istihdam edilebilirlik becerileri; iletişim, temel bilgi ve beceriler (okur-yazar olma, matematik ve fen ve teknoloji bilgisi vb.), sorumluluk, göreve devam etme, çalışanlarla iyi geçinme ve sağlığın önemini fark etme yetkinlikleri olarak belirtilmiştir. Hazle ve Lotto nun(1987) araştırma sonuçlarında da istihdam edilebilirlik becerileri benzerlik göstermektedir. Ünal ın (2001) normal gelişim gösteren bireylerin istihdam edilebilirlik becerilerini belirlemeye yönelik yapmış olduğu araştırmasında istihdam edilebilirlik becerileri olarak sorumluluk, teknoloji bilgi ve becerisi, uyum, ekip çalışması, bilişsel, iletişim ve akademik beceriler, kendini yönetme gibi yeterlilik alanları belirlenmiştir. Baran ve Cavkaytar ın (2007) özel gereksinimi olan bireylerin istihdam edilebilirlik becerilerini belirlemeye yönelik yapmış oldukları araştırmalarda işyerlerinde çalışan ve çalışacak olan zihinsel güçlüğü olan bireylerin sahip olmaları gereken yeterliliklere ilişkin işverenlerin görüşleri incelenmiş,

5 sorumluluk, teknoloji, uyum, ekip çalışması, iletişim becerisi ve akademik beceriler gibi benzeri yeterlilikler belirlenmiştir. Ju, Zhang ve Pacha (2012) ise özel gereksinimi olan ve olmayan işe yeni başlayan bireyler için önemli olan istihdam edilebilirlik becerilerinin işverenler tarafından değerlendirilmesi sonucunda temel becerilerin, yüksek düzeyde düşünme becerilerinin, temel çalışma becerilerinin, sosyal becerilerin ve kişisel becerilerin istihdam edilebilirlik becerileri olarak belirtildiğini ifade etmektedirler. Çeşitli organizasyonlarda yüksekokul mezunları için en önemli beş beceri alanı belirlenmiştir. Bu beceriler iş ahlakı, ekiple çalışma ya da işbirliği, sözel iletişim, sosyal sorumluluk ve okuduğunu anlama becerileridir (Casner, Lotto ve Barrington; 2006). Engelli bireylerin işini kaybetmeleri ile dakiklik, görünüm, kurallara uymama, yetersiz iş becerilerine sahip olma arasında ilişki bulunmuştur (Blanck, 1998; Chadsey ve Beyer, 2001, Olson, Cioffi, Yovanoff ve Mank, 2001; Akt. Ju, Zhang ve Pacha; 2012). Bu nedenle istihdam edilebilirlik becerileri, engelli bireylerin okuldaki eğitimlerinin planlanması, geçiş becerilerinin geliştirilmesi, işe yerleşmeleri, işteki devamları ve sürdürülebilirlikleri açısından önemlidir. Engelli bireylerin istihdamlarında işverenlerin beklentileri ve tutumları da önemli görülmektedir. Ju, Zhang ve Pacha (2012), araştırmalarında işverenlerin engelli olan ve olmayan bireyler için beklentilerinin farklı olup olmadığını incelemişlerdir. Araştırma sonucunda engelli olan ve olmayan çalışanlar için işveren beklentileri arasında farklılıklar bulunmuştur. Beklentilerdeki farklılıkların cinsiyet, hizmet/iş alanı ve bilim/teknoloji alanlarından kaynaklandığı görülmektedir. Bu sonuçlar engelli bireylerin genel ve mesleki eğitiminin önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Hasırcıoğlu nun (2006), işverenlerin engelli bireylerin istihdamına yaklaşımlarını araştırdığı çalışmasında engelli bireylerin temel ve mesleki eğitiminde yetersiz olması, çalışma ortamlarının uygun olmaması gibi nedenlerle işverenlerin engelli olan bireylerin istihdam edilmesine olumlu bakmadıkları belirtilmektedir. İşverenlerin bu olumsuz tutumları, engelli bireylerin niteliklerinin yetersiz olmasıyla ve işverenlerin bu bireyler hakkında yeterli bilgi sahibi olmamalarıyla ilişkilendirilebilmektedir. Köksal (2010) işveren açısından engelli bireylerin istihdamı sırasında karşılaşılan sorunları belirlemeye yönelik yaptığı araştırma sonucunda; çalışan engelli bireylerin düşük ücretle, az vasıf gerektiren

