YUKARI MENDERES VADİSİNDE ERKEN DÖNEM YERLEŞMELERİ

Transkript

1 e-issn: X DOI Number: YUKARI MENDERES VADİSİNDE ERKEN DÖNEM YERLEŞMELERİ Prof. Dr. Özdemir KOÇAK Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ORCID ID: Yrd. Doç. Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ORCID ID: Öz 2002 yılından bu yana Afyonkarahisar ili ve ilçelerinde yürütmekte olduğumuz arkeolojik yüzey araştırmaları, sezonlarında, Dinar merkezli Yukarı Menderes Havzası nda yoğunlaşmıştır. Havza nın kuzeydoğusunda Menderes Nehri nin kaynakları vardır. Bu Vadi nin en batısında Dinar ilçesine bağlı Duman köyü bulunmaktadır ve en doğu noktasında Dinar merkeze yakın olan Dikici Hüyük yer alır. Yukarı Menderes Vadisi nin Antik dönemdeki durumu kısmen bilinse bile, elimizde daha eski tarihler hakkında çok fazla malzeme bulunmamaktadır. Bu Vadi de 2013 ile 2016 yılları arasında yaptığımız yüzey araştırmalarında bu çevrenin Neolitik çağdan Roma dönemine kadar olan tarihi incelenmiştir. Bu araştırmalarla, Yukarı Menderes Vadisi nin tarihinin günümüzden yaklaşık 7500 yıl öncesine kadar gittiği anlaşılmıştır. Geç Neolitik döneme tarihlenen bu evreye ait en erken buluntulara şimdilik Kabaklı Kocakır, Yüksel Hüyük ve Dikici Hüyük mevkilerinde rastlanılmıştır. Bu kesimde Kalkolitik çağa ait yerleşmeler de görülmektedir. Sütlaç Köyü nde Kuyubaşı Mevkii (Hüyük) bunlara örnek olarak verilebilir. Ancak bölgede eski yerleşmeler arasında en büyük yoğunluğu İlk Tunç çağa ait olanlar oluşturmaktadır. Yukarı Menderes Vadisi höyüklerinin hemen hepsinde İlk Tunç çağa ait buluntular görülmüştür. Bu durum günümüzden 5000 yıl kadar önce bu çevrede iskân alanlarının dağınık olduğuna ve nüfusun artışına işaret etmektedir. Bölgenin MÖ II. bin yılında yerleşmelerin sayısının azaldığı görülür. Günümüzden 4000 yıl kadar önceki bu değişimin, Anadolu nun genelinde olduğu gibi bu çevrede de küçük yerleşmelerin azalmasının, insanların daha geniş kitleler halinde birlikte yaşaması, kentleşme, devletleşme vb. hususlarla ilgili olduğu düşünülmektedir. Vadi kesiminde bu durum en belirgin olarak Dikici Hüyük te görülmektedir. Dikici Hüyük, Göller yöresine uzanan ana yollar üzerinde, ayrıca Ege Bölgesi ve Konya Ovası ile ilişkili olan yollarla bağlantılı bir konumdadır. Bu çalışmanın amacı verimli bir bölge olan Yukarı Menderes Vadisi ndeki erken dönem yerleşmelerini (Neolitik çağdan Roma dönemine kadar olan) buluntularıyla birlikte sunmaktır. Anahtar Kelimeler: Yukarı Menderes Vadisi, Dinar, Höyük, Erken Dönemler. Bu proje T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün izni, Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü ve Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu nun desteği ile gerçekleştirildi. Bundan dolayı bu kurum yetkililerine teşekkürü borç bilmekteyiz. Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü: Afyonkarahisar İli ve İlçeleri Yılları Arkeolojik Yüzey Araştırmaları (Proje no: ), Afyonkarahisar İli ve İlçeleri Yılları Arkeolojik Yüzey Araştırmaları (Proje no: ); Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Afyonkarahisar İli ve İlçelerinde Yüzey Araştırmaları (2015), 2016 Yılı Afyonkarahisar İli ve İlçeleri Yüzey Araştırmaları. Gönderim Tarihi / Sending Date: Kabul Tarihi / Acceptance Date:

2 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 490 EARLY SETTLEMENTS IN UPPER MEANDER VALLEY REGION ABSTRACT Abstract Archaeological surveys which have been conducting in Afyonkarahisar and its districts since the year 2002 focused on the Upper Menderes Basin, Dinar being the center, between the seasons 2013 and The sources of the River Menderes are located in the northeast of the Basin. In the westernmost end of this valley lies the village of Duman of the district of Dinar whereas Dikici Hüyük, close to Dinar town center, is situated in the easternmost part. Although the state of the Upper Menderes Valley in the Ancient period is partially known, we do not have many materials concerning earlier eras. The history of the region from the Neolithic Age to the Roman Era was investigated during the surveys we conducted in this valley between 2013 and It was understood from these studies that the history of the Upper Menderes Valley dates as far back as 7500 years ago. The earliest findings belonging to this phase, which corresponds to the Late Neolithic Age have so far been encountered in the locations of Kabaklı Kocakır, Yüksel Hüyük and Dikici Hüyük. Settlements belonging to the Chalcolithic Age are also seen in this area. The Kuyubaşı Hüyük in the village of Sütlaç can be cited as an example of this. However, the greatest concentrations of ancient settlements in the region are those that belong to the Early Bronze Age. Findings belonging to the Early Bronze Age were found in almost all of the mounds in the Upper Menderes Valley. This situation indicates that the settlements in this area were scattered about 5000 years before now and that there was an increase in population. It is observed that the number of settlements in the region declined in the IInd Millennium B.C. This change, which took place about 4000 years before now, is thought to have been related to issues such as decrease in the number of small settlements in this area, as in the whole of Anatolia, people s living together in larger communities, urbanization, emergence of states etc. This is most apparently seen in Dikici Hüyük in the Valley section. Dikici Hüyük is located on the main roads leading to the Lakes District as well as being on the roads that are linked to the roads connecting the Aegean Region to the Konya Lowland. The purpose of this study is to present, together with findings, the early period (from the Neolithic Age to the Roman Period) in the fertile Upper Menderes Valley. Keywords: Upper Meander Valley, Dinar, Mounds, early period.

