Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Tiirk islim Medeniyeti. HII..^AFET ULIGLERINDE TURKLERiN AII{P Diti ve EDEBiYATINA HiZIUETLERi

Transkript

1

2 Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Tiirk islim Medeniyeti HII..^AFET ULIGLERINDE TURKLERiN AII{P Diti ve EDEBiYATINA HiZIUETLERi Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI

3 Tiirk islam Medeniyeti Kiilliyalr: 2 & YED'KUBBE YAYTNTART: 7 T0rk lslam Medeniyeti K0lliyatr: Hilafet Olkelerinde TUrkterin Arap Dili ve Edebiyatrna Hizmefleri 1. Bask : Ekim,2004 ISBN: B Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk Isl6m Medeniyeti GenelYayn Y6netmeni Rfat I(AMKOL Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL $erafettin Caddesi 6z lghanr A Blok Kat 2. KONYA Tel: llmiyazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: Tel: Meram / KONYA HIIAFET ULKELERINDE aa TURKLERIN AITAP DIU ve ED EBiYATINA HIZPTETIf Ri Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; M0ellifin yazrh m0sidesi olmaksrzrn tamamen,!smen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrntanmasr dijital ortamlarda gogaltrlmast veya bir bagka dile gevrilerek yaytnlanmasr yasaktrr. Dizgi DIZGI EVI Tel: Kapak Tasanm GBAFIT.o ire-pr""s-baskr-citt SEBATOFSET MATBMCILIK Tel: Fax: sebalosebat.com Prof. Dr. Zekefiya KITAPCI Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Nijerya

4 Kor bir inat ve Eovenizme varan bir rrkgrhkla Arap ve lran milli $uurunun bizim ktilttir ve medeniyet binamrzr harabeye gevirmeleri ve bu muhtegem medeniyet binamrzn temel taglannr galrnalannr ve kendi gecekondularmr bu ytice ve krymetli taelarla bina etmeleri hertiirlti mtilahazanrn drgrnda tam bir tarih sefaletidir. Ne varki bu kendi tarih, kendi ktiltiir ve medeniyetimizin hoyratga yafma ve talan edilmesi kargrsrnda bir gok Ttirk ilim adamnm inadma korkak ve iirkek davranmalarr, ilim Eahsiyetlerini ortaya koymaktan gekinmeleri do!rusu her ttirli.i takdirin iisttindedir(! ) Onlarr.bu bagarrlarrndan dolayr tebrik etmemiz gerekmektedir.(! ) " 6tl" ya siizgrirnrigse sukut alttnihr." sozii de zaten bizim atalarrmrz tarafindan s6ylenilmigtir. 6trlsoz isl6m Kiiltiir ae Medeniyeti, dzellikle Arap dili ae edebiyatmrn geligmesinde miisliiman Tilrkletin yeri neilit? Onlarm; bu biiyiik edebiyat ae kiiltiir mirastntn biiyiime oe geniglemesine geryqkten hizmetleri olmugmuilut? Arap dili ae eilebiyattnm geligme ae yiicelmesine hizmet eden ue emedi gegen Tiirk illimleri aarmtdr? $ayed oarsa bunlm kimlerdir oe hangi sahalarda hizmet etmigletdit? Bunlar bizim bu kouda ilk akhmrza gelen sorulardr. Bu sorulara tahnin edici bir cevap vermeden 6nce, bizim dile getirmek istedi$imiz bazr hususlar vardr. Konunun oneminin bir kere daha iyi anlagilmasr igin, 6nce onlann aeklanmasr gerekmektedir. Hemen gunu itiraf edelimki; Arapga; dtinyarun birgok dillerine gdre en eski, en mi.ikemmel, dil gramer ve di$er dil bilimleri yontinden en kdklfl kelime ve lu$at baktmrndan en zengin dillerinden biridir. Arabistan gol denizinin derin kum dalgalan iginde olugan bu dil, uzun tarihli seyri iginde iyiye, gtizele do$ru giden yolda, btiytik bagarrlar elde etnig islamiyetten 6nce ve chhiliye ileari dedi$imiz o karanhk devirlerde bir, iki asrr iginde, mttazzambit giir, nesir, d:il, edebiyat, fesahat, bela{at dili haline gelmigtir. Araplann cahiliye devri bir di$er ifade ile lslama en yakrndan devirlerde olugan bu dilin; giir, nesir, giizel sbz soyleme; giizel konugma, hikmetli anlamh sdz soylemel aynca hitabet, fesahat ve bela{atta, bu dilin gok btiyrik ve gok guelti temsilcileri grkmrg ve onlar giir iklimi ve sdz diyanrun destani kahramanlart olmuglardrr' Bunlardan; lmru'l-kays ve benzerleri giirde, Ekrem b. Sayfi et-temimi ve benzerleri; hikmetli ae ince manah giizel sdz siiylemede, Kus

5 6 b. Siide ve benzerleri; nasihat etmede Egas b. Kays iiaiinmede bu btiytik dil mirasrmn cahiliye devrinde en btiytik destani kahramanlan idiler. Bu bakrmdan Kuran-t Kerim, Hira ma{arasmm karanhklarrm gimgekleri andrran bir ses ve gtineglerden daha parlak bir rgrk, bir nur halinde "Okul" diye, bu dinin Yiice Peygamberine, bir ilahi ferman olarak hitab ettigi srralarda, griphesiz Arap dili ve edebiyatr, btitrintiyle en yriksek zirvelere ulagmrg ve goktan bir "alttn deuir" yagamaya baglamrg bulunuyordu. Ne varki bundan sonra, bu ma$rur do$a dili ve hig bir kudsi de$eri ve yonti olmryan bedevi "Qdl AtapgAs{'ntn kargrsrna yeni, medeni manevi de$erleri olan bir dil grkacaktt Bu Kuran ve Hailis dili, yani "Arapgas{' idi. Bu yeni, medeni ve dini Arapga,'gdhin bedevi Arapgasr ile birlegerek, btittinlegecek "Vahiy Kiiltiiiiniin- dili, daha aqrk bir ifdde yeri "Rabbi' ye'ilahf' bir dil olacaktr. Biittin bu giizel ifadeler, yukarda sordu$umuz sorulara, bizim olumlu cevaplar vermemizi zorlaghran sebeblerdir. Ayrrca Hz, Muhammedin biittin insanb$a "Hak Peygambey'' olarak gdnderilmesi, gtiphesiz Arapga'nrn Onun, ana dili olmasr, aynca Kutan-t Ketim'in "Atapga" indirilmesi, onun mukaddes bir kitap olmasr yamsrr4 bir beladat ilbidesi olmasr, bir di$er ifade ile "Vahiy fesdhat, Kiiltiiri)"nin gergek dili olmasr Arapgaya yeni yeni, manevi zenginlikler, <izellikler, gtizellikler kzandrrmrg ve onu gok daha etkin, gok daha gtiqlii ve btitiin insanh$a meydan okuyan bir ilim, ktiltiir ve medeniyet dili haline getirmigtir. Btittin bu grizel beyanlar, yukarda sorduf,umuz sorulara, bizim olumlu cevap vermede srlqnh gekti$imiz hususlardr. Di$er taraftan madalyon'un bizim igin daha karanhk timidsiz bir yonti daha vardrr. O da kadim Tiitklefin; tatih boyunca Arabistan ve bu ugsuz bucaksrz kum denizinin derinliklerinde yagayan cahiliye devri Araplarr ile co$rafi bal,:.rmdan gok uzak.bolgelerde yagamalarrdrr' Bu bakrmdan kadim Tiirklerin, cahiliye d,evt. Araplan ile, iranhlat'tn aksine, sosyal, siydsi ve hele, hele gok az olan ticari mtinasebetler bir yana, dil ve ktiltiirel mtinasebetleri de hig bir zaman tatmin edici olmamrgtrr' Zira cahiliye devrinin geveze Araplan; iran Kisralanm defalatca ziydret ettikleri ve Bizans Kayserlerinin kaprsrnt galdrklarr halde, Orta Asya ve Turan Yurdu yani, Tiirk flan ve Hakanlannrn ota$rna hig bir zaman u$ramamrylardr' Bu giizel aeklamalar, yukarda sordu$umuz sorulara, bizim olumlu cevap vermede, ontimtize bir heytila gibi dikilen faktorlerdir' Biihin bunlara ilave edece$imiz bir temel faktdr daha vardrr. O da, Tiirklerin; biiytik kafileler hdlinde gok geg devirlerde (IX. ve X. asrrlar) miisliiman olmalarrdr' Evetisthm dininin; kutsal beldelerden; Tutan yurilu ve Orta Asya'ya do$ru grktr$r gileli, uzun ve megakkatji "ilaht yolculudu" gok uzun stirmtig ve ig'asya Tiitklii$iine, ancak tiq urr. io*u ulagabilmigtir. islam dininin Ttirkler arasrnda yayrlmasr ve bir hiddyet firtrnasr haline gelmesi bagh bagrna tii Utiytit dtinya olayrdrr. Di$er taraftan Titukler; isl6m diru ile, onun bir medeniyet hdline gelmesi ve Arapga ile ise, bagh bagrna onun mtikemmel bit ilim ae kiiltiir dild olmasrndan sonra kargr, kargrya gelmigler ve bunu "bit emri ahki" olatak kabul etmiglerdir. Hatta gizel Tihkgemiz bile bu bag ddndtiriicti geligmelerden yeteri kadar nasibini almrg ve Arapga'run kargtsmda uzun asrrlar boynu bflkiik kalmrqhr' Biittin bu gtizel itiraflar, yukarda sordu$umuz sorulara, 7

6 8 bizim tatmin edici bir cevap vermede duydu$umuz srkrnhlardrr. Ne varki Arap dilinin lehine gibi grirtinen btittin bu bag ddndtirricti sosyal ve dini geligmeler, kendi gartlarr iginde ve tarih objektifinde de$erlendirildi$inde, durumun, konumuz agrsrndan higte o kadar vahim ve timidsiz olmadr$r gortilmektedir. Bilindigi gibi isl6m dint ve Arap dealetinin siyilsi h6kimiyet srnrrlarrmn genigletilmesi sebebiyle islilmiy et; bu genig co$ra$ada yagayan; dil, din, etnik kciken itibarr ile farkh, bir qok kavimlerin miigterek dini haline geldi$i gibi, Arapga da bir Kuran, bir Hadis br Vahiy dili olmasr sebebiyle her mrimin tarafindan o$renilmesi nerede ise "oacib bir dil" olmugtur. Asrl bundan sonradrrki; gayr-i Arap ve fakat miisltiman milletler arasrnda, isl6m dini ve onun ytice gayeleri ve ilay-r kelimetullah yolunda bir hizmet yangr bagladr$r glbi, Arapganmda; dil, giir, edebiyat ycintinden geligmesini sa$lamak, Kuran ve Hadis'in mana zenginli$ini kegfetmek, dolaysryla daha gok Arapga giir, beyt, kaside, darb-t mesel toplamak,bu dilin btitiin inceliklerini, sarf, nahia, bedi beyan fesdhat ve bela{at gibi ilmi disiplinler halinde incelemek iginde bir hizmet yarrgr baglamrgtrr. Her nekadar Arap dilinin bu manada geligmesi igin ilk hizmet yarrgrm Araplar baglatmrglarsad4 daha sonralarr bu hizmet yangma Farslm ae Tifukler de katrlmrgtrr. Ne varki, islamrn ytice gayelerine hizmet etmek ve siyasi hakimiyet bayra$rm dalgalandrrmak gerefi daha sonra Tiirkler'e gegti$i ve bu bdyle uzun asrrlar devam etti$i gibi, Arap dili oe edebiyatmur geligmesine hizmet etmek ve onun ytice bayrasrnr dalgalandrrmak gerefi de her milletten ziyade Tiirkle/e nasip olmug di$er milletlerden gok daha biiytik, qok daha etkin ve gok daha yetkin bu dilin geligme, btiytime ve geniglemesine hizmette bulunmuglardrr. Ne varki bu ifadelerimizde hig bir zaman mtib6lesa etti$imizde zannedilmemelidir. Zira TiJlrlrJerin; miisltiman olmalarr ve islam milletleri camiasrndaki gerefli yerlerini almalanndan sonra Qin Seddinden, Viyana iinleri, Basra Kiirfezinden Atlas okyanusu sahillerine kadar yayrlan bu genig co$rafi bolgelerde, Arap dili ve edebiyatrmn geligmesi gibi ytice bir misyonu kucaklayan islam Alimleri, Arap dili ve edebiyatr otoritelerinin "Tiirklerle" mutlaka ve her hal-ri karda iligkileri olmugtur. goyleki bu ilim adamlan; I- Oz be bz Tilrktiir. Onlar Tiirk bir qna ae Tiirk bir babadan dilnyaya gelmigler ae kattksu Tilrk olarak dlmilglerdir. II- Yine onlartn gok bilyiik bir hsmt ana aeya baba yt)niiyle Tilrk olup, hayatlart boyunca damarlarmda Tilrk kant tagtmryiardr. III- Aksi halde onlar; Titrk hanedan dileleri dewinde yagamry, EoSu halde Tilrk Han Hakan, Sultan, $ah ae Beylerinin, dealet adamlan ae askeri komutanlann iltifat ae ihsanlartna nail olmug, eserlerine go{u kere onlara ithaf etmiglerdir. Zaten bu iig ihtimalin dtgmda, bagka bir durumda olmalarmr dilgilnmemiz d.e mi)mkitn de{ild.ir. Bu tesbitlerimiz diger islami ilimler iginde geqerlidir. igte btittin bunlar bizim, yukarda sordu$umuz bir kag soruya cevap aramak igin grktr$rmrz "kel6m yolculu{unda" kalemimizin ucundan damhyan sozlerdir. Bu sorulara gergek cevap arayanlar, m{isltiman Ttirk milletinin bu hizmet yangrndaki yerini 6$renmek, onun gimdiye kadar heniiz kegfedilmemig medeni karakterini kegfetmek ve bu 9

7 10 hizmetteki gerefli yerini gormek ve mtisltiman Tiirl(tin Ka'be-i irfanrna kogmak isteyenler, lutfen bu kitabrn bagrndan sonuna kadar, hele hele "girig ktsmtnt" okuyunuz' Boylece sizler; mtisltiman Ttirk'iin tarihi gahsiyeti, tisttin vasfi sa$lam medeni karakterini de$il, kendi oztiniizti, kendi cevherinizi kegfetmig olacaksrmz. MAmdfih bu kiigi.ik 6nsciz'e, bir son soz stiylemeden once, bu konu ile ilgili kiiqiik bir hatrramr nakletmek isterim' 9ttyleki; Karagi tin. (Pakistan) Edeb. Fak. De "Doktora" yaphf,rmrz yrllardr. Bilindi$i glbi "et-tiitk fi Miiellefht el- C6fuz-C6htz'tn Eserlerinde Tiirkler" konusunu tez olarak hazrhyordum. Muhterem tez hocam Prof. Dr. S. M. Yusuf el-hindi bir giin bana; " Arap dili ae Edebiyafi Bdliimilni'in "sebrina Hotel" de diizenledi{i bir toptanttda kendisinin "Siimiirgecili{in Atap diline yapt$r olumsuz tesirler" konusundn bir konferans aerece{ini, biitiin Arap illketeri sefirleri ae daha bireok kigilerin)bu konferansa kattlacaklarrm si)ylemig ae benimde "Tiitkler'in Atap diti ae Edebiyatnm geligmesine yapttklan hizmetley'' konusunda bir konugma yapmalru istemigti (Mayrs 1967)' Ben haftalarca gahgtrktan sonra hazrladr$rm ve bizzat kendi elimle yazdr$rm Arapga mebri; bagta Arap tilkelerinin sefirleri olmak iizere orada bulunan kalabahk bir dinleyici huzurunda okudu$um zaman, iizellikle Arap elgileri hayret iginde kalmrg ve merhum doktora hocam Prof. Dr. S'M' Yusufa takrlarak. Sn. Zekeriya Kitapg bu konuda bizlere (Araplara) hig bir gey brakmadl" demiglerdi. Daha sonra merhum hocam ve onun hocasr Prof. Dr. Abdiilaziz el-meymeni, hararetle beni tebrik etmigler ve tath bir tebessiimle ana; " B iraz ileri gitmediniz mi?.diye sormuglardr. igte, o yrllardan beri gonltimtizde bir kor gibi bizi yakp tutugturan bu ategi ve hizmet azmimizi bugfln Allahrn yardrmr ile sanki bir volkan gibi, Tiirk okuyuculanna sunmak istedik ve mtishiman Arap kardeglerimize yine de birgey brrakmadrk. Her ttirhi takdir okuyuculanmrzrndrr. KONYA;2004 Prof. Dr. Zekenya KiTApeI n

8 iginourirnn Savfa No. OwsO s iginonxirer ciri ,... 1e I. EMEVILER DEVRiNDE ARAP gehirterlnosri itx TUNXLER VC ONLARIN ARAP PiTi VT EDEBIYATININ GELi$MESiNE YAPTIKLARI, BUYUT HIZMETLER r. ARAa grainrrnrrur wntngrirutnx itx rtirrurn CAhiliye Devrinde Arabistanda Gortilen ilk Ttirkler...' Arap $ehirlerine Yerlegen ilk Mtisltiman Ttirkler Medine'deki Ttirk Asilzddeleri......'...'.' 55 $am'daki Ttirk Muhahz '\layr......" 56 II. EMEVLLER DEIZRT Tl/tr'K K[iLT[iR MERKEZLEN BASRA a e VAilr $EIIIRIERI Basra Trirklti$tin Yeni Merkezi ".'...' 58 Basra Dil Ekoli.i ve Ttirkler.."...'...60 Yeni bir Trirk gehri; Vasrhn Kurulugu... '..."62 Vasrt $ehrine Tiirkler'in Yerlegtirilmesi...'...'..."...'...54 III, EMEViLER DEVRi ARAP OiLi AC EDEBiYATININ TiiRK ASILLT ilk orucrirrnr I. BASRA DiL EKOLTNTIT TURUCUSU Ebfr MUhriZ, Halef b. Hayyan el-basfi, el-ma'ruf Bi'l-Halef el-ahmer, el-eergdni Halefin Ttirklti$ti ve Tarihi Gegmigi'......'...65 Halefti'l-Ahmer ve Kadim Arap $iiri.."'...'.".'.' 65 Eski Arap $iirine HAkimiyeti vl Yetigtirdigi Unliiler..."70 Dini Hayatr ve Oliimti...'.""'.'...71'

9 1,4 15 tr. EMEvhLER DEvRTNTN tirux rtinx SArRr Ebu Abdurrahman Abilullah b. el-miibarck et-tiirki el-mercezi Abdullah b. el-mtibarek'in Ailesi ve Ttirklii$ti el-mtibarek et-ttirki ilim Yolunda Abdullah b. el-mtibarekin $iirdeki Yeri...'..."..'...76 Onun $iirlerinin Durumu......,...'.'..78 II. ABBAsitER DEVRI rrirarnr Urxurnninpr ARAP pirl ve EDEBIYATININ GEII$MESiNDE EMEci GECEN irx runxrnn HilAfet Ulkelerindeki Ttirklerin Genel Durumu Tiirk"BilgeDevlet"AdamrOrne$i......".81 Ti.irk Milli $uuru'nun Durumu...:...82 I, ABBASiLER DEVRiNDE AFIAP $EIIIRTERINDE ilxrtinxl-rn Ttirkler Hizmete "BuytJr!" Ediliyor... Harun er-regid ve Ttirkler....'..""'.'87 II, ABBASfiLER DEIZRT TLIRI( TtiTTtiN MERKEZLEN BAGDAD ae SAMARRA Ba$dad; Orta Asya Trirklti$iintin Yeni Merkezi...'...'..'...' 90 Yeni Ba$dAd $ehrinin Ttirk S6kinleri...".'..'."' 91 Yeni Bakanhklar ve Ttirkler... "'."..93 Samarra Tiirkler igin Yaprlan Yeni Bagkent......'. 95 el-ya'kcrbl Samarra $ehrini Anlatryor..'...95 Samarradaki Yeni Ttirk Toplumu ve Ti.irkqe...'.'...'.'.'. " 99 Bu Geligmeler Kargrsrnda Arap Milli $uuru rurk HANEDAN ve lllllrun eimsi sullter SULILERTN ARAP DiTi ve EDEBIYATININ celigmesinn YAPTIKLART HIZMETLER Sul-Tekin Ailesi ve S0liler Kimlerdir? Suliler; Bilge Ttirk Devlet Adamlarr SCrliler istam Ktilhirtiniin Hizmetinde I. ABBAsi DEVLETIDERESIND E ilkttint EDiBi Mesade b. Sa'd b. Sfrl Mesade ve Ba$h Bulundugu Suliler Ailesi Mesade; Bilge Kigi Abbdsilerin Hizmetinde Mesade Ailesi ve Soyundan Gelenler II, D(vANU,R.RESAIL W BIIYIJK TTIRI( EDiBi Ebii'l-Fadl, Amr b. Mesade' b. Sa'd b. Sttl ilmi Tahsil Yolunda Amr b. Mesade Amr b. Mesade Tevki' Katipli$inde Amr b. Mesadenin imi rigitigi nt. ARAP oirimru ciiqnii xelemi w ri/r.j< BiLGE DEVLET ADAMI Ebfi ish6k iarahim b, el-abbas b, Muhammed b. SulTekin et-tiirki Abdullah b. el-abbas es-s0lfl nin ilk Yrllarr ibrahim b. el-abbas: Devlet Hizmetinde Yeni isim ibrahim b. el-abbds ve Divanti'r-ResAil ibrahim b. el-abbas'rn Srkrnhh Giinleri ibrahim b. el-abbas'rn $ahsiyetinin Yeni Qizgileri

10 1,6 rv. Btiyt'iK xtimiin ADAMr w saray HocAsr EbfrBekr Muhammed b. Yahya b. Abilullah b. el-abbas Muhammed b. Sul-Tekin et-tiirkt Ebu Bekir Muhammed b. Yahya'run ilk Yr11arr EbO Bekir es-sfrlf nin Hildfet Qevresindeki Yeri Muhammed b. Yahya'mn Saray Hocah$r EbO Bekr'in llmi, Ktilttir ve Medeni Hayah Ebfr Bekr es-sfilf nin Arap Diline Hi2metleri IV. nirarrr camiasr ARAp niri 'ie EDEBIYATINDA TURK VARLICININ YENI TEMSirCiLEni Tiirk Milli guuru Arap - iran Milli guuru Kargrsrnda Arap $<ivenizmi Tiirk Milli $uuru Kargrsmda AbbAsiler Dewi Arap Millt $uuru ve Ttirkler el-hureymi; Azgrn Arap Milll $uuru Kargrsrnda...\M el-cahrz; Ttirkti Savunan Arap Tiirkolo$u el-cdhrz ve Feth b. Hakan Ttirkhi$tin Savunuculart...L47 r. ARAP govrniz*ti KAR$TSTNDA fux runx gairr EbuYa'kub ishak b. Hassan b. Kiiht et-hureymi el-hureymfnin Tarihi Geqmigi ve Trirkiti$ti el-hureymfnin Asrl Yurdu SoSdiana el-hureymi; Turan Yurdunun Kdklti Ailesi el-hureymi Arap $dvenizmi Kargrsrnda Tiirk $airinin Yrkrlan Dtinyasr el-hureymfnin $iirlerinde Kendi Diinyasr IT. TTIRK VARLIEINA GiDEN YOLDAEL-CAHIZ Ebu Osman Amr b, Bahr b. Mahbrb el-cdhtz el-kindni el-cahrz'm Mtishiman Trirkri Tammasr Asrrn TtirkoloSu Arap Milli $uuiu Kargrsmda.,... 1,62 el-cahrz ve Orta Do$u Tiirk Varh$mm Temeli el-cahrz Orhurr Abidelerini Yeniden \ azan Kisi I. EL - CAHIZ,ArtinrIi TANIMA'AG'DEN yoli,in ACILMASI el-cdluz'rn Do$ugu ve Hayahmn ilk Yrllar r Tiirkhi$e ve Tiirk Ktilttirtine Giden Yolda el-c61u Ttirklerin Ba$dad' a Gelmeleri ve el-c4hr2..., el-cahrz'rn Ttirkler Hakkrnda Y azilsr ilk fitap II. EL - CAHIZ'IN BASRA, BACDAD AC SAM.ARRADA TitrxULUL Rt fur nayan el-cahrz ve Basra Ktilttir Merkezi el-cahrz ve Biiytik Ttirk $Airi el-hureymi el-cahrz ve ibrahim b. el-abbas es-s0li et-ttirki el-cahrz ve Feth b. HAkan et-ttirki Ozilnde Tiirkltik Sevgili Olan Bir Dostluk tu. Btiyt'iK rtrr.xor;o G EL-c AHIZ' A conr rrinrrilv ETNiK KiMLi Gi o e T,+nini $AHSiwri el-cahrz ve Fezdihi'l-Ehek el-cahrz'da Ttirk Sevgisinin Kaynaklan Fezdilti'l-Etrak ve el-cahrz'rn Ti.irkltik Sevgisinin incileri III. TURK VARUGINA GIDEN YOLDA EETH B. HAKAN W BLjr/.N< ARAB EDiBi EL-CAHIZ Feth b. Hakan'rn $ahsiyetinin Ana Qizgileri Feth b. Hakan Btiytik Fitne ve el-c6hrz Feth b. Hakan'a Yaprlan Briytik Haksrzhk ,0

11 18 I.FETHB.HAKAN BiLGE TtiRI( DEVLET ADAMI HiLAFET c AMiASTNDA niri( varlrdrnrn wt'ti rctusitcisi Ebtt Muhammeil el-eeth b. Hikan Ahmeil b, Gartirc et-tiirki el-fergani Feth b. Hakan ve llk Genglik Yrllarr."..."213 Kiiqrik Feth HilAfet Saraylannda "...'..'.... "... "'. ".. " Feth b. Hakan'rn ilk Hizmet Yrllan..'... ".'217 Fetih b. Hakan'rn Ktiltuir Hayah..."'...'..'."21'8 irfan Yuvasr Hdline Gelen Saray.....' Briyi.ik Arab $airi el-buhtrirt ve Feth b' Hakan... '."..'...221' Musrki'nin Dilinde Feth b. Hakan...' Ediplere ve $Airlere Uzanan Yardrm Eli'..."...' n. FEr7f, B. HAKAN ninr TARiH ae xtitttfutintin YENIDEN A Y AG A KALD IRI LMAS I Ttirklii$e Giden Yolda Feth b. Hakan'...'. " ".'.'.' el-cdluz'rn Tiirklti$e Kazandrnlmasl...'......'... ". "'. 228 Ttirkler'in igine Tutugturulan Fitne Ategi..'... " Feth b. Hakan Fibre Ateginin Kargrsnda...'...'...' '...""'232 Ttirklti$e Giden Yolda el-calnz... FezAilti'l-EtrAk Nigin Yazrlmrghr?...'...' 233 FezAilii'l-Etrak'rn ilk Yaztlqr... Fezdilri'l-EtraKin Yeniden Yazrlmasr...'.' '...""'240 Feth b. Hakan'rn Ttirkltik $uuru...' Fethb. Hakan Saprk Fikirler Kargtsrnda'.."24? Fetih b. Hakan Hrristiyan Papazlat Kargrsmda '...'243 Hrristiyan Papazlann Demegojileri...'....'. "'.. " 245 el-cahrz Hrristiyanlara Meydan Okuyor'... "'.'...' 246 Feth b. Hakan'rn Medeniyetimizdeki Yeri'...'.... " ".'. 248 Sonug ""...'..'.' BiBtiYocRAFYA inpsrs... """""""""" 25s...'..'.".263 cinig $u bir gergektirki Arapga; bir kriltiir dili olarak, Tiirkge ve Earsga gibi, isl6m ktilttir ve medeniyetinin geligmesine hizmet eden en btiyiik ilim rre bilim dillerinden biridir. Kdkii tarihin derinliklerinden kopub-gelen ve Sdml diller arasrnda gok tinemli, ayrr bir yeri olan bu dil; isldm oncesi cdhiliye devrinde, kendine has bazr sebeblerle fevkalade geligmig, kelime zenginli$i, mana derinli$i, tislfip ve ifade giizelli$i, hele hele sarf, nahiv ve i'rab bakrmrndan bu dili konugan bedevi Araplann bile, farkrna varmadt$r tam ve m{ikemmel bir dil olmugtur. Aynen bunun gibi; Arabistan qdltiniin derinliklerine sr$rnan, onun esrarh havastna kendini kaptrran ve drg dtinyalarda olup-biten sosyal ve siyasi geligmelerle oldumolasr ilgilenmeyen ve kendini izole eden, ozellikle "bedeai" dedigimiz gayr-i medeni cdhiliye devri Araplan, dil, giir, edebiyat, hitabet, fesahat ve bela$atta gok ileri gibnigler, gizel ve hikmetli soz soyleme, dil ve beyanda, diser kavimlerden gok daha iisttin bir hale gelmiglerdir' Bu durumun ozellikle Araph$rn ciz yurdu, Mekke ve Medine gibi kutsal beldeleri de igine alan genig manada "Hicdz biilgesi" ve "Yefiren"e has bir keyfiyet oldusundan, hig kimsenin en ufak bir giiphesi olmamahdrr. Buna sebeb te; "haram aylay'', bu vesile ile Araplann "Kt'be"ye kogmalan ve burada kurulan "Ukkaz Panayt{'

12 20 : ZEKERIYA KITAPCI ve di$er panayrrlarda diizenlenen giir, hitabet, gizel soz soyleme yarrglarr ve Kureyg Knbilesi ulularrmn bu yanglary bir politika olarak desteklemeleri ve onlarrn b{iyiik gair ve hatiplere btiytk tidtiller vermeleri vq bu giirlerin, e$er do$ru ise " Altm suylt" ile yazrlarak Ka'be'nin duvarrna asrlmasr idi' Arap dili ve edebiyatrn bugtin bile en gdzde "el- Muallekatii's-Seba Yedi Askt" giirleri, bunun en gi'izel orneklerini olugfu rmaktadr. Di$er taraftan Ar, "it)u oohy" olatakallah'm kelamr Kurant Kerim'in Arapga nazil olmasr ve Hz. Muhammed (s.a.s.)'in bir "Peygamber" sozti olarak Hadis-i $eriflerinibu dil ile beyan etmesi, ayrrca Onun Arapqa'yr gok gtizel bir gekilde konugmast, gayr-i Arap mtisltimanlarrn, gocuklarma bagta Hz. Muhammed (s.a.s.) olmak tizere onun yakrn arkadaglarr ve onde gelen sahabelerin isimleri gibi "Arapga ail' koymalarr ve bunun gibi daha bir gok sebebler, Arap'gayr her ttirlti dini ve milli taassubun otesinde, di$er dillere nazaran gok daha iisttin, gok daha saygm ve mtibarek bir dil haline getirmigtir' Buna Hz. Peygamber'in, Arapgayr btittin miisli.imanlarrn ci$renmesi yolundaki dini tegvikleri yani bu muhtevada soylenmig Hadislerinide lldve etmemiz gerekmektedir. Miisliiman Alimler; bu manada, etnik kokeni ne olursa olsun Arapgayr; ililhi ve "Rabbf' bir dil olarak gdrmiigler, ARAP DlLl ve EDEBIYATTNTN GELI9MESINDE TURKLER. 21 go$u halde kendi dillerindery qok daha fazla ona 6nem vermigler, onun e$itim ve ci$retimini, her geyin iistiinde kutsal bir g<irev olarak bilmiglerdir. Arapqaya bdylesine onem veren, ona "Rabbi" bir dil olarak en btiytik sayglyl gosteren, onun geligme ve geniglemesine en btiyiik hizmet eden mtisltiman milletlerden biri de gtiphesiz TURXLBR olmugtur. Ti.irkler'in mtishiman olmalarrndan sonra meydana gelen bu hayrrh ve bag dondtirticii geligmelere igaret eden O.N. nilmen gu de$erli tahlilleri yapmrgtr: Daha aradan gok zaman gegmeden Tiirkler arasmda gerek siyhsetge ae gerek ilim ve irfanca pek miimtaz zeuat yetigmig olilu, Arttk islilmiyete hizmeti, kendilerine en ulai ghye ittihaz eden, isl6m ilimlerinin tedainine, negrtne harikulilde bir surette himmet ae gayret giistercn Tiirk hlimleri, Tilrk mi.itefekkirleri Arapga konuguyor eserlerini Arapga yaztyor, gerek dini ilimlerin oe gerek Arap lisanmm inceliklerine aukuf itiban ile ddetd Araplar ile milsabakaya galqtyor ae pek parlak bir tarzda muaaffak ta oluyorlardt (Tefsir Tarihi, s. 287). Gergekte Ttirkler'in;. '.'),roo dili ae Edebiyatl'nrn geligmesi, dal, budak salmasr, "isl6m kilttiir ae medeniyeti" nin yticelmesi yolunda yaptrklarr hizmetlerin iki ana eksen ekafinda yo$unlagh$r gortilmektedir. Bunlardan: Birincisi: islhmm en erken deairlerinden itibdren Arap gehirleri ae hildfet illkelerine gelen Tilrkler'in, Arapga'ya duydu{u

13 22. ZEKERNAKITAPqI ARAP DlLl VE EDEBiYATTNTN GELI9MESINDE TURKLER. 23 imdni ilgi ae bu manada Arap dilinin sarf, naha, fesahat, bela{at as. gibi lisant ilimlerin, biitiiniiyle geligmesi ae yilcelmesi yolunda yap ttklan bag dbndilriicil hizme tler dir. lkincisi ise; Turan yurdu, Orta-Asya, Ceyhun nehrinden Qin-Seddine ludar yayilan bu genig mekan ae co{rafi iklimlerde, bil di{er ifade ile Harzem, Kaggar, Farab Buhara ve Semerkant gibi, eski din, killtilr ae medeniyet merkezlerinde, milslilman Tilrkler'in Arap dilinin geligmesi oe bir kilitiir ae medeniyet hdline gelmesi yolunda yapttklan killl? hizmetlerdir. Mamafih btittin bunlar iqin isldm Dinibir motor gticti olmugtur. Zira Ofta Asya'da islamiyetin yayrlmasr, Tiirk boylarrnrn yeni bir cogku ile mtisltiman olmalan, bu "ilnhf' ve "Rabb{' dile gosterdikleri candan ilgi, hulasa btitrin bu yeni olugum ve geligmeler, neticesinde Arapga gok gegmeden islam dininin yayrldr$r bu. genig cografi bcilgelerde, bagta Tiirkistan ve Turan yurdu olmak tizere bir "ilimve e$itim"dili oldu$u gibi, bundan da ote bir "kiliti.ir ve medeniyet" dili olmugtur. Zfta bu sayede islam dini, kendi mana zenginlifrini brittin ydnleri ile aydrnlatma gi.iciine kavugtu$u, lqsa zamanda krtaiar arasr bir din haline geldisi gibi, ist6m Kiiltiir ve Medeniyeti de; insanh$rn ufkunda parlak bir gtineg gibi do$mug ve krtalar arasr muhtegem bir kriltiir ve medeniyet hdline gelmigtir. Bu "Orta-Asya Tiirk isl6m Medeniyeti" ien de gegerli bir htiktimdtir. Ttirkler'in; Arap gehirlerine gelmeleri, buralara yerlegmeleri ve dolaysryla Arapga ile ilk temasa gegmeleri, Araplarrn " cdhiliye deuri" dedi$imiz karanhk devrelere kadar ulagmaktadn. }Jz. Peygamber ve lslamrn ilk devirlerinde bunun ilk temsilcileri Mekke'deki Ttirk asrlh "siireyc Ailesi"dir. Bu Ti.irk asrlh dileden gelen llheydullah b. Siireyc, o ilahi ve bir hak vergisi olan "Ddatrdl" sesi ile Arapqa'yr, Arap giirini,bir "ilahi Mustk{' hilline getirmigtir. Mrisltiman Araplar'm; <izellikle Emeviler Dewinde, Orta Asyayt fethetmeleri ( )'nin; sosyal, siyasi ekonomik, dini ve ktiltrirel yonlerden bir gok onemli sonuglarr olmugtur. Bunlardan konumuz agrsrndan en onemlisi ise; bu fetihler dolaysryla Orta Asya Tiirkliistine, Arap gehirleri ve hilafet rilkelerine giden yolun agrlmasr ve bu vesile ile binler, onbinlerle ifade edilen Tiirk varh$rrun btiytk kafileler hdlinde Arap gehblefine gelip yerlegmeleridir. Emeatler'in; dof,u T0ran yurdu (Horasan) askerleri ve bir halk ihtilali ile yrkrlmalarmdan sonra (750), hilafet iilkelerine baglayan bu Ttirk akrnr, biittin hrzryla devam etmig ve mtisltiman Tiirk varh$r, Arap gehirleri ve hilafet i.ilkelerine bir ildhi rahmet gibi yagmrgtrr. Sddece AbbAsiler devrinde hilafet ordusunun Ttirklerden tegekktil etmesi ve bu orduda bulunan Ttirklerin sayrlarrnrn nerede ise yiizbinlerle ulagmasr, hildfet iilkelerindeki Tiirk varhsrmn kemiyet ve keyfiyeti hakkrnda bizlere gok rinemli fikirler vermektedir.

14 24. ZEKERI\A KITAPCI ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TURKLER. 25 HilAfet tilkelerine bflynk kafileler halinde gelen bu Ttirklerin btiyiik bir lcsmr; Basra, $am, Ba$dad, Kdhite'ye, yani briytik din ve ktilhir merkezlerine yerlegtirildikleri gibi, bundan da ote bazr hallerde bu Tiirkler igin yeni, yeni gehirler kurulmug, ktilttir ve medeniyet merkezleri olugmugtur. Zir a; Emeviler devrinde el-haccic'rn kurdu$u Vdstt gehri, AbbAsilerin ilk devirlerinde el-mansulun kurdu$u Ddru's-Sel6m (Ba$dad) ve yine AbbAsilerin en gtiglii halifelerinden biri olan el-mutasrm'rn kurdu$u Samata gehri, hep bu hildfet tilkelerine gelen ya$rz qehreli yi$it Ti.irkler igin kurulmug btiyiik gehirlerdi. iete ilk devirlerden ;;;r"" Arap sehirlerine gelip yerlegen bu Ttirkler arasrndan sddece ytiksek rutbe sahibi, askeri komutan ve generaller, iist makamlarda hizmet edeo bi.iytik devlet adamlarr grktr$r gibi, bi.iyi.ik ilim ve ktilttir adamlart ak sagh, ak sakalh, nur ytizlti "Bilge kigiler" de yetigmigtir. Bu Ttirkler'in iginden; akli ve nakli ilimlerin her bir dalrnda, bir gok biiytik ilim adamr Tefsir, Hadis, Frkth otoritesi, hatta Try, Matematik, Felsefe ve Gdk Bilim dlir;":.len grkh$r gibi, bundan gok daha onemlisi, tinti ciham dolduran Arap-dili ve Edebiyafl Alimleri, Fesdhat, Bel6{at otoriteleri qrkmrghr. $tiphesiz onlar; mtisltiman Ti.irKtin kendine has akli deha ve ilmi gtictiyle sadece lslami ilimler de$il, Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi ve onun bir btiytik medeniyet ve ki.ilhir dili haline gelmesinde qok biiyi.ik ve ulu hizmetleride bulunmuglardrr. O kadarki; Arap dili ve Edebiyatrmn geligmesinde ilk hicret asrrndan itibaren gok onemli bir yeri olan "Basra Dil Ekolii" ntin kurulmasr ve geligmesinde Ttirk asrlh dil ve lu$at Alimleri daha agrk bir ifade ile Arap dilinin bu Ttirk asrlh demir kugakh ilim pehlivanlarrmn gok bi.iytik rohi ve hizmetleri olmugtur. Nitekim Fergdneli, Halefti'l-Ahmer (ol. 769) bu yi$it gehreli yafiv Trirk, ak yrizlii, ak bilge kigi, bu okulun ilk kurucu ve tistadlan arasrndadrr. Bu durum, daha sonraki asrrlarda da btittin canhh$r ile devam etmigtir. Daha sonralan Selguklular ve Osmanliar devreye girmigler ve onlar Ummet gemisinin kaptam, IslAm dtinyasrnrn lideri olmuglardrr. Bu defa Orta Asya mtisltiman TtirKrin sahasrnda bir kere daha aya$a kalkmrg ve hilafet tilkelerine do$ru yent "ildhibir yiiriiyilg" e gegmigti. Bu yiiriiyiigtin senaryosu ilahi kadar kalemileri tarafindan yazrlmrg ve mtisltiman Tiirk'e kutsal bir gorev olarak "Orta Do{u Misyonu" verilmigti. Onlar sayesinde bu medeniyet yeniden inga edilecek, ilim dili "ARAPQA" siyd irade ve hakimiyet dili ise; "TURKQE" olacaktr. Yine bu devirlerde Selguklu Sultanlarr tarafrndan kurulan Stinni NIZAMIYE MEDRESELERI; Arapga egitim verecek ve bu yeni medeniyette Tilrk'in en yrkrcr fikirlerin kargrsrnda bile mesela; $tilik ve Bahnilik gibi, akl+ selimini, engin hog gorti

15 26. ZEKERIYA KTTAPCI ve zengin toleransrm - yansrtacaktr. Fikre kargr, fikirle mticadele edilecekti. Bu bakrmdan hildfet tilkeleri ve bereketli topraklarda onlarrn saltanatlan devrinde her bir asrda, bi'iyiik gehir ve kultur merkezlerinde, yiizlerce, binlerce Ttirk asrlh, Arap dili ve edebiyatr otoritesi yetigti$i gibi, yine her bir asrda bu gahsiyetli Tiirk Alimleri tarafrndan Arap dili giir ve Edebiyatr, Lu$a! Bedi, Beyan, FesAhat ve BelA$at gibi onun zenginliklerini ifade eden ilimlerde, yi.izlerce, binlerce, kitap yazrlmrytrr. Arap giiri, Arap dili, Arap edebiyatr hatta, Arapga lusat iizerine yazrlmrg en ciddi ve devasa eserlerin tisttinde bu dev gahsiyetli Tiirk asrlh ilim adamlarrmn asil imzalan bulunmaktadrr. Zaten bu devirlerde yetigmig biiytik ilim, fikir ve kiilttir adamlarrmn etnik ve rrkr yonti ne olursa olsun Tihktiik ve Tiirklerle, bir gekilde ve mutlaka iligkisi bulunmaktadr. Onlar; ya iiz be iiz, Tiirktiit aeya baba ae ana yiinilyle Tiirk, damarlannita Tiirk kant taetmrylatdt, yyahut da, Tiirk Han, Hakan, Sultanlan, Tiitk dettlet adamr ae Tiirk komutanlafl, hatta gahsiyetli Tiitk Hatunlattntn iltifat teaecciih, iktam ae ihsanlanna nail olmuglardt' istim dlimlerinin gok Azt' bu, iig ihtimhlin ilqmda olmuglardr. Arap gair ve ediplerinin (bunlara lranhlarr da ilave etmemiz gerekmektedir), Ttirk Sultanlart, devlet adamlarr, askeri vdli ve komutanlar igin yazdrklarr giir, kaside, ARAP DILi VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER ' 27 medhiye ve mersiyeler, bugtin ktittiphaneleri dolduracak kadar gok ve zengindir. Bunlardan yalnrz el-buhtiiri (ol. 897), bu dev Arap qdiriniru sadece Ttirk asrlh, biiyiik devlet adamr Feth b. Hakan igin yazdr$r kasidelerin sayrsl otuzdan fazlad:ur. O; kendisini, bu Ti.irKtin kdlesi saym$ ve bununla ovtinmrigttir. HilAfet iilkelerinde* ;";rr- Ier, Arapgayr sadece bir dil olarak ele almamrglardrr. Ona; her hirlii milli taassubun drgrnda yaklagmrglar, onu mtigterek islam kiiltiir ve medeniyetinin temeli olarak bakmrglar ve bu dilin her bir kelimesini bu medeniyet binamrzrn sanki miibarek yapt taglarr olarak kabul etmiglerdir. Bu ci.imleden olmak izere onlar; Allahrn kelamr MUSHAF olan sonra, insanlar tarafindan yanlmq KiTAB'a kitab okuma ve yazmaya gok ayrr bir 6nem vermigler Arap dili ve Edebiyatr bagta olmak iizere, islami ilimlerin her bir dalrnda yizlerce, binlerce eserler yazmrglardrr' Ttirk ulularrmn bu manada yaphklan hizmetler bunlarla da srrurh kalmamrghr. Orilar bizzat kitabrn kendisine, bilginin asrl kayna$m4 her ttirhi takdirin iistiinde, ayn bir de$er vermigler, onu, bir ki.iltrir unsuru olarak g6rmtigler, bu bilgi kayna$rmn kurumamaslru ve onlarrn en gtizel bir gekilde "muhafaza edilmesini" istemiglerdir. igte bu manada hildfet tilkelerinde ve bugtinki.i modern anlamda ilk btiytik ve "tfloderu