6 işlerde çalıştırıldıklarını; engeli ağır derecede olanlar ve yardımcı araç kullanarak çalışan engelli bireylerin çalışma hayatına daha az alındıklarını ifade etmektedir. İşverenlerin bu olumsuz tutumları, engelli bireylerin akademik ve mesleki olarak gerekli bilgi ve becerilere sahip olmamalarından, işverenlerin engelli bireylere uygun, gerekli ortam düzenlemelerini maddi külfet olarak görmelerinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan Domzal, Houtenville ve Sharma (2008) tarafından yapılan çalışmada işverenler engelli bireyleri işe almak istememelerindeki neden olarak istihdam edilebilirlik becerilerinin yetersiz olmasını ve deneyimlerinin olmamasını belirtmişlerdir. Mesleki eğitim; bireyleri ilerideki mesleklerine hazırlamak amacıyla yapılan etkinliklerin tümü olarak da tanımlanabilir (Prosser ve Quigley, 1949). Alkan ve ark. (2001) gençleri yaşama hazırlamak amacıyla mesleki eğitimin üç amacını; uygun öğrenme ortamının sağlanması, gerekli becerilerin geliştirilmesi ve istenilen davranışların oluşturulması olarak belirtmişlerdir. Bu amaçları gerçekleştirmede; öğrenmenin işlevsel olması, ihtiyaçlar doğrultusunda öğrenme amaçlarının öğrencilere açıkça verilmesi ve öğrencilerin çevrelerinde bulunan aile ve arkadaşlarının eğitim sürecini desteklemesi mesleki eğitim açısından önemlidir (Pea, 1989). Gençlere yönelik temel mesleki eğitim ve öğretim ortamlarının ihtiyaçlara nasıl daha iyi cevap verebileceğinin araştırılması gerekmektedir. Bu konu ile ilgili bir araştırma Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) tarafından bu birliğe bağlı ülkeler ile yapılmıştır. Yapılan anket araştırmasında veriler tüm OECD ülkelerinden toplanmıştır. Rapora göre mesleki eğitim programlarının içeriğinde bulunması gerekenler şu şekilde sıralanmıştır (OECD, 2010): 1. Mesleki programları iş ortamlarının ihtiyaçlarının yanı sıra öğrencilerin tercihlerini de yansıtmalıdır. 2. Mesleki niteliklerin temeli olan becerilerin kazandırılması önemlidir. 3. İş dünyası ile mesleki ve akademik geçiş koşulları hakkında öğrencilere rehberlik edilmesi gerekmektedir.

7 önemlidir. 4. Mesleki eğitim sürecinde bulunan eğitimcilere güncel deneyimlerin kazandırılması 5. İş ortamlarının eğitim sürecinde kullanılması gerekmektedir. 6. Mesleki yeterliliklerin daha tutarlı hale getirilmesi için gerekli verilere ulaşılması önemlidir. 7. Öğrenme dünyası ile iş dünyası arasında tüm düzeylerde bağlantıların kurulması için işveren ile devlet arasında etkili bir ortaklık kurulması gerekmektedir. Mesleki eğitim sürecinin sonunda mezun olan bireylerin, meslekleriyle ilgili temel yeterlik ve beceriler ile ilgili iş ortamlarının beklentilerini karşılamaları beklenmektedir. Bu durum işe yerleşmelerinde önemli rol oynamaktadır. Amerikan Çalışma Bakanlığı nın 1991 yılında hazırlamış olduğu Gerekli Becerilerin Kazandırılması Komisyonu (The Secretary s Commission on Achieving Necessary Skills) (SCANS) adlı raporda çok geniş bir iş aralığında; çalışanlarla, iş sahipleriyle, iş bulma kurumlarıyla, sendikalarla, mağaza, imalathane ve alışveriş merkezi müdürleriyle görüşmeler ve toplantılar yapılmıştır. Bu raporda iş gücü olarak nitelendirilen mesleki eğitim almış bireylerden beklenenler; Temel yeterlikler ve Temel beceriler olmak üzere iki ana grupta toplanmıştır. Bu iki ana grupta yer alan sekiz temel özellik mesleki eğitim programlarından mezun olan gençlerin iş bulmalarına yönelik olarak eğitim programlarının düzenlenmesi açısından dikkate değerdir. Bu özellikler işyerleri ile okulların arasındaki boşluğa köprü olması bakımından da önemlidir. Raporda belirtilen yeterlikler, birey hangi mesleği seçerse seçsin herkes için geçerlidir. Hazırlanan raporda; yeterlik ve beceriler çok fazla alana yayılarak belirtilmiştir. Bu yeterlik ve becerilerin mesleklere yönelik olarak özelleştirilmesi mümkündür. SCANS (1991) raporunda belirtilen temel yeterlik ve becerilerin kazandırılmasına yönelik olarak yapılacak mesleki eğitimin; amaca uygun, verimli ve etkili olabilmesi için taşıması gereken özellikler şu şekilde sıralanabilir (Campbell, 1997): 1. Eğitim sürecinde kazandırılan beceriler iş ortamlarına transfer edilebilmelidir.

