TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI ALKIŞ BİTİĞİ. Kemal Eraslan Armağanı. Editör. Bülent GÜL

Transkript

1 TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI ALKIŞ BİTİĞİ Kemal Eraslan Armağanı Editör Bülent GÜL Ankara / 2015

2 TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü [TKAE], Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınlarının tamamının veya bir kısmının yayımcının yazılı izni olmadan herhangi bir yolla çoğaltılması yasaktır. Yayınların fikrî sorumluluğu ve imlâ tercihi yazarlarına aittir. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınlarında yer alan başka kaynaklardan alınmış tablo, resim ve benzeri şeylerin yasal kullanım sorumluluğu yazarlarına aittir. Gül, Bülent (Ed.) Alkış Bitiği. Kemal Eraslan Armağanı / Bülent Gül X+294 s. 24 cm. ISBN Kemal Eraslan - Biyografi 2. Türk Dili 3. Dil Araştırmaları TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI TÜRK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMALARI ARMAĞAN DİZİSİ 17 Genel Yayın Editörü Prof. Dr. Dursun YILDIRIM TKAE Editörü Doç. Dr. Bülent GÜL Editör Doç. Dr. Bülent GÜL Eser Hakem Kurulu Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Doç. Dr. Ferruh AĞCA Doç. Dr. Eyüp BACANLI Doç. Dr. Bülent GÜL Yrd. Doç. Dr. Faruk GÖKÇE Yrd. Doç. Dr. Genç Osman GEÇER Kapak ve Sayfa Tasarımı SEMETEYHAN [B. GÜL] İletişim Adresi T ü r k K ü l t ü r ü n ü A r a ş t ı r m a E n s t i t ü s ü Bahçelievler, 7. Cad. 17. Sok. Nu. 38, Ankara / TÜRKİYE Tel: ( ) Belgegeçer: ( ) Genel ağ: e-posta: tkaedernegi@hotmail.com Alkış Bitiği. Kemal Eraslan Armağanı, Etkileşim Basımevi nde 500 adet basılmıştır. (Kazımkarabekir Cad. 85/54-55 İskitler/ANKARA Tel: ) Ankara /2015

3 Alkış Bitigi. Kemal Eraslan Armağanı. (Ed. Bülent Gül), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2015: UYGURCADA Bag DİYE BAŞKA BİR KELİME DAHA VAR MI? Erdem UÇAR * Ayagka tegimlig bilge biliglig baxşi Eraslan-a, kutlug bolzun! Eşyazılılık (homography), sözlüksel çatışmanın sebepleri arasında yer alır. Eşyazılılıkta birden fazla sözlükbirim aynı şekilde yazılır, ama bunların anlamları birbirinden farklıdır (Bussmann 1998: 210a). Kelimelerin kökenleri hakkında araştırma yapılırken bu tip sözlükbirimlere bilhassa dikkat edilmesi gerekir. Eski Türkçenin yazımında muhtelif yazı sistemleri kullanıldığı için bu dönemde eşyazılılık örnekleriyle karşılaşmak her zaman mümkündür (Karaağaç 1994: 31-34). Eski Türkçe ekseninde düşünürsek, eşyazılılığın ortaya çıkış sebebi olarak o dönemde kullanılan mevcut yazı sistemlerini göstermek herhalde yanlış olmaz. Sir Gerard CLAUSON, Türkçenin 900 veya 1200 yıl önce tam olarak nasıl telaffuz edildiğini gösterecek herhangi bir araca sahip olmadığımız gerçeğinden hareketle, Eski Türkçenin yazı sistemlerinin bilimsel olmadığından şikâyet etmiştir ve en bilimsel olan yazı sistemlerinin bile kelimenin telaffuzu hakkında tahminî bir fikir sunduğunu söylemiştir (EtymDic: vii). CLAUSON un bahsettiği Eski Türkçenin bilimsel olmayan yazı sistemlerinden biri olan Uygur yazısında, harfçevrimini Q ( ) ile yaptığımız harf, Uygurcada /ḳ/, /ġ/ ve /ḫ/ gibi birbirinden farklı üç sesbirime karşılık gelmektedir. Dolayısıyla bu işaretle yazılan bazı kelimeler birbirleriyle