16 28. ZEKERIYA KITAPCI kiitiiphanelerf" kuranlar da, yine bu Tiirk ululart, yani ilim ve devlet adamlarr olmugfur. AbbAsfler devrinde bunun en btiytik cinctisti, Ttirk asrlh btiyiik devlet adamr Feth b. Hakan (ttl. 861) olmug ve Ba$ilad'ta devrin en btiytik, en modern ktitiiphanesini kurmugtur. Nevarki Feth b. Hakan'rn Ba{dad'ta kurdu$u bu ki.ittiphane gibi, di$er bir Ttirk devlet adamr da yani Ahmed b. Tolon ( ) Mtstr'da muhtegem bir ktitriphane kurmug ve halkrn hizmetine sunmugtur. Daha sonra meghur Ttirk Ailesi S0lilerden Ebff Bekr Muhammed b. Yahya ( ), varrru yo$unu sarfetmig ve o da Ba{dad'ta kendi devrinde asrrn en btiytik ktittiphanesini kurmugtur. Bunlar isldm dtinyasmda adlarr, tarihe geemig ilk iinlti kiitirphane kuruculan ve kitap severlerdir. isimlerini burada zikretti$imiz ve bir biri ardrndan gelen bu tig kitap sever, tig muhtegem ktihiphane kurucusunun, i.igtiniinde Ti.irk olmasr, Ttirk'tin medeni karakterini en on saflara Erkardr$r gibi, Ttirk beyin gtictintin sadece Arap dili ve edebiyatr de$il Tefsir, Hadis, Frkrh gibi btittin islami ilimlerin geligmesine yaptrklarr ktilli hizmetlerin bir bagka delili olmahdrr. Qtinki.i asil olan ilmin hazinesi olan kitaplarr, insanh$rn mtigterek ktilttir ve medeniyetinin hizmetine sunmaktr. igte hilafet camiasrnda ilk Tiirkler bunu yapmrglardrr. Mdmdfih daha sonraki devirlerde bunlara yenileri ilave edilmig, HilAfet tilkeleri ve Tfiran yurdunda Ttirk Alimleri, Ttirk devlet adamlan ve Ttirk Sultanlarr tarafindan bir gok tinlti ktit{iphdneler kurulmugtur. Btittin bunlar, ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE T{JRKLER. 29 Ttirkler'in sadece Arap dili ve Edebiyah de$il, belki biittin isldm Kiilttir ve Medeniyetinin geligme ve yiikselmesine ne olqtide hizmet ettiklerinin de en.somut delilleri olmahdrr. Mtisltiman rii.uuri..orup dili ve edebiyatrnrn geligmesi yolunda yaptrklarr btiyiik hizmetin ikinci bi'iyiil ana ekseninin Orta Asya, Tfiran yurtlarr oldu$unu soylemigtik. Haddizatrnda; Orta Asya Ttirkli.i$ii bu manada en ulu, en ytice, en briytik milletlerden biridir. Zird Ti;trklet; islam dininin ilahi rgrklarrmn Orta-Asya'ya ulagmasr ve TCrran yurdunda bir hidayet firtrnasr haline gelmesi ve bi.iyi.ik kitleler hdlinde Allahrn hidayetine kogmalanndan hemen sonra, Arap dlline, isldm dini kadar onem vermigler, "Kuran-x Kerirn" ve Hadis'i geriflerin ifade etti$i yiiksek hakikat ve mana zenginli$ini anlamak istemigler ve bunun iqinde toptan bir Arapga o$renme seferberli$i baglatmrglardr. Asrl bundan sonradtrki islam dininde oldu$u gibi, Arap diline hizmet bayra$rmda, Turan yurdu Tiirk Alimleri devralmrg ve Orta-Asya TiirklslAm medeniyeti burcuna dikmiglerdir. Bu bakrmdan bir taraftan Turan yurdu, Baykent, Buhara, Semerkant Harzem, ve Kaggat gibi Ti'irk gehirlerinde kurulan medreselerde Arapg4 butun temel ve dini ilimlerin tahsilinde bir e$itim dili olarak kullamldt$t gibi, di$er taraftan, miisltiman Tiirk aydrnlarr, btitiin varhklan ile Arap dili ve onun inceliklerini o$renmeye

17 30. ZEKERIYA KiTAPCI ycinelmigler ve koca bir cimrii, bu dil a$acrnrn dibinq bereketli ve verimli bir toprak olarak dtikmi,igler ve bu a$acrn geligmesi, dal ve budak salmasrnda gok etkili olmuglardr. Onlar; daha da ileri gitmigler, Arapgarun gralner zenginlikleri yani; sarf, nahia, irab ozelliklerini britiin ayrrntrlarr ile ortaya koymak, ayrrca fas6hat, belaiat, bedi, beyan, icdz gibi hig bir dilde bulunmayan miistesna dil ozelliklerini, btitiin gtizellikleri ile sergilemek igin gok tistiin bir gayret ieinde bulunmuglar ve bu sahalarda gok krymetli eserler yazmtglardrr. O kadarki Araplar kendi dillerinin inceliklerini asrrlarca, onlarrn yazdrklart, bu krymetli eserlerinin yardrmlan ile d$renmeye gahgmrglardrr. Zfta bu gilekeg Ttirk ilimleri, bin bir gigekten bal toplamak igin kovantm terkeden, ovalara ve krrlara kogan arrlar gibi onlar da; yurtlannt ve yuvalarrm, yani Turan yurdunu terkederek Arabistan'a kogmuglar ve bu ugsuz kucaksz kum denizinin engin derinliklerine dalarak her biri birer krymetli inci ddneleri gibi, Arapgamn o nadir kelime ve giirlerini bulup grkarmaya koyulmuglar boylece; Arap dili, Arap edebiyah ve giirinin geligmesine gok bi.iytik hizmette bulunmuglardrr. Asrl bundan sonradrrki, Arap dili ve edebiyatr sahasmda bu Ttirklerden pek gok gair, edip, dil bilgini ve beli$at Alimi qrkmrg ve bu hizmetin onctilti$iinti yapmrglardrr. ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 3I igte mesela; Ferganeli yasrz gehreli, yi$it bir Ttirk olan Halefi'l-Ahmer (61.759) bunlardan biridir. O, gdl denizinin derinliklerine dalmrg, onbinlerle ifade edilen cdhiliye devri Arap giiri, beyt ve kasidelerini toplamrg ve bdylece onlan, kaybolup gitmekten kurtarmqtr. Yine HammAd el'cevheri, admdaki Fergdneli bir bagka Ttirk Alimi ise; "Tdcii'l-Luta oe Sthahu'l-Arabiyye" adrndaki Arap dilinin ilk defa en muhtegem lii{at kitabmt yazm$ ve Arap dili mirasrna bu sahamn Abidevi eserlerinden birini btrakmrgtrr. Briylece, Arap dili ve edebiyatrnda ilk "LelcsikoS'rafya" Alimi olma gerefide bu Ttirk e Aittir. Cirullah ez-zemahgeri ( ) ise; bir birinden krymetli bir gok eserleri ile Arap dili ve edebiyahnda bir ekoldur. Kendi zamarunda bu sahamn Herkiil-il Yundni veya Ri.istem-i irdniyi hatrrlatan demir kugakh bir Ttirk cihan pehlivanr idi. Harzemli, cizbe-62 bir Ttirk Alimi, ayru zamanda bir Arap dili ve edebiyatr otoritesi olan Zemahgeri, hac iqin Mekkeye geldi$inde zamat\ zaman EbA Kubeys tepesine grkmrg ve Araplara meydan okuyarak gdyle seslenmigtir; "Ey Araplar geliniz, dilinizi bir Tilrkten ii{reniniz!". *** Ttirkleriry islam dtinyasrmn en gi.iglti lideri ve bu briyrik ktilttir ve medeniyetinin en btiyiik mimarlarr olarak hem de, Eok gerefli bir gekilde bu btiyiik camiaya girmelerinden sonra Kara-Hanhlar, ( ") Gazneliler,

18 32. ZEKERIYA KITAPCI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELISMESiNDE TURKLER. 33 ( ) H ar z em g ahlar, ( ) S e I guklul ar, (1038-1'79 4) Timfrriler, ( ) ve daha sonra tarih sahnesine Ekan Osmanlilar ( ) devri, Arap dili ve edebiyatrmn geligme ve ytikselmesinde her biri, bir altrn devir olmugtur. Onlarrn kurduklan bu genig imparatorluklar ve onlarrn srmrlan iginde, KaEgardan, Viyana onlerine kadar, btittin bu genig co$rafi iklimlerde, dzellikle Tfiran yurdu ve Ttirkistanda kurulan biiti.in medreselerde Arapg4 devamh bir e$itim dili olmug, islamrn her bir dahnda yazilan sayrsrz kitaplar Arapga yanldr 6r gibi, btiyi.ik binalar, medreselet camiler, hastaneler ve bunlar daha nice muhtegem binalann alnrna konulan "kitabeler" tapu tescil belgeleri, hep Arapga yazilmrgtr. Ayrrca isldm dlimleri, faziletli, bilgin ve ulu kigilerin bu Tiirk Sultanlarmtn yanrnda, her zaman ayrl bir yeri olmugtur. Onlar, higbir rrkr ayrrtm gozetmeden bu Alimlerg her zaman kol kanat germigler, kendileri onlarrn en gtizel koruyuculan olduklarr gibi, saraylart ise, bu biiyrik islam Alimlerinin her zaman bir u$rak yeri olmugtur' Bu bakrmdan lslam ki.ilttir ve medeniyetinin zirvelere hrmandr$r ve bir altrn ddnem yagadr$r bu devirlerde, btiyiik Alim ve faziletli kigiler yukarda da ifade edildi$i gibi, 6z-be oz Ttirk, veya ana baba yontiyle Ttirk olmasalar bile, bu ytice Tiirk Sultan, Han ve Hakanlartnln hizmetinde bulunmuglardrr, onlarrn btiytik iyiliklerine nail olmuglardrr' Onlar, go$u halde btiyiik bir emek mahstilti yazmry olduklarr krymetli kitaplanm bu Ttirk Sultanlarr ve devlet adamlanna sunmuglardr. Bu Tiirk Sultan ve devlet Adamlarmm Alim ve ediplere gosterdikleri bu sonsuz c<imerdlikleri sebebiyle, Isldmi ilimlerin her bir dahnda bir gok lcymetli, gtizel eserler yazrlmrgtrr. Bunlar gogu halde, bizim kiilttir ve medeniyetimizin temel kitaplarrdrr. AbbAsilerin erken devirlerinden itibaren bunun gok grizel rirneklerini gormekteyiz. Bunlardan meseld Trirk asrlh btiyiik Arap dili ve edebiyah otoritesi, biiytik devlet adamr ibrahim b. el- Abbas es-sffli, kendi devrinde Alim, gair ve ediplere sahip qrktr$r, onlarr korudu$u gibi, ondan sonra gelen Ttirk bilge devlet adamr Feth b. Hakan da, cimrti boyunca ilim adamlarr, Arap dili ve edebiyatr otoriteleri, gdir ve ediplere sahip grkmrg, onlarr korumuq, onlarrn Halife ve diier devlet adamlarr ve askeri komutanlarrn yanrnda, itibarlanmn ytikselmelerini sa$lamrghr. Bilindigi gibi, el-miitevekkil, ilk genglik yrllanndan itibaren yakrn gevresinde hanende ve shzendeleri toplayarak onlarla hog vakit gegirmeyi bir tutku hdline getirmigti. Feth b. Hakan, bu galgrh, e$lence gecelerini seviyeli bir ilim adamlannr gaf,rrmak ve onlan Halife ile tamgtrrmak igin elinden gelen her geyi yapmrg ve bunda baganh da olmugtur. Bu crimleden olmak izere; el-cihrz, Muhammed b. Kisrm Ebti'l'Ayna. ve Ahmed b. Ebi Funffn gibi devrin btiytik gairlerini, bu arada el-buhtiiri'yi Halifeye, Feth b. HakAn takdim etmigtir. Hatta, el-cahrz onun yardrmr ile "SArAy.

19 34. ZEKERIYA KTTAPqI Muallimi" olmugsada, girkinli$i onun on0nti kesmig ve saraya ahnmamqhr. Di$er taraftan devrin biiyrik gairlerinden Ati b. Cehm, Ati b. Yahya el-miineccim, btiytik dil ve lu$at alimi Muhammed b. Yezid el'mtiberred, Mufaddal b. Seleme b. Asrm, Muhammed b. Habib, biiyiik tarihqi Muhammed b. HAris es-sealibi onun korudu$u ve yardrm etti$i kimseler arasrnda idi. Bunlarm gosu, eserlerini bu Ttrk bilge devlet adamrna takdim etmiglerdir. Bu btiytik gair ve ediplerden el- Buhttiri ve el-cahrz'ln onun yamnda qok ayrr bir yeri vardr' el-buhtiiri; mesela, Feth b. Hakan igin otuzdan fazla kaside yazdrfir gibi el-cnhlz da; "et'tde ft-ailak el-miilfrk" ve "Fezhilii'l-Etrak" gibi bir gok eserini btiytik Ttirk devlet adamr Feth b. Hakan igin yazmrq ve ona ithaf etmigtir' Biittin bunlarrn drgrnda Ttirk asrlh bu biiytik devlet adamrrun kona$r Arap dili ve Edebiyatr, di$er islami ilimler igin ddeta bir " akademi" idi' Orada devrin g<ihreti dtinyayr dolduran ilimin pehlivanlart toplarur ve bu ilimlerin ytiksek hakikatlerini tartrgrlardt' Bu durum, bir manada, Earc dili ae edebiyatr iginde gegerlidir. Zira bilindi$i gibi, Firdevsi de, Fars dili ve edebiyahrun devasa eseri olan "$ehnnme" isimli serini, Gazne Ttirk Sultam Mahmud igin yazmrgtrr. Herkes bilmektedir ki Sultan Mahmud olmasaydr, "$ehname" de olmryacaktr. Bu bakrmdan Orta-Qa$ islam kiilttir ve medeniyeti, hagmet ve ululu$unu bu Ttirk Sultan ve devlet adamlarrna borgludur' ARAP DiLi VE EDEBIYATTNIN GELi9MESiNDE TTJRKLER. 35 Bu arada tiziilerek hemen gunu itiraf edelimki; Tiirk Han, Hakan ve Sultanlarr, bi.iyiik devlet adamr ve komutanlarrna ithaf edilen bu eserler, hatta gosu kere onlar igin yazdrrrlmrg 6zel Kuran-r Kerim niishalarr hakkrnda, daha hig bir envanter galqmasr yaprlmamrgtrr. Bunlar yaprlmadan bizim bu bi.iyiik medeniyet ve ktiltiir mirasmdaki yerimizin anlagilmasr hig bir zaman miimktin de$ildir. *** Bizim milli gururumuzu okgayan ve bagr goklere de$ercesine bizleri mutlu eden bu gtizel izahlardan sonra ne varki madalyonrrn merak edilecek bir de, iibrir yonti vardrr. O da; Tilrk yurdu ae Turan illlcelerinde giirillen bubag dbndilrilcii geligme ae de{igmelerin, TilrkEenin tabii seyri, geligme ae yilcelmesine ne oleilde tesir etti$idir? Bu soruya bir gok ilim adamlarrmrz, ne yazrkki olumsuz cevap vermigler ve bu devirlerde yetigen Trirk ilim adamlarrnrn eserlerini genellikle Arapga ve Farcga yazdrklarrnr, hatta grizel Tiirkgemizi bir kenara ittiklerini, hatta on tivey evlad muamelesi yaphklarrru sdylemiglerdir. Hatta onlann bir go$u, konuya bugtinlerin mantrk ve dtigrincesi yani, kcir bir milliyetgilik taassubu ile yaklagarak, de$ll "ArapQa"yr haga! "isldm d.inini" bile "Arabizmin" emperyalizmi manasrnda ve onun bir vasrtasr olarak gcirmflglerdir.

20 36. ZEKERIYA KTTAPCI HattA onlar; daha da ileri gitmigler, TiirKtin "Krztl - ElmA" tilktisri ve bir cihan hdkimiyetine giden yolda Islimrn "i'lay-t Kelimetullah" igin yaptr$r "Nizam't Alem" mticadelesi ve bu sdyede, riq krta da yetmig iki milletiru hem de asrrlarca "efendisi olmas{'ndan bile' nerede ise pigmanl* duymuglardrr. Nitekim; muhterem hocamrz, de$erli Ttirk tarihqisi, Z.V. Togan dahi ne ilginqtir ki, bu bag ddndiiriicti hayrrh geligmeler kargrsmda derin iiztinhilere kaprlmrg ve duydu$"u tiztintiilerini g<iyle ifade etrnigtir: "isl6m internasyonalizmi ise Tiirkleri; milli tuhtan tecrid ederek, kendisinin vatan hissinden mahtum, dint askerleri gekline sokmak istiililfu giistetmigti.' (U.T.T. Girig, s. 132). Mdm6fih bu kabil yaklagrmlar, islam dinine yaprlmrg korkung bir haksrzhk, milli mageri vicdam kanatan bir durumdur. Bu aynr zamanda, Arap dilinin geligmesine hizmet ederek, kendi kiiltiir ve medeniyet binamzt yapan Tiirk ilim adamlarr ve bu btiytik mimarlarrn yiiztine indirilmig gok a$rr bir darbedir. Bizim onlarrn, bu kabil agrrr fikirlerine her ne gekilde olursa olsun, igtirak etrnemiz mtimktin olmadr$r gibi, bu yersiz fikirlerin mtinakaga yeri burasr da de$ildir ' Zfta o devirlerde yetigmig Ttirk dlimleri ve isldmi ilimlerin oncrileri, hig bir zaman, bu meseleye, bugtinkii gdvenist milliyetgilik agrsrndan bakmadrklarr gibi, hig bir zaman bile ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELISMESINDE TURKLER. 37 bile, fikri manada TiirkEe ve Tiirk dilinin kargrsmda olmamrglardr. Onlarrn eserlerini Arapia veya Farsga yazmalart, Tiirkgeye kargr bir tavrr koymak goyle dursun, fikirlerini uluslararasr' arenalara tagtmak ve daha gok kimselere ulagmak, bir kabul-ii ammeye mazhar olmak, kendi etkin gahsiyetlerini ortaya koymak ve btittin bunlarrn drgrnda fikirlerinin kryamete kadar yarrnki nesillere ulagmastru sa$lamaktr. Har halde biiytik Trirk hekimi ibn Sinadan, "el- Khnun fi't-tib'adrndaki devasa eserini hig bir kimse " Tibkge" yazmasrru isteyemezdi. Di$er taraftan Arapga, kelime ve mana bakrmrndan griphesiz, deryalar kadar engin ve zengin bir dil idi. Bu bakrmdan mtisltiman Ttirk aydrnlarr ve ilim adamlarr ilk hamlede, bunun sarsrnhstm duymuglar, srkrnhsrm gekmigler, Kuran Ayetleri ve Hadislerin yiiksek hakikatlerini izah etmek igin ArapEa kelimelerin kargrh$r olarak Ttukge kelime ve kavram bulma gayreti iginde olmuglardrr. Zira Tiirkge, her hal-ti karda onlarrn ana dili idi. Nitekim erken devirlerde Ttirk yurtlannda yaprlan Kur an terctimelerine baktr$rmrzd4 satrr aralannda, bu gayretin gok gtizel 6rnek ve meyveleri goriilmektedir. Bu ci.imleden olmak tizere mesela onlar; Allah; Tangn, RdsfiI; Yalvag, Huddaend; Ulu! Tangrq Dilnya; Acun, Ktyamet; lllud giin gibi Arapga kelimelere kargrhk daha bir nice Ttirkqe kelimeler bulmak suretiyle Tiirkge'nin tiziinti

21 38. ZEKERIYA KiTAPg ulagmaya ealrymrglardrr. Bunun gibi, Harzemde yetigmig biiytik Ttirk Alimi, Arap dili ve edebiyah otoritesi Zemahgeri de bu gayretlerin iginde olmugtur. Ona gcire; mekteb; o$lan okur yer, gark; gtin do$an yer, garb; giln batan yet, misafirhane; konukluk ef, mutbah; ag pieirilen ef, demektir. Fakat mtisltiman Ttirk ilim onderleri bunda, hiq bir zaman yeteri kadar bagan gcisterememiglerdir. Bdylece Tiirkge; Arapga ve Farsga'ntn kargmmda, bu ilk devirlerde bir ilim ve Divan, giir dili olma yarrgrru kaybetrnig ve mtisltiman Ttirk halkrmn sinesine ddnmek durumunda kalmrghr. Fakat TiirkEenin btittin bunlara ra$men, siyasi iradenin dili olma gibi gerefli ve ytice misyonu, hemen her devirde devam etmigtir. Nitekim o devirlerde Harzemde yetigmig bilytik Ttirk Alimi Beyrffni (ol. 1051) bunun gok srkrnhsrm gekmig ve yana yakrla: "HArzem Tiirkgesinin; bir ilim dili olmafufi iein kendine yabanct olan ae kullarugta miigkilidt gekti{i Arapga ae Fars dillerinde yazmak mecburiyetinde lulfu{m; ana dili olan Hatzem Tiirkgesinin ilmi meuzulart yazmaya milsdid olmafufi iein eserlerini (gayed) o dilde yazncak olursa, bunun (hayvanlarrn su ietikleri) yalakm ilzerine g*nn bir deae kadar garip gdriilece{ini soylemig" (Togan, Z.Y. I)s0.l, s. XXX) ve bir tzdrrap yr$rm halinde kendi garesizli$ini ortaya koymugtur. Gergekte Tilrkgenin**r*rUt guradan kaynaklanmaktadr. Tiirkistan ve Turan yurtlarrnda Arap dilinin lehine dini ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER ' 39 ve islami geligmeler tiylesine stiratli, oylesina bag dcindtiriicti olmugturki; bu arenada Ti.irkler sadece yahn bir "din" ve Tilrkge, yahn bir "dil" ile- kargr kargrya gelmekle kalmamrglardrr. Miisliiman Tilrkler ytiksek islam ktilhir ve medeniyet ile kargrlaghklarr gibi, Tiirkge de son derece ytiksek fevkalade geligmig, yeni ilmi ve dini rstrlahlarla daha da miikemmel bir dil haline gelmig Arapga ile kargrlagmrgtrr. Bu gtizel Tiirkge igin, her ttirlti takdirin otesinde talihsiz, bir durum idi' Her nedense Ttirk ilim adamlarr bu gerqe$i gdrmemezlikten gelmiglerdir. Buna ra$men Tiirkge varh$mr ve ilmi sahalarda yaptr$r bu getin mticadeleyi sonuna kadar devam ettirmig, teslim olmamrg ve en sonunda bir biri ardrndan kurulan bir gok muhtegem imparatorluklarm dili olmugtur' Zfta, bu ilk devirlerden itibaren Ttirk dili sevgisiyle ytirekleri kor gibi yarup tutu9an bir gok Tiirk Alimi grkmrg, onl,ar Tilrkge ile biiyi.ik bir gurur duymug ve kitaplanm bile, TilrkEe yazmrglardrr. Bunlardan Yusuf Has Hicib ve Kudatgu Biliki, Mahmud el-kaggari ve Dipanii Lu{at et' Tilrk':d bizim burada isim ve eserlerini hiirmetle zikretmemiz gereken kigilerdir' Hatta Kaggarl Tiirkge'tin; Arapga ile at bagr ytirtidti$tinii stiylemig ve Muhammed llmmetini, Trirke osrenmeye qa$rrmrghr. Yine bunlar gibi Zemahgeri; Mukaddimeti'i'I-Edeb adrndaki btiy{ik lu$at kitabrm Harzem Tiirkgesi tizerine yazdr$rgibi, Muhammed b. Kays er-razi de "Tibyanii'bLu{a

22 40. ZEKERiYAKTTAPCI ARAP DILIVE EDEBIYATININ GSLISMESINDE TTJRKLER T 4I et-tiirki al6 Lisan el-kangl{'adrndaki biiyiik lu$at kitabrm, adr tisttind e Kangh TiirkEesi tizerine yazmtgtrr. Bunlar, o devirlerde Tilrkge'nin Harzem ve Kaggar medreselerinde bir e$itim dili olarak okutuldu$u ve biiytik mesafeler katetti$ini gdstermektedir. MamAfih bu kabil geligmelere 19 ve 20. asnn gok etkin bir ideoloji haline getirdi$i " giivenist milliyetgilik" gbztj ve dile "Emperyaizmin" bir vasrtasr olarak bakrlmamahdrr' Zira sosyal geligme ve olaylarr kendi gartlarr iginde deserlendirmek en sa$hkh bir grkrg yoludur. Btitiin bu menfi gibi gortinen geligmeler, haddizatrnda Tiitkgeninyinede lehine olmug ve Tiirkler bu btiytik ktiltiir ve medeniyet camiasrna girmekle etnik kimliklerini koruduklarr gibi, Ti)rkge de milli htiviyyetini korumugtur. Zka Tiirkge islam dini sayesinde, ArapEa ve Farsga'ntn kargrrnda kaybolup gihnekten kurtulmug ve tifleyince parlamayahazrc bir kor gibi, sabrr gostermig ve en sonunda bu btiytik kiiltiir ve medeniyetin tigtincti, k6klti bir dili olmugtur. Sinesinde Arapga'nrn zenginlif,i ve Farsga'mn girinlisini banndrrarak bugtinlere kadar gelmigtir. Fakat buraya -";, yaptrgrmrz btittin bu agrklamalartmtzdan sonra, bu briyi.ik aragtrrmarun ortaya koydu$u ve bizleri bir kor Pargasl gibi yakrp tutugturan bir gergek daha vardrr. O da; bu bilyilk medeniyet pe kiiltiir mirastnda, miisliiman Tiirk milletinin yeri, onun yiice medeni karakteri oe bunun Muhammed iimmeti ae biltiin insanlt{m hayrma neler ifdde etmig oldu$u, hele hele Arap ae iran milli Quurun onun; bu yilksek medeni oasft kargtstndn takmdrst hrgm tutum ae bunun gibi, daha bir gok onemli konularm yeteri ludar, tarih objektifinde tartqilarnk heniiz, bir neticeye aarilmamry olmastdtr. Bunlar yaprlmadan Trirk milletinin btiytiklti$o onun medeni karakteri ve onun Orta-Qa$lar boyunca devam eden ilahi misyonunury yeteri kadar anlagilmasr miimktin degildir, Hemen gunu itiraf edelimki Ttirk milleti; btiyuk gerefli, barbarhktan uzak, son derece medeni ve merhametli, ytice bir millettir. Ttirkler Arap dili ve Edebiyatr "Hayrr!" Bu btiyiik ktilttir ve Medeniyetin her yonii ile geligmesinde sadece "kthnglart" ile de$il, "kalemleri" ile de hizmet etrnigler ve bu biiyrik medeniyetin en btiytik mimarlarr olmuglardrr. Bu mtitevazi galrymamzrn da ortaya koydusu gibi; Tiirkler gerek Tfiran yurdu ve gerese eski hilafet tilkelerinde, bir bagka ifade ile Qin-Seddiden, Viyana dnlerine kadar yayrlan bu genig topraklard4 islamrn en erken devirlerinden itibaren Arap dili ve Edebiyatrmn geligmesine gok btiytik hizmette bulunmuglardrr. Tiirkler; uzun asrrlar devam eden bu hakimiyetleri doneminde ve bu genig co$rafi mekanlarda akli deha ve ilmi gtiglerini, diger isami ilimlerde oldu$u gibi, Arap dili ve Edebiyatr sahasmda da gdstermig ve her bir asrrda bu saharun bayraktarh$rru yapacak Ttirk asrlh ytizlerce, binlerce

23 42. ZEKERTYA KiTAPqI Arap dili ve edebiyatr otoritesi yetigmig ve yine onlar her bir asrrda bu konularda binler onbinlerce Arapga eserler yazmrglardrr. Onlanry gof,u halde, Arap dili ve Edebiyatrnrn geligmesine, bir Araptan gok daha fazla hizmet ettikleri gdrtilmektedir. Ne varki; Tilrk asilh bu biiytik dil ue edebiyat otoriteleri, bir bagka ifdrle ile, Arap dili ue edebiyattnm geligmesine eme{i gegen bu ak yilzlii, ak bilge kigilerin durumlarr ae onlarm yapttklan bu bilyiik hizmetlerin, bizim kitlti.ir ae medeniyetimiz agtsmdan hie bir de{erlendirmesinin yaptlmafufi gibi, onlartn ne gahsiyet ae milli kimlikleri ae ne de yapmry olduklan biiyilk hizmetler, bir di{er ifade ile bu konularda yazmq olduklan deuasa eserler Tilrk tarih, killtilr ae medeniyetine heniiz mal edilmemigtir. MAmAfih bu onemli konunun bir di$er talihsiz ytinti daha vardrr. O da; Arap dili ue edebiyatmm geligme ae yiicelmesine eme{i gegen Tiirk asilh bu bilyilk ddhi, ilim adamlan, onlarm etnik kimlikleri, milli gahsiyet ae hele hele yazdtklart eserlerin azgm Arap ae yorgun, bezgin ae fakat hrsh iran milli guuru, bir bagka ifiade ile Arap ue iranh yazarlarrn tamamen kuru insaf ae kiir inadma brakimry olmalartdr. Neylersinizki; bu konularda meydanr tamamen bog bulan, Arap ve iranh kalemler, bir yol kesici, bir egkiya gibi, Ttirk asrlh bu btiyiik ilim adamlarl ve medeniyet yolcularrmn ontinti kesmigler, onlan paylagmada bir birleriyle ddeta yarrg etmigler ve bize, yani Ti.irk milletine hig bir gey brrakmamrylardr. ARAP DILi ve EDEBIYATINTN GELI$MESINDE TURKLER. 43 Krir bir inad ve gcivenizme varan bir rrkgrhkla Arap ve iran milli guurunun bizim ktilttir ve medeniyet binamzr harabeye gevirmeleri ve bu muhtegem medeniyet binamzm temel taglarrnr Ealmalannr ve kendi gece kondularmr bu ytice ve krymetli taglarla bina etmeleri, her hirlti milahazamn drgmda tam bir tarih sefdletidir. Fakat ne yazrk ^ ur*n*^ orap ve bezgin iran milli guuru, tarih boyunca bunu hep bdyle yapm$ ve bundan ayrr bir seving duymugtu. Oyle gciriiliiyorki onlar bunu bdyle yapmaya, gahsiyetli Ttirk ilim adamlanmn, bu krilhir ve medeniyet meydanlanna inmeleri ve kendi de$erlerine gok daha cesur bir gekilde sahip qrkmalarrna kadar, devam edeceklerdir. Ne varki bu kendi tarih, kendi ktilttir ve medeniyetimizin hoyratqa ya$ma ve talan edilmesi kargrsrnda, Ti.irk ilim adamlarrmn inadma korkak ve tirkek davramalan, ilml gahsiyetlerini ortaya koymaktan qekinmeleri do$rusu, her ttirlii takdirin i.istiindedir. Onlarr, bu bagarrlarrndan dolayr tebrik etmemiz gerekmektedir. Oyle ya "siiz giimiigse sitkiit altmdr!"slztinde zaten bizim atalanrhrz tarafrndan sciylenilmigtir. Bu azgrn Arap ve bezgin iran mtlli Suuruna gdre; Tiirk diinyasrrun en uzak bir bolgesi mesela Farabta yetigmig ve "Diaani]'I-Edeb" adryle ilk Arapga lu$at kitabrm yazmrg olan ishak b. ibrahim, bu ytice Ti)rk, bir Araptr. Yine Farabta yetigmig ve Arap dilinin en mtikemmel lu$at kitabrnr yaztrt

24 44. ZEKERIYA KITAPqI Hammad el-cevheri'nin Ttirk olmasr, bir ztildiir. Onun " Tacil'l-Lu{a ae Sthahu'l-Arabiyye" adrndaki muhtegem kitabr, Arapltk ve Arabizmin bir eseri olarak Suudi Krral Ailesinin destesi ve bir temel ktilttir eseri olarak bel btiytik cild hdlinde yayrnlanmrgtrr. Ne varki bu eserin tahkikini yapan ve el-cevheri'yi bir Arap olarak goklere grkaran A.A. Attar' "Sthnh"ln takdimi igin yazdr$r hacimli "Muknddime" adrndaki mi.istakil hacimli eserinde, btiyiik bir pigkinlikle onun " Arap astlh" oldu$unu savunmug ve kitabrnda bir defa bile olsa -TURK' kelimesini kulanmamrghr. Feth b. Hakan, AbbAsi toplumunda, kendi devrinde Ttirk varlt$tnrn temsilcisi ve' koruyucusu, tamamen iran'bdrc. Yine AbbAsiler devrinin Ttirk asrlh btiytik generali, Afgin'de, iran'lrd:l. Zemahgeri, Harzem diyannrn tinlti Ti)rki, oltimtine bir Araptlr ve Arap dili hayrarudrr' Neylersinizki bu ve bunlar gibi daha bir gok ilim, fikir ad.amlarrmn hepsi Ttirk olduklan gibi temel kaynaklarda da bu gergek biitiin agrkh$r ile dile getirilmigtir' Oysa; bu Tiirk Alimlerinin, isimlerinin sonunda temel kaynaklarda ne "Arap asilh" veya ne de "iran astlh" oldu$una dair, Arapga ve Farcga hig bir kayrt yoktur' Yine temel kaynaklarda onlar; rkt anlamada go$u kere dosdu$u gehirlere nisbetle amlmrglardrr. Biihin bunlara ra$men, Ttirk dtinyasrmn bir ucunda, tistelik tamamen Tiirklti$iin iisttin karakterinin hdkim oldu$u btiytik gehir ve kasabalarda yetigmig bu Ttirk ilim adamlarrnrn, Atap ve iran asljlr ARAP DILi ve EpssiyaTININ GELI$MESINDE TURKLER o 45 oldu$unu iddia etmek, fuz0li bir gayretkeglikten cite tarihi bir sahtekarhktrr. Zira; hele hele; Tfiran yurdunda bilyiik i)lgiiite bir Arap oarh{r ae ni}fusundan siiz etmemiz zaten miimkiin ile$ildir. Ozellikte Araplar; Abbhst ihtilrthnden sonra bu topraklardaki milli aarhklannr silrdiirmek gtiyle dursun, gogu kenili iilkelerine dtiniliikleri gibi, bir gofiuila Orta-Asya Tiirkliik denizinde eriyip gitmiglerdir. Btiti.in bunlara ra$men Arap ve iran milli guurunurl Tiirkistan ve Turan yurdunda yetigmig ve Ttirklti$tin en uzak gehirlerinde boy gostermig Ttirk ilim adamlannt paylagma "Hayrr" ya$malamadaki bu hrrslanm anlamamrz mflmkiin de$ildir. Bu Arap ve iran'h yazarlara bizim Zemahger, Harzem, Farab, Fergfrne, Kaggar ae Tagkent gibi Ttirk muhitlerinde ozellikle o devirlerde Araplarrn ne igi vardr? Diye sarmamz gerekmektir. Bu, diser bir ifade ile bizim, Yemen'in herhangi bir kasabasrnda yetigmie bir ilim adamrrun, Tilrk asilit oldu$unu iddia ehnemiz kadar gtiliing ve bir o kadar da aptalca bir iddadr. *** Bu galqmamtzda Orta Asya Tilrk lsldm medeniyeti ae bu medeniyetin ana dire{i olan Arap dili ae Edebiyah ue onun geligmesinde Tilrkler'in yaph{t hizmetler ele almmry ue dnha ziyade Mo$ollann tarih sahnesine qtkmalartna kndar olan deuirler i)zerinde durulmugtur. Buna sebebte; bilyiik ummanlann ortasmdan knynaytp gelen hrgm dalgatar gibi, ig-asya denizinin

25 46. ZEKERiYAKTTAPCI derinliklerinden laynaytp gelen zorlu $amanist Moiol clalgalan, oe buna ba{h getigmelerin, Orta Asya Tiirk isl6m medeniyetinde "hadd-i fasila" tegkil etmeleridir. Yilriiyen daflan andran ue hie bir engel tantmayan bu Mo{ol ordulart, Tfiran yurdund'a geligen bu feyizli, bereketli, yeni medeniyet iein 6deta bir "Nuh Tufan{' olmugtur. istdm diinyast ae bubi.tyilk medeniyet bundan sonra gok bilyi)k bir sarsmh gegirmig, art* isldm dilnyasmm iistilne bela ae musib etler sa{nak, sa{nak y a{mrytr. Ne aarki bu zorlu $amanist Mo{ollay'n milli varhklan iki kugak sonra, isl6m ae Tiirkliik ummanmda eriyip gidecektir. Onlar bi)ylesine hsa bir zamanda hem TilrklePecek ae 'hem de islilmlagacak, bundan da ote, gagda1 isl6m medeniyetinin en bilyiik mimarlart olacaklardr. Astl bundnn sonra Orta-Asya; Tilrk'islhm medeniyetinde yeni zinde bir deair daha baglamqtrki bu ayrr ae yeni bir inceleme donemidir. MdmAfih Mo$ollardan iinceki deairleri ele alfu{tmrz bu Ealqmamtzda; Turan yurdunun gok biiyitk bir co{tafi bdlge, Eok tinemli ki.iltilr ae medeniyet merkezlerinden biri olan sddece Harzem oe Eeuresi ele almmry, buralarda filizlenen isldm medeniyeti ae bu medeniyetin motor gilcii olan Arap dili ae bu dilin geligme ae yilcelmesine eme{i geeen Ti'trk asilh bilyilk ilim adamlan ilzerinde durulmug ue onlarm hizmetleri dile getirilmigtir. Konunun biraz derinti{ine inildi{inde, milsliiman Ti}rk'iln akli deha, yarahu gilci) ae ilmi gahsiyeti kargtmtza bi'ttitn heybeti ile bir"tantr Da{r gibi dikilmektedir. Oyle tahmin ediyoruzki bu ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 47 durum; Farab, KaEgar, Buhara, Semerkant, Tagkent gibi Tilrk ilim ae kaltur merkezleri iginde geeerlidir. Biz, ancak bir misdl obtmk iizere, sddece Hatzem ae cioarmda yetigmig Tilrk ululart iizerinde durduk, Oysa onlarm fugmda Tfiran yurdunun de{er gehirleri, bilyiik ilim ae kiiltilr merkezlerinde de, billiln Orta ae Yeni Qaflar boyunca, her bir asnda, yilzlerce ae binlerce bu sahantn Tiirk asilh bilyiik otoriteleri yetigmigtir, Ayrrca onlar, Arap dili ae edebiyatmm geligmesi yolunda yilzlerce, binlerce eserler yazmrylardt. Bu eserler ilst i.iste konuldu{unda belki Tanrt Dait kadar bilyilk bir hagmet, azamet u e heyb et ar zetmekte dir. Di{er taraftan Tiirk asilh bu buyiik ilim adamlarmm, ilim meyodanlartndaki gahsiyetleri de bundan farkh de{ildir. Onlar; mitsliiman Tiirk'iin, Ka'be-i irfaruna giden yoldn, ufuklart agan birer nurdan heykeller gibi dimdik ae bilti.in heybeti ile hdld ayakta durmaktadrlar. Onlar; bir ulu dleme gdg ettikten sonra dahi, eserleri bu bilyi.ik kilitilr ue medeniyetin, sdnmek bilmeyen megaleleri olarak yine de irfan diinyamtzt aydmlatmaya deaam edecektir. Orta-Asya ae Turan Ywdunda; yukarda da fade edildi{i gibi, sddece Arap dili ae Edebiydtt de{il, Tefsir, Hadis, Etkth, Keldm, Teahiit gibi dint ilimler, Felsefe, Kelam, Mant* gibi akli ilimler, Fizik, Kimya, Matematik ue Cebit gibi tecrilbl ilimlerin her bir daltnda ae her bir asrda yilzlerce, binlerce Tilrk astlh bilyik dlimler yetigmietir. Bunlarm alfabetik sra ile sddece

26 48. ZEKERIYA KnAPET isimleri ae eserlerinin adlannr yazmak bile, belki cildler dolusu kitaplara a{mayan bir keyfiy e ttir. Ne aarki biitiin bunlar,yapilmadan artu-asya Tiirklil{iiniin bu bilyiik killtilr ae medeniyetteki yerini biitiin ihtigamr ile ortaya koymamtz miimkiin de{ildir. Miislilman Tilrk'i.in medeni uasfrw, insanh{m hayrma bu yi}ce hizmetini ortaya koymak 7Je bunu, yarmki nesillere bir hizmet agh iginde sunmak igin bunun yapilma* arttk ihmdli milmkiin olmryan bir zar trr e t hhline gelmietir. Biz bu milteadzi galrymamtzla sddece buna bir girig ae bir baglangg yapttk. Oyle iimid ediyoruzki Tilrk ilim adamlart, bundan sonra bizim aett{tmtz bu yolda yi.irilmeye deaam edecek, sddece Arap dili zte edebiyatt de{il, di{er istfrm? ilimlerde de Tilrk'iln akli dehas ae ilmi yaratrct giicilnii ortaya koyacak, bu biiyilk killtilr mirasmdaki paytmum, iran ae Arap guuru knr gtsmdaki milli km gasrm y apacaktr. Evet; biz bu gahgmamrzla bunun bir baglangrcrm yaptrk. Azgrn Arap ve bezgin iran milli guurunun ilk defa kargrsrna dikildik. Qarprtrlan tarih ve medeniyetimiz ve onun yerinden oynahlan temel taglarrnr, yerli yerine oturtmaya gahgtrk. Ttirktin medeni karakteri ve Tarihi gahsiyetini btitiin heybeti ile azgrn Arap ve bezginiran Milli guurunun kargrsrna "Hayttt" biitiin insanlt$mr dniine koymak igin u$ragrp durduk. Elde edilen netice muhtegem ve meydandadrr. Her tiirlii tevfik ve bagan Allah'tandr! I. EMEVILER DEVRINDE ARAP gehirlerir.ronxi itt TUNTLER VC ONLARIN ARAP oirinir{ celigmesirun ylrrrklarr stryur HiZMETLER GerEekte Tilrkler'in; eski hilafet tilkeleri ve Arap gehirlerinde, Arap dili ve edebiyatrrun geligmesine yaphklan hizmetler, Emevilerin erken devirlerinde baglamrg ve bu boyle uzun aslrlar devam etmigtir. Bunun sebebi de mtisltiman Araplarrry Emeviler devrinde ( ) yeni bir hamle ile Orta-Asya'yt fethetmeleri ve bundan da 6te onlarrn, Orta-Asya ve Turan yurdu ahalisine, Arap gehirleri ve hilafet rilkelerine giden yolu agmalarr idi, Asrl bundan sonradrrki Ttirkler; Emevflerin ilk devirlerinden itibarer! bir gok sosyal ve siyasi sebeblerle, hem de btiy{ik kafileler halinde hilafet tilkeleri ve Arap gehirlerine gelmigler ve buralara yerlegmiglerdir. Bdylece bu gehirlerin Ttirkltik dokusu artmrg ve onlardan bazrlan nerede ise bir Ttirk gehri olmugtur. Bunlardan Basra, ve Vdstt, gehirleri, Emeviler devrinin bu gekilde Tiirklegmig gehirleri, yani merkezleri adasrndadrr. Mamafih Basra, her ne kadar Hz. Omer devrinde (634* 644) bir askeri garnizon olarak kurulmugsa da burasr Emeviler devrinde ve uzun fetih yrllannda Ttirk gciqleri iqin Adeta bir u$rak yeri ve bir istasyon gehri olmugtu. Onlar btiytik kafileler halinde ilk u$rak yeri olarak buraya gelmigler ve buralardan di$er Arap gehirlerine da$rlaralg oralarrn Trirkltik dokusunu bir hayli'geligtirmiglerdir. Fakat Basra ve Vdstt, Trirklii$tin onder gehri olarak, bu i.isti.inlti$i.inii uzun asrrlar korumugtur.