8 2. Teorik ve uygulamalı eğitim-öğretim programları iş analizlerinden yararlanılarak geliştirilmelidir. 3. Eğitim uygulama fırsatlarını içermeli, performans temelli eğitim esas alınmalıdır. 4. Performans standartları geliştirilmeli ve ölçüte dayalı değerlendirmeler yapılmalıdır. 5. Mali kaynaklar çeşitlendirilmelidir. 6. Mesleki eğitim yaşam boyu eğitimi içine almalı ve sürekli eğitim sistemi olarak yeniden tanımlanmalıdır. 7. Mesleki eğitim dikey ve yatay olarak hareket edebilmelidir (dikey eğitim üst düzey becerilerin öğretimini, yatay eğitim ise birbiriyle ilişkili mesleklerin arasındaki hareketi içermektedir). 8. Okul ile iş ortamları arasında bağlantı kurulmalıdır. Skillbeck (1991) ise etkili bir mesleki eğitim programının taşıması gereken özellikleri; veritabanı, dinamik, çıktılar, bütünlük ve ardışıklık, gerçekçilik, öğrenci merkezlilik ve değerlendirme başlıkları altında toplamıştır. Yazında dile getirinlen bu nedenlerden dolayı birçok ülkede engelli insanların en az üçte ikisinin işsiz olduğu görülmektedir. Mesela Tunus ta yaş arası engellilerin %85 inin işsiz olduğu görülmektedir. İngiltere ve ABD gibi iki gelişmiş devlette ise durum aslında Tunus tan farksız değildir. Bu iki ülkede engellilerin %67 sinin işsiz olduğu görülmektedir (Osuluk ve Uğurlu, 2005: 418, Mant, 2007: 36). Aslında durum çalışma şansı yakalayan engelliler içinde pek iç açıcı değildir. Çünkü çalışan engellilerin önemli bir kısmının çoğunlukla talep edilmeyen, az ücretli, düşük beceri gerektiren alt düzeydeki işlerde çalışmakta oldukları görülmektedir (Yılmaz, 2004: 194). Engelli insanların işsiz kalma ihtimali daha yüksektir ve engelliler istihdam edildiklerinde bile genellikle daha az kazanç elde ederler. Dünya Sağlık Araştırması nın

9 sağladığı global veriler, engelli olmayan erkeklere (%65) ve kadınlara (%30) kıyasla engelli erkeklerin (%53) ve kadınların (%20) daha az istihdam edildiklerini göstermektedir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü nün (OECD) yaptığı güncel bir araştırma (25), 27 ülkede çalışma yaşında olan engelli kişilerin işgücü piyasasında kayda değer dezavantajlar deneyimlediklerini ve engelli olmayan kişilere göre işgücü piyasasında daha kötü sonuçlar elde ettiklerini göstermiştir. Ortalamada %44 olan engelli insanların istihdam edilme oranları, engelli olmayanların oranının (%75) yarısından fazladır. Engelli insanların çalışma yaşamı dışında kalma oranı engelli olmayanlara nazaran 2,5 kat daha yüksektir (sırasıyla %49 ve %20) ( Dünya Sağlık Örgütü, 2011). Engelli İstihdam Yöntemleri Engellilerin istihdamına yönelik literatüre baktığımızda yedi yöntem bulunduğunu görürüz. Bu yöntemler sırasıyla: i - Kota Sistemi ii - Korumalı İşyerleri iii - Kişisel Çalışma Yöntemi iv - İşverenlerin Zorunluluk Olmadan Engelli İstihdamı v - Evde Çalışma vi - Kooperatif Çalışma Yöntemi vii - Sadece Engellilerin Çalıştırıldığı Seçilmiş İşlerde İstihdam Yukarıda adı geçen engelli istihdam yöntemleri içinde en yaygın olarak uygulananın kota yöntemi olduğu görülmektedir. Son yıllarda İngiltere, ABD gibi ülkelerde uygulamadan kaldırılmış olmasına rağmen özelikle Avrupa Birliği ülkeleri ve ülkemizde engelli istihdamında temel yöntemdir. Engellilerin İstihdam Zorunluluğu