eşsesli ve eşyazılı olabilmektedir. Uygur yazısı, /q/ nın sedalılık ve sedasızlık ayrımını gözetmez. Bunun için Mani, Brāhmī ve Arap yazı sistemlerine müracaat etmek zorunda kalırız. Uygurcada, Q işaretinden kaynaklanan eşyazılı ve eşsesli kelimelerden birisi de P Q imlâsı ile yazılan sözlükbirimdir. Uygurcada bu imlâ ile yazılmış şimdiye değin dört kelime tespit edilmiştir. ba- bağlamak fiilinden teşkil edilen bag (I); Orta Farsçadan alıntı olan bag (II) vineyard (EtymDic: 311a), yine bir alıntı olan bag (III) örtü, perde < Çince 箔 bo (Choi 1988: 162) ve Soğdçadan alıntı bag (IV) tanrı (Clark 2013: LH 295 [s ]). Eski Türkçedeki bag (I), ba- to bind, tie, fasten fiilinden -(X)g ile teşkil edilmiş olup bu fiilin nesnesini gösterir ve bond, tie gibi temel bir anlama sahiptir (Erdal 1991: 182). CLAUSON, kelimenin something tied or fastened together, bundle, bale gibi anlamlarını göstermiş ve erken dönemde siyasî bir terminoloji olarak a confederation anlamını da taşıdığını ifade etmiştir (EtymDic: 310b). Uygurcada bag * Gediz Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, merdemu@gmail.com.

4 Erdem UÇAR sivil belgelerde iki iki bag böz ibaresinde bir ölçü birimi olarak geçmektedir ve YAMADA, ibareyi two catton clouths of two bands ile tercüme etmiştir (1965: 97-99). Ayrıca krş. UW: 364a. 1 Marcel ERDAL da bag ın kazandığı metaforik anlamlar arasında a confederation or organisation; a clan anlamlarını zikretmiş ve ayrıca bale or bundle (also) of mss., i.e. in a volume anlamını da kaydetmiştir. (1991: 182). DTS de eşyazımlı ve eşsesli iki tane bag dan bahsedilir: bag (I) 1. bağ, zincir; 2. sargı, örtü; 3. deste, demet, bağ; 4. bölüm, kısım (kitapta); 5. grup, sınıf ; bag (II) < Far. bağ, bahçe (77a-b). Wilhelm RADLOFF, Türk Lehçeleri Sözlüğü isimli sözlüğünde bag yazımlı üç sözlükbirimden bahseder: bag (I) bağ, zincir; 2. demet, deste, paket; 3. gazbağı, ilizyon ; bag (II) < Far. bağ, bahçe ; bag (III) soy bağı (1911: ). Gerhard DOERFER, Yeni Farsçadaki bāġ ın demet, bağ, deste Özbekçe vasıtasıyla alıntılandığını belirtmiş ve bu alıntının Türkçe ba- bağlamak fiili ile ilişkili olduğunu söylemiştir. DOERFER, ayrıca Moğolcaya da bu kelimenin Türkçeden geçtiğini göstermiş, ancak Moğolcada kelimenin kazandığı anlamlara bakılınca bunun Türkçedeki bag ile ilişkisinin tekrar düşünülmesi gerektiğini belirtmiştir. (1965: 705 [s. 254]). Martii RÄSÄNEN, etimolojik sözlüğünde Farsça kaynaklı bag ile bagdaş kelimesinin kökü olarak farz edilen bag zurückhalten dışında başka bir bag zikretmez (1969: 55a). Andreas TIETZE, Türkiye Türkçesi Ağızlarında üç tane bag olduğunu belirtir: bag (I) bağlamaya yarayan ip ; bag (II) bir demet ölçüsü, yaklaşık kg gelen kendir demeti, bir araya bağlanmış beş çile pamuk ipliği ve bag (III) bahçe, bağ (2002: 259b). Bag (I) hakkında şimdiye değin Eski Türkçe sözlüklerde kaydedilen anlamların bazı Uygurca metinlerdeki anlamı tam olarak karşılayamadığı görülmektedir. DTS de bag (I) için dördüncü anlam olarak gösterilen bölüm, kısım (kitapta) anlamları hangi Uygur metinlerinde karşımıza çıkmaktadır? Bu bölüm, kısım anlamları gerçekten sadece DTS ve OTFW de gösterildiği üzere kitap için mi kullanılmaktadır? Öncelikle bunları göstermeye çalışalım. Uygurcada