27 50. ZEKERIYA KfTAPqI Ne varki isldm dininin ilahl cezbesi ve Arap dilinin imani cogkusuna kendini kaphran bu Ttirkler, gok gegmeden bagta Arap dili olmak tizere islami ilimlere yonelmigler ve onlardan bir go$u bu sahamn ufukta parlayan birer "Kutup yrldtzt" haline gelmiglerdir. Oyleki Arap dilinin geligmesinde ayrl bir yeri olan "BAsrA Ekolii"nin kurulma ve geligmesinde bu Tiirk Alimlerinin gok eme$i geqmig ve hizmetleri olmugtur. igte Halefii'l-Ahmer bunlardan biridir' Fugdneli bu bi.iyi.ik Ttirk, "BAsrA Arap Dili Ekolii"nin en bi'iyiik kurucularrndan birisidir. Yine Tiirk aristol'rat "Tarhan 6ilesi" ve onlann soyundan gelenler de Basra'da Hadis ve Tefsir ilminde kendilerini gostermigler ve faziletleri diinyalarr dolduran Tiirk Alimleri olarak IslAm ktiltiir ve medeniyetindeki gerefl i yerlerini almrglardrr. Konunun bir di$er ilging yonti daha vardrr. O da; soz konusu Arap fetihleri dolaysryla Ttirklere nasrl ki, Arap gehirleri ve HilAfet iilkelerine giden yol agrlmrgs4 yine bu fetiher dolaysryla Arap dili iqin de TOran yurduna giden o muhtegem medeniyet yolu agrlmrgtrr. igte asrl bundan sonradrr ki Arapga; bu tarihi medeniyet yolu (lpek Yolu)ndan ytirtiyerek ig-asya'ya ulagacak ve mtisltiman Turkler arasrnda, kendisine yeni, ristelik gok daha samimi bir vatan ve bir iman tilkesi bulacaktrr. igte bundan sonraki sayfalard4 Emeviler devrinde ve bir manada Arap gehirlerinde gdriilen, Ttirklerle ilgili bu hayrrh geligmeler i.izerinde durulacak ve Ttirkler'in Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine yaptrklan hizmetlerin, genel bir deserlendirmesi yaprlacaktrr. I. ARAP gehinrenins YERLE9TiRiLEN ilk TURKLER Cdhitiye Dearinde Atabistaniln Giiriilen i* furktcr: Gergekte Tiirkler'in Araplar ve Arap dili ile tarugmalarr bu dili o$renme ve konugmalan, hatta Mekke ve Medine gtbi oz Arap gehirlerinde gdrtinmeye baglamalan, onlarrn lsldm dini ile tamgma ve kabul etmelerinden gok daha 6nce, yani CAhiliye devrinde baglamrghr. Bu durum isldmi devirlerde, biittin hrzryla devam etmig, <izellikle Araplarrn Ttirk yurtlartm ele gegirmelerinden sonra Arap qehirlerine tahminlerin tisttinde bir Ttirk akrnr baglamrp boylece Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine giden yolda; Tiirkler'e, bu ilk devirlerden itibaren agrlmrgtr. Bu konularda ve elimizdeki ilk verilere gore; daha onceki yrllarda SAsAni ordulanna intisab eden Tiitkler; (575) yrhnda ve Hz. Peygamber'e en erken devirlerde, Iran komutanr Vehriz'in ordusunda Yemen'in fethine katrlmrglar(l) ve buraya askeri bir garnizon gticti olarak yerlegmiglerdir. Onlar burada zamanla Arapgayt o$rendikleri gibi, yerli halklada giiphesiz, Arapga konugmuglardrr. Hz, Peygambey'in Medine'ye hicretinden sonra islim hiddyet giineginin rgrklan Yemen'e ulagmrg ve Yemen ehli biittintiyle mtish.iman olmuglardr. Bu ctimleden olak tizere; ' Es-Seatibi. Gurar Miitiik el'acem,qev. H. Mahmud, Tahran, 1396, s'297' Togan, 2.V.. IJ mumi Tiirk Tarihine Ging, lstanbul, I 98 l, s' 72'

28 52. ZEKERIYA KiTAPCI h. 6./m. 628 yrhnda Yeminin Y. iran Satrapr BlzAn mrisltiman olmugtur(2). Bu takdirde Yemende bulunan iran garnizonundaki Tiirkler de giiphesiz lsldm dinini kabul etmiglerdir. Ayrrca bunlarm go$ununda "sahabe" olma gerefine kavugmug olmalan gerekmektedir. Fakat bunlardan bizim igin gok daha dnemlisi ve yine cahiliye devri, belkide Hz. Peygamber'in ilk gocukluk yrllarmda, yine briyiik bir T{irk Ailesinin bu defa Mel*eye gelip yerlegmeleridir. Daha ziyade "Siireyct"ler olarak bilinen ve Hz. Peygamber'in amcalarmdan biri olan el-hiris b. Abdii'l-Muttalibin himayesinde yaqayan bu Tiirkler; demircilikle u$ragtrklarr gibi, onlarrn qok iisttin bfu "king ustas{' olarak gohretleri, Arabistan srnrrlarrm da goktan agmg bulunuyordu(3). Bunlann aym zamanda "Tiirk asillt ilk sahabiler" olmak tizere Ttirk-islAm Tarihinde gok ayrl ve gerefli bir yeri vardrr(a). Yine bu Aileden olan Ubeydullah b. Siireyc'iry Arap dili ve edebiyatr, rizellikle cahiliye devri giirlerindeki gok i.istiin durumu ve onlarr, Hz. Divud'u aratmayan o ilahi gizel sesiyle bestelemesi ve onlan yetenekli bir m0siky sanatkan olarak icra etmesi, islam tarihi ve Araplar arasrnda gok derin izler brrakmrgtrr. Bciylece Ubeydullah; "klasik Arap musikisinin" ilk kurucularr arasrnd4 ilk gerefli Ttirk olarak yerini aldr$r gibi, ayrrca o; hayatr boyunca Hz. Peygamber'in torunu ve Hz. Htiseyn'in gahsiyetli Vtzr, Hz. Siikeyne'nin ( ) himayesinde kalmrg ve onun sa$h$r t Hitti, Ph. K., Siydsi ve Ktlltilrel lslhn Tarihi, gev. S. Tu!, istanbul, el-isbahani, Ebu Ferec, el-e$ni, Beyrut, 1986,I,s.245. a Kirapg, 2., S aadet A s nnda T ltrkler, Konya, 1 995, s. 47 vd. ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 53 boyunca, qok bi.iytik iltifat, tevecciih ve ihsanlarrna mazhar olmugfur. CAhiliye devri Arap gehirlerine gelip yerlegen bu Tiirk asrlh kimseler arasrnda Siimeyye isldmda ilk kadrn gehid ve dolaysryla "Ydsir 6ilesi" de bulunmaktadrrki, bunlar hakkrnda bizim "Saadet Asrmda.Tiirkler" adrndaki kitabrmrzda gok daha genig bilgiler bulunmaktadu6). Arap gehhlerine Yerlegen itk Miisliiman Tiirktler: Fakat Tiirklerin; mtisltiman Araplar ve dolaysryla yeni bir dil olan Arapga ile tamgmalan, hatta onbinleri agan btiyrik kafileler halinde, Arap gehirlerine gelmeleri ve buralara yerlegmeleri; Araplarrn ozellikle Emeviler devrinde Ttirk yurtlarrna yaptrklarr ilk akrnlar sayesinde, Turan yurdunda baglamrg (542) ve daha sonraki yrllarda bu durum, hem Turan yurdu ve hem de hilafet tilkelerinde geligerek btittin yo$unlu$u ile devam etmigtir. Neticede, Turan yurdu ve Ti.irkistan Arap dili ve edebiyatrnrn ikinci briytik vatanr oldugu gibi, ayrrca hildfet tilkeleri ve Arap gehirlerin de bu ytice gayeye hizmet eden her bir asrda yiizlerce binlerce Trirk asrlh ilim adamlarr yetigmigtir. Mtisltiman Araplarrn, Trirk yurtlanna olan bu ilk Arap akrnlarr sebebiyle; Ttirkler igiry Emeviler devrinde Arap gehirleri ve islam rilkelerine giden yolda biitrintiyle agrlmrg oluyordu. igte bu erken devirlerden itibaren Aiap valileri tarafindan Arap gehirlerine, btiyiik kafileler hdlinde, pek gok Ttirk sevkedilmig ve bunlar bagta, Basra, Medine, Vksi ve $am olmak izere, belli baglt Arap gehirleri, biiyiik medeniyet I Kitapgr, 2., a.g.e., s

29 54. ZEKERIYA KITAPCI ve kiilttir merkezlerine yerlegmiglerdir(6). Boylece daha ilk hicret asrrndan itibaren Tiirkteriru Arap gehirleri ve hilafet tilkelerinde, Arap dili ve edebiyahmn geligmesi yolundaki yaphklarr gok onemli hizmetleri de baglamrg oluyordu. Bu manada Tiirk varhsr, aydrn ktitlesi ve onun akli dehasrnrn ilk filizlendi$i yerlerin bagrnda giphesiz Basra gehri gelmekte idi. Bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrnhh bir gekilde i.izerinde durulaca$r gibi, Arap dili ve edebiyatr "Basra Ekolii"nin geligmesinde, Ttirk ilmi dehasr ve akli giiciiniin gok biiytik hizmetleri olmuqtur. Buna sebebte ilk devirlerde Horasan'a,bizim yeni tabirimizle "Do{u Turan Yurdu" na askeri vali olarak tayin edilen Arap valilerinin buraya, ktilliyetli miktarda "Ti)rk meohlileri" gondermeleridir. Bunlardan mesela Ubeydullah b;. Ziyed, Buhara'ya yaptr$r ilk basl.:rnlar srrasrnda (673) oradan eli krhng tutan Ttirkti esir olarak almrghr(7). Her nekadar bunlar Ttirk muharip unsurunun belini krrmak igin, Arap valileri tarafindan kasrdh bir gekilde yaprlmrg ise de, bunlarrn pek qo$u, daha sonralarr yukarda da zikredildi$i gibi btiytik Arap gehirlerine mevdli olarak gdnderilmiglerdir. Ubeydullah b.ziyid'nbu gekilde ve anlagmah olarak esir aldr$r Buharah Trirk erleri arasrnda, iki bin kigilik cizel surette yetigtirilmig eok iyi nigan alan ve ok atan "Titrk okeular{' da bulunuyordu. igte yeni vali, onlart bizzat kendi o Kitapgr, 2., Arap $ehirterine Yerlegtirilen llk Tiltklcr, Tiirk Kultiiri'i, 1972, no 112.s El-Bel6zuri. Futuhu'l-Buldan, Tah' A.E. et-tabbah' Beyrut' 1958' s' 357' Belazuri bu rakamt kigi olarak zikretmektedir. fuphesiz bu miibaleladan bagka bir gey delildir. Z'K' ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER. 55 rnaiyyetine alarak Basra'ya getirmig ve buraya yerlegtirmigtir(8). Artrk bundan sonra gehrin emniyet ve huzuru, bu yi$it okgu Ttirklerden sorulacakh. Me dine' deki T iirk As ilz 6d)Ieri : Yine ilk devirlerde, bu Arap akmlarr sebebiyle, sayilarr higte azlmsanmayacak kadar btiytik bir grup "Tilrk asilzddelerinin" Medine'ye geldi$i ve bu Peygamber gehrine yerlegtikleri gori.ilmektedir. Bizim bundan maksadtmrz, Ubeydullahtan sonra Horastn'a, bir di$er ifade ile "Do{u Turan Yurduna" vdli olarak gonderilen Hz. Osman'rn o$lu, Said b. Osman'tn (675) Semerlunt'a hticum etmesi ve buradan yaklagrk Ttirk gencini esir olarak almastdr(e). Said b. Osman da, gelene$e uyarak bu Ti.irk esirlerinden binler ve onbinlercesini, yukarda adr gegen Arap gehirlerine sevketmig ve dolaysryle bu gehirlerin Tiirktiik dokusu gok daha guqlti bir hdle gelmigtir. Daha sonraki asrrlarda bunlar arasrndan bir gok Ttirk asrlh Arap dili ve edebiyatr bilgesi, Tefsir, Hadis ve Frkrh Alimleri yetigmigtir. Mamafih, bundan sonraki sayfalard4 bu onemli geligmeler tizerinde eok daha ayrrntrh bir gekilde durulacakhr. Yine Said b. Osman: (Hz. Osman'rn bu ag gozlii inadma cimri o$lu) Semerkant seferi srasnda, Buhara Tiirk Melikesi Kabag Hatun'dan, ordusunun gerisinin emniyetini sa$lamak maksadryla araslnda Ttirk Prens ve asilzadelerini iade ehnek tizere rehin almtgtr(to). E Kitapq,Z.,Araplann Titrkisnrw Grngd, istanbul, 2000, s. 73, " et-taberi, V, s.258. "tel-belazuri, s.579.

30 55. ZEKERIYA KITAPCI O, rehinleri sefer dontigtinde, Ttirk HAtununa iade edece$i yerde, sdzi.inde durmamry ve onlan yaruna alarak Peygamber gehri Medine'ye getirmigtir. Said bununla da yetinmemig, onlann tizerlerindeki goz kamagtrrrcr parlak elbiselerini soymug ve onlan hor, hakir gorerek bir kdle gibi toprak iglerinde gahgtrrmaya baglamrg ve -boylece kendini oltimtin kuca$rna itecek bedbaht sebebi de hazrrlamrgtrr. Zira carundan bazen bu Ttirk asilzddeleri, bu a$rr, zulme varan muameleye, daha f.azla dayanamamr$ ve Said b. Osman'I, hanger darbeleri ile delik degik etmiglerdir. Ne varki bu feci olay Medinedeki, Ti.irk asilzadelerinin de gok daha feci bir sonu olmugtur(tt). $am'ilaki Tiirk Muhaftz Alayt: Basra, Vdsrt, Kfife gibi, briytik Arap gehirleri, ktiltiir, bilim ve ticaret merkezlerine gcinderilen Ttirkler gibi, yine bu devirlerde $am; Emevi halifelerinin taht ve baht gehrine de onemli olgtide Tiirk erleri gonderilmig ve onlar Emevi halifelerine, "Tiirk muhafiz aiayt" olarak, gahsi emniyetlerinin sa$lanmasl ve di$er hususlarda gok btiytik hizmetlerde bulunmuglardrr. Evet bu yasrz gehreli yi$it Ttirkler; MervAnilerden Halife II. Abdii'l-Melik b. Mervan'n ( ) rizel bir tdlimatr ile, hem de btiytik kafileler halinde Ttirkltigtin ciz yurdu olan Fergdne'den $am'a celbedilmig ve bir "muhafaza alayt" veya hassa askerleri olarak, halifenin gahsi emniyetini sa$lamak ve bir tehlike anrnda sarayrnl korumak igin gorevlendirilmiglerdir. Fakat bu Ttirkler, halifenin yakn gevresi ve civar gehirlerde baggosteren kargaga ve '1 Geniq bilgi igin bkz. Kitapq,Z.,a.g.e., s. 56,57. ARAP DlLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TIJRKLER ' 57 ayaklanmalarr batrrmak igin, bir krstm Asiler tizerine sevkedilmig ve son. derece baganh olmuglardrr. Bunlarm sayrlarrrun beg bin kigiden az olmadr$r tahmin edilmektedir. Kudtis'te bag kaldran ve bir qok kargagahklar grkaran ve qok azrh bir gevresi olan yalancr peygamber, Haris b. Abdurrahman ed'drmrgki'yi igte bu dini btitiin mrisliiman Trirk muhahz alayr tepelemigtir(12). Ne varki govenist Emevi Halifelerinin bu ilk devirlerden itibaren hem de $am'da"hern de gahsi emniyet ve saraylarrnt koruma gibi gok onemli bir gorev igin, bu yi$it gehreli, yasrz FergAne Ttirklerini tercih etmeleri, Araplara de$il de bu Ttirklere gtivenmeleri, rizerinde aynca durulmasr gereken gok onemli bir konudur. Orta Asya'run Araplar tarafindan fethedilmesi ve Fergdne onlerine kadar yayrlan Ttirk yurtlannrn, Arap siyasl hakimiyet srrurlan igine girmesinden sonr4 Arap gehirlerine gonderilen bu Tiirk akrm btittin hrzryla devam etmigtir. Bu ctimleden olmak tizere sddece Arap valileri tarafrndan de$il, bir gok Tiirk Aileleri, kendi istek ve ferdi arzulan ile Arap gehirlerine gelmigler ve buralarda mekan fuhnuglardrr. Tiirklerin mtisltiman olmalarr, onlarrn Arap gehirlerine gelip yerlegmelerini gok daha cazip bir hale getirmig ve bu boylece Arap gehirinde gok btiytik bir "Tilrk aarh{r" olugmugtur. Bundan sonraki sayfalarda onlann, Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine yaptrklarr ytiksek hizmetler iizerinde gok daha aynntrh bir gekilde durulacak ve qok genig bilgiler verilecektir. Ancak once; bu devirlerde hilafet tilkelerindeki Ttirk kiilhir merkezlerini gcirelim. "ibnkesir, el-bidiye, Mrsrr, I932, IX,s.29,Kitapgr,2.,et-TiirkfiMiiellcfd.tel- C 6htz, Beyrut, 1972, s. lo6.

31 ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TIIRKLER ' 59 II. EMEViLER DEVRi TURK KUTTUR MERKEZLERI BASRA ve VASrT gehirleri Basra Tiirklii[iin Yeni Merkezi: ilk devirlerde hildfet tilkelerine sevkedilen bu Ttirkler sayesinde, Basra, Kfife, $am gibi btiytik Arap gehirleri ve kiilttir merkezlerinde etkin bir Ttirk varh$mrn olugtu$unu soylemigtik. Bu Turk varh$mrn en tazla yo$un oldu$u gehirlerden birisi de gtiphesiz daha sonralan Arap dili ve edebiyatrmn en fazla geligti$i ve parlak bir ilim ve ktilttir merkezi olanbasra'dr. Basra; her nekadar, IraKta Hz. Omer devrinde ( ) DoSu fetihlerini, askeri ve lojistik bakrmrndan desteklemek igin, stratejik anlamda sahabeden Utbe b. Gazvan tarafindan kurulmug (5gg)(nl ilk askeri gehirlerden biri ise de, krsa bir zaman sonra asrl halkr, Arap, Tilrk ve biraz da iranlilardan olugan kozmopolit bir gehir haline gelmigtir(1a). Mtislflman Araplarrn Turan Yurdu; Baykent, Buhara oe Semerkanf gibi onemli Ttirk gehirlerine yaphklarr ilk akrnlardan sonra Basra; Turan yurdundan kopub gelen Ti.irklerin ilk ugrak yeri olmugtur. Zfta Arap askeri v6lileri, buralardan elde ettikleri yiiklti ganimetler yarusra, sayilarr binlerle ifade edilen Ttirk esirlerini her yerden 6nce Basra gehrine gdndermigler ve burasr daha bu ilk fetih yrllanndan itibaren Tiirkltik dokusu gok yo$un bir gehir olmugtur. 't Hartmann, R.. ia. Basra md.,11,s.320. t' Hlart,C., Arap ve Arap Dilinde Istim Edebiyat, Qev. C. Sezgin, lstanbul, 194tr', s. 153, Krg., Hurat, C, l-a., U, s.320,zeydan,c.,medeniyeti Islihniye Tarihi,. Z. Meganiz, II, s. 203, 206. Qev Bilindi$i gibi, Horasan (DoSu Turan Yurdu)'a gdnderilen askeri valilerden biri olan Ubeydullah b. Ziyid ( ) Buhara baskrnr srasrnda, Buhnra'ntn Ttirk asrlh Melikesi Kabag Hitun'la yaptr$r gok ozel bir anlagma sonucu harbeden bu "Tiirk okgulan"ndan 2000 kigiyi maiyyetine almrgh(ls). et-taberi bunlarm "ok atmada"; gok iisti)n yetenekli geneler oldu{unu kay detmektedir$6'. Ziyid,,bir yrl sonra Basra valili$ine tayin edilince, bu Ttirk okgu birli$ini iileleri ile birlikte yamnda getirmig ve onlarr Basra'nrn bir semtine yerlegtirmigtir. Buraya daha sonralan " Buhar ahlar Mahallesi" denilmigtir(17). Artrk bundan boyle bu biiytik ve genig Basra gehrinin emniyet, huzur ve grivenli$inden bu Trirkler ve onlarrn "Komutnnt" sorumlu olacakh. Ayrtca onlarrn her birine gok ytiksek ayhklar odeniyordu(18). Nitekim bir kaq yrl sonra Basra da grkan bir "Hirici ayaklanmast"m bu Ti.irk okgu askerlerinin bastrdtklarr gorrilmektedir. Yine Yemfrmede qrkan bir kargagah$rda bu gciziinti budaktan gekinmeyen kahraman Tiirk okgulan bastrrmrgtr(1e). Ayrrca kaynaklarda 580 yrhnda Kubelflda grkart kargaga ve fitnenin bashrrlmasrnda Regid et'tiirki adrnda bir Tiirk komutamndan bahsedilmektedir. Bu komutarurl yukarda zikredilen Buharah, Tiirk okgu askerlerinin '5 Genig bilgi igin bkz., Kitapgr, 7., Eski Hilifet Ulkelcrinde Tllrk Hatunlan, 'n et-taberl, V, s r7 el-hamevi, el-b lildan, l, s '' ibn Abdu Rabbih, el-ikdil'l-ferid,l, s. 19l. te el-cih;z',el-hayevan,tah. A.M. Harun, Vll, s. 175'

32 60. ZEKERiYAKTTAPqI komutanr oldu$unda, kimsenin en ufak bir gtiphesi olmamahdrrqo). Asrl bundan sonradr rki Basra, ig-asya'dan kopupgelen Ttirklerin ilk u$rak yeri olmugtur. Bu bakrmdan Basra'ya bu erken yrllardan itibaren pek gok Tiirk goeleri olmug, onlarm bir go$u bu gtizel sahil gehrine yerlegtikleri gibi, bir goklarr da di$er Arap gehirlerine gelmigler ve oralara yerlegmigler, bagta Arap dili ve edebiyatr olmak tizere di$er islami ilimlerin geligmesine, Eok biiytik bir emek vermiglerdirol). Bu bakrmdan hiq gekinmeden gunu soyliyebilirizki; e$er Basra, bu erken devirlerden itibaren kargaga ve kangrkhklardan uzak, gergek bir ilim, ktiltrir ve irfan gehri, hele hele Arap dili giir ve edebiyahmn biiytik bir "ekolii" haline gelmigse, bunun bir tek sebebi vardrr; O da, gehrin emniyet ve gtivencesinin bu yisit gehreli ya$rz Ttirklere brrakrlmasr ve gehrin Trirkltik dokusunun gok zengin olmasr idi. Basra Dil Ekolii ae Tilrkler: MdmAfih; igte bu erken devirlerdg bu gekilde Basra'ya gelip yerlegen bu Ttirkler sayesinde, birer askeri garnizon olarak kurulan bu gehirler (Basra ve Kfrfe) daha sonra geligmig, btiytimtig bir dil, ktilttir ve medeniyet gehri olmugtur. Arap dili ve Edebiyatr, ozellikle bu iki gehirde bag ddndr.iriici.i bir gekilde geligmig ve bir "ekol" haline gelmigtir. Bundan bciyle Arap dili ve Edebiyah tarihinde bu "ekollet" "el-basriyyun" ve "el-kttfiyyitn" olarak x el-cdhrz,feziilii'l-ebak, Haz. R. $eqen, istanbul, 2002,s.28. t' Ayrrca krg, Kitapgr, Z.,The Early Turks in the Milslim Countries, T. Okig, Armafam., Ankara, 1978, s ARAP DiLi ve EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER. 61 amlacaklardr. Bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrntrh bir gekilde tizerinde durulaca$r gibi, Halefii'l-Ahmer, Feryhnelibuya$v qehreli yi{lt Tiirk "Basriyyun" denilen bu dil "ekoli)" ntiry bir manada kurucusu ve onun Basradaki kona$r ise bir nevi "akademi binas{' idi. Arap dili ve Edebiyatrmn ilk devirlerde kazandr$r bu bag dcindtirticti geligmeler, bagta W. Barthold olmak tizere, bir gok ilim adamlarr tarafrndan kabul edilmigtir. Nitekim W. Barthold ta, aynt gerqesi dile getirmig; "Basrt" ae "Kfife" Eehirlerinin, ilmt hayatm kaynagtt$t, faal merkezler oldujunu, islilmiyeti kabul eden "acetnlef' taraftndan kuruldu{unu, bu ekoliin mensuplannm go{unun "Arap" de$il "Acem" oldu{unu oe VIII. asnn baelarmda bunlara rekhbet edecek baeka bir Eehir olmadr$mr" zikretmigtir(2). igte W. Barthold'un "Acetn" dedigi ve etnik kimliklerini, yani "Ttirkltiklerini" telaffuz etmekten qekindi$i kimseler, bagta Halefii'l-Ahmer olmak iizere bu biiyi.ik Tiirk dlimi ve onun eevresinde toplanan Tiirk, iran ve Arap aulh dil ve lu$at Alimleri idi. Di[er taraftan, erken devirlerde Basra'ya gelip yerlegen bu Tilrkler arasrndan, bir gok Arap-dili ve edebiydh otoritesi grktrsr gibi, yine bu Ttirkler arasrndan bir gok Tefsir, Haclis, Ftkth, KeI6m Alimleri grkmrg ve onlar hilafet tilkelerinde bizim Orta - Asya bozkrrlarrnda kurdu$umuz Trirk - islam Medeniyetinin ilk onctileri, Hayrr! parlayrp duran bfter "Kutup yrldularl" olmuglardrr. igte bunlardan birisi, hadis ilminde boy gostermig Ttirk asrlh btiyiik "Tarhan dilesi" oldu$u gibi, bir di$eri ise "Halef dilesi" ve bu Aileden :: Barthold, W., I fttm M ede niy eti T arihi, Ankan, 1963, s. 47.

33 62. ZEKERIYA KITAPCI yetigmig olan Ebfi Mihriz, Halef b. Hayyan el-basri, el- Ma'ruf bi'l-halef el-ahmer, el-fnrcatqi'dir. Belki de bizim dile getirmek istedisimiz bu hayrrh geligmelere igaret etmek isteyen M.$. Giinaltay, daha da ileri gitmig ve islamda ilk fikir hareketlerinin Tiirk kitlesinin (boylesine) yo{un bir surette yerlegmig oldu{u Basra'dan boy gd s t er di{ini s oy I e mig tir@). Yenibir Tiirk $ehri; Vasthn KuruluEu: Ttirklerin bu erken devirlerde Arap - islam iilkelerinde boy gosterdi$i buytik ilim ve ktilttir merkezlerinden biri cli$eri de antik Bdbil medeniyetinin yrikseldi$i bereketli Mezopotamya topraklartnda kurulmug olan yeni Vdstt gehridir. VAsrU Emeviler devrinde Turk varh$mrn Basra, Kufe ve $am'dan sonra en yo$un bir gekilde gortildti$ti, en onemli gehirlerden biridir. Gergekte Vdstt gehri; Emeviler devrinin ilk fetih yrllannda Emevilerin yorulmak bilmeyen despotik vdlisi Haccac b. Yusuf ( )Q4) tarafindary Dicle nehrinin kryrsrnda, Kesker kdytintin tam karqtsrnda, yarr kamrqhk ve yarr batakhk bir yerde temelleri ahlmrg (638) ve daha sonra burasr, Orta-Qa$larm kendine has en bi.iytik ordu, igci, ziraat, bunun yanrsra bir ilim, ki.ilt{ir ve ticaret gehri olmugtur(2s) $ehir; bir art kovanrnt andrran igci, ust4 mrihendis gibi, bir qok meslek erbabrmn bitmez bir gayret ve 3 Giinaltay, M. $.,islim Medeniyetinde Ttlrklerin Mevkii, T. T. Kurumu Kayseri Zabrtlarr. Ankara, 1932, s :' Kaynak igin bkz., lammens, H'iA., Haccac, V/I. s. 18. rs el-belazuri, Futfr.hu'\, s. 415, el-vasrti, Eslem b. S. er-ruzzaz, Tiih'u Vfurt, Tah. G. Avvad, Beyrut 1968, s. 38, el-hamevi' Mu'cemil'l-Blildan, Beytut, 1995, V, s.,3,ll8, Streek, M. i.a., Vast,XIl,s.222- ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 63 ttikenmez gabalarr ile, iki sene gibi krsa bir zamanda kurulmugtur. Artrk burasr gimdi bir gok cami, medrese, muhtegem saraylar, genig cadde ve evler, askeri keglalan bulunan prrrl prrrl bir gehir idi. Emevi Halifelerinin, $am gehrine kargr gimdi Haccac'da, Vrisrf gehrini kurmugtu' Daha sonra despotik Irak Valisi; kendisine ytirekten ba$h Suriyeli askerler, bu arada gahsi emniyet korumasrm sa$lamakla gorevli binlerce Tilrk askerleri ile birlikte bu yeni VTsrf gehrine yerlegmig ve burasr Do$u Turan Yurdu, yani Horasan'rt gok gtiglii bir eyalet merkezi olmugtur. Artrk bundan briyle Haccac'rn gozi Do$u-Turan yurdu ve Kaggar'a, Qin Seddine kadar yayrlmrg Orta-Asya Ttirk varh$r tizerinde durulacakh. Bu yeni gehrin emniyet ve huzurundan Ttirkler sorumlu olacaklardr. Bunun igin Hacclc; daha 6nce Ubeydullah b. Ziyid'n Basra'ya getirip yerlegtirdisi ve ok atmada mahir olan Ttirkler'in biiyi.ik bir krsmrru, Aileleriyle birlikte VAsrt gehrine nakletmig ve yeni eyalet merkezinin emniyetini bu Ttirklerin eline brrakmrghre6). O; gimdi $am'da, kendi sarayr ve gahsi emniyetini Fergdneli yisit Ttirklere brakan(27) Emevi Halifesine artrk kur yapabilirdi. Haccac'fii, yeni V6stt gehrinin emniyet ve inzibat iglerini, kendi sadrk adamlan ve askerlerini devre drgr brrakarak bu Tiirk-okgulan ve yahn krhng komutanlarrna brakmasrrun gok ozel bir sebebi olmahdrr. O da Ttirklerin son derece merf yi$if gtivenilir kimseler idi.?6 el-bel6zurl, s t'ibn Kesir, s.29, Krg., Kitapq,Z.,et-Titrfr, s. 106.

34 64. ZEKERiYA KITAPqI Vasft $ehrine Tilrklel in Yerle gtirilmesi: Despotik Irak Valisi, bunlarla da yetinmemigtir. Ayrtca o; Orta-Asya'dan binlerce Ttirk'ti, Aileleriyle birlikte Vdstt gehrine getirtmig ve onlarr buraya iskan etmigtir. Hatta de$erli Ttirk tarihgisi M.$. Giinaltay; "Haccac'tn daha da ileri gittiiini, Ceyhun nehrinin gerisindeki Tiirk biilgelerinden bir gok Tiirk iilelefini zorla yurtlanndan kaldtr ar ak V 6 xt gehtine y erle Etir difiini kay detmekte ilir" Q$. Haccac'rn bu gekilde VAsrt'a yerlegtirdi$i Tiirklerin sayrlannrn, yaklagrk bin kigi oldusu tahmin edilmigtirki bu, fevkalade btiyiik bir rakam olmahdrr. Bunlarrn arasrnda gtiphesiz, aristokrat tabakaya mensup gerefli, asil, kciklti Tiirk dileleride bulunmakta idi. Meseld Fir0z Abddfnin nakletti$ine grire; "Benii Ti.irkdn-Tiirk O$ullart" adr ile tamnan biiyiik bir Aile igte bunlardan biri idi. Bu Aile onun kendine hds ifddesiyle "bir ehl-i beyt diigkiinil, bir hanedant dfidman" yani asil bir Aile idi(ze). Bu Tiirkler, Orta-Asya'da yiikselecek Ttirk-islAm Medeniyetinin bu topraklarda ilk cinciileri idi. Her nekadar bu Tiirklerin bir krsmr asker, daha bi.iytik bir krsmr bereketli Mezopotamya topraklarr ve Seaad ardz?sini iglemek igin gdrevlendirilmiglerse de, gok gegmeden durum, Tiirklerin lehimize de$igmig ve Vdstt'a yerlegtirilen bu Ttirklerin arasrndan da bir gok Arap dili ve edebiyah otoritesi, bunlardan birisi ve en dnemlisi Emeviler devrinde Basra'da kendini gostermig ve Halefii'l-Ahmer adryla Arap dili ve tarihinin parlak sayfasrnda yerini almrg bir "Tiirk bilgesi"dir. Oyle ise, cince onu gorelim. B Gunaltay, M.$., Abbaw(ullart Imparatorlu{unun Kurulugu ve Yilkeliginde TlirkJer, Belleten, 1942, V I, Sy. 23-M, s " Fir0zabadi, Ebo Tahir M. b. Ya'kub, olcyanusya, gev. A. Asrm, istanbul, 1305, II. s III. EMEViLER DEVRi ARAP DiLi VC EDEBiYATININ TURK ASILLI itt OTVCULERi: I. BASRA DiL EKOTUTVUN KURUCUSU Ebff Muhriz, Halef B. Hayyan el-basri, el-ma'ruf bil-halef el-ahmer, el-ferglni: (dof,. 700? #li,j.jl -p-!t, itrtg,-i9lill -frjt 0l{- iri..t.,1-,1,r. j,rj Halefin Tiirkliifiii ae Tafihi Gegmigi: Halefii'l-Ahmer, Arap dili ve edebiyatr ufkunda ve Basra semalannda bir kutup yrldrzr gibi dosmug Tilrk asilh ilkbtiyiik dil ve lu$at Alimlerindbn ve bu hizmet yangrrun ilk cinctilerinden biridir. Arapga kaynaklarda daha ziydde, Halefil'l-Ahmer el-fergani, yani, Ferganeli Krmtzr Qehreli Halef olank zikredilen dev yaratrhgh bu Ttirk dlimi ve ailesi isminden de anlagrlaca$r gibi, aslen Ferganelidir@). GerEekte Fergdne; Trirkistand4 Seyhun havzasrnda kendi adryla anrlmrg genig bir Ttirk bolgesinin adrdrr. Kuzeyde; Qottkal Da{lart, do$uda; Fergdne Daflan ve grineyde; Alay Da{Iaru ile gevrilmig gok genig cografi bir bolgedir{at). Mtisltiman Araplarrn, Orta-Asya fetihleri srrasrnda, Arslan Tarhan adrnda bir Tiirk beyi tarafindan idare ediliyordu. 30 el-hamevi, Mu'cemii'l-udebA,Xl, s. 66, el-krftr, inb6hu'r-ruval, tah. M. ibrahim, Beyrut, 1968, 1,383, el-cdhtz ve Tilrklerin Faziletleri, Hz. R. $egen, istanbul, 2002, s r Barthold, W.,iA, Fergine, IV, s. 559.

35 66. ZEKERiYE KiTAPqI Halefii'l-ahmer, (ktrmrzr gehreli, kara bryrkh Halef), cahiliye devri Arap dil; edebiyat ve giirinin kendi asrrnda arulan ve gcihreti btiti.in hilafet tilkelerine yaydmrg, en onde gelen Tilrk axlh b:dry:jik dlimlerden biridir. Babasr; Ferghneli bir Ttirk olup, erken devirlerde mtisltiman olmug, meghur Arap FAtihi Kuteybe b. Miistim'le birlikte Orta Asya fetihlerine katrlmrghr (705-71'6). Daha sonra bu Ttirk dilesi de bu devirlerde gog eden di$er bir gok Trirk Ailesi gibi Basraya gelmig ve buraya yerlegmigtir. Gerqekte; o stralarda Basta ve Kitfe Orta-Asyadan kopup gelen bir gok Ttirk ve Tiirk Ailesinin ilk u$rak yeri olmug onemli gehirlerden birisi idi(32)' Ubeydullah b. Ziyild'rn, Buhara'dan gok ozel anlaqmalarla ahp Basra'ya getirdi$i iki bin kigilik Ti.irk okgu Ailelerinin yamsrra, daha sonra, aristokrat tabakaya mensup bir gok Ttirk dilesi de Basra'ya gelmigtir. igte bunlardan bir difreri de Ttirk asrlh aristokrat "Tlrhan 6ilesi" dirki bu Aile daha z yi'de Hadis ilminde kendini gostermigtir. Halefii'I-Ahmer ae Kadim Arap $iiti: Halef in ebeveyninin gegmigleri hakkrnda f.azla bir bilgimiz yoktur. Ne varki bu de$erli Tiirk Ailesini Kuteybe daha sonra o$luna, o da BilAl adrnda birisine hediye etmigtir. BilAl, bu Ttirk dilesini iyi bir bedel kargrh$r azad etmig ve onlarda tamamen htir olmuglardr(33). Kriqtik Halef, bu devirlerde Basra da Hadis ve Siinnet ilmine kendini vakfeden bir gok Ttirk'tin aksine Arap dili ae edebiyah ve bunun inceliklerini o$renmeye yonelmig ve sonunda "BastA 3r Huart, C., a.g.e., s el-hamevi, J-Ua"Ua. XI, s.67. ii'e.)i utsr!-rj $'J iiio! ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TIJRKLER ' 67 dil oe eilebiyat ekoliiniin" onde gelen kurucularrndan biri olmugtur. Haleb bu ilmi, o devrin en btiyrik giir ravilerinden biri olan HammAd er-raviye adrnda, Deylemli bir koleden almrghr(s). O, daha sonra, Arap giirinin asrl kayna$rna yani "B6.diye"ye ydnelmig(s) ve Arap giirini kendi sdf, bozulmamrg gevresinden almak istemig ve boylece, ytizlerce binlerce kaside toplamrg, bunlan bir bir ezberlemigtir. Belki de bu sebebden dolayr el-hamevi, onu; deafin Arap tarihini, biiyiik olaylarq Arap giirini, ilil ae edebiyatnt en iyi b ilenler den biri otdu{unu zikr etmekte dil36). Gergekte Halefii'l-Ahmer; HammAd er-raviye, bu briytik dil, giir ve edebiyat dliminin en biiytik hayranlarmdan birisi idi. Onun ilim irfan meclislerine devam etmig ve sonunda devrin en btiyrik giir r6vilerinden biri olmugtur. Nitekim devrin <inde gelen dil Alimlerinden biri olan el-ahfeg, onun igin goyle demektedir; "$imdiye kadar Halefii'l-Ahtter lre el-asmatden bagka giirde daha 6tim bir kimse giiriilmedi"a7). Uni,i ciham tutmug btiytik ARAP edibi el-asmai'nin; onun normal bir talebesi oldu$u goz irntine getirilirse, Halefin; btitiin Basra gehrinin ufuklarrm kapladrsr gortiltir. ir el-hamevi, XI, s. 68, el-krfti, l, s 's er-rafii, M. Sadrk, Tarn-u Adabi-i ARAP, Kahire, 1935,I, s "'el-hamevi, el-lldeb6, X. 258, Nitekim Emevi halifelerinden,velid b. Yezid ( ) ona ezberinde ne kadar giir oldulunu sorunca, bu buytik 6lim: "O kadar goktur ki, saytsmt bilniyorum. Fakat chhiliye devri Siirlerinin drstnda alfabedeki her bir harf igin size yil: kaside sdyleyebilirim demietir" ' el-hamevi, X. s.259. Kq. Arendok C. V. ia. V/I, s '' el-hamevi, Xf, s. 67, el-ahfeg igin bkz. Huart, C, Arap ve Arap Di.tinde libm Edebiyaa,Qev. C. Sezgin, istanbul, 19'14, s. 160.

36 58. ZEKERIYA KTTAPCI Nitekim el-asmai onun bu konudaki iisti.in dehasmr takdir etmig ve gdyle demigtir; "Halefii'l-Ahmefe gelince o; insanlatm en gok giit rioilyet edenlerden ae bu giirlerin hangisinin do{ru oldu$unu en iyi bilenlerden biri Evet Halef, Arap diline olan derin niifuz ve bilgisi dolayrsryla hocasr Hammad er-raviye'yi gok gerilerde brrakmrg ve ona, haklt olarak "Basra hq.lkmffi ae el' Asmai'nin muallimi" i.invam verilmigtir(3e). Bu bize diser briytik T{irk filozofu el-faribiye verilen "Muallim-i S6niinsanhfim iklnci Ofretmeni" tinvamm hahrlatmaktadrr' Ne varki onun mtithig bir hafizast vardr. Kendisinden once gelmig gegmig ne kadar gair varsa onlarrn btiti.in giirlerini ezberledisi gibi, kendisi de, devrin en giizel ve en be$enilen, gairlerinden birisi idi. ibni ruteybe, bu hususta goyle demektedir; "Emsalleri arastnda onun kadar gilzel Eiir siiylcyen bir kimse asla yok el-krfti ise; onun Arap dili ve edebiyatr, giirdeki iisttin vasrflarrnt izah ederken g6yle demigtir: "Halef, Arap dilinin bi)tiin iizelliklerini kelimelerinin ince manalannt en iyi bilen oe en iinde gelen rhailerinden bbisi iili, $iir ae edebiyatm mukayesesini yapar oe tenkidlerde bulunurilu. $iit tiohyet etmede Ondan daha bilgili bir kimse yoktu. $iit stiylemede iiyte bir giig ae yetene{e ulaemtgtt ki; O biiyiik Eabletin her birinin iislubunda Eiiiler siiyledi, O kadat ki bunun, kendi " ibn Abdii Rabbih, el-ikdti't-fertd, V, s e el-hamevi, XI, s.67. t ibni Kuteybe, s.544, el-krfti, I,383. ARAP DlLi ve EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 69 giiri mi yoksa iincekilerin Eiiri mi oldu$unu gofu zaman kimse farkrna bile oarmazdr"lal). $iir, dil ve edebiyatta bqylesine yiice bir mevkiye ulagan Halef in, aynca gok genig bir gevresi vardt' Basta'nrn dil, edebiyat ve giir iistadlarr, her akgam onun evinde toplamr, eski yeni gairlerin karqrhkh giirleri okunur, bunlann gok giizel de$erlendirmesi yaprlrrdr. Fakat Halef in cahiliye devri Arap giiri, dil ve edebiyatr igin asrl 6nemi bu de$ildi' O, bi.ittin bu gayret ve gabalarrmn dtgmda giire yeni bir boyut getirmigtir. O da "sema usuliidiiy''. Ci'inkii el-hamevl, Halef in giirde "Setna" usfiliinii Basta'dn ilk ortaya koyan kiei oldu[unu kay detmekte dila). Daha sonra, bu ustil, Basra'dan dalga dalga di$er Arap gehirlerine yayrlmrg ve bdylece o; Arap giiri, hatta Arap Dili ve Edebiyatrmn yeni bir zenginlik ve muhteva kazanmasrnda, Cok onemli bir merhale olmugtur. qflnkii Sema'; Eiiri toplamak igin bizzat onu siiyleyenin a{zmdan ieitmek, onu ataytp bulmak, gerekirse uzak diyatlara sefer etmek aeya onu siiyleyene; gaite en yakm bit kigiilen duymak dolaysryla gifui en kattkstz oe kimsenin kelime tte manalannr de{igtirmesine firsat aetmeden topluma kazandtrmakfi. Konuya bu agrdan bakrldr$rnda Halefii'l- Ahmer'in cahiliye devri giirlerinin tesbiti ve topluma mal edilmesinde ne kadar yiice bir misyon ifa ettisi kendili$inden ortaya grkmaktadrr. Qiinkti Kur'an ve Hadis'in bir krsrm mtibhem kelime ve lafizlarrnrn anlagilmastnda kullamlan ve "$evlhid" tabir edilen beyitler igte hep bu us0l ile toplamyordu. *3 el-hamevi. XI,s. 68.'i JF+r+ a\*ll rssl -p dsl :r-r

37 70. ZEKERiYA KITAPqI Eski Arap $iirine Hikimiyeti ae Yetigtitdi$i Unliiler Evet, Halefii'l'Ahmer'in giir ve edebiyatta kendi devrinde onu agan bir kimse olmadr$rm soylemigtik' Halef kim olursa olsun, bir beyit hangi gaire ait oldu$unu, giirin onceki ve sonraki beyitlerini soyler, tenkid ve takdirlerini bildirir ve herkesi hayrette brrakrrdr. O, herkesin okudu$u giirlerin kime ait oldu$unu bildigi halde, onun okudu$u giirlerin kime ait oldu$unu bilen, anhyan olmazdt. Uslup ve giir lisamna o derece de hakimdi ki o; cahiliyye devri gairleri tarzrnda giirler soyler, onlarm beyitlerini bir bal mumu gibi oynar de$igtirir (intihal) de bunun farktna bile kimse varamazdr(s). Ancak O, btitiin bunlara ra$men giirde ciddiyeti seven bir adamdr. Bir defasrnda bulundu$u bir giir meclisinde devrin onemli gairlerinden biri olan ibni tvttinzir ortaya ahlmry ve; "-Ey Ebu Muhriz(), e{er Nabi{a, imru'l-kays vte Ziiheyr titiip gitmigler ae ebedi kalacak giirler brakmqlatsa (bunda qaqilacak ne aardr?) igte bunlar da benlm giirlerim" Benim Eiirlefimi onlarla mukayese et oe bir hiikiim aet!" demigti(a). ibni fuiinzir boyle yapmakl4 kendisinin giirde higte cdhiliye devri gairlerinden geri kalmadr$rm vurgulamak istiyordu. Bu bir ktistahhktr. Halef, bu l.:rrmrzr, ya$rz gehreli Ttirk, onun ne demek istedi$ini hemen anlamrg ve ibni Mtinzir'in uzattr$r giir tomarlarrm hig bakmadan 6fke ile ytiztine firlatmrgtrr(n5). ibni Mtinzilin, Halefi olup olmadrk ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER ' 71 yer ve zamanlarda hicvetmesinin sebebi her halde bu olmahdrr. MAmAfih giir ve edebiyatta; ijnii Dodudan Batrya btitlin hilafet tilkelerinde yayilmrg olan Halef; kendisini hayrrla yad edecek bir gok d$renciler yetigtirmig ve bunlarrn hepsi, Arap dil ve edebiyahnda ayrr bir gohret olmuglardrr' Bunlarrn bagrnda ise yine Basra dil ekoli.intin onde gelen simalarrndan biri olan el-asmai ( ) gelmektedir(6)' Onun yetigtirdi$i pek gok tinlii talebelerden bir di$eri de Emeviler devrinin en rinlti tig gairinden biri(.) ve bir dewe gahsiyetini yansrtmrg de$erli ve fakat bir o kadar da edebsiz gair Ebff Nuvas ( )'dt@)' DiniHaYatt ae Oliimii: Arap dilinde, eski ve yeni Arap giirinde bciylesine derin vukufu olary yi.izbinlerce beyti (bir bilgisayar marifeti ile) beyninde ve hafizasmda tutary bu yafitz gehreli Ti'irk daha sonra btitun bunlardan elini ete$ini gekmig ve kendisini tamamen ztihd, ibadet ve taate vermigtir' Halefii'l-Ahmer, bu ibadet ve ztihd hayatrna oylesine kendini kaphrmrgtr ki, eski Arap gairlerinin giiri de$il, arhk Allah'rn kelamr, ona yetiyor, ona daltyor, onu okumaktan sonsuz bir zevk ahyordu. O kadar ki, "Halef her gece Kur'an-t Kerim'i bagtan sona kadar hatim etmeden yata$ma girmez olmugtu"($). a el-hamevi, XI, s.71. ' Ebu Muhriz, HalefQ'l-Ahmer'in kiinyesidir' * el-hamevi, XI, s.68. ti el-hamevi, XL s.68.