3 491 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri GİRİŞ 2002 yılından bu yana Afyonkarahisar çevresinde yüzey araştırmaları yürüttük. Bugüne kadar bölgede Bolvadin, Emirdağ, Bayat, İscehisar, Çobanlar, Sinanpaşa, Sandıklı ve Şuhut ilçelerinin hemen hemen tamamını, Çay ilçesinin ise büyük bir bölümünü inceledik. Sultandağı nda da Kocaoğuz yerleşmesinde çalıştık. Bu araştırmalar sırasında Afyonkarahisar ili ve ilçelerinde toplam 261 ören yerini inceledik (Koçak 2004a; Koçak 2004b: 173 vd.; Koçak 2005: 19 vd.; Koçak 2006: 83 vd.; Koçak 2009: 51 vd.; Koçak 2010: 287 vd.; Koçak 2011: 181 vd.; Koçak 2012: 231 vd.; Koçak 2013: 39 vdd.; Koçak 2014: 75 vdd.; Koçak-Bilgin 2005: 85 vd.; Koçak-Bilgin 2010: 9 vd.; Koçak-Işık 2007: 357 vd.; Koçak-Işık 2008: 85 vd.; Koçak-Bilgin 2013: 31 vd.; Koçak-Baytak 2013: 319 vd.; Koçak-Küçükbezci-Kızgut 2016: 21 vd.; Koçak-Bilgin-Küçükbezci 2017: 233 vd.) sezonlarındaki arkeolojik yüzey araştırmalarını Yukarı Menderes Havzası 1 kesiminde bulunan Dinar, Başmakçı, Evciler ve Dazkırı da yürüttük. Amacımız Afyon un diğer kesimleri ile olduğu kadar Güney ve Batı Anadolu daki erken dönem kültürleriyle bu havzanın arasındaki olası bağlantıyı incelemekti. (Harita 1). Yukarı Menderes Havzası nı kendi içinde dört kesim olarak ele almayı uygun gördük. Bunun sebebi dönem yerleşimlerini ve bunlarla bağlantılı olarak çanak-çömlek kültürünü her bir alan içinde ayrı ayrı inceleyip, daha sonra genele bakmanın daha sağlıklı olacağı düşüncesiydi. Bu kesimlerden birincisi bu makalenin de konusu olan havzanın kuzeydoğusunda kalan, Duman dan başlayıp Dinar a (Dikici höyük merkezli) kadar uzanan ve Yukarı Menderes Vadisi olarak tanımlanan alandır (Resim 1-10). İkinci alanımız, kuzey-güney bağlantılı Sütlaç-Evciler bölgesidir. Bu kısımda çalışmalarımız Sütlaç, Evciler ve Karahacılı üçgeni arasında gerçekleşmiştir. Dazkırı-Bozan-Başmakçı kesimi ise üçüncü araştırma alanımızı kapsamaktadır. Son olarak da Başmakçı dan (Kocahöyük merkezli) Dinar a (Dikici höyük merkezli) kadar olan bölge ele alınmıştır. 2 Bölgenin Erken Dönem Yerleşmeleri Yukarı Menderes Havzası nda Vadi çevresinin ayrıca ele alınmasının nedeni, burasının Akdağı nın güney kesiminde korunaklı bir bölgede ve Menderes Nehri nin kaynaklarının çıktığı bir alanda yer almasıdır. Ayrıca önemli MÖ II. bin yıl merkezlerinden olduğu düşünülen Çivril- Beycesultan Höyük ün etki sahasına yakın olması ve vadinin önemli bir kavşak noktasında bulunan Dinar Dikici Hüyük ile yakınlığı da göz önünde bulundurulmuştur. Dinar ilçesi sınırları içerisindeki bu sahada özellikle iki çalışma sezonunda (2013 ve 2016) ayrıntılı incelemeler yapılmıştır 3. Sözü edilen alanda toplam 11 ören yeri araştırılmıştır. Bunlar Batı-Doğu istikametinde: Duman köyünde Yokuş mahallesi ve Safiye Mevkii, Sütlaç köyünde Kuyubaşı Mevkii (Hüyük), Yeşilhöyük Köyü nde Bozhöyük (Yeşilhöyük), Yüksel köyünde Hüyük Mevkii, Kabaklı köyünde Hüyük Mevkii, Kızıllı köyünde Kocakır Mevkii, Tugaylı köyünde Köyaltı Hüyük, Çakıcı köyünde Kızılsay Hüyükaltı ile Harmanyeri Höyük ve Dikici köyünde Dikici Hüyük olarak sıralanabilir (Tablo 1; Resim 1-10). Bu Vadi çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında bölgenin tarihinin Neolitik çağa kadar uzandığı anlaşılmıştır. (Tablo 1; Resim 4-5, 8-9, 11). Kabaklı köyünün 1 km. güneydoğusunda ve Kabaklı-Tugaylı köy yolunun yaklaşık 100 m. doğusunda Kocakır Mevkii nde Neolitik döneme tarihlenen çanak-çömlek parçalarına rastlanılmıştır (Koçak 2015: 365). Akdağ ın güney eteklerine yakın korunaklı bir yerde bulunan Kocakır Mevkii, Menderes Nehri nin hemen doğusunda düz bir yerleşmedir. 1 Bu çalışmada, Yukarı Menderes Havzası geniş açıdan Dinar, Başmakçı, Dazkırı ve Evciler i kapsamaktadır. 2 Bu dört kesimle ilgili daha ayrıntılı bilgi için bk. Koçak-Bilgin-Küçükbezci, MÖ II. Bin Yılda Afyonkarahisar Çevresi Kültürleri (basım aşamasında). 3 Bu bölge 2013 yılında araştırılmış fakat 2016 yılında ise aynı alan harita ve ayrıntılı araştırmalar yapmak için tekrar incelenmiş ve malzemeler toplanmıştır.

4 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 492 Araştırmalarımız esnasında adı geçen bölgede görülen prehistorik buluntuların çoğu Geç Neolitik çağ ile Kalkolitik çağın farklı evrelerine ait olanlardır. Neolitik döneminin sonlarına tarihlenen Yüksel Hüyük ve Dikici Hüyük buluntuları Dinar çevresinin tarihinin MÖ 5600 lü yıllara kadar uzandığını gösterir (Bölgenin erken dönemi ile ilgili karşılaştırma amacıyla bkz. Mellaart 1967; Mellaart 1970; Duru 1994; Mellaart-Murray 1995; Duru 1996; Duru 2008; Duru- Umurtak 2005; Abay-Dedeoğlu 2007). Çalışmalarımız sırasında Dikici Hüyük te taş balta parçaları ve çakmaktaşından aletlere ait örnekler de görülmüştür. Ayrıca bazı yerleşmelerde ezgi/ezme taşlarına da rastlanmıştır (resim 40). 4 Dikici Hüyük yerleşmesi bölgenin en stratejik noktalarından birisi üzerinde yer almaktadır. Bu höyük Isparta-Burdur, Denizli, Sandıklı ve Çay yollarının kavşak noktasındadır ve Dinar ilçe merkezinin güneydoğu çıkışında, Dikici köyünün yaklaşık 3.5 km. kuzeybatısındadır. Yerleşmenin özellikle doğu-güneydoğu eteklerinde Geç Neolitik çağ seramikleri görülmüştür (Koçak 2015: 364). Menderes Nehri nin 1500 m. kuzeybatısında bulunan Yüksel köyüne bağlı Hüyük Mevkii nde de Dikici Hüyük buluntularının benzerlerine rastlanır. Her iki yerleşmedeki Geç Neolitik çağ buluntuları monokrom örneklerdendir (Resim 11). Bu iki ören yerinde daha sonra gelen kültürler erken yerleşmenin üstünü kapattığından bu döneme ait buluntular sınırlı kalmıştır ve 2016 yıllarında bu bölgede yapılan çalışmalar sırasında envanterlik ve etütlük nitelikte eserler Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi ne teslim edilmiştir (Resim 30-49).