bag (I) için Abteilung anlamını ilk olarak Uigurica I de Friedrich Wilhelm Karl MÜLLER vermiştir (1908: 56). Gabdulreşid RACHMETİ nin neşrettiği Uygur tıp metinleri arasında bag kelimesi Band anlamındadır: bir y(é)girminç P Q XI. Band (1932: 3/8-9 [s ]) ve bir otuz P Q XXI. Band (1932: 3/26 [s ]). Insadi-Sūtra da da bir P Q vardır: altı P Q üzeki arhantlar üze von den in sechs Klassen (geordneten) Arhants (Tezcan 1974: [s. 28]). Insadi-Sūtra neşrinin sözlüğünde bag için Gruppe anlamı verilmiş ve kelimenin ba- bağlamak fiilinden teşkil edildiği belirtilmiş (Tezcan 1974: 84b), ama metinde kelime Klasse ile tercüme edilmiştir. Petez ZIEME, büyü metinleri hakkındaki neşrinde kelimeye Abteilung anlamını verir: sekiz otuz P Q begler die 28 Abteilungen von Herren (2005: A 87 [s. 43]). Altun Yaruk ta kelime şöyle geçer: sançanaçayé uruŋutnuŋ kamag sekiz otuz P Q t(e)ŋrileriniŋ (R-M: 425/7-8); sançanaçayé yér uruŋutı sekiz otuz P Q t(e)ŋriler kuvragı (R-M: 431/18-19); munçulayu ök miŋ P Q yekler kuvragım (R-M: 448/12-13); sançanaçayé atl(ı)g t(e)ŋriler uruŋutı sekiz otuz P Q t(e)ŋriler erkligleri (R-M: 1 Uygurcada bir de bag ın +lxg ekli gövdesi mevcuttur ve bu Sippe, Familie anlamındadır (UW: 69b-70a, 355b). 266

5 UYGURCADA Bag DİYE BAŞKA BİR KELİME DAHA VAR MI? 538/8-10); sançanaçayé uruŋut takı yme sekiz otuz P Q yekler erkligleri (R-M: 538/24-539/2). R-M: 431/18-19 ve 448/12-13 teki yerler Altun Yaruk un VI. kitabında bulunur. VI. kitabın neşrinde kelime bag olarak okunmuş ve muhtemelen Uigurisches Wörterbuch a dayanılarak sülale ile anlamlandırılmıştır (Ayazlı 2012: 296a) 2, ancak ne VI. kitaptaki yerde ne de diğer geçtiği yerlerde kelimeye verilen sülale anlamı metnin bağlamına pek uymamaktadır. Aslında R-M 431/18-19 daki yer, DTS: 77b de doğru olarak bölüm, kısım, sınıf ile anlamlandırılmıştır. P Q imlâlı kelimenin Altun Yaruk ta geçtiği yerlere bakılınca, bir yer hariç, Uygurca metindeki kelimenin Çince aslında 部 bu a class, a genus, a section (Giles 1964: 9484) karakterinin olduğu görülmektedir. Johannes NOBEL de bu karakteri sadece bir yerde, R-M: 425/8 de (Çince metin: 429 a18) Klasse (1958: 199) ile tercüme etmiştir. Diğer yerlerde tercüme etmeden bırakmıştır. P Q ın geçtiği R-M: 448/13 te ise, kelimenin Çince metindeki karşılığında 部 bu karakteri yoktur. Altun Yaruk un VI. kitabının neşrinde, buradaki bag da sülale ile tercüme edilmiştir (Ayazlı 2012: 177). Xuanzang Biyografisinin VII. cildinde de karşımıza çıkan P Q ın sözlüklerde kaydedilen Eski Türkçe bag ile bir ilişkisinin olmadığı görülüyor: tokuz P Q oyun die Neun Abteilungen des Orchesters (Röhrborn 1991: [s. 107]). Üstelik buradaki bag die Abteilung kelimesi de Altun Yaruk ta olduğu gibi Çince 部 bu karşılığındadır. 3 Krş. Semet 2005: 61. Yukarıda zikredilen Uygurca tanıklarda gösterilen bag sözlüklerde gösterilen bag (I) ile anlam bakımından pek uyuşmamaktadır. Uygurcadaki bu bag acaba başka bir kaynağa gidiyor olabilir mi? Bu anlama ve seslik denkliklerine uygun bir kelime Sanskritçede mevcuttur: bag < Sanskritçe bhāgá a part, portion, share (MW: 751b) ve bhāga Teil, Anteil (Bechert 2008: 288a). Ayrıca krş. Toharca A pāk ve Toharca B pāke part, portion, share (Adams 1999: 363) 4. Gustaf