38 72. ZEKENYA KTTAPCI $imdi o evinde tam bir mtinzevi idi ve bunda riylesine ileri gidiyordu ki; "dearin bilyiikleri kendileri hakkmda giizel giir-kasideler yazmnil ue kendilerini hicueclenlere lury aynr tarzda ceaaplar aermesi igin kaptsmt gald*lan ae ona ancak bir seraet diyebilece{imiz para, mal-millk teklif ettikleri halde O, biltiln bu inam ue ihsanlara iltifat etmiyor ue hepsini rcddediyordu"qe). Evet, her fani gibi Arap Dili ve Edebiyatrmn bu en mtimtaz simasr, en btiyrik giir ravilerinden biri, bir gok eski Arap gairlerinin giirlerini kaybolup gitmekten kurtaran ve zamarttmrza ulagmasrm sa$layan de$erli dlim, Halefii'l- Ahmer, krrmrzr benizli, kara bryrkh Ttirk, Basra'da vefat etmigtir (796). Bir devre adrnr veren bi.iytik giir Aliminin rjltimii, EbO Nffvas'rn gcinltinde derin firtrnalara yol aemrgtrr. O, hocasrrun dltimti iizerine a$rflar yakmrgtr. O bu mersiyelerinin birinde duydu$u biiyiik rzdrrab ve uztinhilerini 96yle dile getiriyordu:. ili d)" J! il.tj. U+ tili Ul "-- gr.o.,fs1 'Bizdan, kim bu dttnyadan gdgilp glhnigae o, Iandisine bir halef brakmrfr, Arfik o, gelip gegtiktan aonpa ona halaf olacak [prtni hldurzuk) bir tialef hha kalmadlant. $urasr unutulmamahdrr ki, klasik Arap giirine yaph$r bu unutulmaz hizmetlerinden dolayr Halefii'l-Ahmey'e sadece gegmigin degil, bugtinki.i Arap Dili ve Edebiyah dlimlerinin bile kim ve nerede olursa olsun sonsuz bir minnet ve gtikran borcu olmahdrr. Qiinkii cahiliye devri Arap giiri, daha sonraki nesillere o ve onun gibi bir kag ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TIJRKLER. 73 kiginin bitmez, ttikenmez gayret ve emekleri ile intikal etmigtir. Kaynaklarda onun kendi giirlerinden olugan bir Diadnt oe K. Cibtli'l-Arap admda mi.istakil bir eserinin oldu$u zikredilmektedir(s1). Eseileri ne yazrk ki bize kadar ulagamamrghr. Bu ilk devirlerde yetigmig Tituk axlh biiytik Arap dili ve edebiyah otoritelerinden bir di$er sima ise; Abdullah b. Miibirek et-tiirki'dir. Oyle ise gimdi onu gdrelim. $ es-s$yuti, Bu(yettt'l-Vuat;tah. M.E. ibrahim, Beyrut, 1964, I, s s el-krff, I, s. 385, el-hamevi, XI, s.68, el-cahrz, l5l-152, es-se&libl, et-murif, s.544. ir el-maarif, s. 544, ibni Nedim, s. 74, el-hamevi, XI, s. 68, el-zirekli, II, s. 358, e g- $ iru ve' g -$ uara, s. 863, 865, Ravzalu' LC inan, s

39 ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 75 II. EMEVILER DEvRiNiN LiRiK TURK gairi Ebu Abdurtahman Abitullah b' el'miibatek et-tiirki el-meruezi (do[' 718-iil' 7971 Abdullah b. el-miibatek'in Ailesi oe Tiitklii[ii: ilk devirlerde Arap gehirleri ve hildfet tilkelerinde, Arap dili ve edebiyatr ufkunda ilmi gahsiyeti bir Kutup yrtitzt parlayan Tiirk asrll ilim otoritelerinden birisi de itipnesi, Abdullah b. el-mtibarek et'tiirki' dir. Emeailerin sor,r, ',ru Abbfrstlerin ilk geqig doneminde yagamrg, ilim, ahldk ve f.azilet dtinyasrnda qok genig yankrlar brrakmrghr' Abdultah, Horasan; Do$u Tfiran Yurdunun gok onemli bir ilim, ki.ilti.ir ve medeniyet merkezlerinden biri ve Tiirkltik dokusu oldukga gtiglti bir gehir olan Mera'de drinyaya gelmigtir (7i8). Babasr ahlak ve fazilet sahibi ve adr gibi kencliside Miibarek bir Tihk oldufiu gibi, anast da -Harzemli, soylu asil bir Ttirk h6tunudur' Temel isldmi kaynaklard a Tiirklillii, ittifak halinde dile getirilmig en gansh ve ulu Ttirk, Alimlerinden biridir(s2). Ktigi.ikli.i$ti, Ebff Mtislim el-horasini' nin Emeatlete kargr ihtilal hazrrhklarr iqinde oldu$u bir doneme rastlamaktadr. o zamarrlar, ihtilal taraftarlan ve "Diiatlaf' yani, gcintill.j- "propagandactlar" siyah elbiseler giydi$i igin, ivtetrrdeki Ttirkler, Miibdrek 6ilesi, hatta ktigtik Abdullah'ta 5? Onu Tiirkliilii hakkrnda genig bilgi igin bkz. el-bapdildl,tarih'u Ba{dad,X. s' 159, et-hinbeti, $ezerat, I. s' 206, el-hayyat, Tabahat,s' 323' el-buharl' Tarihu'l-Kebir, i. ZIZ' el-lsfahanr, Eilyetii'l'Evliyo, VIII' s' 162' Ibn Hallikan, ltl. s. lz, ibn Hacer, Tehzib et'tehzid, IL s' 111 ez-zehebl' Siyer' ' VIll. s. 3?8, el-kettan? er'risalz el'mustatrafa, s' 51, 102' Ayrrca; ed-daf' $evki,tarih-u Edeb el'arabi, Mrsrr, 1972, s'402-a$6' siyah entariler giymigler ve Peygamber siildlesinin saflannda yer almrglardrr(s3). Ne varki ktiqlik Abdullah, babasrmnda iegviki ile "ilme yi)nelmig" ljrnli^ herkesge, bilinen Mero Medreselefinde okumug ve qo"k gegmeden Isldmi ilimler ozellikle "Hadis ilminde" soz sahibi, Arab dili ve edebiyatrnda, cogku dolu giirler yazacak kadar otorite s6hibi, bir Tiirk 6limi olmugtur. Abdullah'tn Arap diline yonelmesininbiraz da sebebi, babasr idi' Zir6' Ebff Tiimeyle bu konuda bizlere 9u bilgileri vermektedir: "Babam ile Abilullah'm babasr, yakm atkadag idi. Tickretle u{ragtyorlardt Ben ae Abdullah, hangimiz Arapga bir kaside ezberlesek babalanmrz bize bir ilirhem iidiil aerirdi, Biiylece her ikisi gok iyi bit Ehir olmuglatdr"(s). el-miib ar ek et-tiirki ilim yolunda: ibrehim, Arab dili ve edebiyatrnda belli bir seviyeye geldikten sonra o da, bir gok Tiirk 6limi gibi Arapga'yr gerqek yurdunda o$renmek iqin lrak'a gelmig (758) ve burada Siileyman et-teymi (dl. 760) Humeyd et-tavil, (ol' 757) \ahya b. Said el-ensari (dl. 760) Ebfi Harife, (61' 767) gibi, daha bir qok kimseden ders almrgtrr(ss). Daha sonra Arabistan'a agrlmrg, Hichz ve Yemen'e gitmig ve yirmi yagrndan sonraki genglik yrllarrm Arapga, Arap dili ae edebiyahnt <isrenmekle gegirmigtir. Bu bakrmdan dewin briytik Alimlerinden Ahmed b.. Hanbel onun igin goyle demigtir: "Ben bu zamanda ibn Miibarekten daha fazla ilim arayqmda olan bir kimse asla giirmedim'4%). t' El-Bagdadi, X. s. 154, Kitap$,z, Saadet Asnnda TiirHer, s atehzibii't-tehzib, ll, s. 294, Behcet, M.M., Divdnll'l-Imam Abdullah b. el' MilbArek, Baldad. 1989, s ' Pamukgu, E., a.g.e.. s t" $ eze rat, I. s. 295, Tezkiretii' l-h uffaz, l. s' 253, 254'

40 75 ' ZEKERIYA KTTAPCI Bu gekilde kendini bitmez ve ttikenmez bir gayretle ilme adayan Abdullah, en sonunda devrin Arap dili ve edebiyafi, giir, hatta Siyer ae Megazi sahalannd4 en cinde gelen Alimlerinden biri olmugtur. ibn Ciireyc onun igin; kendisi do{u dili konuetuiu halde ondan daha fasth konugan bir Irakh gi)rmedim!" derken(s7)iun auai Rabbah ve Kidi lyaz; "onun giirlerin gok be{endiklerini" soylemiglerdir(s) es- Siibki ise "onufl bu iimmetin gdiri oldu{u" ifade edilmigtir(se). Abduttah b. et-miibarekin giirdeki Yeri: Devrin ilim ve dil otoriteleri tarafindan Arap giirindeki gticii bdylesine takdir edilen bu btiyiik Tii* gairi; giiri; hrg bir zaman bir "sanat" olarak gcirmedi$i gibi, kendisi de hiqbir zaman krlasik anlamda bir biiyiik "Edit" olmak istememigtir. Bir fazllet mticddelesinde giir; onun igin en gtizel bir vasrta olmugtur. Harb meydanlarnda "ktltnctnt" kullanan bu ya{n gehreli, yi$it Tiirk, halk meydanlannda "kalemi"ni yani "giiri" kullanmrg, insanlan giirle irgad etmig, isldmi kahramanhk, zrihd ve takvada herkesi giirle heyecanlandrrmrg ve onlarr giirle cogturmugtur. $iiri bu manada halk igin kullanan, Arap dili ve edebiyatrnda, hele hele btiytik gairler arasrnda bu Tiirk $airinin henriz bir egi ve benzeri yokfur. Btittin bunlardan sonra, bu biiytik Tiirk gdiri; giin, devrin birgok biiytik gairlerinin aksine, kdqiik dtinyevi menfeatler, gan, gdhret ve zenginli$e giden yolda bir vasrta olarak kullanmamrg, devrin briyiiklerine yaranmak igin her bir kelimesinde gdsteri, iy6, ve yapmacrk kokan kaslde ve ARAP DILi VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TURKLER ' 77 mersiyeler dtizenlememig ve bu manada devlet ululan ve biiyiiklerinin kaprsrrr galmamrghr. Abdullah b. Miibarek'ln, ilmi ve hele dini, gahsi qrkarlan igin kullanan ve onu istismar edenlerle arast higte iyi de$ildir. Nitekim en yakln arkadaglarrndan bir olan Altiyye ( ) "Kadt" olupta, ilminin gere$ine gdre hareket etmedi$i igin hrgrmla ona seslenmig ve goyle demigtir: j*sl-,*ll Jt.yi r;--3 qj! d djt &t+!" ",jjjt,*p,+l:r ilr Sl:l: L"\iJl d.$--t 'Sen Ey ilmi! fakirlerin mahnr ve aeruetini avlamdk bir Whin Wpen loei. Dilnya zevk ve etkadan ioin bir oyun oynadn. Eyvah dtnini de keybefrip'(@). Abdullah b. Miibarek'in bu manada devrin ulularr, hatta, kendini ibadete kaptrrmrg zahidleri ile de arasr higte iyi degildir. Bu btiyiik isl6m mticahidi, Tarsus'ta, Bizansliara kary gaza ederkeru Mekkeye sr$rnan, ibadete kendini kaphran Fudayl b.iyid'a goyle seslenmigtir: -*3 i$fi! Jbi.-.^Ll ti,-;"-.ai rj ;y!t :r.it!, r'.iriir lslorl U-2,1":ri 4e-f1 o:i l--ula;.l.is.j" '9en Ey Mekke ve Medinede ibadete kandini kaparcn kiei Bizi bir gateen, pfrfitn ifudeder hig kahr. Kminin Nlah'a yalcarmada yanaklan tr;lanrr. Bizim ise cihad yolunda aktfr Pmz lcanta ytjztjmtlz boyanrr" (at t n Tehzthit't-Tehzib,Y. s.381. Htlyetti,l-Evbya, VIII. s $ ibn Kesir, ej-iidaye ven-nihaye, X'. s. 171,Terttbil,l-Medarik,lll, s.48. -e es-siibkl, Tabakiltil'g-gafiiyye,, s '* Behget, M.M., a.g.e., s. 39. "' Behget. M.M., a.g.e., s. 36.

41 78. ZEKERIYEKITAPCI Bu Tiirk $airi dinini ve ilmini, dtinya zevki ve gahsi grkarlarr iqin kullanan, paraya her geyini de$igen, tistelik dindar gririinen kigiler igin gunlarr sdylemigtir: ;yrll o!,r,jl n,rt lj*-, *l-li ).r l.1*ii.3 i.rdl..1:{!t+j JJi" "i*,rll dje ea*+ dijlll ujiii-l L{s dl-'jjl!'ir ip dirl Ji:-li "Dinaiz olarak yagamap raz olan nice kimseler gddam, Falat pansn yagamap rca olan hio bir kimse g0rmedim. HUktlmder dilnya.urtruna dini sana bralcdklan gibi, sende din ufiruna dtlnyay onlarz fi16l"gz). O nun $iirlerinin Durumu: Abdullah b. el-miibirek'in buna benzer daha bir gok grizel giirleri vardrr. Ne varki o; klasik anlamda bir "Diahn" gairi olmadr$r gibi, giirlerini kendi sa$hfrrnda bir "Diaan" haline de getlrmemigtir. O giirlerini go$u kere bir ihtiyaca cevap vermek igin yazmrgtrr. Bu giirler go$u kigilerin gonltine, kalbine hitap etti$i iqin elden ele, dilden dile, bir duygu seli gibi akmrg ve go$u da yazrya geqmemigtir. Oyle tahmin ediyoruzki, onu giirlerinden yaztya geqenler, gegmeyenlere g<)re devede kulak bile de$ildir. Abdullah b. el-miibarek'in hayatr hakkrnda bir qok ciddi gahgmalar yaprldr$r halde(63) O da, bu devirlerde yetigmig bir gok Ttirk ilim adamr gibi, hentiz Ttirk tarih ve ki.ilttirtine mal edilmemigtir. Ne varki onun gahsiyetinin tesiri alhnda kalan M.M. Behcet (Irak'h bir ilim adamr) onun temel kaynaklar, gurada burada zikredilen giir, kaside, beyitlerini btiyrik bir sabrr toplamrg ve daha sonra "Diuhnii'Limam Abdullah b. el-miibhrek" adryla yayrnlamrgtr. Do$rusu bu bizim iqin her ttir takdirin tishinde o'behcet, M.M., s el-muhtesib, Abdiilmecid, A biluttah b. el-miibdrek el-memezi, Amman, 1972, CemAl, M. Osman,Abdullah b. el-mitbdreft, Drmrgk, ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER ' 79 fevkalade bir hizmettir. Bciylece bu bi.iyi.ik ttirk Alimi, Arap dili ve edebiyatrn geligmesine hizmet eden Tiirk ilim adamlan kervamna katrlmrgtrr. Fakat Abdullah b. el-miibirek'in bizim igin gok daha ilging bir yoni.i daha vardrr. O da; bu Tiirk Alimi'nin Hz. Peygamber'in Silnnet ve Hadisine duydu$u agrrr ilgidir. O, kalbini dolduran "Peygamber seugisi" ile."hadis" e ydnelmig, isl6m beldelerini dolagmrg ve sonunda hadis ezberlemigtir{5a). Bununla beraber Abdullah b, el'miibhrek hayatr boyunca hem kiltng, hem de kalemini elinden hig bir zaman dtigtirmemig ve yerine gore ikisini de aynr anda kullanmrg bir Ttirk Alimi, bir islam mricahidi, aym zamanda Arap dili ve edebiyah otoritesidir. Bu yonleri ile onun; Ttirkisldm tarihindebft ome$i ve benzeri yoktur. Omrti kdh ilim iqin yollarda, Arab dili ve edebiyatrm o$renmek igin gdllerde, kah hadis toplamak igin beldelerde, kdh gaza ve cihad etmek igin er meydanlarrnda gegmigtir. Ne varki O; Anadoluda Rumlara katgt yaptr$r bft gaza dontigrinde ugilt"(-l denilen bir yerde, Hz. Peygamberi hatrrlatan bir yagta olmtig ve oraya defnedilmigtir' Kabri; lrak'tn en cjnemi ziyaret yerlerinden biridir (797). Abdutlah b. el-miibarek bdylesine yolun bir hayat ya$amr$ olmastna ratmen, ne ilgingtirki okumaya ve yazmaya zaman aylrmlq gok ulu bir Tiirktiir. Onun baghca eserleri gunlardtr: K. el-cihdd, K. ez'ziihd ve'r-rakik, K. es-siinen fi'l-ftkh, K. el' Birr vets-sila,, tcrl-br6oin, (65)' * Genig bilgi igin bkz. Kitapq,Z.,a.ge., s.129. ' Hite; Fnat nehri kryrsrnda, el-enbartn iistiinde bir Irak kasabasrdrr. "5 Genig bilgi igin bkz. ibn Sa'd,Tabakat, VIII. s. 372, Hilyetii'l-Evliya, VIII. s. 162, Tarih-u Baidad, X. s. 152, Tertibii' l-medarik, l Tarih'u Dtmtgk, VI. s.250, VefeyAfii'l-Ayan, III. s. 32, MirAili'l-Cenan,l' s.378' el' C e vihiru' l-m u&e, l. s. 281, T arihu' t-t iirds e l-arabi, l. s' 27 0.

42 ARAP DlLl ve EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 81 il. ABBASiLER DEVRi HiLAFET UxnruRir.lon ARAr niti ve EDEBiyATwrru cntigursinon nungi cecen ix rumrnn HilLfet i,ilkelerindeki Tihkterin G enel Durumu: Emeatler'in kanh bir ihtilal ile yrkrhp gitmelerinden sonra, onlarm yerine Abbdsiler iktidara gelmiglerdir. Uzun asrlarr kapsayan AbbAsiler devrinde ( ) Ttirklerin Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine olan parlak hizmetleri btittin canhh$r ile devam etmig ve bu yeni yeni boyutlar kazandrrmrghr. Gergekte AbbAsiler, kendilerini iktidara getiren dosu Turan halkr, bu arada Ti.irklere ayrr bir cinme vermigler ve onlarr kendi devletlerinin dayanasr, temel bir unsur haline getirmiglerdir. Bu bir manada binler, onbinler belki de ytizbinlere varan Ttirk nrifusunurl Isldmrn taht ve baht gehri Ba$dad'a ga$nlmasr ve onlara biittin ilmi, askert ve iilfrrt kaprlarrn agrlmasr ve hizmete "Bttyur!" edilmesi idi. Ttirkler'in bagta Bagdad olmak tizere bu gekilde ve btiytik kdfileler halinde hildfet tilkelerine gelmeleri ve btiytik gehirlere yerlegmeleri, bu gehirlerin "Tilrkliik dokusu"nu artrrdr$r gibi, Arap dili ve edebiyatrnrn geligme ve ytikselmesinde yeni bir canhhk kazandrrmrgtrr. Bu canhhk ve hareket iki sahada kendini gostermigtir. Bunlardan: Btuincisi; Tilrk bilgeleri, Arap dili ae edebiyah, kitdbet z:e hitabette, gilzel sdz sbyleme ue giizel yazt yazmada, iistiin yeteneklerini ortaya koymakla kalmamtglart aynt zamanda "bilge deztlet adamt" olma gibi dealet iddresinde yeni bir g$tr aemqlardr. ikincisi ise; bu deuirlerde askceri ue iddri baktmlardan yiiksek meakilere gelmig, Tilrk asilh bi'iyilk komutan oe iistiin yetenekli dealet adamlartdr. Onlar; hig bir dini oe etnik aymm giizetmeksizin Arap diti ae iswm atimlerine samimi bir ilgi gi:sterdikleri gibi, aynca yazdrklart kitaplarmt takdir etmigler, onlan ddeta ilsam oe ihsana bo{muglardtr. Bu ise; yan ve ktilttir hayahna ayrr bir canhhk getirmig, yeni bir renk kazandrrmrg ve Arap dili ve edebiyatr da ddhil, islami ilimlerin her bir sahasmda, nice, nice gizel eserlerin yazrlmasrna sebeb olmugtur. igte onlar bizim kiilhir ve medeniyetimizin temel eserleridir. Tiirk'Bilge Deulet" Adamt Omefr: Gergekte Tiirk ilim adamlart ve bu dilin dev yaratrhgh Ttirk otoriteleri, AbbAsilerin daha ilk kurulug yrllanndan itibaren bu sahada seslerini duyurmuglar, dil, giir ve edebiyat ikliminin sultanr olmuglardrr. Hatta onlardan baz:/'an aristokrat bir Tiirk hanedan ailesi olarak Arap dili ve edebiyatr tarihine gegmiplerdir. Bizim bundan maksadrmz cirnek bir hanedan ve ktilttir Ailesi olan 'Sfiltlef' ve onlann soyundan gelen briytik Alim ve bilge kigilerin Arap dili ve edebiyahmn geligmesine yaphklarr btiytik hizmetlerdir. Bu Aileden meseld; ibrahim b. el-abbas es-stli (61' 857) bir btiytk edip, bir btiyti gdir olmasrrun yarusrr4 nesir, kitdbet ve hitabetteki yticeli$ini hilafet gevrelerine kabul ettirmig ve devlet idaresinde gok Onemli bir makam olan " D iodnii' r-res?il" in bagma gegmigtir. Boylece ibrahim, bilge Ttirk devlet adamtnrn kendi devrinde en muktedir bir temsilcisi olmugtur. Aym Aileden gelen Ebu Bekir Muhammed b. Yahya es-sffli (ttl. 945) ise, sadece Arap dili ve edebiyahmn dev bir

43 82. ZEKER1YA KITAPCI ARAP DlLl VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 83 otoritesi olmakla kalmamrg, devrin biittin ktilttirel cizelliklerini kendi oztinde toplamrg ve bir btiytik ktilttir, edebiyat, ahlak ve fazilet Abidesi olmugtur. Hatta onun risttin gahsiyet ve ytice insdni meziyetlerinin tesir altrnda kalan hildfet Eevreleri ve devrin Abbdsi Halifesi el-kdhir Billah ( ), onu saray hocah$rna tayin etmig ve gehzddelerin e$itimini Arap dilini o$retmede dahil her geyi bu Ttirk bilgesine brakmrgtrr. Qok iyi ve rakib kabul etmeyen bir "SatranE Ustast" olan bu dil, edebiyat ve irfan adamr Ttirk bilgesiniru bir di$er tizelli$i de, islam ortak ktiltiir mirasrmtzrn esasrnt tegkil eden biittin kitaplan toplamasr, vartnl yo$unu sarfederek o devirlerde bir egi ve benzeri olmryan bir krittiphane kurmasr ve bir bilgisayar titizli$i ile bu kitaplann adlanm ve muhtevalanm bir bir ezberlemesi ve onlan ilim adamr ve ilmin hizmetine sunmasrdrr. Tilrk Milli $uutu'nun Durumu: Fakat bu devirlerin bize gore Tiirk MiIIi $uuru ve Ti.tk milliyetgili{i agrsrndan en btiytik ozelliklerinden birisi de Arap dili ve edebiyatrnda boy gosteren Ttirk asrlh, dev yaratrhgh bu Ttirk bilgelerinin Ba$dad ve hilafet cdmiasrndaki Ttirklere kargr daha aclmaslz davranan Arap milli guuru ve Arap govenizminin ontinii kesmeleri Tiirk varh$rm korumalarrdr. Bu gayret-i diniye ve hemiyet-i milliyenin bir bagka tezdhtirti olmahdr. Bu manada bizim burada ismini zikrehnek istedisimiz kigi ise; Ttirk asrlh gok btiytik bir Arap dili edibi, gairi olan Ebff ishak el-hureymidir ( ). Erken devirlerde Ba{dad'a gelmig, Arap dili, giir ve edebiyatrnda devrin nerede ise bir "Mualleka $6iri" olarak kabul edilmig olan bu Tiirk gdiri; btihin hrrgrnh$r ile kendisini ve milliyetini hor ve hakir goren bu govenist Arap zihniyeti ve sabrsrz Arap milli guurunun kargrstna dikilmig ve soyledi$i giirleri ile onu yerden yere vurmugtur. Bu haliyle o; hildfet gevreleri ve govenist Arap aydrnlan arasrnda kendi rrki iistiinltik ve etnik kimli$inin yticeli$ini savunmug Eok ender Tiirk gairlerinden biri olmugtur. Bu yondeki hayrrh geligmelerin bagka gizel ornekleride vardrr. Bundan maksadrmrz Ttirk asrlk btiyiik devlet adamt Feth b. Hakan (itl. 861) ve onun hilafet camiasmdaki Ttirk varh$rna sahip grkmasr ve onu govenist Arap zihniyetine kargr mtidafada sergiledi$i 6rnek tutum ve davranrgrdrr. Abbdsiler devrinin zirvelerdeki Ttirk asrlh btiyiik devlet adamt, el-miitevekkil'in en yetenekli ba9 veziri, devrin en briytik Arap dili ve edebiyab otoritesi, devrin britrin ki,ilttirel de$erleri ve insani meziyetlerini nefsinde toplamrg bu ytice kigi kendi devrinde gahlanan ve gittikge Ttirklere kargr gok tehlikeli bir hal almrya baglayan azgm Arap milli guurunu kargrsrna dikilmig, ona en btiyiik darbeyi vurmakla kalmamrg ve "Fez0ilil'l-Etrdk-Tiirklerin Yiicelikleri" adtnda bir buytik eserinde yaztlmasrm sa$lamrghr. Bu btiytik dil, ilim ve ktilttir adamt, bunlarla da yetinmemigtir. O; bir servet ve zenginlik diyece$imiz biiyrik mebla$lar sarfederek o devirlerde bir egi ve benzeri olmryan muazzam "isldmt kaynak esefler kiltiiphanesi" kurmug ve ulagabildi$i kadar btitiin kitaplan toplamrghr' Her nekadar o devirlerde, bazr AbbAsi halifeleri de dahil, bu igin heveslileri tarafindan bir krsrm btiytik ktittiphaneler kurulmug ise de, onlarrir briyi.ikltik ve gegitlilik bakrmrndan Feth b. Hakan'm

44 84. ZEKERIYA KTTAPCI kurclu$u bu muazzam kiittiphane ile kargrlaghnlmasr dahi mrimktin de$ildi. O, btiyiik mebla$lar sarfederek kurdu$u bu ktittiphanesini, islam tilkelerinin ddrt bir yarundan getirttifri krymetli eserleri ile doldurmug ve bunlarr btittintiyle Isldm ktiltiir ve medeniyetinin hizmetine sunmugtur. Btihin bunlar Ti.irklerin; Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesinde yaphklan krilli hizmetlerin boyutlarr hakkrnda bizlere qok biiytik fikirler vermektedir. Feth b. Hakan'rn bizim bft Tiirk milliyetgisi olarak hayrrla yad edece$imiz gok ilging bir yonti daha vardrr. O da, bu Tiirk devlet adamrrun btiyiik Arap dili ve edibi el- Cihrz'r, iisttin deha ve akli gticii, gahsi dostluk ve arkadaghfrrnr da kullanarak, tamamen Ttirkhi$e kazandrrmasrdrr. el-ciihtz, onun sdyesinde devrin bir egi ve benzeri olmryan en ategli bir "Tiirkolo{u" olmug ve bu gerefli durumunu, kendisi vefat ettikten sonra dahi uzun asrrlar korumugtur. Igte bundan sonraki sayfalarda btitiin bu hayrrh ve ilging geligmeler tizerinde durulacak, Abbdsiler devrinde Ttirklerin Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi yolunda yaptrklarr hizmetler ve buna eme$i gegen bilge kigilerin durumu ele ahnacak ve konu, daha berrak bir hale getirilecektir. I. ABBASiLER DEVRiNDE ARAP gehirrerinnn itx runxrnn Tiirkler Hizmete "Btryur! " Eililiy or: Gergekte, temelleri grivenist, koyu bir Arap milliyetgili$ine dayanan, gayfi Arap mtisltimanlara, bu arada "Do$u Tiirklii!il"ne bir kole gozti ile bakaru onlann dini gahsiyet ve islaml varhklarrm bir trirli.i kabul etmeyen Emeviler devleti; eski Turan kahramanlarrm andrran Ebfi Miislim el-horasani'nin onderli$inde ve go$unlu$u do$u halll, yani daha once Arap ordularrnda qarp$an Ttirk asker ve komutanlanrun da olugturdusu bir ordu ve gok kanh bir ihtilfl ile yrkrhp gitmig ve onlann yerine Abbdsiler iktidara gelmiglerdir (750). AbbAsi halifeleri, kendilerini iktidara getiren do$u halkr, bu arada Tilrkleri hiq bir zamai:. unutmamrglar, onlan askeri ve idari makamlarda daha ilk kurulug yrllanndan itibaren btiyrik hizmetlere BUYUR! etmiglerdir. Ttirkleri bu manada ilk defa askeri ve idari makamlara getiren ilk AbbAsi halifelerinden Ebfi Cafer el-mansur ( ) olmugtur. Zira bu hususlarda temel islami kaynaklar gu bilgileri vermiglerdir; "Tiirkleri ilk defa (yakrn gevresinde) giireolendiren Abbdsi halifelerinilen Ebft Cafer el-mansur idi. O, Hammad et-tiirkiyi istihilam etti. Ondan sonta gelen el-mehdi ise Miibarek et-tiirki ile Tulya (Ki,ilapa) et-tiirkt giireolenilirdi. Arttk bundan sontt bu (difier halifeler igin) bir ailet haline geldi. Biitiin halifeler oe ilifier ileri gelen deolet bu iki

45 86. ZEKERiYA KiTAPCI ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER. 87 halifey e uy arak Tiirkleil y akrn gearelerin de giirea len dirmey e deaam etmiglerdil66\. HammAd et-ttirki, srcak ve samimi kigili$i, sosyal ve medeni mtinasebetlerinin zenginli$i, olaylara yaklagmadaki kendine has tutum ve davraruglarr ile el-mansur'un kendisinden en fazla hoglandr$r, en cizel ve mahrem-i esrar kimselerden birisi idi. Bir vezir kadar onun yarunda itibar ve ntifuzu vardr. Bu tisttin vasrflarr onun koklti bir Ttirk Ailesine ba$h oldu$u, gok iyi bir tahsil gordti$ti, Arap dili ve edebiyatrna hakim, giir ve nazml bllen "bilge" kriltiirhi bir devlet adamr oldu$unu ortaya koymaktadrr. el-mansur, Tiirkleri devlet iglerinde gorevlendirmekle kalmamrg, bunu bagta o$lu el-mehdi olmak rizere, daha sonraki AbbAsi halifeleri iqin bir devlet politikasr haline getirmigtir. Nitekim el-mehdi ( ) halife olduktan sonra, o da babasrmn yolunda ytirtimtig ve onun esaslarrm koydu$u yeni politika gere$i Ttirklere yakrn ilgi gostermig ve onlarr devlet idaresinde askeri manada qok ytiksek makamlara tayin ehnigtir. Onun zamanrnda zirvelere do$ru trrmanan bu komutanlardan $Akir et-tiirki(671 daha once adr gegen Miibarek et-tiirki(68) ve Tulya et-ttirki(6e) bu devirlerde yetigmig zirvedeki Tiirk komutanlarr arasrndadrr. Bunlar o devirlerin tabiri ile mtibarek AbbAsiler devletine gok briyiik hizmette bulunmuglardrr. "6 es-sealibi, Letdifii'l-Medrif, s. 20, el-kalkagandi, Ma'6girel-ind.fa, nqr. Ferrac, KUveyt, 1964, ll,s el-cehgiyari, K/abel-Viizera, Kahire, 1937, s. l5l. o8 es-se6libi, s. 20, el-cahrz, F ez6ilii' l-etrak, I, s "e es-sealibi, s. 20. A.A Harun erregid ae Tiirkler: AbbAsiler'in, altrn ga$rnr teqkil eden Harun er-regid ( ) devrinde ise, Ba$dad'ta}j Tilrklerin, askeri, idari ve ktilttirel anlamda daha etkin bir varhk haline geldikleri g6rtilmektedir. Gerqekte, ana tarafindan Hayzuran adrnda, son derece otoriter ve Abbdsi devletine hizmeti dokunan bir "Tiirk Hazar prensesi"nden dtinyaya gelen, damarlannda Ttirk kanr dolagary aynca yine MerAcil(70) ve MArideol) adrnda iki gahsiyetli Trirk hatunu ile evlenen ve el-memun ve el- Mutasrm adrnda bu Ttirk analanndan iki erkek evladr olan ve ikisi de rinti cihanr tutan halifeler olarak tarihe Segen Harun er-regid ve onun hilafet donemi; Trirkler iqin bu btiyrik ktilttir ve medeniyette bir hamle devridir. Zira bu devirlerde yetigen bir gok Ttirk asrlh btiyuk devlet aclamr, askeri komutan ve bilge kigiler yanlsrra 'frirkler; Harun er-regid devrinin ihtigam, azamet ve briyrikhi$iinri de temsil ediyorlardr. Bundan maksadtmrz, yi$it gehreli, ya.v bakrgh Ttirk kahramanlartndan olugan " Saray Muhafiz BirliSi"nin, Arap-isldm imparatorlu$unun haqmetine parelel olarak geligtirilmesi, gi.iglendirilmesi ve goz kamagtrrrcr bir hale getirilmesidir. Koca Halife, dillere destan olan hagmetini, gtici.inti, bir biyrik kriltrir ve medeniyetteki egsiz tistunhi$tinti, sanki bu griqlri, heybetli Trirkler vasttastyla gozler ontine sermek ve "' Bu iki Tiirk anasr hakkrnda gok geniq bilgi igin bkz, Kitapgr, Z', Mukaddes Qevrekr ve Eski Hilifet tltkeleinde Tiirk Hatunlan, Konya. 1996, s. 61, ibn Hazm, C evamiu's-sire, s " Kitapq, 2., a.g.e., s. 65.

46 88. ZEKERIYA KTIAPCI ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER. 89 koca bir cihana sergilemek istiyordu. Son derece srhhatli ve g:'jlrbijz, boylu boslu, yi$it gehreli Ttirklerden olugan bu muhafiz birligi, iinti ciham dolduran isldm halifesine sadakat ve ba$hhklarrm sunmak igin dtinyanrn dort bir yamndan gelen bir qok heyet ve sefirlerin kargrlanmasrnda bir merasim birli$i olarak gdrev afu, ozel askeri giysi ve silahlarr ile bir hagmet abidesi gibi durarak onlarr kargrlarlardr. Nitekim, o devrin btiytik tarihgilerinden biri olan ibn Abdii Rabbih; Hindistan'dan gelen bir eleilik heyetinin Harun er-regid tarafindan kabuli.i ve bunun igin diizenlenen muhtegem bir askeri merasimden bahsetmig ve gciyle demigtir; Y! rei. djj Y.r:r q.rrl lj#j n*i.a l.i*i.4ljill..,;,ob" ".AJe lari ij*-.;ll;,[i3.9:.]t "Halife Tiirk askerlefine, tam techizath bir gekilile ae kargitkh iki saf olarak aym hizada durmalarmt emretti. Tiirkler heyetin gegece$i yolun her iki tarafma dizilmig saflar hdlinde bekliyoilarih. Onlarm tiim silahlannr kueatmry ae zrhlart srtmda iiyle bir duruglan aarfu ki; onlann sadece giizleri giiriilebiliyarilu. igte (Hind heyeti) bu Tiirklerin arasrndan gegerek halifenin huzuruna buyur edilmieletdi"{72t. Harun er-regid'ten sonra srrasryla el'memun ve el- Mutasrm halife olmuglardrr. Bunlar ana tarafindan Ttirk ve damarlarrnda ise Ttirk karu dolagryordu. Bu bakrmdan gerek el-memun ve gerekse el-mutasrm devrinde HilAfet camiasrrun kaprlarr arkasrna kadar Ttirklere agrlmrg ve Ba$dad; askeri, idari ve ilmi manadabir'ltilrk gehri" olmugtur. Ozellikle el-mutasrm devrinde Ba{dad'a gegitli yollardan gelen bu Tiirklerin sayrlarr, ytizbinlere yaklagryordu. Bunlarrn arasrndary sadece askeri komutan ve idari kimseler desil, bir gok ilim adamq Arap ilili ae edebiyah otofitesi, Tefsir, Hadis, Erkrh Alimleri, "Haytrl" matematik, astronomi, fizik otoriteleri qrkmrg ve onlar islam ktilti.ir ve medeniyeti burcunda Tiirktin medeni gahsiyetinin o ytice bayra$rm dalgalandrrmrglardrr. igte bundan sonraki sayfalarda bu onemli ilmi ve krilttirel geligme, bir di$er ifade ile bu medeniyetin Trirk asrlh temsilcileri tizerinde durulacak, onlarrn hayatlarr ve ilmi gahsiyetleri hakl,cnda genig bilgiler verilecektir. Yine bu grizel geligmeler sonucu Ba$dad bir Trirk gehri haline geldi$i gibi Samarra ise bir "Ordu-Kenf" olarak kurulmugfur. $imdi Ti.irk HilAfet camiasrndaki Ttirk varh$rnrn yeni merkezleri olanba{dad ve Samarra gehirlerinin kurulugunu gorelim. " ibn Abdi Rabbih, el-i kdii' l-f e fid, Y lll, s ,

47 ARAP DlLl VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 91 II. ABB.A.SILER DEVRi TURK KULTUR MERKEztERi BACDAD ve SAMARRA Ba$dad; Orta Asya Tiirklii{ilniin Yeni Merkezi: Gergekte Ba{dad; Abbdsi hilafetinin taht ve baht gehri, Orta-Qa$ isldm ktilttir ve medeniyetinin bu "Kutup Ytldrz{', daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren Orta Asya Ttirklti$tintin en onemli askeri, idari ve ktilttir merkezlerinden biri olmugtur. Buna sebebte, AbbAsileriry Do$u; Turan ahalisinin gerqeklegtirdigi bir halk ihtilali ile iktidara gelmeleri ve devleti yeni, daha gdglu, kuvvetli bir etnik unsura dayandrrma zarureti idi. Bu bakrmdan AbbAsilerin kurulug devrinin griqhi halifesi Ebfi Cafer el-mansur, yeni AbbAsi devletinin temellerini atarken igte bunlarr diigrinmflg ve bu yondeki kdklii tedbirlerine bir esas olmak tizere yeni devletin hliklimet merkezinin, Emevilerin tesirind en ($am) uzak, kendilerini iktidara getiren halk topluluklan bu arada Tiirklere, Horasan'a yakrn bir yerde olmasrnr istedi$i gibi, yeni devletin temel unsurunun da Do$u halkr bu arada Trirklerden olmasrnr istemig ve bu manada ilk ciddi adrmrnr atarak bugtinkti Ba{dad gehrini kurmaya karar vermigtir. Yeni htikrimet merkezi $arn, Basra ve Kufe gibi Emevilerin siydsi n:i-fuz ve etki alanlarrnrn drgrnd4 Araph$rn de$il, islamrn bir merkezi olarak kurulacak ve burasr sadece Araplann de$il, dil, diru etnik yapl ve hiq bir inanq farkr gozetmeden biittin insanlarm rahathkla gelip yerlegtikleri bir mozayik, bir ortak de$erler gehri olacak ve " D dr il' s- S elam-b an E y ut d.u" adryla arulacakho3). el-mansur; Emevilerin eski, despotik idare merkezi $am'tn yerine, alternatif hilafet merkezini kurmaya karar verdikten sonra, gehrin yerinin tesbiti, hazrrlanan pilana gore ingasr ve sarfiyatrn dtizenli bir gekilde yaprlmasr gibi, daha bir Eok onemli igleri yiirtitme ve kontrolti iqin, devlet iglerincle bir manda sa$ kolu olan Hammad et-ttirkiyi gcirevlendirmigtir(7a). Bu yeni gehir daha once "Ba{dad" adryla anrlan ktiqtik bir kilse koytini.in bulundusu yere kurulmue ve ona, "Datu's-Selam-Bang Yurdu" adr verilmigti. Ne varki o hig bir zarr.att isldm Halifesinin verdi$i bu yeni isimle anrlmamrg, her zaman o kilse koytintin adryle arulmry ve bugtinlere kaclar "Ba{dad" olarak gelmigtir(7s) Yeni gehir, Hammad et-tiirki'nin her ttirlti takdirin tisttindeki gayret ve qabalan, bag dondtirticri bir amele ve usta ig birli$i ve halifenin comertge sarfetti$i paralar sayesinde krsa zamanda tamamlanmlg ve 150'000 nufusu rahathkla barrnabilece$i Orta Qa$larrn en muazzam bir ilim, ktiltr.ir ve medeniyet gehri olmugtur(76). Yeni Ba{ddd $ehrinin Tilrk Sdkinleti: $ehir kurulduktan sonra V dstt'da orne$ini gordil$timtiz gibi, onbinlerce Ttirk'tin buraya gelip yerlegmig veya yerleqtirilmig olmast gerekmektedir. Bu Ttirkler gok geemeden kendilerini isbat etmig ve Halife el-?3 el-baldddi, Ha6b, Tarih-u B a$dad, I, s. 66' Streck, M.. i A., B a{dad, I' s' 66. 7r et-taberi, VIII, s , el-bafdadi, I, s. 66 vd. Et-Taberi, VI, s. 614 vd. 7o Streck, M.iA.;BaEdad, I, s.66 vd.

48 92. ZEKERIYA KITAPCI Mansur'un f.azlasryla takdir etti$i kimseler arasrnda yerlerini almrglardr. Igte yukarda adr gegen Trirk bilge devlet adamr Hammad et-ttirki de, bunlardan birisi idi ve gok daha once Halifenin yakrn Eevresindeki yerini almrgh. Nitekim Ebfi HilAl el-askeri, bu konuda bize gunlan soylemektedir: "Bize; Ebu Ahmed es-sfilt nakletti. Onun; Yemfit b. el- Milzerra, onunda el-cdhtzdan nakletti{ine gdre, el-cfrhtz gt)yle demigtir: "Tiirklerden memlirk edinen ilk halife Ebfi Ca'fer el- Mansur'dur. O; Hammail et-tiirki'yi memlfrk eilindi, Sonra el-mehili; Miibhrek et-tiirkt ile Tfilya (Kiilapa) et-tiirklyi memliik edinili, Yezid b. Mezyed ile beraber isyanu Veliil b, Tartf el-hdrici'yi iildiiren, iete bu Tulya et-tiirkt'ilif'w). Yine bu ilk devirlerde Baidad gehrine yerlegen bu Tiirklerin bir goklanmn da Ti.irk askeri aristokrat ve hanedan Aileleri idi. Bu hanedan dileleri arasmda Ciircanh "SilIiler"in gok ayrr bir yeri vardr. Zira el-mansuldan itibaren AbbAsiler devletinin en tist makamlarmda gorev yapan bu "Bilge", "killti.irlii" Arap dili ve edebiyatrna ocaktan ba$h Trirk dilesi ve onlarrn soyundan gelen devlet adamlarr hakkrnd4 bundan sonraki sayfalarda gok daha genig bilgiler verilecektir. Bunun gibi, el-mansur'un yakn gevresinde gcirev alan MiibArek et-tiirki, Tulya et-tiirki ve Sikir et-tiirki(78) adrndaki ytik general ve ordu ve Abbdsi hilafetine inadma ARAP DlLl VE EDEBiYATTNIN GELI9MESINDE TURKLER. 93 ba$h ordu komutanlarr, bu aristokrat Ttirk Ailelerinden grkmrg ve daha sonralan bu kurulue ddnemlerinde, mtibarek Abbdsiler devletine gok btiytik hizmette bulunmuglardrr. Bu Tiirk komutanlarrnrn emrinde'4-s binden az olmamak gartryla Trirk askeri birliklerinin olmasr gerekmektedir. Bunlara ayrlca di$er umera ve devlet adamlanrun gevresinde bulunan Ttirk komutanlarr ve onlarrn tizel askerlerinide ilave edilmesi konunun bir bagka varyanhnt olugturmaktadrr. Buraya kadar yaptr$rmrz btittin bu agrklamalar, Daru's-Sel6m'rn nerede ise bir Ttirk gehri olarak kuruldu$unu gostermektedir. Bu ycindeki geligmeler bununlada srrurh kalmamrgtrr. Zita, hulefa ve timeralann cizel hizmetinde bulan askerin sayrlart ytikselirken, di$er taraftan askeri ve idari makamlard4 hatta ilmi, edebi ve islami sahalarda boy gosteren Ttirkler, daha sonralarr bu edebi, medeni ve kiilttirel geligmelerde gok onemli bir varhk haline gelmiglerdir. Yeni Bakanhklm oe Tiirkler: Ne varki el-mansur bununlada yetinmemigtir. De$erli Abb6si Halifesi, bu arada devleti yeniden yaprlandrrma yoluna gitmig, bu ctimleden olmak tizere bugtinlerin tabiri ile bakanlrklar "Diaanlay'' kurmugtur. Bunlar; Vezfulik (Bag Bakanlrk) Hicabet (Devlet Bakanh$r) Kdtiplik (lg ve Drg igleri Bakanlr$t) $urta (Emniyet Umum Mtidtirhi$ti) Kad{l- Kudilt (Adalet ve Anayasa Bak4nh$r) idioe). 7 el-askeri. Kitab el-avdit, Hekimoflu, no: 680, yap. 128a-b. krg. el-cdhtz ve T iirkle rin F aziletle ri, haz. R. $egen, is tanbul s % Es-Sealibi, Letdifii't-Maarif, Mrsrr, I960, s. 20, el-askeri, el-av6il,no: 680, Yap. 128 d-b. el-kalkagandi, Ma'6gbe'l-lndfa, ngr, AA. FerrAc, Kiiveyt, III. s.347, es-siiyutl, el-vesiil ile'l-av6il, Hacr Begirala, no: 500, Yap.236 a-b. te Barthold, W., a.g.e., s. 29.