10 Engellireni iş piyasalarına girmeleri 20. yy. başlarına dayanır. Sanayi Devrimi nin gerçekleştiği Avrupa da dahi engellilerin ilk başlarda, çalışabilir durumda olsun veya olmasın, genellikle geçimlerini ailelerinden sağladıkları destekle veya evsiz olarak çoğu zaman dilencilik yaparak sağladıkları görülmektedir (Seyyar, 2001). Toplumun büyük bir kısmı tarafından, hem sosyal hem de ekonomik açıdan pek çok engelli insanın iş piyasasının bir parçası olmayı başarabileceği fark edilmiştir. Bu durum hem istihdam ve ekonomik güvence arasındaki belirgin ilişki hem de istihdam ve kendine güven, kendini iyi hissetme arasındaki anlaşılabilir ilişki açısından da doğrudur (Cohen, 2008). Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) tespit ve ölçütlerine göre dünyada 500 milyondan fazla engelli insan yaşamaktadır. Gelişmiş ülkelerde engellilerin genel nüfusa oranı %10 iken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %12 civarındadır. Bu oranlar engelli istihdamının ne kadar önemli bir alan olduğunu da göstermektedir. Engelli grup içerisinde özellikle genç engellilerin istihdamı da önem arz etmektedir. Kompleks ihtiyaçlarıyla genç engelliler, erişkin döneme ulaştıklarında belirli zorluklarla karşı karşıya kalırlar ve okuldan, ileri eğitime ya da iş hayatına geçmek isterler (Knapp vd., 2007: 3). Engellilerin istihdam edilmelerini gerekli kılan bir başka gelişme ise devlet ve toplumsal yapıda yaşanan değişimdir. Bugün hemen hemen tüm ülkelerde karma ekonomik, yani serbest piyasa ekonomisi içerisinde devletin sosyal müdahaleleri şeklinde, bir sistem yürütülmektedir. Bu devlet anlayışının arka planında her fert kendi ihtiyaçlarını ve çıkarlarını maksimuma getirme kaygısındadır. Böyle bir devlet anlayışı engellilerin istihdamını zorunlu hale getirmektedir. Bunun yanı sıra günümüzde postmodern anlayışta insanlar daha bireyci hale gelmektedir. Günümüz devletlerinin karma ekonomik sistemleri içerisinde sosyal devlet politikaları sosyal hakların sağlanması için oluşturulmaktadır. Günümüzde pek çok anayasal düzenleme içerisinde çalışma bir sosyal hak olarak düzenlenmektedir. Dolayısıyla engellilerin başkalarına yük olmadan, toplumda kendilerine bir yer edinebilmeleri için istihdam önemli bir rol oynar. Bir

11 şeyler üretmek için bedensel ve zihinsel çaba harcamak anlamına gelen çalışma, insanın içinde yaşadığı toplum açısından çok önemli anlamlar taşımaktadır (Karataş, 2001). Engellilerin İstihdamının Önündeki Engeller Engelli insanı Birleşmiş Milletler; normal bir kişinin kişisel ya da sosyal yaşantısında kendi kendine yapması gereken işleri, bedensel veya ruhsal kabiliyetlerindeki kalıtımsal ya da sonradan olma herhangi bir noksanlık sonucu yapamayan kişi olarak tanımlamıştır (Hazer ve Gül, 2008: 1197). Engelliler homojen bir grup değildir. Engellilerin karakteristiği onların sağlık durumlarının türüne ve ciddiyetine bağlı olarak değişebilir (Steventon and Sanchez, 2008: 9). Doğuştan bir engeli olmayan insanlar için engellilik ve engellilerin sorunları kendilerine çok uzak bir durum olarak algılandığı için engellilerin problemleri ve gereksinimleri toplum tarafından pek dikkate alınmamaktadır. Bu dikkate alınmayış engellilere yönelik olarak ayrımcı uygulamalara kadar gidebilmektedir. Heron ve Murray (2003: 2), engellilerin istihdamda karşılaştıkları sorunları şöyle sıralar: - çoğunlukla ayrımcılıkla bağlantılı negatif tavır, - eğitim öğretimde eşit olmayan katılım, - kullanılamayan binalar, - erişebilir bilgi eksikliği, - kullanılamayan ulaşım, - destekleyici malzeme ve yardım hizmetlerinin eksikliği, - kendine güvende eksiklik ve aşırı korumacı aileler. Engelli insanlara yönelik olarak yapılacak olan tüm program ve politikaların toplumla iç içe düşünülerek yapılması gerekir. Engelli bireyler toplumun dışında tutarak engellilere yönelik olarak yapılacak olan tüm programlar engellilerin yabancılaşmasına neden olacaktır. Yabancılaşma geniş anlamıyla; kişinin çevresine olan uyumunun azalması, özellikle de kişinin üzerindeki çevre denetiminin kalkması, bu denetim ve uyumun giderek azalması, kişinin yalnız ve çaresiz hissetmesine yol açması olarak tanımlanır (Havle, 2009). Bir engeli olmayan insanlar bile içinde bulunduğu topluma ve gruba yabancılaşınca psikolojik olarak çökerken engelliler bu durumdan daha çok etkilenebilir.