5 493 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Köyler/Yerleşme ler Dönemler Neolitik Kalkolitik Tunç Çağı İTÇ OTÇ STÇ Demir Çağı Hell/ Roma Doğrultu (metre) Eşit doğrultu KG/DB KD-GB/ KB-GD Yükseklik (m) Yerleşim Şekli (Yükselti metre) Kaynak Duman Yokuş Mahallesi Duman Safiye Mevkii Sütlaç Kuyubaşı Hüyük Yüksel Hüyük Dikici Hüyük Kabaklı Hüyük Kabaklı Kocakır + Roma 260x Hell/Ro 120x Höyük (841) 4 Höyük (820) Hell/Ro 90x70 8 Tepeüstü (895) Hell/Ro/ Geç Ro 150x x Hell/Ro 180x Höyük (837) 11 Höyük (888) 12 Höyük (852) + + Roma 120x90 5 Düz (865) Koçak 2015, 362 Koçak 2015, Koçak 2015, 363 Koçak 2015, Koçak 2015, 364; Koçak- Bilgin- Küçükbez ci 2016a, 11 Koçak 2015, 364 Koçak 2015, 365 Tugaylı Köyaltı Hüyük Çakıcı Harmanyeri Höyük Çakıcı Kızılsay Hüyükaltı Yeşilhöyük Bozhöyük- Yeşilhöyü Roma 130x Roma/ Ortaçağ 8 Höyük (853) Koçak 2015, Koçak 2015, 365 Tablo1: Yukarı Menderes Vadisi Ören yerleri (KD-GB/KB-GD: kuzeydoğu-güneybatı/ kuzeybatı-güneydoğu; KG/DB: kuzey-güney/ doğu-batı). 150x Höyük (860) Roma 100x80 3 Höyük (848) + Roma 320x Höyük (849) Koçak 2015, Yüksel Hüyük, Dikici Hüyük, Sütlaç Kuyubaşı Hüyük, Tugaylı Köyaltı Hüyük, Çakıcı Harmanyeri Höyük ve Kızılsay Hüyükaltı Mevkii nde Kalkolitik çağın farklı safhalarını temsil eden buluntular ele geçirilmiştir (Resim 11-12). Bu döneme ait buluntular arasında kırmızı ve kahverengi astarlı monokrom mallar ve S-profilli çömlekler başta gelmektedir. Yerleşme sayılarının Neolitik çağa göre artması MÖ 5400 yılları ve devamında Dinar ve Yukarı Menderes Vadisi çevresinde nüfus artışına da işaret sayılabilir. Ancak Dinar daki yerleşme ve olasılıkla nüfus artışıyla ilgili en önemli farklılık Tunç çağında görülür. Özellikle İlk Tunç çağında (MÖ 3200/ ) bölgenin hemen her ören yerinde bu çağa tarihlenen iskânın olduğu görülmektedir (Tablo 1). Nitekim çalışma yaptığımız 11 ören yerinin hepsinde bu döneme ait buluntulara rastlanmıştır (Resim 13-21). Bu durum İç-batı Anadolu çevresinde yaptığımız çalışmalarda ulaştığımız sonuçlarla da uyumludur. İlk Tunç çağda yerleşme yoğunluğu artmış, şartların uygun olduğu hemen her yerde çoğunluğu küçük köyler

6 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 494 şeklinde yerleşmeler ortaya çıkmıştır (Lamb 1936; Lamb 1937; Lloyd-Mellaart 1962; Mellaart- Murray 1995; Efe 2003). Yukarıda ismini saydığımız eski höyükler bu dönemde tekrar iskân edildiği gibi, bazı yerler ilk defa bu dönemde yerleşime tabi tutulmuştur. Duman köyünde Yokuş Mahallesi, Kabaklı köyünde Hüyük, Yeşihöyük ün Bozhöyük (Yeşilhöyük) tespit edilen en erken buluntuları bu döneme tarihlenir. Dinar daki İlk Tunç çağı çanak-çömlekleri kırmızı, kahverengi, krem, koyu gri, devetüyü renklerdedir. Bunlar genel olarak omurgalı çanaklar ve dışa açık ağızlı çömleklere ait örneklerdir. Az sayıda oluk bezemeli kap, üçayak parçaları, makara biçimli tutamaklar da görülür. Prehistorik çağlardan Ortaçağa kadar yerleşim gören Harmanyeri Höyük, bol miktarda İlk Tunç çağı buluntuları veren bir başka önemli yerleşmedir. Dinar Çakıcı köyü sınırları içerisinde bulunan Harmanyeri Höyük ün hemen batı eteklerinden Menderes Nehri geçmektedir ve höyük yaklaşık 150 m. çapında, 6 m. yüksekliğindedir. Yerleşmenin İlk Tunç çağı çanak-çömlekleri arasında krem astarlı örnekler göze çarpmaktadır (Koçak 2015: 365). Vadi kesiminde MÖ II. bin yıl (MÖ ) yerleşmelerinin sayısal olarak azaldığı görülür (Lloyd-Mellaart 1965; Mellaart 1974). Ancak bu durum Anadolu nun önemli bir kısmında görülen bir değişime de işaret eder. II. bin yılın ilk yarısı Assur Ticaret Kolonileri dönemini de (MÖ ) içine alan Orta Tunç çağı olarak tanımlanır. MÖ yaklaşık yılları arasındaki dönem de Son Tunç u kapsar (Gurney 2001; Bryce 2005). Orta Tunç çağda Anadolu da ticaretin Assur dan gelen tüccarlar sayesinde oldukça sistemli bir hale geldiği, büyük ve önemli ticaret merkezlerinin ortaya çıktığı bilinmektedir (Larsen 1976; Veenhof-Eidem 2008; Barjamovic 2011). Muhtemelen insanlar küçük köylerin yanında siyasi ve iktisadi merkezler olabilecek kentler etrafında toplanmışlardı. Böylece kimi köyler terk edilmiş kasaba ve küçük kentler ortaya çıkmıştır (Mellaart-Murray 1995; Lamb 1936; Lamb 1937). Nitekim Bolvadin ilçesinde yer alan Üçhöyük, Anadolu da Orta Tunç çağa ait önemli yerleşmeler arasında sayılmaktadır. Yukarı Menderes Vadisi nde ise II. bin yıl buluntuları zayıftır. Dikici Hüyük ü ayrı tutarsak bu kesimde en önemli II. bin yıl buluntuları veren yerler arasında Kabaklı Hüyük Mevkii ve Safiye Mevkii yerleşimleri söylenebilir. Yukarı Menderes Havzası nın geneline bakılınca hem Orta Tunç çağ ve hem de Son Tunç çağ buluntuları veren özellikle dört büyük höyük göze çarpmaktadır. Bunlar: Evciler Kocahöyük, Dazkırı Ağılların Önü, Başmakçı Kocahöyük ve Dinar Dikici Hüyük tür (Harita 1). Bu yerleşmelerin Yukarı Menderes Vadisi ne en yakın olanları hemen güneybatıda bulunan Evciler Kocahöyük ile bu Vadi nin bitimindeki Dikici Hüyük tür. Bunlardan Evciler Kocahöyük 390x480 m. büyüklüğündedir ve Beycesultan ın güneydoğusunda MÖ II. bin yıl yerleşmelerinin çok zayıf olduğu bir alanda bulunmaktadır. Verimli bir ovada bulunan Evciler Kocahöyük bulunduğu alanın çekim merkezi olmuş olmalıdır. Yukarıda söz edilen dört büyük höyükten Dikici ve Ağılların Önü yerleşmeleri önemli ana yolların kavşak noktalarında yer alırken, Evciler Kocahöyük ile Başmakçı Kocahöyük ise bunlara göre daha kenarda bulunmaktadırlar. Bundan dolayı Evciler Kocahöyük ün büyüklüğünün nedeni kendi çevresinde bir çekim merkezi olması, Dikici ve Ağılların Önü gibi yol kavşakları üzerinde yer alanların ise daha çok ticaret gibi canlı bir aktivitenin varlığından ileri gelmiş olmalıdır. Vadi nin en güneydoğu noktasında yer alan Dikici Hüyük, Orta ve Son Tunç çağların temsil edildiği çok önemli bir merkezdir. Bu yerleşme kuzey-güney/ doğu-batı doğrultusunda 218x193 m lik bir boyuta sahiptir. Bu ören yerinde erken ve geç kültürler de olmasına rağmen asıl büyüklüğüne Orta ve Son Tunç çağlarda ulaşmış olmalıdır. Burası Göller Yöresi, İç Batı Anadolu ve Güney/Güneybatı Anadolu kesimleri ile ilişkili olan önemli yol güzergâhlarının kavşak noktasındadır. Dinar MÖ II. bin yıl pişmiş toprak buluntuları arasında kırmızı, kahverengi ve devetüyü renkte olanlar yoğundur (Resim 22-29). Dikici Hüyük başta olmak üzere yarım ay biçimli ve piramidal ağırşak parçaları çok sayıda görülür (Resim 27-29, 32-33, 36-38, 41-42). Bu dönemin üzeri kalın ve paralel bant bezemeli büyük küpleri de tipik buluntular arasındadır. Bead-rimli, omurgalı,