49 94. ZEKERIYA KiTAPql Ne ilgingtirki; el-mansur; yeni devletin temellerini Turk unsurlanna dayandrrmayr bir devlet politikasr haline getirdi$i gibi ayrrca yeni devleti kurumsallagtrrmak igin ihdas etti$i bakanhklarada go$unlukla Ttirkleri getirmigtir. Bunlardan Vezirlik ae Hicdbete, Hammad et'tiirkiyi, Diaani]'r-Resdil'le S0lilerden Amr b. Mesadeyi gorevlendirdi$i gibi, dergerli Ttirk komutam Miibarek et- Tiirki'ye ise Hildfet ordusu ve di$er memleket iglerinde gok onemli gcirevler vermigtir. Gergekte Hicdbet; bunlann iginde en cinemli bakanhktr. Hdcib; umur-u devlete val:rf, tecri.ibeli, icraatrn bilfiil iqinde ve halifenin sa$ kolu idi. Halifenin bir gok yetkilerini elinde bulundururdu. Hammad et-tiirki den sonra bu bir gelenek olmug ve ytice Hicdbet makamrna hep Ttirkler getirilmigtir. Bu insanlarrn; aynr zamanda gtizel gortintigli.i, gtiqlti kuvvetli, disiplin sahibi, heybetli kimselerden olmast gerekiyordu. Ttirkler buna gok layrk ve ehil kimse gortilmtiglerdir. Boylece AbbAsiler devleti, daha el-mansur zamamnda, Adeta bir Ttirk devleti gortiniimtine kavugmug oluyordu. Bu btiyi.ik ktilttir ve medeniyet gehrinin mayasr ve hamurunda Ti.irkler gorev almrgtr. Onlarrn bu yi.ice misyonlan daha sonraki asrrlarda btittin hagmet ve ululu$u ile devam edecek, islam ktilti.ir ve medeniyetinin gok btiytik mimarlarr olacaklardr. HilAfet merkezindeki bu bag dcindtirticii geligmelerin, Turan yurdu ahalisi tizerinde de gok biiyilk etkileri olmugtur. Asrl bundan sonradrrki; Emeviler devrinde Arap gehirlerine baglayan Trirk akrnlarr, Abbdsiler devrinde daha ARAP DiLl VE EDEBiYATTNTN GELi$MESINDE TURKLER. 95 da stiratlenmig bagta Ba$dad olmak izere, di$er Arap gehirlerine yeni, yeni bir qok Ttirk kafileleri gelmig ve bu yeni goglerle soz konusu $shirlerdeki Tiirk varhsr beslenmigtir. Hele Ba$dad, daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren Turan yurdundan kopup gelen Ttirklerin go$u halde Aile ve yakrn akrabalarr ile birlikte bir barrnak ve sr$rnak yeri olmugtu. Buniar arasrnda Kafkaslardan gelen Hazar Tiirkleri de vardr. Ba$dad'a gelen bu Tiirk akrm, daha sonraki yrllarda biittin hrzr ile devam etmig ve onlarrn de$il sivil, sadece asker olarak sayrlan yaklagrk olarak ytizbinlerle ifdde edilir olmugtur. Daha sonraki ilmi ve ktilttirel geligmelerde, Arap dili ve edebiyatrnda bu Tiirkler gok onemli bir varhk haline gelmiglerdir. igte bundan sonraki sayfalarda konunun bu ilging yonri rizerinde durulacaktrr. Samarra Tiirkler igin Yapilan Yeni BaEkent: Yine AbbAsiler devrinde Tiirk askerl ve idari varlr$rnrn, en fazla odaklandr$r btiyrik gehirlerden birisi de SAMARRA'dr. Zira Ba{dad; yukarda da ifdde edildi$i gibi, Eok gegmeden bu biiytik Ttirk dalgalanna dar gelmeye baglamrghr. Bunun daha sonralarr, yeni yeni bir krsrm srkrntr ve sakrncalara yol agaca$rm dtigtinen kudretli Abbdsi halifesi el-mutasrm, ( ) belki de Haccac'r taklid etmig bu defa yine eski BAbil medeniyetinin ytikseldi$i bu bereketli topraklarda, yani Mezopotamyada yen\ muhtegem bir Ttirk gehri daha kurmugtur. Bu yeni gehrin adr Samarra idi. Bu mtisltiman Ttirkler igin yeni hilafet merkezinde, AbbAsiler devrinde kurulmug ikinci btiytik gehir, bir baht gehri idi.

50 96. ZEKERIYA KNAPCI Birincisi; Emeviler devrinde el-haccac b. Yusuf tarafindan kurulan Vdsrf gehri idi. Yeni gehir Ba{dad'tan 100 km. (yaya olarak iiq gtinltik mesafede), Dicle nehrinin kryrsrnda ve elkntfil kanahrun geetigi yegillilg inadrna sulak, havast giizel bir b6lgede kurulacakh. Gi.iqlti Abbdsi halifesi el-mutasrm bu "Ordu- Kent" veya hilafet merkezinin yeni bagkentini inga etmeye hicri 836 yrhnda baglamrgtrr. Yeni gehrin; cince, devrin mimarlan, mtihendisleri tarafindan btiytik bir nazrm plam yaprlmrg, Halifenin saraylan, devlet iglerinin gcirtilece$i binalar, gargr ve pazar yerleri, btiyiik ana caddeler, camiler, tist seviyedeki Ttirk generallerinin konaklarr, onlarrn komutasrndaki askerlerin krglalarr, askeri Ailelerin evleri, bu arada yeni su kanallarr, hulasa bu biiyrik gehir igin ne gerekiyorsa bu nazrm planda bir bir gosterilmigtir. Saray ve di$er biiyrik binalarrn inga ve tezyininde, el-mutasrm'rn arzusuna uygun olarak Orta-Asya Ttirk motif ve siisleme sanaah unsurlan kullamlmrgh(s). $ehir bu nazlm plan esaslarrna gore inga edildikten sonra uzaktan bakrldr$rnda insanlara biiytileyici gok muhtegem bir manzara arzediyordu. Bu bakrmdan bu muhtegem gelue "Gorenler hayran kald{' arlamtna "Silre men reri'" denilmig ve daha sonra "Samarra" olarak Tiirk islam medeniyetindeki gerefli yerini almqtr(8r). el-ya'kfibi S amarra $ehrini Anlatty or: Gergekte Samarra gehrinin kurulugu, ozellikle Tiirklerin bu yeni gehirdeki yerlegim bolgeleri hakkrnda en o' Huart, C., a.g.e., s l el-hamevl, ei-b tlldfin, lll, s ARAP DILI VE EDEBIYATTNTN GELi$MESINDE TURKLER. 97 gtizel ve en genig bilgileri bize, yine de el-ya'kffbi vermektedir. Bu degerli isldm Tarihgisinin Kitabfi't-Bi.ildan adrndaki krymetli eserinden d$rendi$imize gore; "el-mu'tasrm: Samarra'yr inea ederken Tiirkler'e ayrt bir iizen giisterili. Onlann oturaca$t yerleri bagkalarmdan ayrdt. Onlan ayn bir yere yerleetirdi. Tilrklerin miioelledler (haseb ve nesebi bozuk kimseler)den uzak, onlarla diigiip kalkmalartnt yasaklan. Tiirk astlh kotnutan Egnas oe adamlartna gehrin en bafu kesiminden "el-kerh" denilen meakii ayrdt. Onun yantna, bazt Tiirk komutanlart ile dealet adamlannt aerdi. Egnas'a tiiccarlartn ae bagka yabanalartn, Tiirklere komeu olmalanna mani olmastnt ae onlarrn diigiiklerle arkadaghk kurmalanna engel olmastnr emretti. Ayrrca ona yeni yeni mescidler ae garyilar yapmasffit siiyledi. Hakan Urtug (Ardrk)'a ae arkadaelarrna "el-ceasak el- Hdkdn" iyi (Hakanhk Sarayr) takib eden yerleri ayrdt. Onada askerlerini gearesinde tutmastnt ae halka kartgmamalartnt emretti. Vastf ae askerlerine "el-hlyt" denilen yerden sonraki kesimlefi ayrdt. Bwada uzun bir duaar inea edildi oe adtna "el-hayr Dltuarx" denilili. Biltiin Tilrkler oe Arapga bilmeyen Ferganalilarm oturduklarr mahalleler, garetlar ae kalabahktan uzakta kalfu. GeniE caddelerle ayrilih. Yabancilann (kim olursa olsun) ba Tiirk mahallelerine girmeleri, orada oturup kalkmalarq onlarla giitiigilp konugmalan kesinikle yasak edildi. Samarrada diirdilncii caddenin adt Bergamry et-tiirki caddesi idi. Burada Tilrk ve Ferganah (asker Ailelerinin)

51 98 T ZEKERIYA KiTAPqI mahalleri aardr. Tiirk mahalleleri birbirinin hizasmda idi, Onlartn aralanna kimse gelip yerlegemezdi, Tiirk mahallelerinin bitti$i yerde Hazar Ti.irklerinin mahalleri baghyordu. Bu cadde sonralart Vasf ue askerlerine uerilen Afgin'e aid iktalarm yanmda ae el-matlr adr aerilen yerde baglryor ae Vad-i ibrahime kadar uzanryord.u"@z). el-mutasrm daha sonra bagta kendisi olmak tizere Afgin, Egnas, Vasif, BoSa gibi ordu komutanlarr ve sayrlan bu ilk hamlede 20 bini bulan ya$rz gehreli yi$it Tiirkleri, asker Ailelerini bu gehre yerlegtirmig bciylece Ba{dad qevresinde ktigtik bir Turan yurdu yaratrnrgtr. Arhk bundan sonra koca islam HilAfeti buradan idare edilecek, devletin siyasi, askeri ve iddri dizginleri bu Ttirkler ve Ttirk komutanlannrn elinde olacaktr. Nitekim biiytik Arap gdiri Abdullah el-mu'tezz; Samarra'mn el-mutasrm devrinde btittin hagmet ve ululu$unu, yahn krhng Ttirk askerleri ve tung ytizlii bu yi$itlerin btihin heybet ve azametini yakrndan goren ve tamyan bu de$erli Arap gairi bir dostuna yazdrfir mektupta ve kalbinin derinliklerinden kopup gelen samimi duygulann bir cogku halinde goyle ifade ebnigtir. "Samarra yer yiiziiniin cenneti, hilkiimdailann yurt tuttu$u yer, her bir kiieesinden asker kayntyor. O askerlerki; iizerlerinde ktlmg hamlelerinin iglemeili{i demirden zrrhlar aardr. Kargilatr sanki da! kegilerinin boynuzlan gibi siari, kalkanlart giineg rgtnlartnrn yanstmastyla bir sel aktgrnt andrmaktadr. Onlu iiyle bir kiiheylanlara binmiglerdirki O; atlar sanki trnaklan ile aerleri kaztyor, nallan ile tozu dumana 82 el-ya'k0bi, I(. el-biildin, s. 258 vd. Krg. Kitapgt, 2., et-tiirk, s. l4a ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 99 kahyorlardt Almlarmdaki sakarlar, yidrtmdan bir sayfa gibi parltyor, iin ae arka ayaklanndaki sekiler giimiig halkalarr andrtyordu. Bir or(uki; daha arka birlikleri harekete gegmeden iinciileri diigmam ezip gegmektedir. Llzerlerinde daima zafer riizgilrlannrn esintileri, cogkularr OArdtr"(83). Samanadaki Yeni Tiirk Toplun u oe Tiirkge: Evet el-mu'tasrm Ba{dad'ta ve krlasik Arap toplumunda, hem de ahgrlagelmig btittin 6rf, ddet ve tedmiillerin drgrnda, kendi soyundan olanlardan yeni gtiglii bir toplum tegekktil ettirmek istemig ve bunda muvaffakta olmugtur.,bu yeni srnrf ya$rz qehreli yi$it, mert insanlar, yani Trirklerden olugacaktr. O, bu yeni srntfin temelini hem de gok sa$lam bir gekilde atrnrgtr. Bu yeni Ttirk toplumunun asli; Aile gekirde$i esaslna gore bina edilmigti. Aile katrksrz bir gekilde Ttirk ana ve babalardan olugacaktr. Bunlardan do$acak gocuklarda elbette oz be oz Ttirk olacak, onlarda kendi ana ve babalarr gibi yine bir Ttirk Ailesininin krzt ile, kendi orl ddet ve ananelerine gore evleneceklerdi. Araplarla evlenmeleri ve birbirlerinden boganmalan kesinlikle yasak edilmigti. el-mutasrm'rn bundaki hedef belli ve agrk idi. O, kendi zamamnda, Arap toplumuna arrz olan her hirlti sosyal ve btinyesel hastahklardan uzak, yeni, gtighi, kuwetli dinamik bir Ttirk nesli, Ttirk toplumu vticuda getirmek istiyordu. Bu Trirk toplumunun dili bozulmryacaktr. A'ile evde, gargr ve pazarda Ttirkge konugulacakh. Fakat onlann hepsi gok srkr bir dini e$itim goreceklerdi. 83 el-hamevi, el-biildtn, lll, s.

52 100. ZEKERIYA KITAPCT ARAP DILi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER' 101 Hulasa "gnrkrlaf', tiirkiiler", Tiirkge sdylenecek ozanlar Ttirk halk giirleri ile insanlarr cogfuracak dtigtin ve dernekler Ttirk usulti olacah yi$itler eski Ti.irk orflerine gdre oynryacak kara toprasa diz vuracak, yine krhnglar bu yi$itlerin dizlerinde krnlacak, Ti.irk kahramanh$rru simgeleyen oyunlar oynanacak htilasa herkes Tiirkge "a{iaytp" Ttirkge "giilecek"lerdi. Onun; yeri Samarra gehrini inga etmesinin bir di$er nedeni de bize gcire; Ttirkgenin devamh konugulan bir dil, "Haytr!" Bir ordu dili olmasrm saslamaktr. MdmAfih, hilafet ordusundaki Ttirklerin, Ttirk komutanlarrmn TURKQE kongtuklarrna dair elimizde gok yeterli bilgiler vardrr(&). Boylece yeni toplumdaki Tiirk uarl$t ve Tilrk etnik kimli{i, daha mtistakil bir hiiviyyet kazanacak ve hig bir zaman yrkrhp yok olmryacaktr. Huldsa el-mu'tasrm; bir bakrma el-mansur'un bir Arap gehri olarak kurdusu bugtinkii Ba{dad'n kargrsrna bir Tiirk gehri olarak Samarra'yr kurmasr, hilafet ordusunu Ttirklegtirme ve ayrrca hildfet camiasrnda yeni bir Ttirk toplumu viicuda getirmesi ile bilerek veya bilmiyerek Trirklere; Hz. Peygamber'in bir Eok hadisleri ile oadetti{i Orta-Do{u hakimiyetine giden yolun ilk kapsmt aganlardan biri olmuetur. Bu Geligmeler KarErnnda Arap Milli guuru: MAmAfih btittin bunlar, hilafet iilkelerinde Ttirk islam tarihi, Trirk islam kriltiir ve medeniyeti ve bunun tarihi derinlikleri hususunda tesbit edilmesi gereken gok onemli geligmelerdir. Ne varki Arap millt guuru, biitiin bu geligmeleri gormemezlikten gelmekle kalmamrg ve ona kargr s et-taberi, IX, s. 281, lx, s. 437,44t. qok gegmeden hasmane bir tavrr takrnmrg ve onlann bu 6zel tutum ve davranrglarr nedeniyle, bu zengin Tiirk ktilttirtinden IslAm ktilhir ve medeniyetine denizden damla misdli pek fazla birgey intikal etmemigtir ' Zfta Ba{dad ve Samarradaki Tiirklerle ilgili, bu bap dondi'irticti geligmeler hakkrnda o devirlerde mtistakil hiq bir kitabrn yaztlmamtg olmasr briti.in acrh$r ile bu gerge$i ortaya koymaktadrr. Ne varki el-cihrz, btiytik Arap edibi, bunun istisnai orneklerinden biridir. Bu girkin surath, patlak yijzlij, potlek gozlif^, inadrna grki4 iistelik gok de$erli Arap edibi, 6zbe oz bir Arap olmasrna ra$men, Ba{dad ve Samarrada geligen bu Ti.irk varh$r ve Ttirk ktiltrirtiniin en ulu temsilcilerinden biri olmugtur. Evet omrtintin gok btiydk bir krsmrm, Ba{dad ve Samarrada, Ttirk efendilerinin yarunda gegiren bu de$erli Arap edibi el-clhrz; devrin en btiytik Tiirk dostu; bu arada Tiirkti en iyi bilery en iyi kawayan, onu en iyi anlayan, onun milli, manevi karakterini, askerlik ruhunu anlayan bir kimse "Hayr!" bu ktilttirel yontiyle en biiytik bir TORKOLOG olmugfur. Yukardan buraya kadar yaptr$rmrz biittin bu agrklamalanmrzdan da anlagrlaca$r gibi, Ba{dad ve Sdmarra, ilk devirlerden itibaren islam hilafetinin en btiytik Ttirk merkezlerinden biri olmugtur. Samarra daha sonraki asrrlarda onemini kaybetti$i ve bir virdneye ddndii$ii halde Ba{dad, TtirKiin ilmi, askeri ve idari giictintin her dewinde parlak bir merkezi olmug ve seleuklularln en btiytik zirvelere ulagmtgtrr. Bu aynl zamanda mtigterek Ttirk islam medeniyetine, mi.isliiman Ttirktin beyin gticti ve akli dehasrru sunmasr idi.

53 102. ZEKERiYAKTTAPCT Evet ilk devirlerden itibaren Ba{dad'a gelen bu Ttirkler arasrndaq hemen bir asrrda, yi.izlerce Tefsit, Hadis, Ftkrh gibi islami ilimlerin her bir dahnda, Ttirk asrlh ilim adamr yetigtigi gib ARAP dili ae edebiyah sahasnda da sayruz Ttirk asrlh ilim adamlarr yetigmig ve onlar, Arap dili, giir, edebiyat ve ltigatrrun geligmesine, bundan da dte Ttirk islam medeniyet ve ktilttirtin btiytimesi, geligmesi ve geniglemesine hizmet etmiglerdir. Evet bu miisltiman Ttirklerin elinde "ktltng" yokfu. Yalnrz ve sadece "ktlem" vardr. Onlar kalemlerini, krlmglar kadar meharetle kullanmrglar ve krsa zamanda Ttirk isldm medeniyetinin bu topraklarda usta bir mimarr ve gdrkemli birer temsilcileri olmuglardlr. Bunlardan pek Eoklan da kalemlerini Arap dili ve edebiyahnrn geligmesinde, Trirktin akli ve ilmi dehasrnrn nelere muktedir oldu$unu ortaya koymak igin kullanmrglar, boylece Arap dili gibi muhtegem bir kiiltrir mirasrmn geligmesinde gok btiyrik ve mtibarek hizmetler etmiglerdir. igte bundan sonraki sayfalarda Arap dili ve edebiyah semalarrnda kalemlerinin uglan ile gimgekler gaktrran bu Trirk asrlh bilge kigiler, Arap dili ve edebiyatr dlimleri tizerinde durulacaktrr. Bunlardan en onemlisi, Tilrk kiiltiir ilesi ve Arap dili ve edebiyatrmn kendi devirlerinde en biiytik temsilcileri olan "Sultler"dir. $imdi biz bu ulu ve gerefli Ti.irk dilesini gorelim. III. TURK HANEDAN ve rcuttur AiLESi SUtitER surilerin ARAP DiL[ ve EDEBIYATININ GEri$MESiUn veptrklari HiZMETLER Sul-Tekin Ailesi ae Sfiltler Kimlerdir'? $u bir gerqektirki Tiirkler; AbbAsilerin ilk kurulug yrllanndan itibaren di$er islami ilimlerde oldu$u gibi Arapgayr o$renme, dolaysryla Arap dili ve edebiyahmn geligmesine Eok onem vermigler ve bu saharun ufukta bir "Kutub ytldtzt" gibi parlayrp duran y:d.zlerce, binlerce btiytik temsilcilerini yetigtirmiglerdir. Bu manada ve yine bu ilk devirlerde Arap dili ve edebiyatrna giden yolda kargtmrza miinferid kigilerin yamsra ilk olarak " Suliler" adryla TtirkislAm tarihine geeen Crircanh Trirk hanedan ve ktilttir dilesi grkmaktadrr. Bu Aile AbbAsi hilafetinde daha ziyade iran asrlh bir ktiltiir Ailesi olan "Bermek?ler"e rakib TtirkltiSt temsil ediyorlardr. Ne varki Bermeki Ailesi gizliden gizliye "ztndtk" olmalarrna ra$men bu Ttirk Ailesi tam anlamr ile "Siinni" ve inadrna dindar bir Aile idi. Gergekte bu hanedan Ailesinin ilk gerefli ve mtibarek atasr olan Sul-Tekin, Arap isl6m fetihleri srrasrnda Ciircan htiktimdarr idi ( ). Mtisltiman Araplarla bir kan ve ateg kasrrgasr iginde harbederken islamr tantmtg, Allalun hidayetine giden yolda bir qok eziyet, gile ve mrigakkatlerden sonra Medineye gelmig ve Hz. Rasul'tin mtibarek kabri bagrnda miisltiman olmugtur. Boylece o;

54 104. ZEKERIYA KNAPCI ARAP DILI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDE TURKLER. 105 tarihte Hz. Rasul'tin kabri bagrnda mtiskiman olan ilk htiktimdar ve ilk Trirk hi.ikiimdan olma gerefine kavugmug ve bu boyle zamanilnrza kadar gelmigtir. Sul-Tekin, Medine'de bulundu$u srrada griphesiz bir gok sahabe ile gortigmtig ve ilk Ttirk tabiilerinclen biri olmugtur. Onun; islama ve Hz, Peygambele onun manevi ruhyaniyetine kavugmaya giden yolda, ahn yazrslrun Selmdn-r Fdrist ile aynr oldu$unu sdyliyenler herhalde kaderin garib bir cilvesini kegfetmig oluyorlardr. Miishiman olduktan sonra Allahrn kitabr ve Hz. Rasfiltin "Si.inneti"ni ayafia kaldrrmak igin biiytik bir mticadeleye girigen Sul,Tekin, her nekadar bu u$urda gehid olmugsa da, onun soyundan gelenler, Abbasilerin ihtilal qa$rrsma kahlmrg ve bu davamn en btiytik (mah ve cam ile) savunucularr olmuglardrr. Onun o$lu, aym zamanda iyi bir asker ve yi$it bir komutan ve gok cesur bir kahraman olan Muhammed b. SAl, kendi Ttirk birlikleri ile AbbAsi halk ihtilaline kahlmrg, Irak'a kadar gelmig ve Cizre,de Emevilerin son bedbaht halifesi Mervan b. Muhammed ve onun askerlerine en oldtirticti darbeyi indirmig ve boylece EbO,l- Abbas es-seffah ve dolaysryla AbbAsilere, iktidara giden yolu, parlak krhncr ile agmrghr. Bundan onceki sayfalarda da igaret edildigi gibi, Ebff Ca'fer el-mansur, AbbAsilerin yeni hukrimet merkezi olarak Ba{dafu inga etti$i ve burasrm, Orta-Qa$lar'm bir bfiytik ktiltrir ve medeniyet merkezi haline getirmek igin insan tistti bir gayret ve tegebbiis iginde bulundufru srralarda, bu genig Tiirk hanedan Ailesinin btiytik bir llsmr "Ddru's-Sel6m"a goktan gelmig ve yerlegmig bulunuyorlardr. Gerqekte, bu Ttirk hanedan dilesi, islam dinine ocaktan ba$h ve islami ilimlere gelenek halinde di.igkiin oldu$u igin, islami ilimlerin e$itimine her zaman gok ayrr bir onem vermig, di$er Ttirk Ailelerinden farkh olarak medeni vasrflan oldukga ytiksek bir biiyi.ik ktilhir dilesi olarak tarihe gegrniglerdir. Onlar genel isldmi ilimlerin e$itimi yaruslra ARAP dili ae edebiyatma gok onem vermigler, kitdbet, hithbet feshhat oe bela{at, hulasa eli kalem tuknada dewin parmakla gosterilir, onde kigileri olmuglardr. Zaten, atalanndan intikal eden devlet kurma ve insanlarr idare etme kabiliyeti, islamrn yiice ktilttirii, bilgi ve marifetiyle bu insanlann gahsrnda birlegmig, bi.ihinlegmig bir bilge, devlet adamr tipi ortaya grkmrgtrr. igte onlar bu tisttin gahsiyetleri ile AbbAsiler devletinin ilk kurulug yrllarrndan itibaren td, el-kdhir Billah'a ( ) kadar yaklagrk tiq asrr AbbAsi hilafetine, bundan da ote Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine hizmet etmiglerdir. Bu bakrmdan AbbAsiler devri, islam kriltiir ve medeniyetinde, bu Ttirk hanedan Ailesi ve onun soyundan gelenlerin qok ayrr bir yeni bulunmaktadr. Sultlet Bilge Tiirk Devlet Adamlan: MAmdfih; bu Ttirk hanedan Ailesinden; Arap dili ve edebiyahnda boy gostermig, aym zamanda AbbAsi devletine en ytiksek makamlarda hizmet etmig, tistiin yetenekli bir kimse olarak kargrmrza ilk defa Mesade b. Sa'd b. SAI grkmaktadrr. Mesade, iyi bir islami tahsil gormtig, Arap dili ve edebiyatrna vakrf, son derece ktilti.irlti, kitabet ve hitabette, giir, inga ve nesirde, gtig ve kudret sahibi, bir kimse idi. Bu

55 106. ZEKERIYA KITAPqI ARAP DlLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER. 107 bakrmdan ilk genglik yrllarrndan itibaren Ebu,l-Abbas es- Saffahrn ( ) hizmetine girdi$i gibi ondan sonra Ebu Cafer el-mansur ( ) tarafindan, Dia6nil'r-Res6il'in bagrna getirilmig ve bu kurulug devrinde Abbdsiler clevletine gok bi.iyrik hizmetleri olmugtur. Bu irada hemen gunu hatrrlatalimki; bir kiginin Diaanil'r-Resdil'in bagrna getirilmesi igin Arap dili ve edebiyatrna vakrf, yazr diline hakim, gok grizel bir uslub ve beyan sahibi, tisttin meziyet ve srfatlarr olary ayrrca edeb, erkhn, ahlak sahibi bir kimse olmasr gerekirdi. Bciylesine onemli bir makama aday, tistelik Arap asrlh bir qok Arap dili ve edibi varken bir Ttirk'tin getirilmesi, onun Arap dili ve edebiyatr, giir ve nesirde nekadar tisttin ve insanlarr idare etmede nekadar dirdyetli bir kigi oldu$unu gostermektedir. Daha sonra bu yrice makama Harun er-regid,in (Zg6-809) hilafeti dcineminde onu o$lu EbO,l-FazI Amr b. Mesade getirilmigtir. Bu da, Ambr b. Mesadenin ne kadar sa$lam, ne kadar ciddi bir isldmi egitim gcirdtigti aynca Arap dili ve edebiyah, kitabet ve hitabette nekadar iisttin, tiship ve ifdde de nekadar gtiqlti bir kimse oldu$unu brittin ciddiyeti ile ortaya koymaktadrr. Amr b. Mesade, bilindi$i gibi, en baganh Diaan Kfrtiplerinderz biridir. Birgok halifenin hzmetinde bulunmugtur. Daha sonra bu makama, Harun er-regid dewindg onun o$lu Eb0'l-Fazl Amr b. Mesade getirilmigtir. Bu da Amr b. Mesade'nin ne kadar ciddi bir e$itim gdrdti$iinti, ozellikle Arap dili ve edebiyah, giir, nesir gtizel ya yazma ve ifade etmede nekadar tistrin, medeni vasrf sahibi bir kimse oldu$unu ortaya koymaktadr. Zira tinti cihanr dolduran btiytik AbbAsi Halifesi Harun er-regid'in devleti; ihtigam, azamet, giig ve kudret bakrmrndan zirvelere tagrdr$r o, altrn devirlerde, bunca ARAP asrlh, ARAP dil ve edebiyat dlimi, devlet adami varkery onlann arasrndan sddece Amr b. Mesade'nin segilerek 'Diadnil'r-Resdil"in bagrna getirilmesi, onun bu ige ne kadar ehil bir kimse oldu$unu gostermektedir. Oyle ya bu devirde; Hililfetin bagrnda ana yoniinden damarlarmda Ttirk kam dolagan bir halife, Diaan'rn bagrnda ise ozbe <iz bilge bir Tflrk devlet adamr bulunuyordu. Bu ihtigam devrinde, devletin dtg ve iq politikasrrun tesbiti, bununla ilgili tedbirlerin ahnmasr, gerekti$inde bir bela$at ve edebiyat gaheseri olan ingalartn (fermanlar) kaleme ahnmasr, devletin tist biirokratlarr arasrndaki ahenk ve uyumun,sa$lanmasr hep bu Tiirk devlet adamrmn insiyatifine brrakrlmrgh Harun er-regid'in vefatmdan sonra, hildfet makamrna o$lu el-memun, ( ) gegmigtir, el-memun dcineminde "sttliler" in DivAn katipli$i devam etmigtir. Zira el-memffn zamanrnda yine, bu Aileden bu defa Dioanil'r'Resdilin bagna, ibrahim b. el-abbas es-sffli admda bir bi.iyiik bilge Ttirk devlet adamr getirilmigtir. ibrahim gerqekte, giin gormtig, iyi yetigmig tisttin bir devlet adamr olmasrmn yanrslra, iyi bir ktilttir adamr, medeni ve insani vasrflart ytice bir kimse idi. Arap dili ve edebiyatrna hakim, giir, nesir ve nazmr gok iyi bilen, ifade ve uslup gi.icti yi.iksek bir kimse idi' Qok gtizel ve iqi duygu dolu giirler yazmqtr. Onun giirdeki tistiinlti$ti ve gticfinti

56 108. ZEKERiYA KiTAPCI ARAP DiLI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDE TURKLER. 109 qekemeyen devrin btiytik Alevi gairi Dr,bel el-huzai her z:unan gciyle derdi: "E{er ibrahim giir s\yliyerek gegimini kazanmak isteseydi, di{er gairler dq knltd{'(w). Aynca onun kendi giirlerinden olugan bir divaru vardrr. Onun bu divanr benim pakistan,daki doktora hocalanmdan merhum Abdii,l-Aziz el-meymeni tarafindan qok btiytik bir ihtimamla negredilmig ve ilim alemine yeniden kazandrrilm$hr(86). Sfrltler islhm Kiiltilriiniin Hizmetinde: Bu ktilhirlti ve medeni Ttirk Ailesinden son bir 6mek olmak izere, bizim ytiksek gahsiyetini ortaya koymak istedi$imiz bir di$er "bilge Tilrk" devlet adamr, aynr zamanda Arap dili ve edebiyatr, htilasa bu bi.iytik ktilttir ve mecleniyetin tisttin de$erlerini kendi gahsrnda temsil etrnig bir ytice Tiirk dahasr vardrr. Oda, Ebff Bekr Muhammed b. Yahya es-sfili'dir. O, bir btiytik Arap dili edibi, bir ktilhir adamr, yiiksek meziyet edeb erkan sahibi, halifeler ve devlet biiytikleri arasrnda itibarr ytiksek, huldsa bu btiytk ktiltrir ve medeniyetin yetigtirdi$i ve onun biittin ozelliklerini nefsinde toplamrg gok ulu bir kimse idi. q kalemini bu btiytik kriltiir ve medeniyetin, cizellikle Arap dili ve edebiyatmrn geligmesine harcamrg ve bu sahada gok krymetli qahgmalar yapmrytr. 8i el-egani, I, s. 44, el-hamevi. I, s. 262,Kitapq,Z., et-tiirk, s.2gl. v' Divan'tt lbrahim b. etabbas es-sfih,fash;'tr, el-ustaz AUU'l-Aziz el-meymeni, el-kdhire Bu ciimleden olmak tizere bu briyiik Tiirk Alimi; kendisinden once gelmig, gegmig btitiin gairler, edipler, vezirler, katiplerin yazr, grir hulasa edebi krymet ifade eden ne varsa toplamrg ve koca bir koleksiyon vticuda getirmigtir. Boylece onlann go$unu, kaybolup gitmekten kurtarmrg ve bundan da <ite yarrnlara giden yolda Arap dili ve edebiyatrna mal etmigtir. Ayrrca bu konularda kendisi de bir gok kitaplar yazmqtr. Fakat onun burada kaydetmek istedi$imiz iistelilq Arap dili ve edebiyatr, bundan da ote, bu br.iytik ktilttir ve medeniyet igin, qok <inemli bir btiytik hizmeti daha vardrr. O da Ba{dadta, bir btiyiik kiihiphane kurmast ve btihin bunlarr insanlann, ilmin hizmetine sunmasrdrr. Devrin biiytik dlimlerinden ibn $azan bu muhtegem kiitiiphane hakkrnda bize gu bilgileri vermektedir: "es-sfiii gok bi.iyiik bir ea yapttrmryfi. Bu eain odalart kitaplarla dolu idi. Kitaplar raflara konulmugtu, Onlarm cildlerinin rengi ayrt ayn idi. Bir odada ae raflardaki kitaplarm cildleri ktrmu4 bir bagka odadaki kitaplar yegil, bir di{er odadaki kitaplar san ae di$er renklerde idi"(g7t. Bu i.isttin meziyetleri yarusrra bu bi.iytik Tiirk 6limi rakip kabul etmeyen bir "satrang ustasl" idi' O kadarki bu konuda bir kitap bile yazmqhr. Buraya kadar yaptr$rmrz aqrklamalartmtzda AbbAsiler devri Ttirk kiiltiir Ailelerinden biri olan " Sitlller" tizerinde durulmug ve onlann, AbbAsi devletine ilk kurulug yrllarrndan itibaren yaptrklarr hizmetin ilk defa genel bir Y el-ktfti, Enbdhu' r-ruvat, III, s. 235.

57 110 O ZEKERIYA KITAPCI degerlendirilmesi yaprlmrg ve gok ilging sonuglar elde edilmigtir, O da; bu Eerefli Tiirk haned.an ililesinin, Abbhsilerin dealet idhresinde sanki bir koalisyon gibi Tilrk tarafim temsil etmig olmalandr. Onlar; devlet idaresinde yaptrklan ve her tiirlti takdirin tishinde ytice hizmetleri yarusrra, bir btiytik ktilhir Ailesi olarak Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine de gok biiytik hizmetler yapmrqlar ve bu btiytik ktilttir ve medeniyette Ttirk'tin akli gticti ve ilmi yaratrcrh$rnrn gok gtizel bir temsilcisi olmuglardrr. Oysa; bu bflytik ktiltrir ve medeniyet yolunun Sul Tekin ve SfiIiIer gibi bir diser Tiirk hanedan Ailesi, daha vardr. Sttlilerden sonra bu defa onlar devreye girmig ve hizmet bayra$rm, yarrgta onlar dalgalandrrmrglar Arap dili ve edebiyahrun geligmesinde gok btiytik hizmet etuniglerdir. O da; griqlii AbbAsi halifesi el-mu'tasrm'n, ( ) gok btiyiik rsrarlarr tizerine Ba{dad'a gelery bagta Feth b. Hakan ve Ubeydullah b. Yahya b. Hakan gibi, onun soyundan gelen o$ullarr ve torunlanmn, hem bu devlet hemde, Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesine yaptrkarr ytice hizmetlerdir. Ne yazrk ki AbbAsiler devrinde geligen bi.iytik isl6m krilttir ve medeniyetini hergeyi ile ayakta tutan Hakan Ailesinin bu btiytik hizmetleri, daha Ttirk tarih ve medeniyetine hig bir gekilde mal edilmemigtir. MAmAfih bundan sonraki sayfalarda Sfflilerden adr geeen dil ve edebiyat dlimlerinin tizerinde durulacak ve onlardan her birinin hayatl ilmi gahsiyeti, tagrdrklan yriksek gaye ve hizmetlerinin ilk defa ayfl ayfl, bir de$erlendirilmesi yaprlacaktrr. I. ABBASI DEVLET ipa,nnsitde ilk TURK EDiBi Mesade b. Sa'd b. SOI; (do[.? - dl.?) Jr.- 1r srn gp ir** Mesade t:e Bailh Bulundu$u Suttlet Ailesi: Mesade b. Sa'd b. Stl; Abbdsiler'in daha ilk devirlerinde Arap dili ve edebiyatr semastnda yll'dtzr parlamrg, Ttirk asrlh en bi.iytik etkili ve yetkili kigilerden biri(88), aynr zamanda Ciircan'rn Ttirk asrlh ilk mtisli.iman htikrimdarr, Sul-Tekin'in torunudur. Sul-Tekin'e gelince; ilk devirlerde Yezid b. el-miihelleb'in Horasan valili$i srrasmda (716) ve onun telkinleri ile mtisli.iman olmug, kalbi ve grinlti Peygamber sevgisi ile dopdolu, aydrnhk ve hiddyete giden yolda Allahrn "Kitabl" ve Hz. Ras0l'iin " Si)nnetini" kendine rehber krlmrg ulu bir insan ve kendi devrinde sahabeyi andrran ve son derece faziletli bir mtisltimandr(8e). Mesade; S0lilerden Sa'd b. Sul'un o$ludur' Sa'd b. Sffl; temiz, kdklii, aynt zamanda isldmi geleneklere son derece ba$h, asil bir dileden geldi$i ve ihtilalin ilk yillarrndan beri Abbdsilerin hizmetinde bulundu$u igiry hildfet gevrelerinin en itibarlt, kigileri arasrnda idi(m)' Bu bakrmdan o$lu Mesade, boyle gok gansh bir ortamda yetigmig, gok iyi bir tahsil gormtig, Aileden aidt$t iishin sel-hamevi, eludeba, XVI,s "t Kitapg,Z.,llk Miisliiman Titrk Hiikiimdar ve Hakanlan, Konya, 2004's.92. { Pamukgu, E., Ba{dat'ta itktiirkler, Ankara, 1994,s'261.

58 112. ZEKERIYA KITAPCT gelenek ve goreneklerle birlikte, bir baytik ktilhir ve ilim adamr olmugtur. Mesade daha sonra, Arap dili ve edebiyatrna yonelmig, dil ve giiri ti$renmig, bu arada gtizel konugm4 gizel yazmaya 6nem vermig ve kendi devrinin en giizel yazr yazan, inga sanatrnda gok iishin bir Arap dili Alimi ve edibi olmugtur. O; bu tistiin meziyetlerinden dolayr AbbAsiler devletine'gok ytice makamlarda hizmet etmig ve Alim devlet adamr vasfiru kazanmrghr. Mesade; Bilge Kigi Abbdstlerin Hizmetinde: Bu bakrmdan Mesade ilk AbbAsi halifelerinden Ebu'l- Abbas es-seffah, ( ) ve Ebu Ca'fer el-mansur ( ) devirlerinde devlet hizmetinde bulunmug, Hilid el- Bermeki tarafindan devlet " IGtipli{i"ne atanmrgtrr. Mesade ilmi, tisttin kigilik ve fazileti ile makamlarda gok baganh olmug ve daha sonra, Halife el-mansur'un kudretli veziri Eb0 Eyyub el-muryani tarafindan "Dizt6nil'r-Resdil"in bagrna getirilmig, yani bir nevi devlet bakaru, devletin ig ve drg politikasrna ycin veren gok onemli bir kimse olmugtur(el). Gerqekte boylesine yiice bir makama getirilen bir kiginin Arap diline hdkim olmasr, onu gok giizel ve fasih bir gekilde konugmasr, gerekti$inde onu, bir devlet otoritesi ve tislubu iginde ifdde etmesi, diplomasi diline vakrf olmasr gibi, daha bir nice tisttin vasrflarrrun olmasr gerekirdi. Mesade'nin btittin bu tist{in vasrflarr, kendisinde f.azlasryla topladr$r gcinilmektedir. ARAP DiLi VE EDEBIYATTNTN GELi$MESiNDE TURKLER. 113 Nitekim el-hameviden d$rendisimize gcire; halife el- Mansffr, bir gtin DivAn Katiplerini toplamrg ve onlara "isl6m dininin yilceli{ini" ifade eden bir beyanname yazmalanru istemigtir. Di$er katiplerin ne yaptr$rru bilmiyoruz. Ne varki kendine son derece gtivenen bu ytice Tiirk" derhal kalemini eline almrg ve hemen oracrkta, hem de herkesten 6nce bir beyanname yazmry ve bunu el-mansur a takdim etmigtir. Beyanname Arap inga sanatrrun en gtizel drneklerinden biridir. el-mansur yaztyt okudu$u zaman tislup ve ifade bakrmmdan hayran kalmrg ve goyle demigtir: JlrcY! ir-,r+ll.j.i J rplisll.,1' lra elul ;rr*" t* dlr*r" i'.-2tsyt, "Ey Mesade! Bundan daha iyisi olamaz. Bu yanyt al ue Cizre ahalisini hem uyarmak ae hemde korkusunu gekmek igin yazaca$tmtz emirnamenin bagma koy!"(e\, el-hamevi, bu grizel beyannameyi gok be$enmemig ve onun; tam metnini krymetli eserinde kaydetmigtir. Hemen gunu itiraf edelimki, bu faziletli Ttirk Alimi ve devlet adamrmry isl6m dinin yticeli$i hakkrnda kaleme aldr$r bu ingd, (resmi yaz)yt okuyanlarrn bugtin bile; o tishin ifade gticti, mana zenginli$i, hele hele kelimelerin bir musiki ritmi iginde diziligi kargrsrnda hayret iginde kalmamaiarr mtimktin degildir. Mesade Ailesi oe Soyundan Gelenler: MAmdfih; el-mansu/dan baghyarah el-memun'un ilk hilafet yrllarrna kadar "Abbhsiler Deuleti"nin en iist makamlarmda gorev yapm$ bu Ttirk edibiniru do$um ve '' el-hamevi, XVI, s. 127 er el-hamevi, XVI. s. 129

59 114. ZEKERIYA K TAPCI ciltim tarihleri belli de$ildir. Onun el-memun'un hilafetinin ilk frllarrnda ve erken diyece$imiz bir yagta vefat etrnig olmasr gerekmektedir. Mesade'nin; Miiclgi, Mesud, Amr ve Muhammed adrnda dcirt o$lunun bulundusu kaydedilmigtir. Bunlarm hepsi iyi yetigmig, Arap dili ve edebiyatrnr iyi bilery kalem sahibi, tislub ve ifadeleri son derece gtizel kigilerdi. Bunlardan her birinin o devirlerin gair, edip ve ilim ehlinin yanrnda ayrr ve segkin yerleri vardr. Onlann ristiin kigilikleri, bir gok gairin dikkatini gekmig ve giirlere konu olmugfurki bu ayn bir inceleme konusudur(e3). Fakat bizim bu konuda asil rizerinde durmak istedi$imiz bir ulu kigi daha vardrr. O da Ttirk asrlh, bu btiytik ilim irfan Ailesi, yani Mesade'nin biiytik o$lu Amr b. Mesade'dir. O; babasr Mesade'nin oliimtinden sonra, onun hem ilmi, hem idari kigili$i ve ktilhir mirasrna sahip grkmrg ve hildfet gevrelerinde Ttirk'iin medeni kigili$i, ahlaki yticeli$i ve kalemin kudretini temsil etmig ve devrin en etkin Ttirk dlim-devlet adamlanndan biri olmugtur. Oyleyse gimdi onu gcirelim. R el-hamevi, XYI, s.127. II. oivanu,n,resail VE BUYUK TURK EDiBi Ebii'l-Fadl, Amr b. Mesade' b. Sa'd b. Sffl: (dog.? ) Jf.-.f lr*r # 6rr*n ;,"" J;ilt fj ilmi Tahsil Yolunda Amr b. Mesade: Ebff'l-Fadl, Amr b. Mesade; bundan onceki sayfalarda qok daha ayrrntrlt bir gekilde agrkladr$rmn gib Ttirk bilim ve ktilttir dilesi "SfiIiler"den Mesade'nin o$ludur. Amr'rn babasr Mesade'nin parlak gtinleri yani "Diaanii'r'Resdil"in baqrnda oldu$u yrllarda Ba{dad'ta dtinyaya gelmig olmasr gerekmektedir. O da babasr ve genig "Sfililer fiilesi"nrn di$er fertleri gibi, iyi bir tahsil gormtig, temel ve yaygm Isldmi ilimleri o$renmig, en sonunda devrin Arap dili ve edebiyatrnda tinti hildfet gevrelerinde yaygm ve kigili$i devlet btiytikleri ve halifeler nazarmda saygrn bir kimse olmugtur(er). Onun Arap dili ve giire kargr duydu$u derin ilgi, gtiphesiz babasrmn bu ozel durumu sebebiyle olmugtur. Zira O; babasr sayesinde, kiigtik yagtan itibaen bu ilimle usragmrg, yani Arapg aya ayflbir a$rrhk vermig, en sonunda Arap dili, giir ve edebiyatrna vakrf, fesahat ve bela$at sahibi(es), Arap dilinin btittin edebi inceliklerini gok iyi bilen, yazdrfit giir, nesir ve di$er yazrlarrnda ozellikle "inga" resmi devlet yazrlarrnda bu lisan gtictinti ortaya koyan, tistiin e{ el-hamevi, XVl, s. 121,ibn. Hallikan, Ul, s. 475, Dayf, $evki, Tirihu'l-Edeb el-arafi, Kahire. IV, s ot ibn Nedim, el-fihrist, Beyrut, 1996, s. 20.