12 Sosyal entegrasyonun en önemli görevlerinden biri dezavantajlı ve savunmasız insanların toplum içinde ve ekonomik hayatta savunmasını ve tam entegrasyonunu sağlamak, aynı zamanda eğitim, enformasyon ve teknolojiye eşit bir biçimde ulaşılmasını sağlamaktır. Belirtmek gerekir ki, bu prensiplere dayalı sosyal politika ekonominin sürdürülebilir gelişmesine, nüfusun ürün ve hizmet talebinin artmasına, vergi tabanının genişlenmesine, fonların hacminin genişlemesine ve sonuçta toplumdaki sosyo - politik istikrarın sağlanmasına olumlu ortam oluşturmaktadır (Leonoviç, 2008). Bu nedenden dolayı engellilerin istihdamının önündeki engelleri de engellilerin sosyal hayata adaptasyonunda yaşanan sorunlar ve çalışma hayatına ait sorunlar olarak ikili olarak incelememizde yarar vardır. Engellinin Kendisi Engellilere yönelik olarak yapılan çalışmalarda engellilerin %74 ünün kendini toplumun diğer bireylerinden farklı, %45 inin kendini bir azınlık mensubu olarak gördüğü saptanmıştır. Bazı engelliler ise engelinin yaşamı ve kendini ifade etmede önemli bir etkisi olmadığını ifade etmişlerdir. Az da olsa engellilerin bir kısmı da engelliliklerini yaşamında yapabileceklerinin lezzeti olarak görmektedir (Şahin, 2004). Sosyalleşme ve sosyal hayat konusunda engellilerin yapabileceklerini sınırlayan temel unsur, engellilerin toplumun onları yok saymasını ve onları sosyal hayattan izole etmelerini bir kader olarak kabul etmeleridir. Bu psikoloji onların iş hayatına aktif katılmalarını sınırlamaktadır. Bu noktada da engellilerin eğitim haklarının sağlanması ve bilinçlenmeleri önemlidir. Eğer ki engelliler eğitim imkanlarından yeteri kadar faydalanabilirlerse, kendilerini bilgi seviyesi olarak geliştirmekle kalmayıp, özürleri olsa daha kendilerinde var olan diğer yeteneklerini ve neleri yapabileceklerini öğrenebileceklerdir. Bu anlamda engelli bireylerin sahip oldukları yetenek ve becerileri sergilemeyebilmelerini sağlamaya yönelik mesleki beceri kazandırma yolu önemli bir yere sahiptir. Engelli birey, katıldığı mesleki eğitim süreci sonunda yapabildiklerini görecek,

13 kendine karşı özgüven kazanacak, toplumda kendisine sunulan işi yapmak mecburiyeti yerine sahip olduğu beceri ile ilgili işe sahip olma gibi fırsatı elde etmiş olacaktır. Katılımlarında Yaşanan Problemler Engellilerin istihdam piyasasına girmelerinin önündeki engel başta işverenler olmak üzere, engelli olmayan diğer insanların engelliler ile ilgili olarak geliştirdikleri yanlış algılamalardır. Bu algılamaların oluşmasında engellilerin toplumsal hayata adaptasyonunu zorlaştıran tüm faktörlerin büyük etkileri bulunmaktadır. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, (ör: Labour Market Trends, 2001) engelliler işsiz olmaktansa daha düşük ücretle ve daha alt kademe işlerle dahi olsa bir iş sahibi olmakla kendilerini daha mutlu hissetmektedirler. Engelliler arasında normal insanlardan daha yüksek bir oranda işsizlik sorununun yaşanıyor olmasının elbette pek çok nedeni sayılabilir. Son yıllarda engelli vatandaşlarımızın çalışma hayatına katılması yönünde ortaya konan çabalara rağmen hala engelli vatandaşlarımızın büyük çoğunluğunun issizlik sorunuyla mücadele ettiği bilinmektedir. Türkiye Engelliler İdaresi Başkanlığı nın 2002 yılında yaptığı bir araştırmaya göre engelli vatandaşlarımızın işgücüne katılma oranı %21,71 dir. Geriye kalan %78, 29 luk kesim işgücüne dahil olmayan kesimi oluşturmaktadır. Ancak işgücüne katılan engelli nüfus içinde de işsizlik oranı %15, 46 dir. Bedensel ve zihinsel özürlerinden dolayı işgücüne katılma oranı düşük olan engelli vatandaşlarımızın bir de işsizlik problemiyle karşı karşıya olması bu konuda sorumlu olan tarafların daha yoğun bir çaba ile sorunun çözümünde aktif olmalarını gerektirmektedir. İşverenlerden Kaynaklanan Engeller Engelliler, yöneticilerin gözünde genellikle hukuki bir zorunluluk ya da özel bir nedenleri olmadıkça çalıştırma eğiliminde olmadıkları kişilerdir. Çünkü onlara göre, engelliler çoğunlukla deneyimsizdirler; kariyer ve mesleki eğitim açısından da işe uygun değillerdir. Bu