7 495 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri dışa açık ağızlı çanaklar, gaga ağızlar, akıtacaklar ve yüksek kaide parçaları belli başlı formlar arasında sayılabilir (Resim 22-26). Dokuma ile ilgili buluntuların çokluğu Dikici Hüyük sakinlerinin günümüzden yaklaşık 4000 yıl önceki uğraşları arasında dokumacılığın önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Başmakçı Kocahöyük te de benzer buluntuların bolluğu ve bu iki yerleşmenin birbirlerine yakınlığı aralarında iktisadi bir bağlantının varlığına işaret etmelidir 5. Bu Vadi çevresinde Orta ve Son Tunç çağlardaki yerleşim durumunun benzeri Demir çağlarında da gözlenir, yani bölgenin yoğun bir yerleşmeye sahne olmadığı anlaşılmaktadır. Havzanın en güçlü Demir çağı iskanı Dazkırı kesiminde bulunan Ağılların Önü Höyük tür. Ancak konumuzu oluşturan Vadi kesiminde de Duman Safiye Mevki, Kabaklı Hüyük Mevkii ve Çakıcı Kızılsay Hüyükaltı Demir çağı buluntularıyla karşılaşılan yerleşmeler arasında sayılabilir (Koçak 2015). Hellenistik ve Roma dönemlerinde Yukarı Menderes Vadisi Demir çağına göre çok daha fazla yerleşim görmüştür. Özellikle Roma dönemi yerleşimleri ve buluntuları tıpkı İlk Tunç çağı dönemi iskan yerleri ve buluntuları gibi yoğundur. SONUÇ Afyonkarahisar çevresinde yürüttüğümüz araştırmalar, yılları arasında Büyük Menderes Havzası çevresinde yoğunlaşmıştır. Bu havzanın kendi içinde dört bölüm halinde araştırılması uygun görülmüştür. Bu alanın kuzeydoğusundaki Vadi kesimi Duman köyünden başlayıp doğudaki son noktasında yer alan Dinar ilçesine kadar değerlendirilmiştir. Vadi nin kuzeybatısı Işıklı Göl ve Denizli Çivril e doğru uzanır, kuzeyi Akdağ kesimi ile kapatılmıştır, güneydoğusu Dinar la sınırlanmış ve güneyi de Dazkırı-Başmakçı ya doğru uzanan ovaya açılmaktadır. Bu alanda Yukarı Menderes Havzası nın tümünde olduğu gibi en erken tarihlerden yani Neolitik çağdan Roma dönemine kadar olan zaman dilimi araştırılmıştır. Fakat bu çalışmaların ana konusu Neolitik, Kalkolitik, İlk Tunç çağı ve özellikle de MÖ II. bin yıl yerleşme ve buluntularını kapsamaktadır. Yukarı Menderes Vadisi çevresinde 2013 ve 2016 yıllarında incelemelerde bulunulmuştur ve bu alanın en erken iskan izlerinin Neolitik çağa kadar gittiği anlaşılmıştır. Bu çevrede korunaklı ve dağlık kesime yaslanan, aynı zamanda Menderes Nehri ne yani bir su kaynağına da yakın bir bölgede bulunan Kocakır Mevkii önemlidir. Bölge Kalkolitik çağda önceki döneme göre daha fazla yerleşim görmüştür. Asıl yoğunlaşma İlk Tunç çağdadır. Araştırmış olduğumuz 11 yerleşmenin neredeyse tamamı bu döneme ait buluntular vermiştir. İlk Tunç çağ yerleşmelerinden en önemlisi Vadi nin güneydoğusunda bulunan Dikici Hüyük tür, fakat Çakıcı Harmanyeri ile Yeşilhöyük- Bozhöyük yerleşmeleri de dikkat çekmektedir. Yukarı Menderes Vadisi kesimindeki MÖ II. bin yıl merkezlerinden çıkan buluntular Beycesultan yerleşmesi ile karşılaştırılmak istenmiştir. Projemize başlamadan önce yaptığımız ön çalışmalar sırasında bu kesimde çok sayıda Orta Tunç çağı yerleşmeleri ve buluntularıyla karşılaşılacağı düşüncesi vardı. Ancak beklenenin aksine, bu çevrenin İlk Tunç çağından sonra yerleşim için fazla tercih edilmediği anlaşılmıştır. Burada Orta Tunç çağ ve Son Tunç çağlarında yoğun yerleşim görmüş olan Dikici Höyük bir istisnadır. Bunun sebebi de bu yerleşmenin Vadi kesiminin doğuya doğru uzanan en son noktasında yer almasıdır. Dikici Hüyük, modern Denizli- Isparta karayolunun yakınında, güney rotalarının kuzeye ve doğuya yöneldiği bir kavşakta ve genel anlamda Göller yöresiyle bağlantılı bir noktada bulunmaktadır. Bu sebepten dolayı Dikici yerleşmesi, Akdağ ın güneybatı eteklerindeki nispeten kapalı bir alanda bulunan Vadi nin diğer 5 Başmakçı Kocahöyük, çalışmanın konusu olan Yukarı Menderes Vadisi nin uzağında kaldığı için burada ayrıntılı olarak ele alınmamıştır. Daha fazla bilgi için bk. Koçak-Bilgin-Küçükbezci, MÖ II. Bin Yılda Afyonkarahisar Çevresi Kültürleri (yayın aşamasında).