60 1].5. ZEKERIYA KTTAPqI meziyetli bir Tilrk Bilgesi olmugtur. Belki de herkesi agan bu rishin meziyet, edeb, ahldk ve yrice kigili$i iledirki herkesin takdirini kazanmq ve kendisine "lllulu{un Babas{' ktinyesi verilmigtir(%). Amr b. Mesade Teaki' Katipli{inde: Asrl bundan sonradrrki Amr b. Mesade'nin gohreti yayrlmrg, izet ve ikbal kaprlan ona agrlmrg AbbAsi devleti ve hilnfet gevrelerinin en gdzde simalanndan biri olmugtur. Amr'r ilk defa Halife Harun er-regid'in tinlti veziri Cafer b. Yahya el-bermeki kegfetmig ve onu "Teoki'i Katiplidi,,ne atamq ve uzun miiddet bu gcirevin bagrnda kalmrgtr. Amr, bu hizmet yrllarrnda Cafer b. Yahya ile ilgili bir hahrasrnda bize gunlan anlatmaktadrr: "Teoki katipligi" yapt$rm yillarda bir giin hizmetliler Vezire, iicretlerinin artrtlmastnt isteyen bir ditekge sunmuglardt. Dilekgeyi okuduktan sonra Vezb onu bana uzatmq ue bana: "Ey Amr! Buna sen ceuap Tser!" demigti Bende dilekgeyi okudum ae ktsaca giiyle yazdtm: "Az olupta deaamh olan hig olmayandan daha iyidir". Cafer b. Yahya bu krsa ae aeciz ciimleyi okuduktan sonra suttmt srcazlamte oe giiyle demietir: "Higbir aezir seninle kryaslanamazr szt Fakat Amr'm; el-memun zamamnda ( ) y:/drzr daha da parlamrg ve onu "Diaanii'r-Resfril" gibi Eok onemli $ el-hamevi, XVI, s e ibn Hallikan, Vefeydttt'l-A'yan, Tah. M. Muhyiddin KAhire, 1948, Il,s.4i6, ARAP DILI VE EDEBIYATININ CELI$MESINDS TI]RKLER. 117 bir makamrn bagrna getirmigtir(e8). Amr, bu giirevinde qok ytiksek baganlar gostermig ve halifenin en gdzde adamlarrndan biri olmug ve go! gegmeden bu deserli Tiirk Alim ve devlet adammr vezir tayin ehnigtir(e). Nitekim onun vezdret makamrna getiriligini kutlayan bir gair grlyle demigtir: "iij.s-ci l'js,l U"liI # +J,*lf - i.l**r * jjl,lrl r*,,i :il" 'Yttce Attah ineanlar araernda dvglsa ditden dile dolagan herkeain Fttkrilntt kazanan Vezir lbn Meeadeyi [bu danyadal mudu klern!41w. Amr b. Mesadenin itmi xtgltlgt: Fakat bizim igin asrl onemli olan onun edebi kigili$i, Arap dili ve edebiyatrna vukufu, ifade gricti, eskilerin tabiri ile fesahat ve bel$ati ve bu sahalarda emsali bir gok kigilere ristiinlii$ti idi. Nitekim Fazl b. Sehl, el-memun'un buytik vezirin onun bu tislup yricelisi hakkrnda gciyle demektedir: +'! +:i ir"t{ 4JS r* lil s13.5 ji rie\ ix-r i.r,b!t i$ g" t- ' ' -,,-"L.llri-, r:p._u^ " O; bildi{im ediplerin en beli{idir. Onun dyle bir bela{ah oardtki; Onun siiyledifini ieiten bir kimse onu kolayca yazabilece{ini zannederdi. Bir de yazmaya koyulsa hig bir gey y azamar4lt (107). Amr'rn yazrlan, Sehlin bu beyanlarrnda anlagrlaca$r gibi, son derece dtizgtin, kelimeler arasrnda uyumlu, herkes tarafindan kolayca aniagrlabilir, maksadr en grizel bir gekilde '8 el-bafdidi, Hatib, XI, s t ibn Nedim, el-fihritt,s.20. 'm el-hamevi, XVI, s ror el-hamevi, XVI, s. 129.

61 118. ZEKERiYAKTIAPCI ifade eden, laf kalabah$r ve siisli.i ciimlelerden uzak ve gerge$i en yahn bir gekilde ortaya koydu$u gortilmektedir. Nitekim el-memun'un veziri Ahmed b. Yusuf bize bu konudaki ilging mtigahedelerinden birini goyle anlatrnaktadrr: "Birgiin el-memun'un Vantna girmigtim, Onu elindeki bir yaztyt tekrar tekrm okudu$unu ae derin dertn iliigiindii$iinii giirdiim oe bundan gok endigelendim. Bu durumumu farkeden Halife ana; "-Ey Ahmecl durumumdan senin endigelendi{ini gori.tyorum!' de di. Bende: "-Allah sizleri korusun dyledir, dedim. el-memunda "Korkacakbir gey yoktur!" dedi ae deuam etti: "Elimde babam Hdrun er-regid'in bela{att tantmlayan siizlerine gok uyan bir yazt z)ar, onlt okuyorum. O defiiki " Bela{at Eok az bir sdzle bir Eok geyi ifade etmektir"; Ben bu yazr elime geginceye kadar, bunu kimsenin baearumtyaca$mt zannederdim. Ama arttk bunu birilefinin yapabilece[ine inanr oldum. igte bu elimdeki Amr b. Mesadenin bize yazfult bir yazrdu" diyerek okumam igin o yaztyt bana uzath. Yaztda; asket oe hizmetlilerin maaglannm gecikmesi, durumlartntn her gegen giln daha ila kiitiilegmesine ra{men onlartn dealet ae Halifeye her hangi b ir it a atsizliklerinin olma dt$mdan b ahse diliy or du. Biitiin bu zincirleme olaylar yaztda iig satda ifade edilmieti, yaztyt okuyan Halife askerlefin yedi ayl* iiuetlerinin derhal ii denmesini emretmigtill,zt. 'o= ibn Hallikan, II, s.475. ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TTJRKLER ' 119 Gor{ildti$ti gibi Amr b. Mesade, bu erken devirlerde hilafet camiasrnda kendini kabul ettirmig Tiirk asrlh en bi.iyiik ARAP dili, yani fesahat, bela$at ve nesir Alimlerinden biridir. Zaten onun dmri.iniln qok btiytik bir lcsmrmn "Diaanii'r-Resdil"in bagrnda gegmesi, ARAP dili, nesir ve giirine ne derece hakim, ifade ve tislubunun nekadar gtiqlti ve kuvvetli bir kigi otdu$unu gostermektedir. Bununla beraber Amr, kalemiylede bu biiyiik dil, edebiyat ve kiiltiir mirasrna hizmet etrnig ve krymetli eserler yazmlg bir Ttirk dlimidir. ibn Nedim bize onun; "K. er'resdil, el-kebir" ve " llmfirtfl -B ey 6n" adrnd.a iki eserinin ismini vermektedir(103). Evet, bir fazilet orne$i olan hayatr, gahsiyeti hilafet gevrelerindeki tisttin kigili$i, Halife ve devlet adamlarrndaki ytiksek itibar ve saygrnh$r ile tamnan bu btiytik Tiirk ilim ve idare adamt, el-memun devrinde vefat etmigtir. Kaynaklarda onun 830'lu yrllarda dhiret yolculuf,una grkhst ve kabrinin Adana yakrnlarrnda ve Tarsus'ta ttldiigii kaydedilmektedir(le). Amr b. Mesade'nin kendi gahsrnda iddri ve ilmi meclislerde Orta-Asya Ttirklti$tinti temsil etti$i ayru devirlercle, yine Ba{dad'ta, islam ktilttir ve medeniyet megalesinin insanh$rn karanhk ufkunu aydrnlattr$r hilafet merkezinde, ARAP dili, edebiyatr semasrnda bir bagka Ttirk yrldrzr daha dosmug bu giir ve edebiyat ikliminin "Sultant" olmugtur. Bu ulu kigi; aym Aileden ibrahim b. el-abbis es- Sffli idi. $imdi bu tisti.in gair ve bilge Ti.irk devlet adamrm gorelim. In3 ibn Nedim, s. 20. 'o Sezgin, F.,Tarihu't-Turas el-arap, Qev. M.F. HicAzi, Cidde' 1983, IV' s' 219. Krq. ibn. Hallikan. IIl. s.475.

62 ARAP DiLl ve EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TTJRKLER. 121 III. ARAr pirirvirv cugru xarnui vr rurr nircn DEVLET ADAMr EbA ishek ibrahim b. el-abbas b. Muhammed b. Sul Tekin et-ttirki; (do9.792? - iil.8s7) ur5jll d, a gp J^t u{.rllrll,.1;,pl.pl a!ts*,1 ;1i Abdullah b, el-abb6s es-sfrlt,nin ilk yillan: Gergekte, Ctircan'rn Ttirk asrlh hiiktimdarr Sffl_Tekln ile baglayan ve islam tarihine "es-sf,tliler" olarak gegen bu hanedan Ailesi, hildfet camiasrna bdyle gerefli bir gekilde girdikten sonr4 Arap dili ve edebiyatl bir di$er ifade ile bu bi.iytik ktilttir ve medeniyette, Trirk,tin ilmi gticii ve akli dehasrrun en parlak temsilcileri olmuglardrr. Bu Aileden yukarda da gonildri$ti gibi daha sonraki devirlerde, pek gok Ttirk asrlh, Alim, bilge kimseler grkmrg ve onlar sadece devlet idaresinde de$il, hildfet camiasr, Arap dili ve edebiyatr, lubat ve giirde orta-asya Tilrkliigiiniin en btiytik temsilcileri olmuglardrr. Bunlar; ibrahim b. el-abbis ile btiytik kardegi Abdullah b. el-abbas idi. igte; el-memun, ana yontinden Ttirk olan bu btiytik Abbdsi halifesi, iktidara geldiginde aym dileden bu iki gerefli Ttirkrin y/,drzr parlamrg Arap dili ve edebiyah, giir, fesahat bela$at ve inga (resmi devlet yazrlar) da onlar, herkesin gahsiyetini kabul ettisi, saygr de$er bir kimse olmuglardrr. Artrk hilafet rilkeleri, Arap dili ve edebiyatr burcunda Orta Asya Ttirklti$ri adrna hizmet bayra$rm Amr ve onun o$lu Mesade'den sonra "Sttltler"den bu iki Tiirk bilge kigisi dal galandrracakh(16). Gergekte bu iki kardeg, Cilrcanda diinyaya gelmiglerdir. Ulemaya saygm ve ilme dtigktin bir dileden olan bu zeki ve sevimli kardegler Cilrcanda ilk yaygrn dini e$itim ve islami terbiyelerini aldrktan sonra zaten Ba$dad'ta bulunan ve aynl zamanda, kendi devrinde ARAP dil ve edebiyahmn en gtiglti isimlerinden biri olan dayrsr Abbas b. el-anef in (ol. 816;ttool yamna gelmiglerdir. Onlara ilmin ululu$una giden yolda bdylece agrlmrg oluyordu. Ne varki Abdullah, yagea daha btiytik ve daha yetenekli bir kimse, bir a$abey olmasrna ra$men biirokratik hayatrn cezbesine kendisini kaptrrmrg kendi ilmi varh$rm ortaya koyacak fazlabir eser verrnemigtil(tozl. Ne varki onun; bir bilge Ttirk devlet adamr olarak Abbdsiler devletinin geligmesi ve yticelmesi yolunda yaptr$r parlak hizmetler ve bi.irokratik hayatr hakkrnda gimdilik elimizde pek fazla bir bilgi yoktur. ibruhim b. el-abbfrs: Deolet Hizmetinde Yeni isim: Ktiqi.ik kardeg ibrahim'e gelince; do$ugtan dil ve edebiyata di.igkiin bir kimse idi. O her nedense Arapcayr brittin incelikleri ile <i$renmeye ayrl bir cizen gtistermig, giir edebiyata, fesahat ve bela$atta gontil vermig, en sonunda btiyrik bir edip, yetenekli bir gair, parlak bir nesir yazan ve qok gtizel konugan bir hatip olmugtur. O kadarki devrin "'5 Kitapgr,2., et-tilrk, s.280. '6 el-abbas, b. Ahnef hakkrnda bkz. El-Hamevi, I, s. 166, , VI, s.291, Tarih-u Ba{dad,Vl,117, Huart, C., a.g.e., s. 9l. 'ffi el-hamevi, I, s. 167.

63 122. ZEKERIYA KiTAPCI alevi gairi Di'bel el-huzai, onun giir soylemekteki tishin kudretini takdir etmig ve gciyle demigtir; "E{er ibrdhim, giirle hayatmt kazanmaya kalhgmry olsayfu, di{er gairlere fazla bir gey kalmazd{'qb). ibrahim'de bu ilk olgunluk yillarrnda, devrin bir gok gairleri gibi, giirle sesini duyurmaya gahgmrp ve devrin onde gelen, mtihim gahsiyeflerine kasideler yazmlg, onlann htisnti tevecctih ve iltifatlarrna nail olmugtur. Artrk hildfet saraylarrnrn yaldrzh tavanlan, devlet ileri gelenlerini muhtegem konaklanrun billur sesli mu$anniyeleri, Ba{dad'n btittin eslence yerlerindeki hanende ve sozendelerin hepsi, griftesi ibrahim b. el-abbas'a aid olan a$rr, ince manah ve duygu dolu garlelan icra ediyorlardr. Brittin bu bag dondtirticti geligmeler ibrahim'e ikbal kaprlarrna ve ytiksek makamlara giden yolu da agmrgtr. Zira ibrahim'in; giir, edebiyat, yazr yazma ve gizel konugmadaki tisttin yetene$i halife el-memun'un dikkatini gekmip ve onu, Abbdsi devletinin her ttirhi resmi yazrgmalann yaprldr$r, drg ve ig siydsetin ytiriittildti$o eok onemli bir makam olan "Diaanu'r-Resdil"in bagkanh$rna getirmigtir(10e). Onun bdyle yiice bir makama getirilmesi, dayr zadesi Amr b. Mesade'nin <iltimtinden sonra (829) olmahdrr. Diadnu'r-Resdil, islam tilkeleri igin, hildfet makamrndan sonra, devletin ig ve drg politikalarrmn tiretildi$i ve siyasi irdde gi.ictinti gosterdi$i qok onemli bir rg el-lsfahani, el-afiant, I, s. 44, el-hamevi, I. s. I 68. '*' Kitapgr, 2., et-tiirk, s. 281, Krg. Esin,E., Sfrttler, is. Tet. Enst. Dergisi istanbul 1979,Vl, sy.3-4, s.50. ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESiNDE TTJRKLER. 123 makam idi. Buraya tayin edilecek bir kimsenin her geyden once akrl, fikir ve muhakeme giicrintin gok ytiksek olmasr, devleti tantmast, olaylarr kavraryada gok tisttin bir on seziye sahip olmast, Arapqayr dil, lu$at ve giiriyle, bir Araptan daha iyi bilmesi ve konugmasr, giizel yan yazmasr ve resmi yazr tislubunu (insa) qok iyi bilmesi ve kendisinin her hususta gtivenilir bir kimse olmasr gerekirdi. Onun, boylesine yrice ve tehlikeli bir makama getirilmesi, Ctircan topraklannda yetigmig ve iddri gahsiyeti btitrin hilafet merkezini kaplamrg bu dtiri.ist Ti.irk bilgininin ne kadar tisttin ve degigik meziyetlere sahip oldu$unu ortaya koymaktadrr. MAmAfih ibrahim b. el-abbas'rn devlet idaresindeki bu parlak durumu, bagta el-memun ( ) olmak tizere, el-mu'tasrm, ( ) o$lu et-vasrk, ( ) ve daha sonra el-miitevekkil, ( ) devirlerinde en parlak bir gekilde devam etmigtir. O, Samarradn 857 yrhnda ttldtigii zaman hdla bu gerefli gorevinin bagrnda i4i(tto). ibrahim b. el-abbhs ae Diaani)'r-Resdil: Gerqekte bu btiytik Ttirk edibi ve devlet adamlrun DiaAnu'r-Resilil'in bagrna getirilmesi, buraya edebi ilmi yeni bir zenginlik kazandrrmrg ve burasr bir manada devrin tinii btlytik her srnrftan islam dlimlerinin u$rak yeri olmugtur' Bi.iytik ARAP edibi el-cahrz da igte bunlardan birisi idi. Bu de$erli Tiirk dostu ve hayraru, ibrahim'in bdyle, yiice bir makama atanmasrndan sonra Ba{dad'a gelmig ve bu tinti gevresini agmrg btiytik Ti.irk edibi ve devlet adamr ile tanrgmayr kendisi igin bir geref bilmig ve onun kaprsrm I Io el-hamevi, I, s. 168.

64 124. ZEKERIYA KiTAPqI ARAP DlLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESiNDE TURKLER. 125 Calmrgtu. el-hamevi, el-cihrz'rn "K. ez-zet, ve'n-nahlini,, ona takdim ettigini ve 5000 dinar ddiil aldrgrru kaydetmektedir(1rr). Ne varki geligmeler bununlada srmrh kalmamqtr. ibrahim, el-cihtz'r tarudrktan sonra onun ilmini, giir, dil ve edebiyattaki tisttin durumunu takdir etmig ve boylece el- Cihrz da ondan ayrrlmamrgtrr. O kadarki el-cihrz; ibrahim'e artrk Diaan'da srk srk vekalet ediyordu. Bu bakrmdan insanlar el-cahrz' a, ibrahim'in "Halifesi, (yal,:rn golgesi) lalabmt aermiglerdi{llz). Ctircanh Ti.irk dahisinin AbbAsiler devletine olan bu hizmet yrllarrnda kaleminin giiglti, ARAP diline hakim olmasr, gahsi mtinasebetlerine dikkat etmesi, bagarrlarrnda qok dnemli bir faktor olmugtur. Bunun gok girin bir orne$i, onun Hrmts halkrna yazdl$r bir inga da (resmi devlet mektubu) biitrin gtizelligi ile gortilmektedir. Nitekim el- Hameviden o$rendi$imize gore: "Halife el-miiteaekkil bir giin es-sullden Htmrs halkma kendi adrna bir inga yaztnastnt istemigti. ibrahim gok gegmeden Halifenin huzuruna g*mtg ae yazdt{t metni bir bir okumaya baglamqtu. O bu yaztya bir de Eiir eklemig ae daha giizel olmugtu. ibrahimi hayranhkla dinleyen Halife o e ziri ljb ey dullah' a( ) : Kitapg, 2., et-tiirk, s "3 ibn Hallikan, IX, s ' Ubeydullah b. Yahya b. Hakan, el-miitevekkil devrinin en etkili TUrk vezirlerinden biridir. Biiyiik Ti.irk Hakanr Garrug (Aftuk)'un torunudur. Diler taraftan biitiin bunlar Abbasi hilafetinde orta Asya Tiirk varllrnrn ne kadar guglu oldulunu orraya koymaktadtr. Z.K. "-Sen omriinde hig bu kadar gilzel bir gey duydun mu? Diye sormugtur. ibrahimin ifade giiciinii takdir eden biiyiik aezir gtiyle demietir: "Ey Miiminterin Emirit Atlah sanki ibrahimi sizin igin bir lutuf olarak aermig, onu sizin igin gdzetmigtir. Aynca giirle siislii bdyle bir mektup Abbdsi halifeleri ieinde ilk defa size nasip olmugtur"0ts). ibrahim'in bu durumu biiyiik tarihgi el-mesfidt'nin de dikkatini gekmig oe gtiyle demigtir: "ibrahim gilphesiz beli{ bir kdtip ae gok ilnlii bir gairdir. Diadnii'r-Resdile tayin edilenler ieindc ne 6nce oe ne de sonra ibrahim b. el-abbastan daha gilzel giir siiyleyen bir kimse gelmemigtirora). ibrahim b. el-abbas'tn Srkmtilr Gilnleri: Buraya kadar yaptrsrmrz btittin bu agrklamalar, bu Ttirk devlet adamrnrn, omrtinrin sonuna kadar mutlu ve huzur iqinde bir hayat yagadr$r anlamma gelmemelidir. Bu bi.iytik Ttirk edibi ve devlet adammm hayatrnda da bir gok inigler, grkrglar, dalgalanma ve galkalanmalar olmug beld ve musibetler sagnak sa$nak inmig ve hayat onun igin arhk gekilmez bir hale gelmigtir. Buna sebebte onun itibarrrun artmasr ve gevresinde gok sevilen ve sayilan etkin bir kimse olmasrdr. Bu bakrmdan o; devrin Muhammed b. Abdiil'l-Melik ez-zeyyat ve Ahmed b. el-miidebbir gibi Arap asrlh devlet adamlan; kendilerini yakrp tutugturan gekememezlik bundan da ote, Arabizm'in verdi$i hamiyyet-i asabiyye ile rr3 el-hamevi,l, s t'' Kitapqr,Z., et-tilrk, s.28'7.

65 T26. ZEKER YA KNAPCI bu Ti.irk devlet adamrna ytiklenmigler ve bu hayatr on4 qekilmez bir ve bir kabus haline getirmiglerdir. Bu beklenmedik kiru hased, nifak ve belalar kargrsrnd4 zaman zaman bir nefis muhakemesi yapan bu Ttirk ilim ve devlet adamr, kalbinin derinliklerinden kopup gelen bu iniltilerini bir giir geklinde gciyle ifade etrnigtir: 6;*^tt kir airl riej [iji #lt \H iif.hi.dju lijjt' "e Jfr ) t1+li.",1<j dsj kilil.-.-<-",.'l tji,'j"s 'Nice felakatler vardr, o inaanlann dtlnyaanr l<anmn halbuu Nlah lcafrnda ondan elbath bir Ofug yolu tnrdtr. Belalar bir zincir gihi eeni sard$r bir zamanda bir & bakamnki o zincirler knlm6, aen de kufti.tlmu7 oltraun' (1 1 b). O; bu srkrgrk ve kotii gtinlerinde, kendilerine iyilik etti$i ve bir ttirlti ortalarda gortinmeyen dostlan, hatta ibn Zeyyad gibi ona her ttirlti kallegligi yapan kimseleri dtigtinmtig ve avucuna bir son bahar yapra$r gibi dcikiilen tizrinhilerini goyle ifade etmigtir. Ulr'[> o.:.a t4lji e LjJl,li! rr-i.i :"'<r" uljjl.ri dl*r,',-;,,i-i,-.r tr;j,r,! pii l"' r <, "Ul-o)t di" +ti ui qi cr t i il r ll ch.ri.",t<l 'Sen, benim kadegimdin. $imdi amanla Adifu eende ytlz Oevidin rn bana dilwan ddun. Bir zamanlar, Benin yantnda zamam kdruler dururdum, Fimdieenin Wndan ben amana csltrlr ddum. ARAP DiLi VE EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER. 127 Bir zamanlar blakeder lcargintnda ban eeni upndtm, igb g6n gimdi isa Mn eenden aman diliyorum4116). Ne varki el-miitevekkil,- brittin bunlarrn halandan gelmig, bu Tiirk devlet adamtnrn itibarrnr yeniden yiikseltmig ve yine onu eskiden oldu$u gibi gok ytice gorevlere getirmig ve onurl bu yeni donemde "Diaanil'z-Ziya ue Zimdmil'n-Nafakit", gibi qok yiice bir makama, yani bir manada "HAzine ae Maliye Bakanh$ma" tayin etnigtir (848) (117). ibrahim b. el-abbas'm $ahsiyetinin Yeni Qizgileri: MAmdfih ibrahim b. el-abbas'rn devlet idaresi ve halifenin yamndaki bu seqkin durumu, onu okuma( yazrr.ak ve gtizel duygulanm bir giir geklinde ifade etmekten hig bir zaman geri kalmamrgtrr. O kendi devrinde, giir ve edebiyat dtinyasrnda bir yrldn gibi parlamtg, soyledi$i giirler, elden ele, dilden dile bir g<intil na$mesi gibi akmrg, insanlara dostlusu ahde vefayr, drirtistlti$ti ti$retmigtir. Bu bakrmdan devrin briyiik gair ve edipleri, onun giir, edebiyat ve inga alanrndaki tisttinlti$tinii her zaman takdir etmiglerdir. Nitekim devrin gergekten de rinlii gairlerinden biri olan Ebfi Temmam, onun Arap giirindeki kudretini goyle ifade etmigtir: "ibrahim es-sfrli, e{er deolet iglefiyle bu kadar gok meegul olmasaydt, iiyle harika giirler yazardtki, gegimini Eiirle sadlayan di$er Eairler ekmek parast dahi bulamazlarilru(778), It5 el-hamevi, I, s "o ibn Hallikan, I, s. 13, ertaberi, IX, s rr7 et-taberi,ix, s 're el-hamevi,i, s.265, ibn Hallikan, I, s. 13.

66 1.28. ZEKERIYA KTTAPCI Bu muhtevada, Ttirk Edibi igin oyle ytice sdzler s<iylenilmigtirki onlarrn gok az bir l.:rsmrnr kaydetrnek dahi sayfalar dolusu yan yazmamrz gerekecektir. Ne varki bu gtizel sdzler: Arapga ana dili olan bir Arap gairi igin de$il, ana dili Ttirkge olan ve Arapgayr en tist seviyede, Araplardan gok daha iyi bilen bir TURK igin sdylenmigtir. Bu; Arap dil ve edebiyatrrun geligmesinde Ttirklerin yaph$r risttin hizmetlerin derecesini gdstermesi bakrmrndan tesbit edilmesi gereken gok dnemli bir hususfur. Abbisiler devrinin kiilttir ve medeni hayatrnda bciylesine dnemli bir yeri olan ve derin izler brakan ibrahirn, her insan gibi inig ve ytiksellglerle dolu bir hayat yagamrg ve en sonunda her fani gibi, Tr.irk ordugah gehri olan Samarrada velat etmigtir (852)tttsl. Bu Trirk edibi bag dondtirticti dolu, dolu bir hayat yagam$ olmasma ra$men, bir gok onemli eserler yazmlg ve hayatrmn en tath meyvelerini brrakmrgtrr. Bunlarrn bagrnda biittin giirlerini kapsayan bir "Diuanr" bulunmaktadrr. Bu eser AllAme Abdii'l-Azizin Meymeni'nin tisttin gayretleri ile yayrn hayatrna kazandrnlmrghlf). Aynca onun kaynaklarda da zikredildi$i gibi; "Dhtfinfi'r-Resdil", "K. ed-dealetil'l- Abbasiyyel', "K. el-ltr" ve "K. et-tabah" admda daha bir krsrm onemli eserleri bulunmaktadrr(120). ARAP DiLl VE EDEBIYATTNTN GELI$MESiNDE TURKLER. 129 Gergekte islam tarihinde "sul-tekinler" olarak bilinen bu Ttirk Hanedan Ailesi ve onlarrn soyundan gelenler, bagta ibrahim b. el-abb6s (61.792) olma! tizere AbbAsiler devletinde iki asrdan fazla bir siire Arap dili, giir, edebiyat, dzellikle nesir ve inga da (resmi devlet yazrgmalar) btiytik bir varhk gostermigler, ayrlca devlet iddresi, bu btiytik krilttir ve medeniyetin geligmesinde Ttirktin o yaratrcr dehasryla gok btiytik bir hizmet yapmrglardrr. igte, bundan sonraki sayfalarda asrl iizerinde durmak istedi$imiz EbA Bekr M. b. Yahya'da yine ilme dtigkiiru ulemaya saygrn bu btiyiik Tiirk hanedan ve krilttir dilesinden gelmi$, Arap dili ve edebiyatr ufkunda bir btiytik yrldl.z gibi parlamrg, giir, dil ve edebiyatta kendi devri ve hilafet camiasmn en itibarh kimselerinden biri olmugtur. rre el-hamevi, I, s. 198, et-taberi, IX, s. 209, el-bafdadi, Hatlb, V, s. l18, ibn Hallikan,I, s. 3, ibn Talnberdi, U, s.3t5. ' Alldme el-meymeni; Karagi Un'de doktora gahemalarrm srrasrnda kendisinden pek gok istifade ettilim gok btiyuk bir Arap dili ve edebiyatr Alimidir. Daha sonra "et-tiirk fi Milellefit el-chhr:" adrnda hazrrladrlrm dokrora tezim hakkrnda gok giizel bir rapor yazmrg, aynca bizim igin hayrrlr dualarda bulunmugtur. Allah'tan rahmet niyaz ediyorum, Z.K. 120 el-hamevi, I, s. 198, ibn Nedim, s.l22,ez-zirekli, el-a'hm,l, s. 37, Sezgin, F., et-titrasil'l-arapi, II. Ciiz. IV.

67 ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 131 IV. BUyUK xrlrrun ADAMr ve saray HocAsr Ebff Bekr Muhammed b. Yahya b. Abdullah b. el-abbas Muhammed b. Sul-Tekin et-tiirki: (do$ itl. 946) Ui.ll J+s r1.r.,*rj d J.r.',1S; 3,.t djill d,lt$.jr.- U r,-..l u!^ll EbuBekir Muhammed b, Yahya'ntn ilkyilan: Ebff Bekr es-sffli isldmrn taht ve baht gehri Ba{dad'ta d{inyaya gelmigtir(121). iyi bir dini terbiye ve egitim gormtig ve devrin yaygm Tefsir, Hadis, Ftkth gibi islami ilimlerini ci$renmigtir. Daha sonra o da, bu Ailenin di$er edebiyat tarihine gegen iinltileri gibi, Arap dili, giir ve edebiyatrna yonelmig devrin Sa'leb, el-mtiberred ve Ebfi Divffd es" Sicistani gibi, her biri kendi sahasrmn otoriteleri olan dil ve lu$at dlimlerinden cizel dersler almrg, dil, lu$af giir fesahat ve bela$at ilimlerinin en cinde gelenlerden biri olmugtur(122). ibnri'l-mu'tez rizellikle onun iyi bir edip olarak yetigmesinde gok btiytik emekler sarfetti(123). Hatip el-ba$dadi kalemini, gok ccimert kullanmrg ve onun gahsiyetinin temel taglarrnr olugturan de$erleri bir bir srralamrg ve kimseye fazlabir s6z brrakmayarak goyle demigtir: ft ij.:ljjl :t**i+ il-r-jl.;."r 9lr)l gj,rq ol.l'll r-i OtS,'.,L<ll. iti. i.t t!.llr rr-rl.ilj Li-l 'ijl."- rrgl3;jl g.lf OtSl..elil.r!l ".!l 12r el-hamevi, XIX, s E el-hamevi, XIX, s. 110, Ateg, A., ia, e*sfiti,xl,s.22. tlj el-husafi, Ziiheru' l-adab, III, s j *,t * "O; Arap dili ae edebiyatmtn en isnde gelen bilginlerinden birisi idi. Sultanlarm tarihi, Halifelerin olaylarmt, gerefli kimselerin itsti.tnlitkleri ae gairlerin_der ecelerini gok iyi biliyordu. Aynca Eok genig bir bilgisi aard; giir ue dili Eok giizel bir gekilde ezberlemigti. Hele hele kitaplan bir tertip ae di.izene sokma Pe egyary yerli yerine koymada ayn bir ilstilnlil{il ztarfu. Abbisi hnlifelerinin bir go{unun nedimi 6zel arkadagt) idi. Onlann hayatmr oe tarihleilni yazmq ae giirlerini toplamrytr' Aynca kendinden 6nce gelmig gegmig biitiin gdirler, edipler, aezirler kitipter (devlet iist bi.irokratlarr) ae inga yazarlarmtn eserlerini yazmx1 oe giirlerini bir diaan haline getirmigtir. Bununla beraber onun itikafu knai oe saflam, tuttu{u yol Eok gi}zel zte sdzil makbul oe gegerli bir zdt idi. Onun geemigi atalan ulu idi. Zira, bilyilk dedesi Strl oe dilesi Ciircan hilkilmdan idiler' Onun Eocuklarr ilstitn dealet memurlan olmug ae Sultanlarm hizmetinde bulunmuglarilrr' (29. Eb fi Bekir e s- Sitlt' nin Hilfrfet Qeore sindeki Yeri: Hatib el-ba$dadi'nin bu izahlarrndan da anlagrldr$r gibi artrk o; gimdi hem bir edip, hem bir gair, hem bir katip, hemde gok mtikemmel bir tarihgi olma gibi daha bir nice yiiksek ilmi vasrf ve karakterleri kendi ozunde toplamrg mtistesna yarahhgta bir Ttirk Alimi idi. Bu bakrmdan onu bu yi.ice gahsiyetine, ilim dtirbiinii ile bakanlar aradan asular gegtikten sonra goyle diyeceklerdir: "isl6m kiittiir ae medeniyetinin en yiiksek deuri olan onunctt asrda ist6m ilim ae felsefesini (ktilttir ve medeniyetini) rig biiyiik Tilrk temsil eiliyorilu. Felsefe ae t tt Tarih- u B agdad, li, s fr llt

68 132. ZEKERIYA KrrAPCr ARAP DlLl ve EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER. L33 musikiile; llzluk o$lu FARABL, Matematik ae Cebirde Emir Ebfi Nasr Arak, tarih ae eilebiyatta SuI Tekin'in o$lu Ebfr Bekr Muhammed b. Yahya i6i'06. Hal boyle iken bu Ttirk asrlh ilim adamtna haksrzhk edilmig ve bir gok ilim adamlart tarafindan onun etnik kimli$i sinsi ve gizlenmigtir. Nitekim A. Ateg, ia. ne yazdr.: makalesinde bu btiyi.ik Ttirk ilim adamrn hayahm gok yavan bir gekilde ele almakla kalmamlg ve ottl)rt "tnmamryla Araplagmry oldu{unu" iddia etmigtir(120), ki bu tam bir haksrzhkhr. Ne varki bu haksrzhk sadece, Muhammed b. Yahya'ya has de$il, Ttirk asrlh bir gok ilim, fikir ve ktiltiir adamlarr iginde gegerli zaval1r bir keyfiyettir. Zira Ti.irk islam ktilhir ve medeniyetinde boy gdsteren bir gok ilim ve fikir adamlarrmn etnik kimlikleri bu kabil ilim adamlan tarafindan higbir zaman kabul edilmemig ve onlarrn Arap ve iran ktilttirtine mal edilmeleri yolunda liizumsuz bir yang baglatrlmrgtrr bu gergektende izahr zor, ibret verici bir durumdur. Aynr haksrzhk bundan cinceki sayfalarda agrklandr$r gibi, Ttirk asrlh btiytik devlet adamr Feth b. Hakan iginde yaprlmrghr. Nitekim, H. D. Yrldrz, Ttirk ilim adamr, hig bir ciddi esasa dayanmadan onun, "Fats" astllr oldu$unu iddia etmig ve milli tarihimizin drgrna stirmrigtiir(127). Muhammed b. Yahya'nrn bu tisttin meziyetleri yamsrra bir bagka tizelli$i daha vardrr. O da kendi asnnda en ust4 en biiyiik bir "satrang oyuncwu" olmastdr. O kendi devrinde, satrang oyununda rakib kabul etmeyen meghur Alim imam-r MAverdi'yi yenmig bciylece gtihreti her tarafa bir efsane gibi yayrlmrg ve herkes onu satrang oyununu icad eden kimse olarak gormeye baglamrghr(128). 3r, yaygn g<ihreti dolaysryla go$u kere kitaplarda "es-$antranci" olarak arulmrghr. Hatta o bu konuda daha da ileri gibrrig "K.f'f- $atrang" adrndaki meghur eserini yazmrghr(12e). Gergekte bu devirler Muhammed b. Yahya'rury gan, grihret geref ve itibarrmn Ba{dad ve hilafet gevrelerinde en ytiksek ve en zirvelerde oldu$u devirlerdir. Artrk bundan sonra bu ytice Trirk'e hilafet saraymrn kaprlarr aelmrg ve bagta el-miiktefi olmak tizere ( ), el-muktedir ( ), el-kihir ( ) ve er-rlzi Billah (934-9a0) gibi AbbAsi halifelerinin en hoglandr$r kimselerden biri, yani onlarrn "Nedimi" olmugtur. Bu halifeler onunla birlikte olmak, sohbet etmek ve hele, hele onunla satrang oynamaktan gok btiytik bir zevk duyuyorlardr. Muhammed b, Yahy a'ntn Saruy Hocah{t: Ebfi Bekr es-sffli'nin bu Abbdsi halifeleri, cizellikle el- KAhir Billah'rn yarunda gok ayn bir yeri vardr. ilmi fazileti ve ytiksek kigilik ve karakteri, Arap dili ve edebiyahna hakimiyeti, zarif, hog sohbet bir kipi olmasr, gtizel giirler s<iylemesi onu; Halifenin yarunda gok tistrin bir kigi haline getirmigti. Bu tisttin meziyetleri sebebiyledirki saray ileri gelenleri el-kahir'in o$lu Ahmed ve Harun'un e$itimi igin onu uygun g<irmriglerdir. Ahme4 daha sonra er-ridi Billah adryla halife olmugtur. t28 Feziil,$egen, R., s. 38. r2e el-hamevi, XIX, s. I10, Huart, C., a.g.e., s, 200, Ateg, A., ia, XI, s. 22.

69 134.. ZEKERIYA KTTAPCI ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESINDE TURKLER ' 135 Ne varki; bu Tiirk Aliminin saraya "Mtnllim" tayin edilmesi onv, "Szray Hayat{'gerge$i her ttirlti dedikodu entrika yalan vs. ile kargr kargrya getirmigtir. Boylece O; islam HilAfetinin yavag yavag yrkrlmaya do$ru gittigini farketmig, devletin temellerinin gcikmekte oldu$unu, bu yrkrcr olaylara kargr asrl sorumlularrn ne kadar kaygrsz ve ilgisiz kaldr$rru gormtig ve bundan devlet gelene$ine sahip bir Ttirk olarak hayret ve dehget iginde kalmrghr. Ebff Bekir, bu onemli gorev kendisine verilince, yarrrun gehzadeleri igin birbirinden gtizel bir gok dil, giir, tarih edebiyat hatta botanik kitaplan aldr ve onlarr e$itmeye ve ci$retmeye bagladr. Onlarr aydrn, ktilttirlti, dini ve sosyal ilimleri bilen, okuyan, saray entrikalanndan uzak, gahsiyetli kimseler olarak yetigtirmek istiyordu. Dersler ilerledikge gehzadeler daha bir olgun davranmaya baglamrglardr. Ne varki onun okuttu$u modern ilimler biyoloji ve botanik dersleri hakkrnda saray eevreleri gok rahatsrz olmuqlar ve en sonunda goyle demiglerdir: a"ll.,,- i t- (-ls t+l_l Ji L"All lirj cl -1. )1 clrri Ur) jl rr-.p t.o" ".ei$ ob l1,r 6.l eli],*i5" ;Llti3.,.S; JJ*lt 4.t* tji,ltr,.t...lr "Biz gocuklartmtztn ne bir edip ae ne de bir 6lim olmastnr istemiyoruz. igte onlarm babast (el-kahir) o bilgiti bir kimse ilefiildir, Ne oarki biz araihftmrz hergeyi onda bulduk". Btiytik Trirk Alimi bunu duyunca yrkrlmrg ve sakallarrndan siiziiliip gelen yaglarla gciyle demigtir: "Bir kaamin niyeti (dtigtincesi) buysa ya biz nastl kurtuluruz." Ebfi Belcr'in ilmt, xtiltiir oe Medeni Hayatt: MAmdfih, btittin bu menfi olaylar ve beklenmedik kotii geligmeleriru Ebff Bekr'in ilim, ktiltilr ve medeni hayatrnda pek fazla bir etkisi olmamrgttr. O kendini tamamen ilme ve ilmin geligmesine adamrg ve boylece bu biiytik ktiltiir ve medeniyetin en etkin simalarrndan biri olmugtur. Bu ctimleden olmak izere "Muallim" li{ine devam etmig ve kendini hayrrla yad edecek pek gok "dlim" yetigtirmigtir ki bunlardan Dirukutni, ibn gazan ve el- Merzubani gibi devrin onde gelen islam dlimleri, onun yetigtirdi$i gerefli o$rencileri arasrndadrr(1s). Bu Ttirk Alimi, di$er taraftan Ba$dad ve hildfet qevrelerinde bir egi ve benzeri olmryan muazz url bir kaynak eserler ktittiphanesi kurmug ve bunlarr ilmin ve ilim ehlinin hizmetine sunmugtur. es-s0li bu arada kalemini eline almrg bagta Arap dili, giir ve edebiyatr olmak tizere devrin sosyal, tarih ve diser ktiltiirel konularrnda ciylesine krymetli eserler vermigtir ki, bu onu kendi devrinde ve o gevrelerde Ttirl{tin akli deha ve medeni karakterini yansrtan bir abide gahsiyet haline getirmigtir. Fakat bu Ttirk ilim adamrmn; ilim ve ktilttir hayatrna yon verery ona btiyi.ik tilgtide etki eden bir husus daha vardrr. O da, es-sfili'nin gok agrrt boyutlara varan kitap okuma ahgkanh$r ve kitab edinme hrrstdr. O; ne ilgingtirki bir orne$ini bundan onceki sayfalard4 bir bagka Tiirk asrlh devlet adamr, aynl zamanda biiytik edip, biiyiik gair, dil ve edebiyat dlimi Fetih b. Hakanda gordii$timtiz gibi hasta denecek derecede bir kitap okuma ahgkanh$r vardr' t3n el-hamevi, XIX, s. I10, Ateg, A., la, XI, s.24.

70 136 T ZEKERIYA KITAPqI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 137 Bu ahgkanh$rn tabii bir neticesi olarak o; kitaba gok cinem vermig, dil, edebiyat, taritu felsefe, hulasa aklf ve nakli ilimlerde elde mevcut ne kadar kitap varsa toplamaya gahqmry, bu yolda btiytik paralar sarfetmig ve en sonunda kona$rnda o devrin egi ve benzeri az bulunan bir ktiti.iphane kurmugtur. O bunlarr kendi ilmi anlayrgrna g6re, gok gtizel bir gekilde tertip etmig, dtizene sokmug ve ilim ehlinin hizmetine sunmugtur. Devrin biiyiik hadis Alimlerinden ibn $azin, bu ktihiphaneden btiytik olgi.ide yararlanmrghr. O bu muhtegem ktitriphane hakkrnda bize 9u bilgileri vermektedir: "es-sfill gok bilyiik bir ea yaptrrmqh. Bu eain odalart kitaplarla dolu idi. Kitaplar raflara konulmugtu. Onlarm cildlerinin renkleri ayn ayrt idi. Bir odada ae raflardaki kitaplarm ciltleri krmtzt, bir bagka oitadaki kitaplar yegil, bir dider odadaki kitaplar san ae di$er renklerde idi"q3l'). O; aynr zamanda bu giinlerde artrk nesli goktan ttikenmig ve agrklamast zor bir kimse yari, "Haftz-t Kiitilp" idi. Yani binlerce, on binlerce kitab-r okumug ve muhtevasrru ezberlemig bir kimse idi. Bununla hakh olarak gurur duyar ve arkadaglarrna gciyle derdi: "Bu kitaplarm hepsi ae igerikleri benim haftzamdadtr. Siz benden yeterki her hangi bir konuda bir kitap isteyiniz. Ben: "Ey O{uI! $ukitah getir!" derim, okaday''ont. EbA Bekr es-sfili'nin bu mrithig hafrza gtictinti gekemeyen ve onu krskanan Arap gairleri olmugfur. Bunlardan mesela el-ukayli onu alaya almrg, hicvetmig ve bir giirinde gciyle demigtir: ll5 g,ril lcl c$ J_1..lr ul' "iiljl 4ic \ri3,li +-{ rlrjl ii EilE t<taphpndaki tclaptan guph*tz en iyi bitan bir Fghdn ieadipinizi aorunuz Ne varki ona, ilimdan bir gey aoflnaylrmz andan hemen gari durunul111l. Buraya kadar yaptr$rmrz btittin bu agrklamalar es- SOli'nin ilim, kiilttir ve edebi hayatrmn nekadar zengir; nekadar renkli ve gok ytinlfl oldu$unu ortaya koymaktadrr. Onu kona$r ilim adamlarr, devlet ileri gelenlerinin bir u$rak yeri ve bir ilim, edeb ve ftfan "ekolii" olmugfu. Onun ilmi ve edebi sohbetlerine doyum olmazdr' Ehl-i sohbet bir kimse "Nedim" idi. Devrin btiytikleri bagta halife er-razi Billah, onunla "Satreng" oynamaktan gok btiytik bir zevk alrlardr. EbfiBelo es-sfiit'nin Arap Diline Hizmetleri: Bize gore bu btiytik Ttirk Aliminin medenf, ilmi hayatrnda ulu krlan gok dnemli bir y6nii daha vardrr. O sadece iyi bir l0gat ehli, iyi bir katip, iyi bir edip ve gair olarak kalmamrg, bagta Arap dili, giir ve edebiyatr olmak i.izere sosyal konular, hele hele tarihle ilgili bir qok kitaplar yazmrg, ktilttir ve medeniyet mirasrmrza brrakmrgtrr. Bu bakrmdan bizim yarumrzda es-sffli, devrin en btyiik sosyal tarihgilerinden biridir. t" Tarih-u Bagdad, li, s. 43 I. '32 ibnii'l-cevzi, elmuntazam, VI, s. 359, el-hamevi, XIX, s. I10. '33 el-hamevi, XIX, s. I I l.