John RAMSTEDT, Kalmukçadaki bag için partei, abteilung, ein bündel, gruppe anlamlarını vermekte ve kelimeyi Türkçe bag ile ilişkilendirmektedir (1935: 27b). Ayrıca krş. Lessing 1973: 67a. Ancak bu kelime de muhtemelen Uygurca vasıtasıyla geçen Sanskritçe alıntı olmalıdır. Toharlar, Sanskritçe kanona sahip olduğu için Sanskritçe alıntıları doğrudan kendi dillerine uyarladılar. İpek yolunun kuzeyine yerleşen Uygurlar, manastırlarda Toharca vasıtasıyla Sanskritçe alıntılarla tanıştılar. Toharca, Uygurcadaki Sanskritçe alıntılarda çok etkili olmuştur (Moerloose 1980: 75). Uygurcadaki bu Sanskritçe alıntının Toharca vasıtasyla geçtiği düşünülebilir Uigurisches Wörterbuch da R-M: 539/1-2 deki bağlam şöyle tercüme edilmiştir: sekiz otuz bag yekler erkligleri birle mit den Machthabern der 28 Familien der Yakṣas (UW: 437b). Bu kelimenin Çince alıntı 部 bu olması seslik bakımdan pek mümkün gözükmüyor. Krş. Pulleyblank 1991: 43. Üstelik bugüne kadar Uygurcadaki Çince alıntılar konusunda hazırlanmış çalışmalarda da bu kelime Çince alıntı olarak kaydedilmemiştir. Toharcadaki her iki şeklin de muhtemel kaynağı olarak Orta Farsça gösterilmektedir (Van Windekens 1941: 87). Ancak Uygurların ilişkiye girdiği diller içerisinde Toharcanın etkisinin daha fazla olduğuna bakılarak kelimeyi Toharca vasıtasıyla geçen Sanskritçe bir alıntı olarak düşünmek herhalde yanlış olmayacaktır. 267

6 Erdem UÇAR Yukarıda gösterilen Çinceden tercüme edilen Uygurca metinlerdeki bag ın Çince asıllarındaki karşılıkları da bu görüşümüzü desteklemektedir. Ayrıca tespit edebildiğim kadarıyla bölük, sınıf, grup, kısımlık anlamında bir bag a Uygurca dışında Türk lehçelerinde de tesadüf edilmemektedir. Bu durum da kelimenin sadece Uygurca içerisinde yaşadığını göstermektedir. Sonuç itibariyle, Eski Türkçede şimdiye değin tespit edilen dört bag ın yanına ayrıca burada tespitini yaptığımız bag (V) da ilave edilmelidir. Kısaltmalar ve Kaynakça ADAMS, Douglas Q. (1999), A Dictionary of Tocharian B, Leiden Studies in Indo-European 10, Amsterdam: Atlanta, Rodopi. AYAZLI, Özlem (2012), Altun Yaruk Sudur: VI. Kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını, Ankara: TDK Yayınları. BECHERT, Heinz (2008). Sanskrit-Wörterbuch der buddhistischen Texte aus den Turfan- Funden und der kanonischen Literatur der Sarvāstivāda-Schule, Band III: n-m, Begonnen von Ernst WALDSCHMIDT, im Auftrage der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, herausgegeben von Heinz BECHERT; Klaus RÖHRBORN. Bearbeitet von Andreas BOCKRAMING, Jinil CHUNG; Michael SCHMIDT, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. BUSSMANN, Hadumod (1998), Routledge Dictionary of Language and Linguistic, Translated and Edited by Gregory TRAUTH; Kertsin KAZZAZI, London-New York: Routledge. CHOI, Han Woo (1988), On Some Chinese Loan Words in Uighur, Central Asiatic Journal, 32/1-2: CLARK, Larry (2013), Uygur Manichaean Texts: Volume II, Liturgical Texts: Texts, Translations, Commentary, Corpus Fontium Manichaeorum: Series Turcica II, Turnhout: Brepols Publishers. DOERFER, Gerhard (1965), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit, Band II, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. DTS = NADELYAYEV, V[ladimir] M[ihayloviç] (et alii) (1969), Drevnetyurkskiy Slovar, Institut Yazıkoznaniya, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR. ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. EtymDic = CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. Far. = Farsça. GILES, Herbert Allen (1964), A Chinese-English Dictionary, Vol. I-II, Second Edition, Revised&Enlarged, Shanghai-London 1912: Paragon Book Reprint Corp. New York. KARAAĞAÇ, Günay (1994), Eş Yazılılık, Eş Seslilik ve Çok Anlamlılık, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VIII: KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: TDK Yayınları. MOERLOOSE, Eddy (1980), Sanskrit Loan Words in Uigur, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Vol. 4: MÜLLER, Friedrich Wilhelm Karl (1908), Uigurica [I]: 1. Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstück. 2. Die Reste des buddhistischen Goldglanz-Sūtra. Ein vorläufiger Bericht. Berlin. (AKPAW. Phil.-hist. Cl. 1908: 2). MW = MONIER-WILLIAMS, S. M. (1899), A Sanskrit-English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages, Oxford. NOBEL, Johannes (1958), Suvarṇaprabhāsottama-Sūtra, das Goldglanz-Sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna-Buddhismus, I-Tsing s Chinesische Version und Ihre 268

7 UYGURCADA Bag DİYE BAŞKA BİR KELİME DAHA VAR MI? Tibetische Übersetzung, I-Tsing s Chinesische Version übersetzt, eingeleitet, erläutert und mit einem Photomechanischen Nachdruck des Chinesischen Textes Versehen, Erster Band, Leiden: E. J. Brill. PULLEYBLANK, Edwin G. (1991), A Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese and Early Mandarin, Vancouver: UBC Press. RACHMATI, Gabdulraşid (1932), Zur Heilkunde der Uiguren II, Berlin. (Aus: SPAW. Phil.-hist. Kl. 1932: 22, ). RADLOFF, Wilhelm (1911), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialecte, Vierter Band, [Çast II], St. Pétersbourg: Commissionaires de l Académie Impériale des Sciences. RAMSTEDT, Gustaf John (1935), Kalmückisches Wörterbuch, Helsinki: Suomalais- Ugrilainen Seura. RÄSÄNEN, Martii (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. R-M = RADLOV, V[asily] V[asilyeviç]; S[ergey] E[fimoviç] MALOV ( ), Suvarṇaprabhāsa (Sutra zolotogo bleska), tekst uygurskoy redaktsii, izdali V. V. Radlov i S. E. Malov, I-IV, Bibliotheca Buddtica: XVII, St. Petersburg; XV+723. I-II: 1913, III-IV: 1914, V-VI: 1915, VII-VIII: RÖHRBORN, Klaus (1991), Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. SEMET, Ablet (2005), Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. TEZCAN, Semih (1974), Das uigurische Insadi-Sūtra, mit 69 Faksimilies auf 69 Tafeln, BT: 3, Berlin: Akademie Verlag. TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, C. I: A E, İstanbul Viyana: Simurg Yayınları. UW = RÖHRBORN, Klaus ( ), Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. VAN WINDEKENS, Albert J. (1941), Lexique étymologique des Dialectes tokhariens, Louvain: Bureaux de Muséon. YAMADA, Nubuo (1965), The Forms of the Uighur Documents of Loan Contracts, Memoirs of Faculty of Letters, 11: ZIEME, Peter (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus, mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln, BT: 23, Turnhout: Brepols Publishers. 269