8 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 496 yerleşmelerinde görülenlerden daha farklı bir gelişme göstermektedir. Bu Vadi nin kuzeybatı kesimlerinde MÖ II. bin yıl buluntularının zayıf olması, batısındaki bölgenin bataklık ve dağlık olması ve ana yolların buralardan geçmemesiyle ilişkilidir. Fakat benzer bir görüntüye bu havzanın batısındaki Afyon-Denizli sınırı çevresinde de rastlanır. Geniş açıdan kuzeyde Duman Köyü, güneyde Evciler ve doğuda Karahacılı üçgeninin içindeki alan da benzer bir özellik vermektedir. Buradaki höyüklerin çoğunda MÖ II. bin yıl buluntuları ya yoktur ya da yok denilecek kadar azdır (Evciler Kocahöyük ve Pınar Höyük hariç). Bu yerleşmelerin çoğunda, Vadi bölgesinde olduğu gibi (Duman Yokuş Mahallesi, Çakıcı Harmanyeri Höyük ve Yeşilhöyük/Bozhöyük bu duruma verilebilecek en iyi örneklerdir) İlk Tunç çağından sonra Roma iskanları vardır. Hazırlanmakta olduğumuz MÖ II. Bin Yılda Afyonkarahisar Çevresi Kültürleri isimli eserimizde Yukarı Menderes Nehri Havzası kendi içerisinde ve Afyon un diğer bölgeleri ile bağlantılı olarak daha geniş bir açıdan değerlendirilmiştir. Yukarı Menderes Vadisi ndeki araştırmalar bu çevrenin Demir çağlarında yerleşim için fazla tercih edilmediğini göstermiştir. Nitekim Demir çağları malzemeleri MÖ II. bin yıl buluntularından daha seyrektir. Duman Safiye Mevkii, Yüksel Hüyük, Kabaklı Hüyük ve Çakıcı Harmanyeri Hüyük te bu döneme ait az sayıda buluntu tespit edilmiştir. Bölgenin Hellenistik buluntuları zayıf iken, Roma döneminde bu alanın daha yoğun yerleşime sahne olduğu anlaşılmaktadır. Araştırılan 11 ören yerinin neredeyse hepsinde Roma dönemi buluntularına rastlanılmıştır. Yüksel Hüyük ve Çakıcı Harmanyeri Hüyük te Geç Roma dönemlerine kadar yerleşim izleri ortaya çıkmıştır. SUMMARY The research, which we conducted in Afyonkarahisar between 2013, and 2016 seasons were focused in and around the Upper Menderes Basin. It was deemed appropriate that these studies be implemented in four areas. The Valley section in the northeast of this area was evaluated beginning in the village of Duman and ending in the district of Dinar, the easternmost point. The northwest of the Valley extends as far as Işıklı Göl and Denizli Çivril, whereas its northern section is blocked by Akdağ; its southeast is bounded by Dinar while its southern part opens to the lowland extending to Dazkırı-Başmakçı. In this area, as in the whole of the Upper Menderes Basin, the time period stretching from the earliest times, i.e. the Neolithic Age, to the Roman Period were investigated. However, the main topic of these studies involves the Neolithic Age, Chalcolithic Age, the Early Bronze Age and specifically the settlements and findings in the IInd Millennium B.C. Archaeological surveys were made around the Upper Menderes Valley between the years 2013 and 2016 and it was understood that the traces of the earliest settlements in this region extended back to the Neolithic Age. In this area, the Kocakır settlement, which leans towards a sheltered and mountainous region and close to the River Menderes, i.e. a water source, is especially important. The area witnessed more settlements in the Chalcolithic Age compared with the previous age. The real condensation took place in the Early Bronze Age. Almost all of the 11 settlements that we investigated yielded findings belonging to that period. The most important of the settlements in the Early Bronze Age is the Dikici Hüyük (mound) located in the southeast of the Valley, but settlements of Çakıcı Harmanyeri and Yeşilhöyük- Bozhöyük are also noteworthy. The findings obtained in the locations dating from the IInd Millennium B.C. in the Upper Menderes Valley, were compared with those from the Beycesultan settlement. During the preliminary studies we conducted before we embarked fully on our project, we were of the opinion that we would encounter large numbers of Middle Bronze Age settlements and findings. Contrary to our expectations, however, it was understood that this area was not preferred much as a settlement after the Early Bronze Age. Dikici Hüyük is an exception here because it witnessed extensive settlements in the Middle Bronze and Late Bronze ages. The reason for this is that this

9 497 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri settlement is located in the easternmost point of the Valley. Dikici Hüyük is situated near the modern Denizli- Isparta highway, at a crossroads where the southerly routes take a northerly and easterly direction and at a point that is linked to the Lakes District. Therefore, the Dikici settlement displays a different form of development compared with the other settlements that are located in a relatively closed area in the southwestern outskirts of Akdağ Mountain. The fact that findings dating from the IInd Millennium B.C. are smaller in number in the Northwestern sections of this Valley arises from the fact that the western part is swampy and mountainous and major roads do not pass here. However, a similar pattern is also observed in the area around the Afyon-Denizli border to the west of this basin. Broadly speaking, the area covering the Duman village in the North, Evciler in the South and Karahacılı in the east also demonstrate a similar characteristic. Findings in the mounds here belonging to the IInd Millennium B.C. are either non-existent or scarce in number (except for Evciler Kocahöyük and Pınar Höyük). Roman settlements, following the Early Bronze Age, are seen in most of these sites, as in the case of the Valley region (Duman Yokuş Neighborhood, Çakıcı Harmanyeri Höyük and Yeşilhöyük/Bozhöyük are the best examples of this). The Upper Menderes Basin was examined, within itself and in connection with the other regions of Afyon, from a broader perspective in a work we have been preparing entitled Afyonkarahisar Cultures in the IInd Millennium B.C.. The studies conducted in the Upper Menderes Valley indicate that this region was not much preferred for settlement during the Iron ages. Indeed, findings from the Iron ages are rarer than materials dating from the IInd Millennium B.C. Small numbers of findings were obtained belonging to this period in Duman Safiye, Yüksel Hüyük, Kabaklı Hüyük and Çakıcı Harmanyeri Höyük. Findings in the area dating from the Hellenistic period are scarce but it is understood that this area witnessed more intensive settlements in the Roman era. Roman findings were encountered in almost all of the 11 sites explored. Traces of settlements up until the Late Roman Era were unearthed in Yüksel Hüyük and Çakıcı Harmanyeri Höyük Yılı Yüzey Araştırmasında arazide bulunan ve Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi ne teslim edilen malzemeler (Envanter/Etütlük): Kazı Envanter no 1 (Resim 30) İp iği ağırlığı Pişmiş toprak Eserin Devri Kalkolitik, İTÇ (?) Ölçüleri Yükseklik 52,3 mm Gövde Çapı 59,3 mm Delik Çapı 9,2 mm Dinar İçesi, Sütlaç Köyü Kuyubaşı Mevkii Gri hamurlu (5Y 5/1 gray), orta kum, taşçık, mika ve bitki katkılı, kötü pişmiş, gri astarlı (5Y 6/1 light gray), açkılıdır. Geoitik şeklindedir. Gövdede iç içe yuvarlak daireler ve üzeri spiral motiflerle süslenmiştir. Her iki ağız kenarında da kırıklar görülmektedir. Kazı Envanter no 2 (Resim 31) İp iği ağırlığı Pişmiş toprak Eserin Devri GNÇ, EKÇ, İTÇ (?)