71 L38. ZEKERIYA KITAPCI Fakat o her geyden once duygu dolu gok gtigli.i bir gair idi. Qegitli vesilelerle bir gok giirler yazm$ ve bunlar devrin aydrnlan tarafindan severek zikredilmigtir. O bir defasrnda btiyrik vezir Ali b. isa'ya birkag beyitlik bir giir yazm$ ve o da, ona 5000 dirhem mtikafat vermigtir(1il). MdmAfih, Ebff Bekr es-sffli, sadece gizel giir soylemekle kalmamrg Arap dili ve edebiyatrnrn geligmesi yolunda bir gok hayrrh hizmetler yapmrgtrr. Bu ctimleden olmak tizere Abbdsiler devrinin onde gelen gairlerinin "Diztan"larrnr derlemig toplamry, yeni bir tertip ve dtizenle yazm$ ve onlann bu gtinlere kadar gelmelerini sa$lamrgtrr. Bu bakrmdan bu Trirk Aliminin Arap dili ve edebiyatnda el- Cumaht, ibn Kuteybe, Ebii'l-Ferec el-isfahilnt ve benzeri btiytik tistadlann yamnda gok ytiksek, hatta onlardan gok daha tishin ve saygrn bir yeri vardrr. MAmAfih onun yeni bir tertip tizere yazdri.: ve dtizenledi$i bu divanlarrn bagrnd4 Ebfi Nuvas, Ebfi Temmam, ibn el-mu'tez, Miislim b. Velid, el-buhtiiri, ibn er-rffmi, Ali b. el-cehm, Amr b. el-uld, ishak el-musrli es-seyyid el-himyeri gibi devrin gok tinl{i gair ve ediplerinin divanlarr gelmektedil(1s). O bunlarrn ihgrnda gok btiytik emekler sarfetmig ve muazzam bir "$iir Antolojisi" hazrrlamak istemigtir. Bundan maksadrmrz o'nlrtt, "K. el-earak ft Ahbar el-abbas ae Egirihim" adrndaki muazzam eseridir. Bu eserler en az beg, altr btiytik ciltten olugmak izere planlanmrg ve kaleme almmrgtr. Bu eserin ilk l.lsrmlannda AbbAsiler devrinin tarihi olaylarr bir edebiyat zenginli$i iginde ele ahnmrg, daha ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TTJRKLER. 139 sonraki krsrmlarrnda ise Hildfet Ailesi ve devrin gairlerinden seqmeler yaprlmrg ve bdylece bir btiytik "Qiir Antoloiisi" vticuda getirilmek istenilmigtir(1s). Ne yazrk ki mtiellifin hayahmn sonuna do$ru kaptsrm qalan beklenmedik bela ve musibetler, onun bu kiymetli eserini tamamlama firsatr vermemigtir. Dtinyamn bir gok ktittiphanelerinde ondan pargalar bulunmaktadrr. Onun; qa$dagr olan bu biiyiik gairlerin eserlerine <inem vermesi, bunlarr toplamasr ve bunlann bugiine kadar gelmesini sa$lamasr, bu btiyiik Tiirk Edibine; Arap edebiyatrnda e/- Cumahi, ibn Kuteybe, Ebfi'I-Ferec el-lsfahani ve benzerleri arasrnda gok yriksek, hatta onlardan gok tisti.in bir geref ve itibar kazandrrmryttr. Nasrlki Ferganeli Haleffi'l-Ahmer, Cdhiliye dewinin giirlerini toplamrg, onlarrn btiytik bir krsmrnr kaybolup gitmekten kurtarmry ise es-s0li'de, kendi devrinin gairleri ve onlarrn "Diuan"lattnr toplamrg ve yannlara giden yolda bugtinlere gelmesini sa$lamrgtrr. Bu bakrmdan kendi divan edebiyatr ve giirleri ile gurur duymak ve onunla iftihar etmek isteyen bugtinkti Arap dili ve edebiyaf gairlerinin bu btiytik Tiirk Alimine sonsuz bir saygr ve minnet borglarr vardrr. es-sffli bu btiyiik Ttirk 6limi giiphesiz gok baparrh bir Arap dili edibi, iyi bir gair, gi.iglti bir tarihgi olmasr yamsra; gok dindar, ahlakh, f.azilet sahibi, siinni mezhebinden bir kimse idi. ibn0'l-cevzi onun hakkrnda gciyle demektedir: "Ebfi Bektu gok giizel itikad sahibi zte gok do{ru bir yold'a t'u ibnti'l-cevzl, VI, s r3i el-hamevi, XIX, s.iii, Krg. Ateg, A., ia, XI, s. 23. 'tu ibn-nedim, onun bu btiyiik hizmeti ve ayrrnttlart hakkrnda gok genig bilgiler vermektedir, s.243.

72 T4O. ZEKERiYA KiTAPqI idli'o37). O, ayru zamanda,ehl-i Beyte,, sevgi ve muhabbet vardr. Ne varki Hz. Ali hakkrnda sdyledi$i bazr sevgi dolu scizler, onu gekemeyenler tarafindan saraya ihbar edilmig ve gok srla bir takibata ahnmrgtrr. Bu onun igin kcitti giinlerin baglamasr idi. Bu Ttirk Aliminin rizerine fazla gidilmig, o da gizlice Ba{dailtan kagarak Basra'ya gelmig ve burada $ary geref ve yiiksek itiban ile ba$dagmayan gizli ve srlanhh bir hayat yagamrghr. Kaynaklar bu briyiik Ttirk dliminin 946 yrhnda ve bu sralarda $am'da yagayan Trirk filozo fu Fhrilbi'den dcirt sene cince ahiret yolculu$una grkh$rm kaydetmiglerdir. Ebff Bekr'in gegitli konularda yazm$ oldu$u bir gok eserleri vardr' Bunlarm en cinemlil eri; " Ahbdru'I-IGr,mttA,,, 'Edebfi'l-Kfrtip', 'K. el-enut", ', K. el-abddil,,,,, K. el_gtrnr,,,,,k. el-vi)zeta", "K. el-earak" adrndaki eserleri i4i(rse). '37 lbnu'l-cevzi, VI, s '38 Genig bilgi igin bkz., el-hamevi. XIX, s. 109, III, Zeydan, C.,Tarihu,l_Lugat el-arapiyye, Kahire, 1912, I, s. 174, el-agarf, M. Bahcar, naeoa'fxuo,,'i_ Sfli, Kahire, l34t, s. 8-18, cal, I, s. 149, ie, Xt,.. 2Z-Z3,ibn N"am,,. i+i-?y, lanh-u Ba{dad, ill, s , ibn Hallikan, VefeyilA'LA,yan, IV, s. f-e-l!t^,-u_rl,cemit'g-guara,.s. 4rq6, ibn Tagrrberdi, in_nu"fri"z_z*ire, 111,s.296, Lisdnit,l-Mi.zan, y, s.427, Ntizhetit,iel-86 fifo"ut "t-i;ii, "' ry. NirArUr CAMiASI ARAP Piri ve EDEBiYATINDA TORK varlicinin YFN1 TEMsiLciLERi Tiirk Milli $uuru Arap - iran Milli $uuru Kargrsrnda: Arap $iioenizmi Tiirk Milli $uuru KarEtsmda: Gergekte Abbdsileri iktidara getiren ig dinamiklerden birisi de, Emevilerin gayr-i Arap ve fakat miisliimanlara kargr g<ivenist bir tavrr takrnmalart, Arabizm ve Arap rkqilrsmr, bir nevi devlet politikasr hdline getirmeleri, gayri Arap mtisltimanlan, dzellikle mtisltiman Trirkleri hemde hig haketmedikleri halde hor ve hakir gdrmeleridir. Bu gdvenist duygularla Ttirk yurtlarrna ayak basan Emevi zorbalart, buralara bir kan ve ateg kasrrgasr halinde hdkim olduklan gibi bir qok Ti.irkii de krhngtan gegirmiglerdir. Bu gdvenist uygulamalar fetihlerden sonra da btittin hrrsryla devam etmigtir. Emevi zorbalar\ Orta-Asya Ttirk varh$rm kargrlannda higbir zam;rn medeni bir unsur olarak gormedikleri gibi, onlan hor ve hakir gtirmeye bundan da ote onlara her hirhi zul{im ve giddete varan muameleler yapmaya devam etmiglerdir. Nitekim Emevilerin biricik adil halifesi Omer b. Abdii'l'Aziz (71,5-717) devrinde Tiirk yurtlarrna vali olarak gdnderilen el-cerrah b. Abdullah el- Hakemi, Halife Omer'e yazdr$r ve bir rapor niteli$indeki mektubunda bu Tiirkler igin g<iyle demigtir; Yj ffil L'*Ji 4nill rdtai rl tji cr5l dllji ulc'.-."ri*j1" "..LJJIJ. iljl

73 .],42. ZEKERIYA KITAPCI ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER. 143 "Horasafl'a (Do$u Turan Yurdu) geldi$imde fitne oe karrytkltk Ekarmaya diigkiin bir kaaim (Ttirk),le kargiaghm. Onlan kilmg ae krbagtan bagka yola getirecek higbir gey y oktily'' Q3e). Yeni zorba Arap valisi, bununlada yetinmemig Ttirklere kargt zuhim ve zorbahklarr, hatta bu g<ivenist duygularrm mescid ve minberlere tagrmrg ve go$u zarnan Ttirk yurtlarrnda okudusu hutbelerde bu Ttirklerin gozlerinin igine bakarak gciyle demigtir: +.'L.l^ d "*l it':9 o.r.j+-l.l,rr \r+.ac ecl uij l+ili S:r3i" "'P-l+e;r " sizlere gilphesiz ez:iyet ue gile gektirmek igin getdim. Bugiin ben uktma diigkiin bir kimseyim, Allaha yemin ederek siiyliiyorumki, benim kaamimden olan bir kimse, benim igin baeka kaaimden olan yiiz kigiiten daha seaimlidiy''$n). Bu mantr$a gcire; bu Arap valisinin yantnda "yilz milslilman Ti.irk"'in de$eri "bir bedeai Araptan" daha az idi. igte Emevilerin sadece TOran yurdunda de$il, imparatorlu$un genig srrurlarr iginde yagayan gayn Arap ve fakat mrisltiman milletlere kargr uyguladrklan bu govenist politikaya kargr onlarrn tepkisi gok sert olmug ve onlarr AbbAsi ihtilal qr$rrtkanlarrrun kuca$rna itmigtir. Ttirkler herkesten cince bu ga$rryr kabul etmigler ve Abbdsi ihtilalindeki gerefli yerlerini de goktan almrglardrr. r3e et-taberi, VI, s. 560, ibnu'l-esir, V, s. 52, es-suyuti,tariha,l-hulefa, s.242. r{ et-taberi, VI, s. 559, Krg. Kitapgr, 2., Orta Aiya Arap Fetihlerinin Sosyal ve DiniKarakteri, TUrk Di.in. Arg., istanbul, no: 33. Abbhstler Deari Arap Millt $uuru ae Tiirkler: Igte "$ufibiye" dedi$imiz ve kendi kavmini Arap govenizmine kargt koruma hatta, Araplardan daha rishin oldu$unu savuruna fikri, bdylece do$mug ve krsa zalnanda etkin ve Eok canh bir hareket haline gelmig ve Emevileri yrkan temel ig dinamiklerden biri olmugtur. Gergekte Abbdsi halifeleri, kendilerini iktidara getiren bu ig dinamik yani, "$uubiye" hareketinin farkrnda olduklarr igin gayr-r Arap mi.isliiman unsurlara ozellikle Tiirklerc qok onem vermigler ve onlarr bundan onceki sayfalarda da krsmen izah edildi$i gibi Abbasi devletinin dayandr$t temel unsur olarak gormi.iglerdir. Bu ctimleden olmak tizere olarr daha ilk kurulug yrllarrndan itibaren onlan askeri ve idari manada gok tistrin gorevlere getirmiglerdir. Her nekadar AbbAsi halifeleri, Ebu Ca'fer el- Mansurdan itibaren Ttirkleri, AbbAsi devletinin asrl dayana$r ve temel unsuru olarak gormtiglerse de; azgrn Arap ve bezgin, ;izg;jn iran milli guuru bunu hig bir zaman unutmamrgtrr. Onlar, bi.ittin acrmasrzh$r ile Tiirk milli varh$mrn kargrsrna dikilmig ve olanca kin ve dfkeleri ile onu; dilde, giirde edebiyatta kottilemeye hicvetme devam etmiglerdir. Gergekte AbbAsiler Devri, bir manada bu samimi, yaplcr ozgtin Tiirk milli guuru ile, azgrn Arap ve bezgin Iran milli guurunun kryasrya mticadele ettikleri bir devirdir. Ttirklerin biiyiik kitleler halinde hilafet tilkelerine gelmeleri, hilafet ordusunun esastnt olugfurmalarl ve devletin dizginlerinin Ti.irklerin eline gegmesiyle, Arap-iran milli Fuuru Ttirklere kargr gok daha agrrr, Cogu halde

74 .],M. ZEKERIYA KTTAPq ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 145 di.igmanhklara varan aclmaslz bir tavr takrnmrg ve bu briyle bu gtinlere kadar gelmigtir. Bu gatrgmalar yukarda da ifade edildigi gibi, Ttlrklerin hilafet camiasmda gok gtiglti bir varhk haline geldikten sonra daha da giddetlenmigtir. Bu devirlerde yagamrg Ti.irk ilim ve devlet adamlarr da kendilerini ister istemez bu mticadelenin ortasrnda bulmuglardrr. Ne varki onlar; Arapiran milli guurunun bu azgm tutumu kargrsrnda, higbir zaman teslimiyetgi bir tavrr iginde olmamrglardrr. Onlar kendi kavimlerinin tisttinltif,ri ve hilafet camiasndaki Ttirk varh$mr miidafa etmigler, ona sahip grkmrglar bdylece gok gerefli bir hizmette bulunmuglardrr. el-hureymi; Azgm Arap Millt guuru Karytstnda: AbbAsiler devrinde bu refleksin en gtizel 6rne$ini biiytili Trirk gairi el-hureymi ( ) de goriiyoruz. Tarihin gok erken devirlerinden beri bir Ttirk yurdu olarak bilinen Semerlant, bir di$er ifade ile 'So{d bblgesinden" kalkrp gelen ve goktandr Ba{dad'ta yagayan bu gerefli Tiirk'ii ayru zamanda biiyiik bir Arap dili edibi ve gairi olan el- Hureymi'yi, Arap milli guuru horlamq, onu haseb ve nesebi belli olmryan zavalh bir kole olarak gdrmtighir. el-hureymi, btiyiik Trirk gairi btihin giici,iyle bu vahgi Arap gcivenizminin kargrsrna dikilmig ve onlar goyle seslenmigtir: " till.,*l^ l'\li f:[e)l.!].u.i*+li s,-ltill i.l. i-*l j!" 'Ben Sofid'un [fumel*antj en gercflifiilalerina meneab Hr ki1,y,m.awm nk (TaN funiiyilildaile &t:rlfr4141). Bu Ttirk gairi Arap milli guurunun bu acr ve hakarete varan hicivlerine devam etmesine daha f.azla dayanamamrg ve onlara anhyacaklarr bir {ilden hitab ederek goyle seslenmigtir: J6-Jt t-i:rt*.ptii g*3 LeU-.J* *fr*o "ll.ru ri.oj [ri" "$rij d)$jl 433,r ) l'jij )-i.-rl^'5 Ji,J.+ b.rjii: Oti '9atlaga diye'8opd1u aeelanm ytlillnden bu cahil hz fuap komguhnm ayplayp duruyor. Siz ey deve gobanlart bu baburlenmeyi bnkmd dwnalecek bir gey varaa o da'akfve 'lman'ylcelilidir' (1421. el-hureymi, bu btiytik Tiirk gairinin, Arap milli guuru kargrsrndaki bu asil mticadelesinin, o toplumdaki goriiniimii hakkrnda, bundan sonraki sayfalarda gok daha etraflr bilgiler verilecektir. Fakat bizim bu gibi hassas konularda asrl tizerinde durmak istedi$imiz bir biiyrik Arap dili ve edibi, bundan da ote, iginde yagadr$r asra, ilmi gahsiyetinin damgasrm vuran bir Arap dahisi daha vardr.o da el-cahrz ve onun bu mtizmin Arap milli guurunun kargrsrna dikilmesi ve keskin kalemi ile Tiirk varh$mm yamnda yer almasrdr. el-chhtz; Tiirkii Saounan Arap Tiirkolodu: el-cihrz; Ttirklerin Ba{dad'a gelmeleri, hilafet ordusunun bel kemi$ini, olugturmalarr, islama hizmet sanca$rnr yeniden grindere gekmelerinden bagt gdklere desercesine gurur duymugtur. Ne varki aynr el-cihrz; 'o' ibn Kuteybe, e g- Si' r v e' g -$ uara, ll, s 'r2 el-hamevi, III, s.410, ibn Kuteybe, s. 535.

75 146. ZEKERIYA KnAPqr ARAP DiLt VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER. 147 btitiin bu hayrrh geligmelerin kargrsrnda azgrn Arap ve bezgin iran milli guurunun, bu Ttirklerin kargrsrna hrgrmla dikildigini gormtig ve bundan Adeta kahr olmugtur. el-cihrz; devrin en btiytik Tiirkolo{u, bu fitne ategini sondtirmek ve bu kin, cifke ve zakkum a$acrm, ilmin elmas krhncr ile kesmek istemig ve bu ctimleden omak tizere " F ezdili.i'l-etrak-tiirklerin Yiicelikleri" hakrndaki meghur Arapga eserini yazmrgtr. Onun bu eseri; Yenisey nehri vadisinde dikilen Orhun Abideterinden sonra, Kaggarh Mahmud ve Diodnii Lii{at et-tiirk'e giden yolda ve Ttirkler hakkrnda yazrlmq en gtizel bir metin idi. Arada'tek bir fark vardr. Ne varki Orhun Abideleri Tilrkge, el-cahrz'm metni ise Arapga yazrlmrgtr. Her ikiside Ttirk'tin granit kayalar kadar sa$lam, Tann da$lan kadar ytiksek tarihi gahsiyetini aydrnlatryordu. igte el-cihrz, bu dbidevi eserinde azg:rrrv bozgury ezgin Arap ve iran milli guurun kargrsma dikilmig ve onlarr yola getirmek iein btittin gticiiyle goyle seslenmigtir: iir_l )j"r -l r;tir e.ti!.119.ti*l< lii., ;rl. pt*+l l3-2l.a3".tj ijtijl ;3r l_j.,r..ie " $imdi onlar islilmm yardtmcilaru kalabal* ordusu, halifelerin hnmileri, st{tnaklart, saslam kalkanlan ae (bft nevi) 4 gdmlekleri olmuglardr. Onlara Halifelerin en yakm koruyuculardr Hadiste "Tiirk'ler size dokunmadtkga sizde Tiirk'lerc dokunmaytntz, onlarla bane iginde yaeaymtz" denilmigtir. Bu hadis battn araplara Peygamberin nasiyetidir. Do{ru olan hareket bizim Tiirk'lerle miltdreke ae barry ieinde geeinmemizdirlat. ta el-cihrz, F azpilii' l-etrak, l, s Gerqekte bu devirlerde, Arap ve iran milli guurun kargrsrna btittin varh$r ile dikilen ve sonra en a$r darbeyi hemde akli ve ilmi manada vurmak isteyen el-cahrz'da de$ildir. Asrl bunun faikrna varan, derhal onun dniintin kesilmesini isteyen, olarrn kargrsrna miisltiman TtirKiin medeni vasfim ve Abbdsi hilafetindeki asrl misyonu ve dolaysryle onun bu mtistesna gahsiyetini ortaya koyari bir kimse daha vardrr. Hatta el-cihrz'r bile, bu ulu kigi ikna etmig ve onun kdmg kadar keskin kalemini, bu yiice gaye igin kullanmasrna sebeb olmugtur. Bu ulu kigi ise hayatr bir devrin ilim ve ktiltiirtinri yansttan Feth b. Hakandan bagkasr degildi. el-cdhn oe Feth b, Hakan Tiirklii{iin Saaunuculan: Gergekte Fetih b. Hakan, bizim bir bagka vesile ile dile getirdigimiz glbi; Orta CaE, Ttirk tarih, kiilttir ve medeniyetinin en btiytik simalanndan biri ve Ttirk akli deha ve bilge devlet adamrmn kendi devrinde en btiyiik temsilcisi idi. O; Orta-Qa$ islam dtinyasrmn en parlak bir ktilttir ve medeniyet merkezi olan, Ba{dnd ufkunda boy gcistermig, yi.iksek ve medeni gahsiyetinin golgesi biittin hilafet rilkesine dtigmtig, Ttirk'rin devlet kurma ve insanlarr idare ehne dehasmr g<istermig bir btiyi.ik devlet adamrdrr. AbbAsiler devleti, onun zamamnda bir altrn devir, bir btiyi.ik kiilttir ve medeniyet devri yagamrgtrr. Fakat Feth b. Hakan'rn bir Tiirk olarak bizleri gururlandrran ve milli duygularrmrzr kamgrlayan bu istisndi gizel vasrflarr yanlslra mtisliiman Ttirk'ti sevenlerin yarunda bir di$er kdklti cizelli$i daha vardrr. Oda; Hililfet

76 148. ZEKERiYA KITAPqI camiasmdaki Tiirk aarhgt ae hililfet ordusundaki Tiirk aslcert giiciinit gdkertmek, hildfet ordusundaki di{er askerl unsurlarx, Ti.irklerin aleyhine krykrtmak ae onlart sonu gelmez bir fitne ategini yakarak isl6m hitfifetini sarsacak bir kargaga ae anarei hareketini baglatmak i.izere olan azgm Arap ae bezgin iran mitli guurunun kargrsma dikilmesi ue biitiln gilciiyle hildfet camiast ue hiltfet ordusundaki Tilrk aarl$tna sahip grkmasq onlarm bu sefil planlanna kargq sonsuz bir gayret-i diniye ae yilce bir hamiyet-i milliye ile direnmesidir. O; bu manada devrin btiyiik Arap edibi ve bizim yeni tabirimizle Tilrk'iin Tiirk'ii el-cihrz'a gok uzun bir risale yazmtg, ona bu meseleyi uzun uzun izah etmig ve onu bu meselede yanrna almak istemig ve bunda muvaffak ta olmugtur. Nitekim el-cahrz, bu konuda kendini uyaran Feth b. Hakan'a kitabmrn bagrnda minnet ve gtikran duygularrru ifade etmek igin gdyle demigtir:.tt* & el-lj.sl-i. ^i,.tl-$.j. dtcl-, dt.r.3j.iil Jij, ' J ri t". +i t" J..i**J oj-ii i+ J"-JJ d1rjt, dr+ ir dlj.r l{or,.4ic, "Allah seni dofiru yola getirmeye muoaffak kiltp, kendisine gilkretmene yardrmu olsun. Seni ae senin elinle baekalanm slah etsin, Bizi oe seni hakkt siiyleyen, onunla amel eden, onu tutan, ondan ahkoyan Eeylere karet, onu miidafa eden kigilerden yapsrn!"(l4). ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 149 almrgtrr. Boylece o, Ttirk milletinin k:ryamete kadar gtikran ve minnetini kazanmrytr. Onun sciz konusu kitabrmn cin soziini.i okuyanlar, Azgrn AraB vd lran milli guurunun, Tflrklere kargr hasmane tavrrlarrntn boyutlarr hakkrnda dehget ve hayret iginde kalacaklardt. igte asrl bundan sonra Feth b. Hakan'rn sonsuz azmi ve karhh$r, yani iradesi ile el-cihrz'rn kalemi birlegmig ve Arap-fuan milli guuruna kargr yeni, soylu, gerefli bir mticadele baglatrlmrgtrr. Igte bundan sonraki sayfalard4 asnn en btiytik olaylanndan biri olan bu mticadelenin btittin rizellikleri tizerinde durulacak ve bu btiytik mticadelenin bayraktarh$rru yapan Ttirk asrlh gair, Arap dili ve edebiyah otoritelerinin hayatlarr, bu miicadele agrsrndan ele ahnacak ve geligen olaylarrn genel bir de$erlendirmesi yaprlacakhr. Bunlarm bagrnda yazdr$r giirlerle devrin mualleka gairlerini hatrrlatan Ebt ishak el-hureymi gelmektedir. 6yle ise Ba$dad'ta ilim ve edebiyat gevrelerinde, Orta - Asya Ttirklti$rinti temsil eden ve bunu giirlerinde gok ytirekli bir gekilde dile getiren bu gahsiyetli ve tisttin guurlu Tiirk'ti gorelim. el-cihrz, daha da ileri gitmig azgrr. Arap ve bezgin, yorgun iran mitti guurunun kargrsrnda tam bir Tiirk ve bir Tiirk milliyefglsi olarak grkmrg ve bu konularda, Tiirklerin yticeliklerini beyan etmek iizere bir eser dahi kaleme '{ el-cahrz, Fez6il, t, s. 5.

77 ARAP DiLl ve EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TTIRKLER. 151 I. ARAr govenizmi xangrsrr.lon ix runr gaini Ebu ya,kub lshak b. Hassan b. Kiihi et-hureymi (do! iil. S29) c#!l -^rly U O1...* #.it-..,j *3ilr1 ff el-hureymi' nin Tarihi G egmigi a e Tiirklii{ii: Arap dili ve edebiyatr semasrnda, Abbdsilerin ilk devirlerinde y.ddtzr engok parrayan Ttirk asrlh en briytik g6ir ve ediplerden bir di$eri ise, griphesiz el-hureymi,dir. ei- Hureymi'de emsali daha bir qok bedbaht Ttirk asrilr edib, gair ve ilim adamr gibi ne yazrkki Arap-iran milli guuru tarafmdan paylagrlmrg ve Ttirklti$ti hiq bir zaman dile getirilmemigfil(trsl. Gergek el-hureyminin Ttirklii$iinde, hig kimsenin en ufak bir griphesinin olmamasr gerekmekte dfu. Zka o dewin en briytik gair ve yazarlarrnd;ur biri olan lbnii,l-mu,tez bu hususa agrkhk getirmig ve goyle demigtir: (&* ltl51 J*.lll,Jo lj$l 6#la. lilir ljcli \r{jill r,6, ".dij!t._l; + Lrrs5 JgsJt d,r.l+ Jr;!i, "Ir;rii, "ur*rr "el-hureymi bay giikterde giigliibir E6ir iiti, giizel giir siiyleme, onun yaratilqmda aatdt. Bagta halifeler olmak iizere, aezirler ae ulu kigilerc giizel giirler siiyler, onlarda ona gok biiyiik ihsan ae milklfattar aerirlerdi. gilphesiz o fliri( soyundan ae bir Tiirk idi"o46). 't5 Kitapgr,2., etltii*, s. 261, Krg. Emin, A.E., Dz ha'l-irl.im,i. s. 64, Sezgin, F.,....a.g.e.,U. s ed-dayf, $evki, a.g.e.. U.s 120. '- Ibn el-mutez,k.,tabakatil'g-$uara, s. 139, Kitapgr, Z.,et_Titrk, s.i93. Devrin btiytik komutanlarrndan biri olan Osman b. el- Hureymiye intisab ettisi iein "el-hureymi" denilmigtir. Hatib el-ba$dadi onun; "Ashntn Horasan yani Do{u Turan yurdundan ae So{d iilkesinden oldu{unu" kaydetmigtir(1a7). el- Husari ise bu konuda el-miiberred'in gu sdzlerini naklehnig ve onun asaletini tasdik ederek goyle demigtir: "ei- Hureymi'nin her tilrlil. hdl oe hareketi onun So{d'un giin gdrmiiq ue soylu bir dilesinden geldi{ini gostermektedir"$48), el-hureymt' nin Astl Yurdu S o$diana: Bilindigi gibi, islami fetil'rlerin bagladr$r srralarda (542) Semerkant ve yoresine So{diana deniliyordu. Buna sebebte, nereden geldi$i pek belli olmryan ve milliyeti meghul ve kendilerine So{duklar denilen bir kavmin gok daha onceki asrrlarda buralara gelip yerlegmeleri idio4e). Onlar krsa zamanda Qrn'e kadar uzanan ipek-yolu ve ie-asya ticaretine hakim olmuglar ve bu yol giizergahrnda, bir gok ticari koloniler kurmuglardrr. Ne varki Semerkant, Arap fetihleri srasmda Ttirkliittin hakim karakterini tagryan bir gehir oldu$u gibi ayrrca Gdkrr el-baldadi. Hatib, VI, s r* el-husari, Zrii heru'l-a.dab ve Semeru'l-el-Bab, ll, s. 1A7l. "t Sogdiand;Agalr Tiirkistan'da geniq bir colrafi biilgenin adrdrr. Dctcrli trrlhgl W. Barthold, Sofdiana'nrn Tiirklerin egemenlilinde kalmrg ve ytlzyrllrtdrr TUrk hakimiyeti ile Ttirklegmig bir biilge oldulunu, So[dlularm,Othun Abidelerinde SuPIak diye adlandrrrldtlnt, Semerlant ile Buhara rnrmdrld Soldak halkrnrn Turk giyim ve gelenetini kabul ettitini Cf0fl.ttlllnl) yazmaktadrr. Barthold, W; Orta Arya Ttlrk Tarihi Hakbrub Dtnht, Anhn, 1975, s. 51,53,54,66, 109. Onbirinci asrrda yagamrg olan Ka;prarb Nilnlttat Sofldlutann Balasagun, Talas ve isficab gehirlerine yerlcamlg olduklrnn, fakat bu gehirler halkrnrn Ttirkge konugtuklanm stiylemektcdir, Divan-r Ltigatiilt-Turk, C. I, istanbul, 1917, s. 30, Ayrrca bkz. EhrlUfd, W: "Ortt ve Garbi Asya Halklannrn Medeniyett', TM., C, Vlll, r, l4!r fl. Hamevi, et-t)deba, III, s. 410.

78 152. ZEKENYA KiTAPCI Tiirk gelene$ine ba$h Ttirk hanedan iileleri tarafindan idare ediliyordu. Nitekim Z.V. Togan, Qin kaynaklarrna dayanarak eserinde buraya; "Milildi VllL Asrda yazlan Qin Turyam ansiklopedisinde, daha V. Asrda Qinle ticaret yapan Sude yani So{dak (Sogd) iilkesine T6-ko-mi)ng Tiirkmen iilkesi denildi{i kaydetmigon, ae gehrin Tiirktiik karakterini teyid etmigtir. igte el-hureymi; btitiin bu agrklamalanmsdan da anlagrldr$r gibi Semerkanf ve yriresinde yagayan gok kdkl{i bir Trirk Ailesi daha dogrusu gok genig bir Tiirk kabilesine mensuptur. Bu k6khi Ttirk dilesinin Meraeg-$ahcihan ve Cilzcan (CevizcAn) gibi, DoSu Tfiran yurdunun di$en btilgelerine da$rldr$r, dal, budak saldr$r gortilmektedir. el- Hureymi bununla gururlanmakta ve gevresindekilere meydan okurcasrna gdyle demektedir: ;$.lt.llt3 -r+ Li;jlr t+t,o+,.].al r :. ll+ l-_,1" "uljr+j!.rs.t- JL+i.3 j3:^a;c rl" l.u-fu p, "Atalanmtzn kdkt SofrdE (samerkantjdr. l6te bundan Merurn fuhcihana dal bu&k aaldrk. Oyea geride Sopd'E daha nice asil amca ve fuimnda daha nice Fercfli daytanm vatt'ltr4151), el-hureymt; Turan Yurdunun Kitklii Aitesi: Boylesine gtiqhi ve kdklti bir kabileye mensup olan el- Hureyminin ne zaman ve hangi gehirde drinyaya geldigi hentiz bilinmemektedir. Oyle tahmin ediyoruzki O; Meru eg- $ahcihanda do$mug, daha sonra Sicistan'a gelmig, bu arada Iil Togan, Z.V., Girig, s 'Jr el-hamevi, Miicemii'LBiildin, III, s.410, Kitapqr, 2., et-tiirk, s.262. ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER. 153 Arapqaya, yani edebiyat ve giire yonelmig ve krsa kabul zamanda ve genq yagta gahsiyeti herkes tarafindan edilen mtikemmel bir gair olmughr(tsz). Bu Ttirk gairi, olgunlu$a adrm attr$r yrllar da Erminiye valisi Ebu Osman el-hureymi ile tanrgmlg, onun Hazar Hakaruna kargr girigti$i harblere kahlmrg ve $amh olan bu btiyiik, gergekten de gerefli dilenin yamnda itiban yiiksek ve hatrrr sayrlrr nerede ise o Aileden bir kigi olmugtur. Zaten ona "el-hureymi" denilmesinin sebebi de bu idi. Bdylece onun $am'a uzanan yolculu$u da baglamrg oluyorduost. $am, o devirlerde islam ktilttir ve medeniyetinin en onde gelen merkezlerinden biri idi. Bu geng Tiirk gairinin bundan btiyuk olgtide, ilmi manada yararlanmrg olmasr gerekmektedir. Ne varki el-hureymi, de$igen sosyal ve siyasi gartlar ytiziinden $am'da da daha fazla kalmamrq ve Abbdsilerin :dlnij cihanr tutmug biiytik halifesi HArun er-reeid ( ) devrinde Ba{dad'a gelmigti/ls). Bagdnd, islam hilafetinin taht ve baht gehri bu srralarda hig bir dil, din, rrk ve renk farkr gozetrneksizin her milletten ilim adamlarlnln kogup geldi$ bir bulugma yeri bir er meydant bir btiytik kiiltiir ve medeniyet merkezi idi. el-hureymi, bu er meydamna Arap dil ve edebiyahna hakim, giir ikliminin sultam, bir Ttirk gairi olarak grkryordu. '5r Geniq bilgi igin bkz. Kitapgr, Z.,et-Tiirk,262,263,264,ibn Abdi rabbih, el- Ikd, VI, s. I 75, ibn Kuteybe, e g-$ uar6, 532, el-cdhtz, K' el-h ayevan, l, s. 224, ibnu'l-mu'tez, Tabakatit'g-$uara, s. 139, el-husari, s. 457, 493, Sezgin, F., I n Kitapq, 2., et-tiirk, s r'a el-baldadi, Hatib, VI, s. 326.

79 154. ZEKERIYA KfrApCr Onun soyledi$i giirler herkesin takdirini kazanmrg ve krsa zamanda hilafet qevrelerinin en itibarh gairlerinden biri olmugtur. Nitekim ibn UakUe onun giirdeki bu ilmi dehasrnr takdir etmig ve el-hureym iyi " Abbdsiler dearetinin en ilnlil gairlerinden biri otdu{unu shylemigtir.oss). Bu bakrmdan o, devrin bagta btiytk gairleri, edipleri olmak tizere halife ve devret adamla' ile qok gi.izel iligkiler kurmug, yazdr{r giirler, sciyledi$i kaside, medhiye ve mersiyler onlar tarafindan gok be$enilmig ve bu tigiterin sonsuz lutuf, iyilik, hediye, mtikafatlanna mazhar olmugtur(1s). Nitekim ibnii,l-mu,tez bu hususta bize gunlan sciylemektedir: ',el-hureymi bu d,nemde halife, oezir oe bazt dealet adamlarma yazd$t medhiyeterden kazanfu{t paralarla gok bilyilk bir seruet oe zenginlik toplamrytf'es7). el-hureymi Arap giiaenizmi Kargtxnda: Fakat madalyonun - bir de cibiir ycinti vardrr. Ba{dad,n btittin bu iyilik ve gtizelliklerine ra$m en Arap miltiyeteitigi ve q'venizmin belli kesimlerde gair ve edipler, hatta "bazr yiiksek makamlardaki devlet erkanr arasrnda, hala btihin canhh$r ile devam etmig olmasr idi. Igte el-hureymi, haseb ve nesebine dtiskiiru kindi kavmi ile ovtnen zaman, zaman bu kctklti milli duygulannr sciyledi$i giirlerde korkmadan gekinmeden dile getiren bu Tilrk gdiri,bu medeniyet ve ktilttir gehrinde, bunun srkrntrsmr gekmig ve azgtnarap milli SuurunurL gok gegmeden bir btiyrik boy hedefi olmugtur. Zaten gdvenizmi rrkgrh$r bir devlet politikasr haline g"tir"r, 155 ibn Asakir, Taih-u ibn AsAkir,II, s.435. '# Kitapy. 2.. et-t itrk, s 'e ibnii'l-mu'tez, s ARAP DILI VE EDEBIYATTNIN GELI9MESINDE TURKLER. 15,5 Emevilerin yrkrlmasrnda gok onemli bir rol oynadr$r gibi, "$uftbiye" dedi$imiz yeni bir milliyetgilik akrmmm do$masrnada sebeb olmugtur. * Ne varki bu zihniyet; el-hureymi, $am ve Ba{dad'a geldi$inde, btittin ilkelligi ile onun kargrsrna dikilmig bu Tiirk asrlh gairi hor gdrmi.ig kabilesini ktigtimsemig ona pek fazla bir rinem vermemig, hatta onunla alay eder bir hale gelmigtir. Oysa bu tam aksine onun, milli duygularrm tahrik etmig ve sonunda kendi kavmi Ttirklii$ti ile oviinen bir milliyetgi olmugtulf). el-hureymi, kendisini o toplumda drglanmrg bir yabancr gibi hissetmig ve btittin giiciiyle bu ilkel Arap govenizminin kargrsrna dikilmig, kendi kavim ve kabilesini goklere grkarmrg ve bununla iftihar etmigtir. O bir giirinde, kendisini hor gdrmek isteyen bu gom a$tzb Araplara kargr bir volkan gibi ktikreyerek gciyle demigtir: ;,5Jt,,ru l'{r p\eyl $;r,rj+li ':. ltil>*..r. i;,.cl dl 'Ben Sopdun (Seme*antJ an Faryfli Eilelerine maneup bir kigrym. Aum r* ffad<) beni iyitikledd 4sna6'11se). MAmAfih bu Ti.irk gairinin dfkesi dinmek bilmiyordu. O; bi.iti.in hrgmryla kendini dev aynasrnda gorery Arap olmryanlan horlayan bu melun zihniyet ve yarr rrkgr Arap ' Buna benzer bir durum bu kitabrn yazanntn bagrna da gelmigtir. Yazar, 1965'li yrllarda lslam Universitesine (Medine) intisabe ettili zaman gdvenist Vehhhbl zihniyetinin Osmanhyt yerden yere vurduklartnt, onlara bir mtistemlekeci gdzii ile baktrklarrnr gdrmiig, Osmanlryr, dolaysryla miisltiman Tiirk milletini onlara karqr mtidafa etmek durumunda kalmrgtrr. Bu acr gergekler onun milli'guurunu uyandrrmrg, onu bileylemig, onu Arabizmin kargtsrna dikmig've igte bu hale getirmigtir Z.K. 's ibn Kuteybe, eg-$i'r ve'g-$uar6, II, s.829.

80 156. ZEKERIYA KTATI aydmlarrnrn kargrsrna dikilmig ve Ba$dad semalannda yankrsrnr bulan bir sesle goyle haykrrmryhr. df+jl WJt+.pb.l gn3 bu- d"+ rrd#.j..j,-ru ri*o.ll tri,, &l $ljill j t.';l ds J- \rjr" L OSi*.r.-t re.ieu pr #', irr.l.ij yl rii ){.i,';lso yr irl"$ -ri"dl.r.e-}ii:i rru rrb e;n di.l".rlr J.l.{ #r-b rj aj rf_r- r-r 'Savaga diye Sopdlu aalanm yuzundan bu deveci, 6hil bz Arcp kotnuhnlan beni ayphytp duruyor. Onlar bilaainlzki banim asltmdr, o npraklarda Wi4tim, ahn her Hr hhnda Aprclcb hir kdkr vadr.. Siz ay dawcllar brrakn bttbildenmeyi, ttvunulecek bir py ww o h akl ve iman Wcaligidir. GldrtUorumki hayatta herkas bir geyle avanilp durup fakat bir mezafln difier bir mezara aeruntaga nercde wtdtr. Efier ben Yuhabir, Cerm, Ukte gibi hir Arap kabitsinden dofimamqaem bunda benim 6uQum nddip,l1hs). Ne varki gergek durum bu oldu$u halde, Ttirklerle ilgili bir gok meseleyi bir gok gagdag, tistelik govenist Arap yazarlan qarprttrklarr gib Ahmed Emin Ahmed bu meseleyi Earprtmrg, iince bu Tiirk gairinin miltiyetini inkar etmig, onun iran astlh oldu{unu s\ylemig, sonrada onun saldvgan bir kigi oldu{unu, atalarrrun rkmr her aesile ile Araplardan iisti)n tuttu{unu ue Araplart algak ae hakir gi)rdi.i{iinii iddia etmigtirki$@f bu ttirkqede "Yaauz hrstz" misali demogojiden bagka bir gey de$ldir. rs el-hamevi, III, s.410, ibn Kuteybe, eg-$iir ve'g-$uara, s.535. r0 Ahmed, EA.,Duha'l-islftm, I, s.64. ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 157 Tiirk Qairinin Yrktlan DiinYast: Bununla beraber Ba{dad'ta gairimiz agrsrndan higte beklenmedik siydsi geligmeler oknugtur. O da el-emin'le, el- Memiin arasrnda grkan taht ve baht kavgasr sebebiyle bu btiytik ki.iltrir ve medeniyet gehrinin; Do$u Turan yurdundan bir firtrna gibi kopup gelen ve genellikle Ttirk akmcilanndan olugan askerler tarafindan yakrhp yrkrlmasr ve iizerinde kara dumanlarrn yiikseldi$i bir gehir haline gelmesidir. Oysa yamp yrkrlan Ba{dad de$ildi. $Airin sanat ve hayal diinyasr yrkrlmrg ve tizerine kara bir kdbus inmigti. Bu bakrmda el-hureymi, Ba{dad'rn ytirekleri da$layan bu durumuna daha fazla dayanamamrg, viranelerin yascrsr Baykuglara dtinmiig ve kendi giir dtinyasrnd a, azgtn dalgalar gibi bosugup duran engin duygularrnr, bir gdniil na$mesi hainde ifade etrnigtir. Boylece o "gehir mersiyesi" hususunda ve kendi tiiri.iniin en muhtegem sanat eserini yazmrg ve kendi ismini edebiyat dtinyasrndan akrp gelen bu mersiyesinde Batdad sokaklarrnda at kogturan bu ya$rz qehreli, tung ytizhi, yi$it Ttirkler ve onlarrn ktikreyen, gaha kalkan atlarrndan acr acr gik6yetlerde bulunmug ve g<iyle demigtir: Lr_} t.: dtrlt j tn-,("ii "tl_;j*i i:9i* dl.jijt i iil-" rij$l d+i_,r &,-J*" k:ijl#nt*5{..bijr 'O tkarcnhk) kdttt gilnlede Bafidad eokaklannda knrn&n ayrlmg khnolan rlclslharnda grikdayor gtffibdin mi? Ana caddalerinde iee T{trklar, allerinda hhnalanyla kq:turupr, at#ln qiniq w grllra lrolkryorflu'idatt. 'u' et-taberl, VIll, s.452.