14 yüzden, diğer işsizlere göre şansları daha azdır. Engelliler ile ilgili literatürde işverenlerin engellileri istihdam etmekten neden çekindiklerine yönelik araştırmalar yapılmıştır. Bu konuda yapılmış bir araştırmaya göre, yöneticiler engelli eleman çalıştırmama nedenlerini şu şekilde dile getirmişlerdir (Barret, 1964): a. Engelli İstihdam Etmenin Maliyetine İlişkin Korku Engellilerin iş piyasalarına girmelerini engelleyen piyasa koşullarından kaynaklanan bir diğer engelde engelli çalıştırmanın işverenlere getireceği düşünülen ek maliyet korkusudur (Crawford and Martin, 2000). İşverenlerde bu korkunun doğmasının en önemli nedeni engelli işçiye yönelik olarak işyerlerinde yapacakları ek fiziksel düzenleme masraflarıdır. Ancak yapılan araştırmalar bu korkunun yersiz olduğunu göstermiştir (Job Accommodation Network, 2000). İşyerinde engellilere yönelik olarak yapılan düzenlemelerin %20 sinin hiçbir maliyeti olmadığı, %80 nin ise 500 $ ın altında olduğunu göstermektedir. b. Engellileri Daha Fazla Gözlem Altında Tutma ve Verimlilik Kaybı Korkusu Ülkemizde özellikle engelli işgücünü istihdam noktasında en çok zorunlu istihdam uygulandığı bir gerçektir. İşverenlerin zorunlu istihdam kapsamında çalıştırdıkları engellilerin iş kazasına karışma ve daha çok gözetlenmeleri konusundan yaşadıkları kaygılar engelli istihdamı noktasında yaşadıkları diğer bir kaygıdır. Özellikle rekabet ortamında engelli işçilerin karışacakları bir iş kazası hem onların üretimlerinin durmasına hem de yasal pek çok prosedürle karşı karşıya kalmalarına neden olabilir. Özellikle işverenlerde engelli işgücüne uygun bir iş ortamının oluşturulması, onların mesleki yeterliliklerine uygun işlerde istihdam edilebilmeleri konusunda önemli endişeler bulunmaktadır (Karataş, 2001). İstihdam Kavramı ve Aktörleri

15 İstihdam, esas itibariyle üretim sürecinin bir sonucudur. İşgücünün çalışma imkanı bulan kesimi istihdamdır (Akyıldız, 2006: 45). İnsanların ihtiyaçlarını gidermek üzere üretim faktörlerini yani emek, sermaye ve doğal kaynakları bir araya getirerek mal ve hizmet üretmeye çabalayan girişimci, emeği de bir faktör olarak değerlendirmekte, onun emeğinden yararlanmakta ve buna karşılık emeğe yaratılan değerden bir pay vermektedir (Murat, 2007: 194). İktisadi olarak istihdam kavramının iki anlamda kullanıldığı görülmektedir. Dar anlamıyla istihdam; yalnızca emek faktörünün üretimde kullanılmasıdır. Geniş anlamda istihdam; üretim faktörlerinin üretimde kullanılması anlamını taşır. İstihdam edilen işgücünün miktarının veya verimliliğinin artması üretime de katma değer sağlar (Özatağ, 2007: 44). İstihdam kavramına çalışma ekonomisi tarafından bakıldığında, istihdam belli bir dönemde iş sahibi olanlara verilen addır. Bu boyutuyla maaşlı ve ücretli çalışanlar ile bağımsız çalışanlar toplam istihdamı oluşturur (Talas, 1997). Sonuç olarak istihdamı, üretim faktörlerinin gelir sağlamak amacıyla çalışması ya da çalıştırılması olarak tanımlayabiliriz ( Çalışma koşulları ve endüstri ilişkileri, toplumsal sistemin bir parçası olduğu için, bu sistemi oluşturan ekonomik, teknolojik ve sosyo - politik faktörlerden yoğun derecede etkilenmektedir (Çetik ve Akkaya, 1999: 55). Çalışma hayatının toplumsal sistemin alt sistemi olmasına karşın temel olarak işveren, işçi ve piyasadan oluşan üç tarafı bulunmaktadır. İstihdam da işveren tarafı ekonomik bir boyut iken, işçi açısından ise yaşam standartlarını belirleyen bir boyuttur. Özellikle işçi açısından iş, ücretinin kaynağıdır. İş aynı zamanda toplumsal, psikolojik, fizyolojik ve tinsel zenginlik ve mutlulukların da kaynağıdır. Bazı insanlar ekonomik açıdan ihtiyaçları olmadığı halde psikolojik doyum elde etmek için çalışmak isterler. Bu yönden bir işin ekonomik, toplumsal ve psikolojik değer ve faydaları vardır ve bir psikoterapi aracı olarak kabul edilir (Silah, 2005: 35). İstihdamın iki önemli amacı bulunmaktadır. Bunlar ekonomik ve sosyal amaçlardır. İstihdamın ekonomik amacı; üretimi düzenleme ve artırma iken, sosyal amacı ise; çalışmak