10 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 498 Ölçüleri Yükseklik 22,9 mm Gövde Çapı 34,7 mm Delik Çapı 6,6 mm Dinar İçesi, Kabaklı Köyü Kabaklı Hüyük Sarı hamurlu (2.5Y 7/4 pale yellow), ince kumlu, taşçık, bitki katkılı, kötü pişmiş, koyu kahverengi astarlı (2.5Y 5/2 grayish brown). Gövdesi çizgisel motiflerle süslenmiştir. Her iki ağız kenarında da kırıklar görülmektedir. Kazı Envanter no 3 (Resim 32) Ağırşak Pişmiş toprak Eserin Devri? Ölçüleri Yükseklik 67,9 mm Dip Geniş 42,1 mm Delik Çapı 4,2 mm Dinar İçesi, Yüksel Köyü Hüyük Mevkii Kırmızı hamurlu (7.5 YR 5/6 strong brown), orta kumlu, taşçık, bitki katkılı, kötü pişmiş, koyu kahverengi astarlı (7.5YR 3/3 dark brown), açkılı. Piramit şeklinde, delikli, taban kısmı asimetrik, dipte az bir bölümde kırıklık görülür. Kazı Envanter no 4 (Resim 33) Ağırşak Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ (?) Ölçüleri Yükseklik 59,5 mm Dip Geniş 30,2 mm Delik Çapı 6,8 mm Dinar İçesi, Tugaylı Köyü Köyaltı Höyük Mevkii Grimsi kahverengi hamurlu (10YR 5/2 grayish brown), ince kumlu, mika, taşçık ve bitki katkılı, kötü pişmiş, grimsi kahverengi astarlı (10YR 5/2 grayish brown), açkılı. Yüzeyi oldukça kireçlidir. Piramit şeklinde ve ip deliklidir. Kazı Envanter no 5 (Resim 34) İp iği ağırlığı Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ Ölçüleri Yükseklik 19,9 mm Gövde Çapı 37,8 mm Delik Çapı 8,8 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii

11 499 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Kahverengi hamurlu (10YR 6/4 light yellowish brown), ince kumlu, çok ince mika, küçük taşçık katkılı, iyi pişmiş, kahverengi astarlı (10YR 6/3 pale brown), açkılı. Alt yarısı konsantrik çizgisel bezemelidir. Kazı Envanter no 6 (Resim 35) İp iği ağırlığı Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ Ölçüleri Yükseklik 22,8 mm Gövde Çapı 33,6 mm Delik Çapı 6,2 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Kahverengi hamurlu (7.5YR 6/6 reddish yellow), ince kumlu, taşçık ve bitki katkılı, orta pişmiş, kahverengi astarlı (2.5Y 6/3 light yellow brown), açkılı. Her iki kenar düzleştirilmiş, ortası şişkindir, üst yarısı kırmızı boya bezemeli (7.5YR 7/6 reddish yellow). Yüzeyde küçük kırıklıklar görülmektedir. Kazı Envanter no 7 (Resim 36) Ağırşak Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ Ölçüleri Yükseklik 76,8 mm Dip Geniş 53,6 mm Delik Çapı 5,4 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Kiremit hamurlu (5YR 6/8 reddish yellow), ince kumlu, taşçık ve bitki katkılı, iyi pişmiş, kiremit astarlı (5YR 6/8 reddish yellow), silik açkılı. Piramit şekilli, üst kısmı ip delikli, dip kısma inen yerler asimetrik, düz dipli, üç yüzünde kireç tabakalı. Kazı Envanter no 8 (Resim 37) Ağırşak Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ Ölçüleri Yükseklik 56,5 mm Dip Geniş 53,2 x 29,8 mm Delik Çapı 5,8 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Kahverengi hamurlu (5YR 7/8 reddish yellow), orta

12 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 500 kumlu, taşçık ve bitki katkılı, orta pişmiş, kırmızımsı kahverengi astarlı (5YR 7/8 reddish yellow), silik açkılı. Dikdörtgenimsi piramit şekilli, üst kısmı ip delikli, dip kısma inen yerler asimetrik, yuvarlatılmış dipli. Kazı Envanter no 9 (Resim 38) Ağırşak Pişmiş toprak Eserin Devri ODÇ? Ölçüleri Yükseklik 62,3 mm Dip Geniş 43 x 30,9 mm Delik Çapı 4,5 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Kiremit hamurlu (5YR 6/8 reddish yellow), ince kumlu, iri taşçık ve bitki katkılı, iyi pişmiş, açık kahverengi astarlı (10YR 7/3 very pale brown), çok silik açkılı. Dikdörtgenimsi piramit şekilli, üst kısmı ip delikli, dip kısma inen yerler asimetrik, yuvarlatılmış dipli. Bir yüzeyinde küçük kırık görülmektedir. Kazı Envanter no 10 (Resim 39) Oyun taşı Pişmiş toprak Eserin Devri OTÇ Ölçüleri uzunluk 28,7 mm kalınlık 18,6 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Kahverengi hamurlu (7.5YR 7/4 pink), ince kumlu, taşçık ve bitki katkılı, iyi pişmiş, kahverengi astarlı (7.5YR 7/4 pink), açkılı. Dikdörtgen şekilli, dört yüzeyinde nokta bezemeli, her dört yüzeyde sırasıyla noktalı, dip kısımların birinde küçük kırıklı. Kazı Envanter no 11 (Resim 40) Ezgi taşı Taş Eserin Devri İTÇ (?) Ölçüleri Uzunluk 27,3 cm Genişlik 15,3 cm Yükseklik 4,8 cm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Yassı, uzun kenarlar hafif dışa çekik ezgi taşı.