16 isteyen herkese iş bulunması, emek arz ve talebinin hem nicel hem de nitel açılardan uyumlu hale getirilmesi, verimliliğin artırılması ve çalışma barışının gerçekleştirilmesidir. Ekonomik amacın gerçekleştirilmesinde ana faktör olan sosyal amacın daha öncelikli olarak ele alınması gerekmektedir (Murat, 2007: 193). Türkiye de Engelli İşgücünün Genel Değerlendirmesi Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılan çalışmalarda genel nüfus içerisinde gelişmiş ülkelerde engellilerin oranı %10, gelişmekte olan ülkeler için ise %12 olarak tespit edilmiştir. Ülkemizde engelliler konusundaki bilgi ve veri eksikliğini gidermek amacıyla Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı ve Başbakanlık Engelliler İdaresi Başkanlığı işbirliği ile 2002 Türkiye Engelliler Araştırması 2002 yılı Aralık ayında yapılmıştır. Bu araştırma sonuçlarına göre engellilerin genel nüfusa oranı %12,29 olarak tespit edilmiştir. Tablo da engellilerin yaş, cinsiyet ve engel türleri bakımından oranları bulunmaktadır. Yapılan araştırma sonucuna göre engellilerin Türkiye de işgücüne katılma oranının %21,7, işsizlik oranının %15,46, işgücüne dahil olmayanların oranının ise %78,29 olduğu belirlenmiştir. Engelli istihdam etmekte zorunda olan devlet kurumunun 1084, özel sektör işyerinin ise olduğu, devlet kurumunda halen çalışmakta olan engelli sayısının 12603, özel sektörde halen çalışmakta olan genli sayısının olduğu, devlet kurumlarında engelli çalıştırma açığının 18299, özel sektörün ise 1863 olduğu belirlenmiştir yılına kadar İŞKUR a müracaat eden engelli sayısının , müracaat eden bireyler içinden kişinin işe yerleştirildiği belirlenmiştir. İŞKUR tarafından engelli bireylere yönelik 220 kurs açılmış ve bu kurstan 1714 engelli yararlanmıştır. Avrupa Birliği Ülkelerinde Engellilerin Mevcut Durumu Avrupa Komisyonu tarafından Brüksel de tarihinde hazırlanan Avrupa Eylem Planı da (Situation of disabled people in the European Union: the European Action Plan ) engellilere ilişkin olarak şu verilere yer verilmiştir:

17 16-19 yaş gurubunda yer alan engelli bireylerin yalnızca %63 ü eğitim ve yetiştirme etkinliklerine katılabilirken, engelli olmayan bireylerde bu oran %83 olarak gerçekleşmektedir yaş grubu arasında ağır derecede engelli olanların %50 sinden fazla bir oran zorunlu eğitimin dışındaki eğitim imkanlarından faydalanamazken, bu oran engelli olmayanlarda %32 olarak gerçekleşmiştir. Yine bu grup içerisinde engellilerin çalışma oranları %50 düzeyinde sabitlenmişken, engeli olmayanlarda oran %68 dir. Bu aradaki fark, engel düzeyinin artması ve yaşa bağlı olarak artmaktadır yaş grubu arasındaki engellilerin çalışma oranları %27 iken, engelli olmayan bu yaş grubunda oran %45 civarındadır yaş gurubu içerisinde yer alan engellilerin istihdam oranı %15, engeli olmayanların istihdam oranı ise %45 civarındadır yaş gurubu içerisinde yer alan ağır dereceli engellilerde istihdam oranı %24 tür. Aynı gurup içerisinde yer alan ancak engel dereceleri ilk guruba göre daha az olan engellilerde bu oran %62 olarak gerçekleşmiştir (Detaille, Heerkens, Engels, Gulden, Dijk, 2009: 261). Genel işsizlik oranlarında yaşanan düşmeler engelli işsizliği konusunda her hangi bir etki etmemektedir. Bu durum da engellilerin iş piyasalarına girmelerinde (dışlanma) yaşanan sorunun bir göstergesidir. Engellilerin eğitim düzeylerinin artması onların istihdam oranlarını aynı oranda arttıramamıştır. Yükseköğrenimli engellilerin yalnızca %48 i yüksek konumlu işlerde istihdam edilmektedir. Bu oran engelli olmayan yükseköğrenimlilerde ise %85 civarındadır. Engellilerin istihdam oranlarının düşüklüğünün yanında cinsiyet açısından 2002 verilerine göre bakıldığında engelli bayanların istihdam oranı %27 iken engelli olmayan bayanlarda bu oran %59 olarak gerçekleşmiştir. Sadece Belçika da engelli olan ve engelli olmayan bayanlar arasında istihdam farkı %6 olmuştur. Avrupa Birliği İstihdam Stratejisi ve Engelli İstihdamına İlişkin Politikalar Engellilerin istihdamı ve istihdam edilebilirliklerinin artırılması konusu Avrupa Birliği ülkelerinin de üzerinde durduğu önemli bir konudur. Çünkü engellilerin çalışma hayatına kazandırılması sosyal devlet olmanın bir gereğidir. Eşit fırsatlar çerçevesinde engellilerin