13 501 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri 2016 Yılı Yüzey Araştırmasında arazide bulunan ve Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi ne teslim edilen malzemeler (Envanter/Etütlük): Kazı Envanter no 1 (Resim 41) Eserin Devri Ağırşak P.T. OTÇ Ölçüleri Yükseklik 132 mm Gövde Çapı Delik Çapı 30x24,1 mm 3,5 mm Dinar İçesi, Dikici Köyü Höyükbaşı Mevkii Koyu kırmızımsı kahverengi hamurlu (2.5YR 5/3 dark reddish brown), ince kumlu, mika, taşçık katkılı, iyi pişmiş, Koyu kırmızımsı kahverengi (2.5YR 5/3 dark reddish brown) astarlı, dikey simetrik ip asma delikli, hilalimsi formludur. Kazı Envanter no 15 (Resim 42) Ağırşak P.T. Eserin Devri ODÇ (?) Ölçüleri Yükseklik 65,4 mm Kalınlık 44,5 mm Delik Çapı 4,8 mm Dinar İlçesi, Yüksel Köyü, Höyük Mevkii. Koyu gri hamurlu (GLEY1 4 dark gray), ince kumlu, taşçık ve mika katkılı, iyi pişmiş, silik açkılı, yatay ip asma delikli. Kazı Envanter no 16 (Resim 43) İp iği ağırlığı P.T. Eserin Devri OTÇ (?) Ölçüleri Genişlik 35,5 mm Yükseklik 23 mm Delik Çapı 7 mm Dinar İlçesi, Sütlaç Köyü Kuyubaşı Höyüğü. Gri hamurlu (GLEY 1 5), açık kırmızı astarlı (2.5YR 7/6 light red), ince kumlu, mika ve taşçık katkılı, orta pişmiş. Keskin sırtlı, dikey yuvarlak delikli, düz kesilmiş delik üst yüzeyli, sağlamdır. Kazı Envanter no 17 (Resim 44) İp iği ağırlığı (?) Taş

14 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 502 Eserin Devri Kalkolitik Çağ Ölçüleri Çap 40 mm Kalınlık 5 mm Delik Çapı 7 mm Dinar İlçesi, Sütlaç Köyü Kuyubaşı Höyüğü Koyu gri renkli, disk formlu, yuvarlak delikli, düzgün olmayan kenarlı, sağlamdır. Kazı Envanter no 18 (Resim 45) İp iği ağırlığı (?) Taş Eserin Devri Kalkolitik Çağ Ölçüleri Çap 68 mm Kalınlık 10 mm Delik Çapı 11 mm Dinar İlçesi, Sütlaç Köyü Kuyubaşı Höyüğü Krem renkli, disk formlu, yuvarlak delikli, iğ deliğinden dışa doğru incelmektedir. Kırık parçalar dört yerden yapıştırılarak sağlamlaştırılmıştır. Kenarda küçük kırık izi vardır. Kazı Envanter no 19 (Resim 46) İp iği ağırlığı P.T. Eserin Devri İTÇ Ölçüleri Genişlik 21 mm Yükseklik 11 mm Delik Çapı 5 mm Dinar İlçesi, Duman Köyü Safiye Höyüğü. Yeşilimsi gri hamurlu (GLEY 1 5 greenish gray), ince kumlu, mika ve taşçık katkılı, iyi pişmiş. Basit konik formlu, dikey yuvarlak delikli, alt kısım içe basık olup delik simetrik değildir. Arka kısımda zikzak bezemeli. Kazı Envanter no 20 (Resim 47) İp iği ağırlığı P:T. Eserin Devri İTÇ Ölçüleri Genişlik 39,5 mm Yükseklik 31 mm Delik Çapı 6,5 mm Dinar İlçesi, Tugaylı, Köyaltı Höyüğü. Soluk kırmızı hamurlu (10R 5/4 weak red), ince kumlu,

15 503 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri taşçık ve mika katkılı, iyi pişmiş, hafif basık kürevi gövdeli, dikey yuvarlak delikli olup orta kısımda iki basık çizgiyle oluşturulan bant içerisinde nokta ile V baskı bezemelidir. Alt ve üst delik çevresinde farklı ölçülerde zikzak bezeme yer almaktadır. Gövdenin ağız kısmına yakın yüzeyi üzerinde kırık ve dökük alan mevcuttur. Kazı Envanter no 21 (Resim 48) Ağırşak P.T. Eserin Devri OTÇ Ölçüleri Uzunluk 55 mm Genişlik 40x28 mm Delik Çapı 8 mm Dinar İlçesi, Tugaylı Köyü Köyaltı Höyük Kırmızı hamurlu (10R 5/6 red), ince kumlu, mika ve taşçık katkılı, iyi pişmiş, çok silik açkılı. Piramidal formlu, yatay geniş deliklidir, sağlamdır. Kazı Envanter no 22 (Resim 49) Bıçak Sileks Eserin Devri Kalkolitik Çağ Ölçüleri Uzunluk 106,5 mm Genişlik 34,9 mm Dinar İlçesi, Tugaylı Köyü Köyaltı Höyük Beyaz renkli, kopma yumrulu, hafif içbükey düz yüzeyli, dışbükey sırtlı iki negatif yüzeyli olup kör kenar üzerinde kısmen doğal patinalıdır. Uç kısmı kırıktır.

16 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 504 KAYNAKÇA ABAY, Eşref-DEDEOĞLU, Fulya (2007) Yılı Çivril Ovası Yüzey Araştırması, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXIV/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları BARJAMOVIC, Gojko (2011). A Historical Geography of Anatolia in the Old Assyrian Colony Period. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press. BRYCE, Trevor (2005). Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum. Ankara: Dost Kitabevi. DURU, Refik (1994). Kuruçay Höyük I, Kazılarının Sonuçları Neolitik ve Erken Kalkolitik Çağ Yerleşmeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. DURU, Refik (1996). Kuruçay Höyük II, Kazılarının Sonuçları, Geç Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı Yerleşmeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. DURU, Refik (2008). M. Ö den M. Ö e Burdur-Antalya Bölgesi nin Altıbin Yılı. Antalya: Pera Müzesi Yayınları. DURU, Refik-UMURTAK, Gülsün (2005). Höyücek, Yılları Arasında Yapılan Kazıların Sonuçları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. EFE, Turan (2003). Batı Anadolu Son Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı, Arkeoatlas, 3, İstanbul: Doğan Yayınları GURNEY, Oliver Robert (2001). Hititler. Ankara: Dost Kitabevi. KOÇAK, Özdemir (2004a). Erken Dönemlerde Afyonkarahisar Yerleşmeleri. Konya: Kömen Yayınları. KOÇAK, Özdemir (2004b). Afyon-Bolvadin Yüzey Araştırmaları 2002 (Neolitik Çağdan İlk Tunç Çağına Kadar). Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXI-1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2005). Bolvadin-Çay ve Sultandağı Yüzey Araştırmaları Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXII-1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2006). Afyon İli ve İlçeleri Yüzey Araştırmaları Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXIII-1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2009). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2007 Yılı Yüzey Araştırması, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXVI/2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2010), Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2008 Yılı Yüzey Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXVII-2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2011). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2009 Yılı Yüzey Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXVIII/2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2012). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2010 Yılı Yüzey Araştırması, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXIX/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2013). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2011 Yılı Yüzey Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXX/2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2014). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2012 Yılı Yüzey Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXXI/2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir (2015). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri ile Uşak İli Sivaslı İlçesi 2013 Yılı Yüzey Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXXII/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları

17 505 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri KOÇAK, Özdemir- IŞIK, Adem (2008) Yılı Afyonkarahisar İli ve İlçeleri Arkeolojik Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXV-2. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir-BAYTAK, İsmail (2013). Afyonkarahisar da En Erken İskan İzleri, Uluslar Arası Dinar ve Frigya Bölgesi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri Mayıs 2013 Dinar. yay. haz. İ. Balık-C. Cihan. Afyonkarahisar KOÇAK, Özdemir-BİLGİN, Mustafa (2005). Taşlı Höyük: An Important Early Bronze Age Settlement and Necropolis in Bolvadin-Dişli Village, Anatolia Antiqua, XIII, İstanbul Fransız Arkeoloji Enstitüsü Yayınları KOÇAK, Özdemir-BİLGİN, Mustafa (2010). Afyonkarahisar da İki Önemli Son Neolitik/İlk Kalkolitik Yerleşme Yeri: Eyice ve Pani Höyük. TÜBA-AR,13. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi KOÇAK, Özdemir-BİLGİN, Mustafa (2013). Afyonkarahisar Üçin Buluntuları Işığında Batı Anadolu Prehistoryası Üzerine Yeni Gözlemler. Adalya, XVI, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları KOÇAK, Özdemir-BİLGİN, Mustafa- KÜÇÜKBEZCİ, Hatice Gül vd. (2017). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2015 Yılı Yüzey Araştırmaları. Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXXIV/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir-IŞIK, Adem (2007) Yılı Afyonkarahisar İli ve İlçeleri Arkeolojik Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXIV/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları KOÇAK, Özdemir-KÜÇÜKBEZCİ, Hatice Gül vd. (2016). Afyonkarahisar İli ve İlçeleri 2014 Yılı Yüzey Araştırmaları. Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXXIII/1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları LAMB, Winifred (1936). Excavations at Kusura near Afyon Karahisar, Archaeologia, LXXXVI, Oxford Yayınları: 1-64, pl LAMB, Winifred (1937). Excavations at Kusura near Afyon Karahisar, Archaeologia, LXXXVII, Oxford Yayınları: , pl LARSEN Mogens Trolle (1976). The Old Assyrian City-State and its Colonies, Kopenhagen: Akademisk Forlag. LLOYD, Seton-MELLAART, James (1962). Beycesultan I, The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels. London: Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Yayınları. LLOYD, Seton-MELLAART. James (1965). Beycesultan, I. London: Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Yayınları. MACQUEEN, James (2001). Hititler ve Hitit Çağında Anadolu. Ankara: Arkadaş Kitabevi. MELLAART, James (1967). Çatal Hüyük. A Neolithic Town in Anatolia, New York: McGraw-Hill Book Company. MELLAART, James (1970). Excavations at Hacılar I-II. Edinburgh: Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Yayınları. MELLAART, James (1974). Western Anatolia, Beycesultan and the Hittites, Mansel e Armağan- Melanges Mansel I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: MELLAART, James-MURRAY, Ann (1995). J.-A., Beycesultan III, Part II. Late Bronze Age and Phrygian Pottery and Middle and Late Bronze Age Small Objects. Ankara: Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Yayınları. VEENHOF, Klaas- EIDEM, Jesper (2008). Mesopotamia The Old Assyrian Period. Freiburg: Freiburg Press.

18 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 506 EKLER Harita 1: Yukarı Menderes çevresi yerleşmeleri

19 507 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Resim 1: Duman Köyü Yokuş Mahallesi yerleşmesi Resim 2: Duman Köyü Safiye Mevkii Resim 3: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük Resim 4: Yüksel Köyü Hüyük Mevkii Resim 5: Dikici Köyü Hüyük Mevkii Resim 6: Kabaklı Köyü Hüyük Mevkii

20 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 508 Resim 7: Tugaylı Köyü Köyaltı Hüyük Mevkii Resim 8: Kabaklı Köyü Kocakır Mevkii Resim 9: Çakıcı Köyü Harmanyeri Höyük Resim 10: Yeşilhöyük Köyü Bozhöyük (Yeşilhöyük) Resim 11: Yüksel Köyü Hüyük Mevkii çanakçömlek parçaları Resim 12: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük çanak-çömlek parçaları

21 509 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Resim 13: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük çanak-çömlek parçaları Resim 14: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük İTÇ çömlek parçası Resim 15: Yüksel Köyü Hüyük Mevkii çanakçömlek parçaları Resim 16: Dikici Köyü Hüyük Mevkii çanakçömlek parçaları Resim 17: Tugaylı Köyü Köyaltı Hüyük Mevkii çanak-çömlek parçaları Resim 18: Tugaylı Köyü Köyaltı Hüyük Mevkii çanak-çömlek parçaları

22 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 510 Resim 19: Çakıcı Köyü Harmanyeri Höyük çanak-çömlek parçaları Resim 20: Yeşilhöyük Köyü Bozhöyük (Yeşilhöyük) çanak-çömlek parçaları Resim 21: Yeşilhöyük Köyü Bozhöyük (Yeşilhöyük) çanak-çömlek parçaları Resim 22: Kabaklı Köyü Hüyük Mevkii çanakçömlek parçaları Resim 23: Dikici Köyü Hüyük Mevkii çanakçömlek parçaları Resim 24: Dikici Köyü Hüyük Mevkii gaga ağızlı testi parçası

23 511 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Resim 25: Dikici Köyü Hüyük Mevkii akıtacak parçaları Resim 26: Dikici Köyü Hüyük Mevkii yüksek kaide parçaları Resim 27: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ağırşak parçaları Resim 28: Kabaklı Köyü Hüyük Mevkii ağırşak parçaları Resim 29: Kabaklı Köyü Hüyük Mevkii ağırşakları Resim 30: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük ip iği ağırlığı 2013 Env. No.1

24 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 512 Resim 31: Kabaklı Köyü Hüyük Mevkii ip iği ağırlığı 2013 Env. No.2 Resim 32: Yüksel Köyü Hüyük Mevkii ağırşak 2013 Env. No.3 Resim 33: Tugaylı Köyü Köyaltı Hüyük Mevkii ağırşak 2013 Env. No.4 Resim 34: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ip iği ağırlığı 2013 Env. No.5 Resim 35: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ip iği ağırlığı 2013 Env. No.6 Resim 36: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ağırşak 2013 Env. No.7

25 513 Yukarı Menderes Vadisinde Erken Dönem Yerleşmeleri Resim 37: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ağırşak 2013 Env. No.8 Resim 38: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ağırşak 2013 Env. No.9 Resim 39: Dikici Köyü Hüyük Mevkii oyun taşı 2013 Env. No.10 Resim 40: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ezgi taşı 2013 Env. No.11 Resim 41: Dikici Köyü Hüyük Mevkii ağırşak 2016 Env. No.12 Resim 42: Yüksel Hüyük Mevkii ağırşak 2016 Env. No.15

26 Özdemir KOÇAK-Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ 514 Resim 43: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük ip iği ağırlığı 2016 Env. No.16 Resim 44: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük buluntusu 2016 Env. No.17 Resim 45: Sütlaç Köyü Kuyubaşı Hüyük buluntusu 2016 Env. No.18 Resim 46: Duman Köyü Safiye Mevkii ip iği ağırlığı 2016 Env. No.19 Resim 47: Tugaylı Köyü Köyaltı Mevkii ip iği ağırlığı 2016 Env. No.20 Resim 48: Tugaylı Köyü Köyaltı Mevkii ağırşak 2016 Env. No.21 Resim 49: Tugaylı Köyü Köyaltı Mevkii sileks bıçak 2016 Env. No.21