18 çalışma imkanlarından yararlanabilmeleri, iş sahibi olabilmeleri ve sosyo - ekonomik yönden bağımsız ve haysiyetli bir hayat sürdürebilmeleri, bütün insanların olduğu kadar, engellilerin de tabi hakkıdır (Seyyar, 2001: 25). Avrupa da engellilerin istihdam politikalarının temel mantığı da esas itibariyle eşitlik ve ayrımcılıkla mücadele anlayışına dayanır. Engellilere yönelik zorunlu kota uygulamasının yanında sosyal teşvikler de son derece önemli rol oynamaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinde engellilerin istihdam modellerini anlayabilmek için öncelikle genel istihdam stratejilerini bilmemiz gerekir. Avrupa Birliği istihdam konusunda, 1999 yılında İstihdam İlkeleri Hakkında Karar ı kabul etmiştir. Avrupa Konseyi tarafından belirlenmiş Avrupa İstihdam Stratejisinin temel ilkeleri, istihdam edilebilirlik, girişimciliğin geliştirilmesi, uyarlanabilirlik ve eşit fırsatlar olarak belirlenmiştir (Duran, 2005: 18). Bu proje ile işitme ve görme engelli bireylere mesleki beceri kazandırarak bu bireylerin istihdam oranını artırmaktır. Bu amaç ile yapılacak çalışma sonucunda işitme ve görme engelli bireyler sahip oldukları yetenek ve becerileri tanıma fırsatı elde edecektir. Bunun yanında elde etmiş olduğu bu bilgi ve beceri sayesinde farklı neler yapabileceği konusunda özgüveni gelişecek, kendisine sunulan işi yapmak veya düşük ücretli işlerle yetinmek yerine kendini geliştirerek istediği, beceri sahibi olduğu, yaptığı işin karşılığını almaya dönük ücret talep edebilir duruma gelecektir. Bu çalışma sonucunda işitme ve görme engelli bireylerin toplumla bütünleşme süreci hızlanacak ve nitelik kazanacaktır. Toplumu oluşturan bireylerin işitme ve görme engelli bireylere dönük olumsuz tutum ve bakış açısı azalacaktır. Çalışma hayatında birlikte olduğu kişiler, işyerine gidiş-geliş sırasında etkileşimde bulunduğu kişiler onlara bakış açısını olumlu yönde değiştirecektir. Görme ve işitme engelli bireylere kazandırılacak mesleki beceriler, onların işyeri sahipleri tarafından kabulünü artıracak ve istihdam ile ilgili işverenden kaynaklanan olumsuzlukları ortadan kaldıracaktır. İşitme ve görme engelli bireylerin ve

19 ailelerinin yaşam kaliteleri artacaktır. En önemli hususlardan birisi de ülkemizde engelli istihdamına olumlu katkısı olacaktır. İşitme ve görme engelli bireylere kazandırılması planlanan meslekler; İŞİTME ENGELLİ BİREYLER GÖRME ENGELLİ BİREYLER 12UY AĞ TEKNOLOJİLERİ ELEMANI Heykeltraş 17UY Ahşap mobilya İmalatçısı Enstrüman 12UY ALÇI LEVHA UYGULAYICISI Masör 12UY ARMÜRLÜ DOKUMA KUMAŞ DESEN HAZIRLAMA ELEMANI Kilim dokuyucu 13UY BASKI OPERATÖRÜ Tat bakıcı 12UY BİLGİ İŞLEM DESTEK ELEMANI Ağaç mobilya cilacısı 12UY BİLGİSAYAR DONANIM ELEMANI Hasır mobilya işçisi 17UY Çikolata Hamuru İşleme Operatörü Ambalajcı 16UY EL NAKIŞÇISI Braille Kur an-ı Kerim öğreticisi 13UY ENDÜSTRİYEL FIRIN İŞÇİSİ Oyma mobilya zımparacısı Kilim dokuyucu Bilgisayar operatörü Halı dokuyucu Bilgisayar programcılığı Ütücü Pastacı Bahçe bitkileri

20