81 158. ZEKERiYA KTTAPCI el-hureyminin "Bajdad,tn Kiitii Giinleri,, adrndaki bu btiytik mersiyesi tam 135 beyitten olugmaktadrr. Btiyrik tarihgi et-taberi; soz konusu acr olaylan zikrederken el- Hureyminin bu beyitlerinin tamamrru eserinde kaydetmig ve bu mersiyenin kaybolup gitmesinide cinlemigtir. ea$dag Arap dili otoritelerinden Cevad Ali; el-hureyminin bu mersiyesini fevkalade takdir etmig ve bizleri de gururlandran gu agrklamalarda bulunmugfur: irl us-,;,r ;ertilr*ll -;.ao # tis J drtitr^ll #.lr3 "rli-p+ \p!" ".tdli"i r-r q4t,1rjl.16r$ et r; g15 E{er biz Muallakalar asnnda (cdhiliye devri) yaeaffitg olsaydtk, bu Eiiphesiz onlann en iyisi olurdu. Bu Eiir nerede? Abbdsilet deari Eairlerinden biiyle bir giiri yazacak E6ir nere de? (O hentiz anasrndan do$mamrgtr)(toz1. el-hureymt' nin giirlefin ile Kendi Diiny ax: Gergekte el-hureymi her gair gibi yiice ruhlu, duygulu dlim tabiath, her tiirlti fikre agrlg tistr-in kigili$i olan bir Ttirk gairi idi. Bununla beraber gergek dostluk ve vefa, her insan gibi onunda her zaman ozlemini qektisi bir hasret olmugtur. Nitekim o ozlemini qekti$i bir dostunu hasretini goyle dile getirmigtir: "rql:.ii!,-ie.u _,p: rl.ri-u 6-1"o,s1.1.,..;i;c, grr;; Ll+i" Acaha Bafidad'taki o eaki ganlerimiz takrar geri ddnmezmi? Aruk o zamenn ineafina kalm6nr, elimiden ne gelirll8s). 'u2 Kitapq, 2., et-tiirk, s r63 ed-dayl, $evki, s ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TT'RKLER ' 159 Bununla beraber Ttirk gairi, her hal-ti karda gerefli bir hayat stirdtirmeyi, kdttiltik ve girkinliklerden uzak durmayr tercih etmektedir. Yine de o;_ insantn iyilik ve kdttli.ik yapmakta iradelerinin serbest oldu$unu savurunug ve gdyle demigtir: rg.i,, gr-rrl ur-i'i.r e IJ++ LiJ.,J eedlii u*lill" "rlr r,..jj *ol1r g". rj rjs k-llrl5r &i -&ltr *:X 'lnsanlar her neladar ruh ve baden olank aw olfilatda, huytrc davanq olank WkEr*hdrlar. lyilikte oldufru kadar kawlage dagkan inaanlar da wrdr. Zrz he*ee kendi neleinin sorumlusu w rchberidir4le). Fakat bu Ti.irk gairine, gore insanm biitiin bu de$igen zaman ve gartlar altrnda faziletli bir hayat yagamasr gerekir. O bir giirindebize g<iyle seslenmektedir: "Jiill,Jil.. j btjl drilslil snll,ril+ J) -)Ur{ dr*nl-9" 'Fakirlik pahaatna da olsa, yaceli$i ve hayaiyati ben lpr anginlifrin tl#lnde Ethnm!' Eve! Do$u-Ttran yurdundan kopup gelen ve Ba$dad semalarrnda bir edebiyat yrldrzr olarak parlayan bu Ttirk g6iri, zaman elinin tepesine indirdi$i yumruklara daha fazla dayanamamrg ve <imrtinun sonlanna do$ru gozleri kcir olmugtur. Ne varki o; bu karanhk dtinyaya bu defa kalb gozti ile bakmaya gahgmrg ve yine de mutlu olmarun bir yolunu bulmug ve kendini teselli etmigtir' Dudaklarrndan birer inci daneleri gibi doktilen giirlerinde bu nur ytizlti fani goyle diyordu: 's ibn Kuteybe, s. 534.

82 150. ZEKERIYA KITAPCI t+.r;# Jtk+l-ieS!.!r-)dqtJ".t+- )-y$)l ".rjl,ri&l &ll,.r li+lr la.19 olr.,/p uh 6!i" l-j5'lj.r+u f-l es +jl--bj.ll qr E.;*Li "Bffak giizlerim qrtmt kaybetsin, oysa daha iincede nice giizler ryrimr kaybetmietit. Ne aarki kalbim heniiz kiir dedildir. Artrk giiziimiin nutu ona gegmigtir. $imdi giizlefim aydmlrk ae bilgi kaynap olan kalbimle giirmey e b agladr'4tos\. el-hureymi igin hayat artrk gekilmez olmugtu. Gozleri gormiyen bu Ttirk gairinin bir mtiddet sonra kalb goztide kapanmrg ve dmtir merdivenin 70. basama$rnda Ba$dad,ta vefat etrnigti r (829)066r. Gergekte el-hureymi, gok vel0d bir gair idi. O hilifet gevrelerinde gegen uzun hayah stiresince devrin dnemli olaylan, biiyi.ik devlet adamlarr, kieisel dostluk ve di.igmanhklar, kendi ig diinyasrndan kaynaklanan duygular, hulasa her gey hakkrnda binler belkide onbinlerce beyitler sdylemiq en biiyiik Tiirk gairlerinden biridir. $iirlerine kendisi sahip grkmamrg ama herkes ondan nasibini almrg ve giirleri bizim medeniyetimiz, yani Orta-Asya Tiirk-isldm medeniyetinin miigterek irfdn kulrtir ve hazinesi olmuqtur. Ne varki onun giirlerinden fazlasryla etkilenen Ali Cevad et-tahiri ile, Muhammed Cebbar el-muid, bu Tiirk gairine sahip grkmrg, onun gurada burada da$rnlk bir halde duran perigan yapraklarrnr toplamrg ve "Dtvanii'l-Hureymf' adryla yayrnlamrglardrr (Beyrut, l97l). Bbylece onun inleyip duran ruhunu da gad etmiglerdir. "tr ibn Kuteybe, Ilyuntl'l-Ahbar,IV, s.57, 'u' Kitar4,t, 2., ebttlrk, s il. TURK VARIIGINA GiDEN YoLDA Et-cAHIz Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbub el-cahrz el-kinini: (do!.776? - dl. 868) ;t61t!*t4.11.,,.c*:.r r,1; Jr.l Ot D& JLdt.11l El-C 6htz' m Miisliiman Tiirkii T antmasr: el-chhtz; Orta Qa$ Ttirk Tarihi ve ktilttirtiniin en btiyi.ik temsilcilerinden biridir. Kendisi katrksrz bir Arap ve daha ziyade Arap dili ve edebiyatr sahasmda ilmi gdhretinin zirvelerine ulagmrg bir Arap edibi olmasrna ra$men suursz ci$renme ve okuma lursr, Trirkti kegfetrne gayreti, Trirk Tarih ve kiiltririinti 6$renme merakr, bu btiyiik Arap Edibini; Ttirklii$tin oca$ma ve en kutsal buca$rna itmig ve bizim yeni tabirimizle el-cdhrz; Tiirkiin Tiirkii ve o ga$lann en btiytik TURKOLOG olmugtur. Peki bu nasrl boyle olmugtur? Bu mutlaka cevap verilmesi gereken bir sorudur. Bilindi$i gibi, el-cahrz'rn ilmi gohretinin zirvelere do$ru trrmandr$r devirlerde, hilafet merkezinde gok b{iytik de$igiklikler oluyordu. O, atlar tishinde yasrz gehreli yi$it Ttirklerin btiytik kafileler halinde Ba$dad'a nasrl geldiklerini gcirmiig, onlarrn ytirtyen kayalar gibi Ba$dad'ta yaptrklarr btiytik merasim ytiriiyiigii ve katrldrklan manevralarr seyretmig ve bunlardan sanki bir Ttirk gibi gurur duymugtur Bu Tiirkler gok gegmeden isldm'a hizmet bayra$rm ellerine almrglar, genig hilafet tilkelerindeki ayaklanma ve bag kaldrrmalarr bastrmrglar, slnlr boylannda Muhammed

83 162. ZEKER YA KITAPCI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER O 163 Ummetinin bekgili$ini yapmrglardrr' Onlar; Anadolu'da Malazgirt meydan muharebesi gibi onemli olan Amfrrtye zafeini kazanmakla kalmamrglar, gelmig geqmig en biiytik terorist ve gerilla lideri Bdbek el-hurcemi'yi hilafet rilkelerine kan kusturan'bu eli kanh caniyi yakalamrglar ve btitiin ordusunu tepeliyerek Ba$dad'ta haftalar, hatta aylarca devam eden bir bayrak havast estirmiglerdir' Ne varki gok gegmeden azgrn Arap milli guuru ile, bezgin, yorgurt bitkin Fars milli Ftturu' bu T{irk varlt$rrun kargrstna dikilmig ve onlar hakkrnda l'lyasrya insafsrz bir homurdanma baglatmrglardrr. Bu di$er taraftan btiti.in hilafet tilkelerini kasrp kavuracak onu yakrp yok edecek bir fitne ateginin tutugturulmasr veya buna giden yolun agrlmasr idi' AsrmTiirkolo{u Atap Millt $uutu Kargtxnda: el-chhrz; Ttirklerin Ba$dad'a gelmeleri, hilafet ordusunun bel kemi$ini oluqturmalarr islam'a hizmet sancastnr yeniden gondere gekmelerinden bagr goklere de$ercesine gurur duyan bu bi'iytik Arap edibi; bu defa Arap ve Fars milli guuru ve bozguncu taktmrmry onlarrn karjrsrna hrgrmla dikildi$ini gormtig ve bundan adeta kahrolurcasrna tiztilmtig ve kendini ister istemez yeni miisbet bir araylgm iqinde bulmugtur' O da; hilafet camiasrndaki Ttirk varhf,mm ydceltilmesi, kabul edilmesi' Trirkliisiin onuni.in agrlmasr ve fitne ateginin sondiiriilmesi idi. Buise;bugoztidonmtigkimselerintistiineilimle gitmek, Ttirkler hakkrnda onlarr en gij.zel bir gekilde Iydrnlatmak, dolayrsryla bu fitne ategini sdndtirmek ve bu kin, ofke ve zakkum a$acrm, ilmin elmas krhncr ile kesmekti' Igte el-cdhrz bciylesine ytice ve ktilli gayelere hizmet etrnek igin bir krlrng kadar keskin kalemine sarrlmrg ve "Eezhilij'l- Etrdk' Tiirkler'in Yiicelikler"i hakkrndaki en manah. en krymetli ve en kahcr eserini yazmrg ve tirne ateginin tisttine bir rahmet gibi ya$drrmrgtrr. Boylece o; hilafet camiasrnda Ttirk'tin askeri varh$r, akli deha ve rrki tishinli.if,tinti tarihi Orta Do$u misyonunu bir Trirk'ten gok daha fazla mridafa etmig oluyordu. Bu bakrmdan o; bir manada Ttirklegmig. Ttirkti sevmig, ona gcintil vermig, ona ozenmig. Ttirkler hakkrnda deryalar kadar bilgi toplamrg, Ttirk biiyrikleri ile yagamrg, Arap ve Fars govenizmi ve milli guurunun kargrsrna dikilmig, onlara meydan okumug, bu konuda yazdr$r b{iytik kitap ve savundu$u gi.izel fikirlerle kryamete kadar, bizim ktilttiriimi.iz, bizim medeniyetimiz bir di$er ifade ile Orta- Asya Ttirk kiilttir ve medeniyetinin en btiyiik temsilcisi olmugtur. Evet: dil, edebiyat ve genel ktilhir eserleri ile Orta ga$'a damgaslm vuran el-chhrz bu 6ltimstiz eseri ile gimdi: kendi devri. hafta daha sonraki asrlarda bile bir egi ve benzeri gortilmemig bir Ttirkhik uzmanr ve gtiglii bir Tiirkolo! oldu$unu ortaya koymugtur. el-c6fu2 ae Orta Do{u TilrkVarh{mtn Temeli: Kitapta Ttirk'tin tarihi gahsiyeti tizerinde durulmug. Ttirktin temel karakterleri dile getrrilmig. milli man'evi de$erleri hakkrnda gtiphesiz qok grizel ve genig bilgiler verilmig, onun rrkr meziyetinin esastnl olugturan hususlur hakkrnda di$er milletlerle Eok derin mukayese ve mtinakagalar yapmlg. Ttirk'tin medeni ve insani vasrflarrru en iyi bir gekilde ortaya koymugtur.

84 164. ZEKERIYA KNAPCI ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 165 et-cdhtz bize gore bundan daha fazlasmr yapmrghr. Briytik Arab Edibi; bu kitabr ile Orta Do$u Tiirk varhgrmn temelini atmrg. Ttirklerin ilahl Orta Do$u misyonunu ilk defa o dile getirmig ve bu manada Araplara yeni yeni mesajlar vermigtir. Daha agrk bir ifade ile Araplarrn bu topraklarda, yarri Orta Do$u da ancak Ti.irklerle beraber olduklarr takdirde emniyet, huzur ve bang iginde yagayabileceklerini vurgulamrg ve Araplara yannlar igin en do$ru yolu gcistermigtir. Ne var ki Ttirklerin (Osmanh) bu topraklardan gekilmeleri ile tamamen bir kin ve ateg kasrrgasr ve her zaman patlamaya hazr barut figrsr haline gelen Orta DoSu'nun yani Suriye, Liibnan, Filistin, Irak vs. gelece$i hakkrnda el-cahz'm bundan asrrlar 6nce verdi$i mesaj ve ortaya attr$r gdrtigler hala gegerlili$ini korumaktadrr. Qtinkfl Araplarrn yiizti hig gtilmemig ve bundan sonra da hiq grilmeyecektir. Evet el-cihv, bir krhng gibi keskin kalemini eline almrg ve dtinyalarr dolduran ilmi ve nehirleri, ga$layanlan andran cogkularrm o "CAhrzi tislubu" ile dile getirmig ve sonunda bu gi.in bize kadar ulagan ve Orta Qa$lann Ttirk tarrh ktilttir ve medeniyeti hakkrnda en btiyi.ik "Arapga rnetni" yazmrghr. Bu giiphesiz Orhun Abidelerinden sonra Kaggarh Mahmud ve Diuanii Lu$at et-tiirk'e giden yolda Ttirkler hakkrnda yazrlmrg en btiytik en genig, en gtizef "Atapga bb metin" ve ikinci bir "Orhun Abidesi" olarak tarihe-gegmigtir. el-chhtz Orhun Abideterini Yeniden Yazan Kigi: Bu ana ydntinden Ttirk, damarlarrnda Ttirk kam tagryan, Tiirk Hakanlarrm andrrary onlar gibi giyinen kuganary do$ugtan onlar gibi hagmefli ytirtiyen, gok giiqlti ve arslan pengeli AbbAsi Halifesi el Mu'tastm Billah ile, yine bir hanedan Ailesi ve Tiirk Hakan{nrn oflu olarg btiyiik devlet adamr koca vezir Feth b, Hakan igin dikilmig yeni bir Ttirkkik Abidesi idi. Gdk Ttirkler devrinin emektar veziri Bilge Tonyukuk Han gimdi Abbdsiler devrinde ak bilge kigi Feth b, Hakan olarak geliyordu. Ne yazrk ki; Orhun abidelerinin metinlerini okuyan bu abidelerde Tiirk milletine verilen mesajlarr anlamaya ve onlan Ttirk milletine ulaghrmaya gahgan bir gok bilge kigiler qrktr$r halde, el-cdhtz'tn bu metnini -yahn bir gekilde yaprlan terciimeler drgrnda- Onu 0kuyan/ onun <iztinti kavrayan, bu yeni abide de, onun Ttirk milletine verdr$i mesajlarr anlayan, onu milletimize bir gontil cogkusu ile kendi tarih ve kiilttir zenginli$i iginde bu millete ulaghran hig bir Tiirk ilim adamr hentiz grkmamrgtrr. el-cdhrz'rn hayatr, Tflrklti$tin drgrnda; yavan bir ansiklopedi maddesi olmaktan ote gegmemigtir. Tiirk tarih ve ktilttirii hakkrnda verdi$i engin ve zengin bilgiler. yanm yamalak yaprlan bazt alrntrlar drgmda, f.azla bir gekilde de$erlendirilmemigtir. Ttirkge. bu briytik Arap edibi ve eserinin Ttirkltik ydnti hakkrnda degil bir kitap, hiq bir ciddi araghrma ciddi bir makale dahi yazrlmamrgttr. Bu Ttirk ilim adamlan ve tarihqileri igin bir vefasrzltktan bagka bir gey de$ildir. MdmAfih bu ptitlek gdzli, patlak yiizlri, inadrna girkin suratlr biiyflk Arap Edibi ve Tiirk'iin Ttirk'ii ile bizim ilk tanrgmamrz Karagi Un. Edb. Fak. (Pakistan) ilk doktora yillarrmrzda (1915) olmugtur. O; bizim "el-chhtz'tn

85 166. ZEKERIYA KfrApCr Eserlerine Giire Tiirkrer oe onrann ist6m Tarihindeki yeri,,$ konusundaki "doktora tezt gahgmalanmrz srasrnda kargrmrza, nurdan bir heykel gibi grkmrg ve bciyle bir Ttirk dostu ile bir ilim meydamnda bulugmak ve onun manevi elini opmek bizim igin en btiyrik bir geref olmugtur. Bu ateg yani: onun Ttirkltik ycinti ve eserinin bu agrdan de$erlendirilmemesi ve Ttirk tarih ve krilttirtine kazandrrrlmasr, aradan bunca seneler gegmesine ra$men bizleri her zaman bir kor parqasr gibi yallp durmug *r"ii"u, gegte olsa briyle bir araghrma yapmamrzda en btiytik faktcjr olmugtur. Evet bu aragtrrmamrzda ilk clefa et-cilhtz,rnbuy.nleri tizerinde durulmug ve Ttirk tarih ve ktiltiirtine yaptr$r hizmetler dile getirilmig, onun hayatrna yine ilk defa Trirkltik ve Ttirk efendileri agrsrndan bakrlmrg ve onun gahsiyetinin Ttirkhik ycinti, btittin berrakh$r ile ortaya konulmugtur. Hulasa bu btiytik aragtrrma ile bu aegerti Arap Edibi el-cdhu; ilk defa Ttirk'e Trirk ktiltiirtine mal edilmig Ttirk'iin Ti.irkti olmug ve kendi as'nln en btiytik TURKOLOC'u ilan edilmigtirlss. ' Bu doktora tezi daha sonra Daru's sefake tarafrnd an,,et Tilrk Fi Mitettefat et- Cdhtz ve Mekanetithitm fit-tarih el-islam,,r adryla Beyrut," y"y,nfiraii. (1972). 'tt u-u ']I aratrrrma igin bkz. Kirapgr, 2., Tilrkrilpe Giden yorda er-c6htz ve FezAilit,l-Etruk, Ttirk Diin. Tar. D., $ubat, 2004,io: 206. I. EL. CAHIZ'A TURKU TANIMAYA GiDEN YOLU\AqrLMASr el-chhrz'm DoguEu oe Hayatmm ilk Ythan: Basra'nrn fakir bir semtinde yine fakir bir Aileden ve yaklagrk 775 'h yrllarda dogan bu gocu$u; potlek gozti. patlak yiizlii, iri bigimsiz dudaklan, inadma girkin suratr ve siyah Eehresi ile ilk defa gorenler, bir hilkat garibesi zannetmiglerdi. Oysa o; bir ateg pare-i zeka, bir nadire-i hrlkat, insan tisti.i bir deha ve Trirk dostu, bir Tiirkolo$ olarak diinyaya geliyordu(1s6). el-chhrz llk tahsilini o gaglarda Arap dili ve edebiyatrnrn parlak bir "ekolii" olan ve bir ilim, ktilhir gehri olan Basra'da yapmrg, bu gehirde yagamr9 ve gok gegmeden i.inti qevresini agan bir btiyi.ik Alim ve bir Arap dili ve edebiyatr otoritesi haline gelmigtir. Bu potlek gozlii, patlak ynzln adam, hayatta bir tek geyden zevk ahyordu; okumak, okumak, yine de okumak. Nitekim devrin tlnemli simalanndan bir olan ibn Hiffan goyle demigtir: "Diinyada iig kigiden baeka kitap okumayt ilelice seaen bagka bir kimseyi ne duydum oe ne de gtirdilm, Bunlardan birincisi el-cdhrz'drt, O, nerede olursa olsun, mutlaka elinde bir kitap bulundurur oe onu daima okurdu, Hatta o, bazen bunun igin Yazrctlar QarEtstnda geceledidi bile olurdu, ikinci, Feth b. Hakan idi. O el Miiteoekkil'in huzurunda bulunilufiu sralarda bile yeninde bir kitap '$ Genig bilgi igin bkz. el-hamevi, Mu'cemii'l-UdebA,XVl, s. 74, ibn HallikAn, Vefeyit IIl,s. l42,ez-zirekli,el-a'lam,y, s.239. Kitapgt,Z.,ct-Tilrk, 187. $eqen, R., el-ciha ve Tiirklcrin Faziletleri, lstanbul, 2002, s. I.

86 168. ZEKERIYA KiTAPCT ARAP DlLl ve EDEBIYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER. 169 bulundutur ae her frsatta onu okumaya gahgtrdr, hatta helada bile kitab okurdu, igiinciisil ise Baf:dad kadtst ismail b. ishak iiti, Her ne zaman oflttnt yanffia gittimse, mutlaka oflu, ya bir kitap okudu[unu oeya onu k a n E hr dt {tm g iir diim' 4rsz ). el-chhtz; olgun yaglarrnda ve el-memun'un ( ) ilk hilafet yrllarrnda ilmi susuzlu$unu gidermek igin Ba$dad'a gelmigtir. O; bu ilim ve ktilttir gehrinde yeni, yeni kigilerle tarugmrg bu gair ve ediplerin ilim meclislerine ',el- Mirbed"e devam etmig, onlardan dil, ve giir osrenmig ve ilmi ummanlarr andrran bir bi.iytik Arap dili edebi ve her geyi kucaklayan bir ktilttir adamr olmugtur. Aynca o; inadm girkin surath bir kimse olmasrna ra$men; Arap dili ve edebiyatrndaki ristiin yeri, ilmi, ahlak ve edebi, zarif ve ince ntikteleri, risttin kigiligi ile kendisini; bagta halifeler ve Ttirk aristokratlarr olmak izere, herkese sevdirmig ve bu medeni gehirdc Aok genig bir gevre edinmigtir(1s). Tiirklii{e ae Tiirk Kiiltiiriine Giilen Yolila el-cdhtz: Ba$dad o srralarda yeni bir kavim yeni bir unsur ile tamgryordu. Bu yeni unsur Orta Asya ve Turan yurdunda aya$a kalkmrg, insanh$rn ufkuna oradan bakmrg eski dtinya krtalanna yon vermig ve bu ropraklardan btiytik devlet ve imparatorluklar kurmug. kendine has bir ktiltiir ve medeniyeti olan TURK MILLETI idi. IslAm hidayet gtinepinin ilk rgrklan bu topraklara dtigtrikten sonra mtisliiman olan ve AbbAsi halk ihtilali ile 6n saflara gegen bu 'F ft i n $ {l t )'i l:i t: t'l yeni mtisltiman Tiirk akrncrlarrmn ilk temsilcileri, bu defa yonlerini islam tilkelerine ve Ba$dad'a gevirmigler ve el Mansurdan itibaren btiytik kafileler halinde islam'rn taht ve baht gehrine yani Ba$dad'a gelmeye baglamqlardr(1se). el-memun devrinde onlarrn Ba$dad'a gelmeleri stiratlenmig ve el-mutasrm devrinde bu zirvelere hrmanmrg ve Ba$dad yavag yavag nerede ise bir Ttirk gehri haline gelmigtir. Bu islam tarihinde bir e9i ve benzeri olmayan yeni bir olugma ve geligme idi. Bu btiytik olugum ve yeni geligmeler. el-c6htz'rn dikkatini Tanrt da$lanrun eteklerinden kaprp gelen bu ya rz gehreli yi$it Ttirk unsuruna gevirmig, gonltini.i, kalbini. fikri dima$r ve ilmi akhm onlara y<ineltmigtir. Boylece el-cdhrz igin miisliiman Ttirki.in dztinti cevherini, onun milli manevi de$erleri, onun orf, adet ananeleri, onun tarih ve kiilttirtinti kegfetmeye giden yolda btittintiyle agrlmrg oluyordu. Zaten el-cdhtz, klasik anlamda bir islam Alimi de$il, her konuda bilgi sahibi bir btiytik ilim ve ktilhir adamr idi. Fakat el-c6htz'rn, btiyle gok ydnki bir ilim adamt olarak yetigmesinde "el-mirbeil'(lin gok onemli bir yeri vardr. O; bu meclislere devam etti' Burada toplumun fikri yaplsl. milli ve kavmi unsurlar, o devirlerin ifadesiyle "$ufibiye" di$er rrklara mensup milliyetgiler, dzellikle Araplartn kendi aralannda Ttirkler ve di$er kavimler hakkrnda yaptrklarr miinakagalarr dinledi. Boylece o: kendili$inden toplumun temel unsurlan olmalan itibarr ile It el-hamevi, XVl, s.75. rtt Kitapgr, 2., Titrklii$e Gi.den Yolda el-cdhtz ve Fezdilii'l-Enak, L Ti.irk Diin. Trh. Der. no;206, $ubat,2004, s.a$-44. re es-sealibl. Lethifil'l',il4e6nJ, Mrsrr' 1960, s. 20, Kitapqr' Z', Saadet Asnnda Tiirklzr, Konya, 1995, s ' Her tiirlii fikrin devrin ilim adamlan tarafindan tartrgrld$ agtk oturum meclisleri.

87 I7O. ZEKERIYA KITAPqI Arap, iran ve Tilrk unsurrna; onlarrn tarihi gegmigi ve krilttirlerini o$renmeye ycinelmig oldu. Bu ci.imleden olmak izere; el-asmat ( ) ile, Ebfi Zeyd den Arap dili, lu$at ve giir, aynca el- Ahfeg el-mdcagi'den (<il. 830) gok btiytik ihtimalle Ttirk asrlh bu btiytik ilim adamrndary sarf, nahiv gibi Arap gramerinin inceliklerini o$rendi. Zira el-belhi "FezaTl-i Horasan" adrndaki eserinde" el-ahfeg'in aslen Haruemli olilu$unu Hazem ise bu devirlerde Ttirk ktiltrir ve medeniyetinin rinemli merkezlerinden birisi idi. el-cahrz bu arada ahbar ve tarih; yani Araplann Cahiliye ve islam'rn ilk devirlerine ait bilgiler toplamayr da ihmal etmemigtir(161). el-cdhtz, iran ve Fars ktilttirtinti iran asrlh iki btiyrik Alim ve mtitefekkirden yani, Abdullah b. El-Mukalfa oe Sehl b. Hhrun, iran kiilttirtini.in iki hararetli savunucusu ve onlann eserlerinden ci$renmigtir. Bu iki zat Farsqa, dzellikle Pehlevice'den Arapga'ya bir gok eserler terctime etmiglerdi. Ozellikle Abdullah b. el-mukalfa, "Kelile ae Dimne"yi Pehleviceden Arapgaya terctime eden bu masrur iranh, aslmda bir Ttirk dtigmanr idi. q el-mirbed'te bir mtinakaga srrasrnda Ttirkler igin " onlar kudurmue kiipeklerdif' demekten bile gekinmemigtir(102). Gergekte el-cdhtz, bu etnik unsurlar igin de en f.azla Tiirklere cinem vermigtir. Buna sebepte Ba$dad ve hilafet camiasrndaki sosyal ve siyasi geligmelerin asrl merkezinde bu yeni Ttirk unsurunun bulunmasr idi. Zira el'cdhtz, 't' ibn Nedim, et-fihrts, tah. Y.A. Tahvil, Beyrut, 1996, s. 291, Krg. el-hamevi, XVI, s el-cdhtz. Fezdil, $egen, R., a.g.e,, s. 2. 'ut ibn Abdu Rabbih, el-ikdit'l-fefid,iii, s ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TTJRKLER ' I7I Ba$dad'a gelen bu ya$t'z gehreli yi$it Ttirkleri gormtig, onlara gdntil veren el'memun ve el-mutastm gib zaten ana yontinden Ttirk olan AbbAsi halifeleri ile tantgmtg, hilafet camiasrnda idari ve askeri bakrmdan yuksek makamlarda bulunan Ttirk devlet adamlart ve aristokratlarr ile srcak iligkiler kurmug, ozetle Ttirkleri ve Ttirk askerlerini gok yakrndan tamma firsatmr bulmugtur. Asrl bundan sonradrr ki; ruhundaki itici gtig ve kafasrndaki o$renme merakt, gonli.indeki Ttirk sevgisi onu Ttirk'ti ve Ti.irk kiilhirtinii o$renmeye yani Orta Asya Ti.irk varh$rna yoneltunig oluyordu. Ne var ki el-chhtz, bu konularda pek fazla bir gey bilmedi$ini, igin bagrnda ag ve susuz oldu$unu gormtigttir. Bu bakrmdan o; btittin gticti ile Ttirkler hakkrndaki bu agh$rm susuzlu$unu gidermeye Ealrgmrg, senelerce u$ragmq didigmig, bir gok bilgi toplamlg ve bu sahada mtistakil ciltlerle kitaplar yazabilecek tepeler gibi bir ham malzeme yr$rm ortaya grkmrgtrr. $imdi el-cahrz o ga$larda, hig bir tilkede, bir egi ve benzeri bulunmayan bir TURKOLOC olmugtu. Pel<t ei-cahrz, Ttirk tarih ve ktiltiirti hakkrndaki bu kadar gok malzemeyi nasrl, nereden ve kimlerden toplamrghr? Bu soruya btiyrik Arap Edibi; dolayh yoldan da olsa bize goyle cevap vermektedit Zira o; meghur kitabrm, nasrl yazclr$rnr aqtklarken: "Bize gelince (Ttirkler hakkrnda) bize rioayet edilen haberler, giirdii$iimiiz oe bizzat gahiili oldufiumuz olaylat, insanlattn a{zndan aldt{tttnz oe

88 172. ZEKENYA KNAPCI ARAP DlLl VE EDEBIYATININ GELi9MESINDE TURKLER. 173 kulaklartmtzla duydu$utfluz ae ilinleili[imiz hikayelerden t o p la dt{tmtz b ilgileri y az aca{u" (16) demigtir. Bunlar di$er taraftan el-chhrz'rn, Tiirk ve Ttirk ktilttinine ulagmak, onlar hakkrnda bilgi toplamak igin nasrl bir metod takip etti$ini ortaya koymaktadrr. Btiytik Arap edibi bu konulardaki rivayetler, daha once yazrlmrg kitaplardaki bilgileri toplamrg, Hadislere bakmrg, Cfiliye devri Arap giirlerini gdzden gegirmig, Ttirklerle ilgili a$rzlarda dolapan giffi bilgileri toplamrg, bu konularda bire bir, bir gok kimselerle gortigmtig konugmug, onlarm anlathklarr hikayeleri dinlemig, BaSdad ve Samarrada pahit oldu$u olaylarr dikkatle de$erlendirmig ve bciylece bir btiytik Tr.irkolog olmugtur. el-cahrz, grirtildti$n gibi, bu konuda ilmi bir yol takip etmigtir. Bu gtinkti ilim adamlarrnrn da bu konuya bundan farkh yaklagmalarr mtimktin degildir. Hemen gunu itiraf edelim ki el-cdhtz, Ba$dad'ta Ti.irk tarih ve krilttirtiniin derinliklerine inmek iqin gok uygun bir ortam bulmugtur. Zaten Ba$dad; bir ilim, ktilttir ve medeniyet gehri idi. Buraya, diinyarun dort bir yanrndan gelen ilim adamlan yam srra, burada bir gok muhtegem rizel k{itriphaneler vardr. Tiirklerin Baidad'a Gelmeleri ae el-chhtz: Di$er taraftan el-memun ( ) iktidara g"idikt"rt sonra, hildfet ordusunun btiytik dlgiide Trirklerden kurulmasr iqin fiili tegebbiislerde bulundu$u gibi, el- Mutastm ise Ba$dad'rn kaprlarrm onlara kargr sonuna kadar agmrgtrr. el-mutastm, bunlarla da yetinmemigtir. O; bir '(3 el-cahrz, FezA.tilli'l-Enak, (ResAilii'l-CAhrz) tah. A.M. Harun, el-kahire,1964, I. s.29. taraftan daha onceleri Baf,dad'a gelmig, bir krsrm timera ve viizeranrn hizmetinde bulunan Ttirkleri mesela; EEnas, Vaxf, Boi.a gibi, daha sonralarr ordunun ytiksek rtitbeli generallerini olugturacak bu kimseleri gevresine alrrkeru di$er taraftan da, Orta Asya'mn ig llstmlarrndan ytizlerce, binlerce Tiirk'ti, Ba$dad'a getirtmig ve Ba$dad bu devirlerde ddeta bir Ttirk gehri olmugtur. Bafrdad'a gelen bu Tiirklerin sayrlarrnrn zamanla 'e ulagtr$r kaydedilmektedir. Nitekim devrin bflyiik gairlerinden Ali b. el-cehm bir giirinde bu Ttirklerden bahsederken gtiyle diyecektir: "/,6,.J i'c ),"nult jilt Cr tili 6ya-.rJ dx rr"t ol" "Benim 6yle bir halifem vardff ki onun Ttlt*leden [yafrmurlar gibi) euratli ok yafrdtran yetmig bin aaked vadt4la). Ba$dat'a gelen bu Tiirkler, zamanla askeri ve id6ri makamlarda yiikselmigler ve AbbAsiler devletinde muazzam bir askeri varhk bundan da 6te etkin ve yetkin bir gtig h6line gelmiglerdir. Onlann, hildfet camiasmda bu tishin gtiglerine igaret eden bir Arab gdiri gdyle yalcnmrghr: "C+toJ 4.L i*l U eldr ;r.!t ostt el-.;ili g-r*1" 'Hil6fet atah ftirklarin alina gegtl Bagkalanna onhnn Bdzuntt dinlemek ve is.edikteriniyapmatcan baet@ bir py lalmad/'061. Igte el-calu z; bu ya$v gehreli yi$it Tiirklerin" Ba$daf a geligleri, onlarrn atlar iistiinde, yalm krhng ve ytirtiyen 'e el-isbahani, K., el-a{ani, el-kahire' X, s. 305, Kitapgr, Z',Orta Dofu'fu Tltrk A*e ri V arh{mrn I k Zuhuru, lstanbul, l9s1, s. Tl' '65 el-mes0dl,ilidir0c ez-zehcb, tah. M.M' AMiilhamid' Mrsrr, l!b4' IV' s' 179'

89 174. ZEKER YA KITAPCI ARAP DILi VE EDEBiYATTNTN GELI$MESINDE TURKLER. 175 da$larr andrran ordular halinde ve kendilerine has askeri elbiselerle Ba$dad sokaklannda ytirtiytiglerini gcirmtig, Bfrbek'in yakalanmasr, Amuriye zafefin cogkusunu yagamtg ve bu Ttirklere gergekten hayran olmugtur. Zira orlar boylece el-chhu' a g6re: :.:*.9 $,r I i.-t!-l ol.ili,jlj,tiils tir., irtr i),_.)"t l.,jsi,, " O nlar ; i s lhm, rn y ar dtmcilar:, r' :: r:::: :X" kalabahk ordusu, hatifelerin koruyuculan, srimaklan, saflam kalkanlan oe bedenlerinin ilstijne giydikieri ig bir g timlek olmuglardr'4166). Di$er taraftan el-c6htz, krzgrn Arap milli guuru ile bezgin ve yorgun iran milli guurunun bu Ttirklerin kargrsrna gok insafsrz bir gekilde dikildiklerini gormiighir. Alevi gair Dt'bel el-huzai bagta olmak tizere devrin bir krsrm Arap ve Fars asrlh gairler, yazdrklan giirlerinde, el_mu,tasrm,r ciylesine a$rr bir dille hicvediyorlardr ki, bunlara tahammtil etunek mtimktin de$ildi. Bunlardan mesela, Dr,bel el Huzai, el Mu'tasrm a "Ashabt Kehfin kiipe{i', kadar bile de$er vermedi$ini, belki ondan daha adi akrlsrz bir kimse oldu$unu sciyhiyordutl6t). Arap asrlh komutanlar mesela Aceyf b. Anbese, bir krsrm vahim darbe tegebbtislerinin peginde idi. Britiin bunlar el-cfrhrz'a gore Ttirklere yapilabilecek en btiyrik haksrzhktr. Bu bakrmdan o; her geyi bilen bir Trirkolof,, di.irtist bir ilim adamr ve sorumlulu$unun guurunda bir mtisltiman olarak, o govenist ve durup t.6 el.,cdhrz, Fezfrl, HArun, A.M., 1, s. 75, $egen, R., s. 94, 167 Divanii Dr,bel b. Ali el-huzat,tah. A.K., t"r, Drmgk. s.234. "l-e dinlenmeden hall:r Tiirklerin aleyhine tahrik eden o zorba devlet adamr ve Arap aydrnlanm hele, hele, bu merhaleden sonra/ Ttirklerle birlikte olmaya barrg iginde yagamaya ve onlarrn varhklarrnr kabul etmeye ga$rrmrg ve gtiyle demigtir(.); rllr Llijr #f*- ;i;, etrrj';i \r-i* r- d ob t^ +^- $JI dr rrult e*^+l ej; *4,.Jillr.JUCrJt qr.r!" d+bll "rls L4.: ".S-F,i t dljill IJSJ$ J*rI.1. -,'-ilj, "sizler; Beni Kantura$6) ue onlartn siiaarilerinin atlartnt Irak hurmalrklarma ba{iryacaklan yolunda bize gelen hadisleri elbette duymue olmahstnrzotel. Bununla beraber bir bagka hadiste "Tilrkler size dokunmadtkga sizde onlara dokunmaytnrz onlarla bane iginile yaeaymtz!$70\, 'Arapga metnin gciyle olmasl gerekmektedir. elf3iui-.; J'"i."/ :ijrjt ijr.-u" ) *if,-: o.u ;et,;.jri b "r* d "*ili!".ryj #i ir $s r-,1.1 L r.:r 'ut Hz. Peygamber'in Beni Kantura ile ilg.ili hadislerinin genel bir delerlendirmesi igin bkz. Kitapgr, Z.,Ez. Peygamber'in Hadhlerinde Tiirkkr, Konya, 1996, l, s 'ot Beni Kantura ve Ti.irklerin kesik kulaklr atlarrnr Frrat nehri kenarrndaki hurmalara ballayacaklan hususunda bir qok hadis zikredilmigtir. Ne varki burada el-cahrz'rn kasdettili gu hadis olmahdrr.,r-,rl Jx $r+-r.f.ll eljjl"ii * d$ri :.flrj.f -,,pc..,,p iirl.lc gp,l $.l..r_*; u::f i:jti.p :c^b f s.l!.,si.iljij.ju fo:jru.j drli.jli.,jt-flt "..lilc, ;* 63Iu AbrluLtah b. Amr b. et As'dan rivdyet editdi{ine gdre o; "Pekyakmda Kantura t>lullarr si:i lrak topraklanndan silriip g*aracaklardtr" dedi. Bunun i.iierine ben de; "Bttndan sonra lekrar lrak'a ddnecek misini:?" deditn. Oda bana; "Bunu arau ediyor musunu'?" diya 56761a, Bende "Evet!" dedim. O:aman o da; "Sonra ddneceksini:, orada sizin gdnill rahathp ile ltasalto6sglntz bir hayanrut olacaktr" dedi. "Bu hadisin kaynaklarr igin bkz. Kitapgr, 2., a.g.e.,i, s. 154, el-cdhtz, Fez6.il, $egen, R. (metin) s. 94. 'to Geniq bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Dini, Tarihi ve Edebi Eserlerde Tiirklcre dokunmaytna! Hadisi, Sel. Un. EEt. Fak. D Sayr 3, s

90 176. ZEKER YA KTTAPCI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 177 denilmigtir. Bu hadis; biitiin Araplara, Hz, Peygamber'in (genel bir) aasiyetiilir, Do{ru olan bizim Tbkleile miitareke ae bnng iginite yogomamtzdr. iskeniter; Zii'l-Karneyn, onlara hilcum etmeye cesaret edemedi{i igin "ofll*rt buakrntz" demie oe biiylece onlar Tiirk admr almtelardt, Siz biiyle bir mitleti ne zannediyorcunilz. Hatbuki iskender bu siizii diinyann biiyiik bir ktsmtm harp ae kthnu ile ele gegirilikten sonra siiylemigtir'4l2r). el-cfrhtz'm Tibkler Hakkrnda Vazfu* itk Xltap: el-cahrz bu uyarrlarr ile de yetinmemigtir. Daha sonra o; hig kimsenin tesiri alhnda kalmamrg hamiyeti diniye ve vicdanrnrn sesini duymug, kendi htir iradesiyle, Trirk askerlerinin krhncr kadar gtighi ve keskin kalemine sanlmrg, bu azgrn, govenist Arap ve iran milli guurunun btittin varh$r ile kargrsrna dikilmig ve Ttirklerin yticelikleri btiyiikliikleri ve ululuklarr hakkrndaki o, muhtegem, hacimli eserini yazmrgtrr. Nitekim yazar bu konuda ne kadar objektif davrandr$rm griyle agrklamaktadrr: *illl qrljs OA )1!.ro_9 t1u,o3 ti. i -6US O-9!..,i.",*^ir.if-r-l ol+l./ Ot-r"Jr a.5o CSr../ "Bu eserin bir maksad'a hizmet etmesini ae ilo{ru yolu giistermesini temenni ettim. Yoksa ne bir kaaimin iiaillmesinde, ne de difierlerinin yerilmesinile aeriltia kagan bfu eser olmamastnt isterdim, Zba eser bu gekilde olursa, yalan onu girkin kilar, temeli sunilik (yapayl*) ilzerine kurulmue olur. Oyle Ad, e{er Tiirklerin iyiliklerinden bahsetmek, ancak diter askerlerin eksikliklerinden bahsetmekle miimkiin olacaksa; bana giire, hepsinden bahsetmeyi brakmak daha dofiru oe bu kitafu yazmaktan aazgegmek daha iyi olur'ftn). el-chhtz'rn boyle hacimli bir eser yazmaktan maksadr tesbit edebildi$imiz kadarr ile krsaca; Tiirkleri hildfet ordusunun en gtiqlti askerleri krlmak, onlan btittin giicti ile desteklemek, hilafet camiasr, timera ve vtizera, devlet ileri gelenleri arasrnda Tiirklerin aleyhine sertlegen havayr yumugatmak, mtisltiman Ba$dad halkrna, onlann hizmetlerine ihtiyag oldu$unu bildirmek, dolayrsryla Ba$dad halkrnr onlarrn varhsrnr kabul etmeye, onlarla birlikte ve bang iginde yagamaya ikna ehnekti. Ama o, di$er taraftan bciyle bir eser yazmakl4 gi.iphesiz Ttirkleie kargr sevgi ve muhabbetini ortaya koydu$u gibi, boylece AbbAsilerin gtighi halifesi, g6nlt, Ttirklrik ategi ile yanan el-mutastm'a yaklagmrg olacak, onun yamndaki geref ve itibarr ytikselecek, hilafet gevreleri ve ordudaki Ttirk efendilerinin kalbini kazanacak ve briylece onlarrn belki de ytiksek iltifat ihsan ve tevecctihlerine nail olacaktr. Burada kargrmrza gok onemli bir soru grkmaktadrr: $dyle ki; el-chhtz, bu eserini tamamladrktan sonra, el- Mu'tastm'a onun gahsrnda islam ve insanhsrn mtigterek medeniyetine surunug mudur? Bu soruya btiyiik Arab Edibi ve Ti.irk dostu el-c6htz, ne yazrk ki "Haytr!" cevabrm vermig ve sebeblerini izahy etmenin gok uzun oldusunu soyleyerek fazlabir gey yazmaktan gekinmi9tir(tzg). Hatta el-chhrz daha t72 el-cilhrz, Fezll, Harun, A.M. I, s. 36, $egen, R., s.,14. rr el-cahtz,fezfil, Harun, A.M. l, s. 36, $egen, R., s. zl4.

91 178. ZEKER1YA KTTAPqI da ileri gitmig bu eserini tozlu raflara kaldrrm{ ve onu unufurcasrna, uzun zaman higbir mesele yapmam$ ve belki de eserin mtisvedde sayfalarr kaybolup gitmigtirlta. qfinkri gartlar stiratle el-cahz'm aleyhine geligmigtir. Bagta Tiirk asrlh devlet, adamr ibrahim b. et-abbas ve el- Mu'tasrm'rn biiyiik vezfti Muhammed b. Abilii'l-Melik ez- Zeyyat ( ) gibi devletin rist kademelerinde g<irev yapan ve onu destekleyen, koruyan insanlar etkinli$ini kaybetmig Ahmeil b. Ebt Diiail ( ) gibi devletin gidigatrndan anlamayan ve f.akat el-cdhtz'rn can dtigmanr olan bir kimse el-mu'tasrm'rn veziri olmugfur. Yeni vezir el- Cdhrz'rn tizerine ciyle bir hrgrmla ytirtimtigttir ki bu zavallr Arap Edibi, Basra'ya kagarak canrnr gtis bela kurtarabilmigtil(tzsl. Evef bdylesine bo$ucu bir hava iginde hig kimse, el-cdhtz'dan eserini, el-mu'tasrm'a takdim etmesini isteyemezdi. O, eserini zamana brrakmrg ve tist dizey btirokratlar, bu arada Trirk efendileri ile elinden geldi$i kadar hog geginmeye gahgmrg ve bunda fevkalade muvaffak olmugtur. Bununla beraber el-chhu'n Ttirkler hakkrnda yazdrf.r bu ilk mtistakil, ciddi, hacimli eseri, bundan sonraki sayfalarda bir daha sciz konusu edilecektir. 'tu Genig bir delerlendirme igin bkz. Kitapgr, Z.,Tiirkliite Giden Yolda el-cdha ve Fezfiilil'l-Etrak, Ttirk Diin. Tar. D. Nisan,2004, no: ?5 el-hamevi. XV, s.76. II. EL - CAHIZ'IN BASRA, BAEDAD VC SAMARRADA TURK ULULARI ile HAYATI el-chhtz oe Basra Kiiltiir Merkezi: Gergekte Basra, el-chhtz'rn ilmi gcihretinin zirvelere do$ru trrmandr$r devirlerde, en btiytik ilim ve ktilttir merkezlerinden biri ve "Basriyyun" denilen dil ve lu$at ekoltintin merkezi idi. Bundan onceki sayfalarda daha aynnhh olarak durulduf,u gibi, ilk fetih yrllanndan itibaren burasr Ttirklerin faal bir u$rak yeri oldu$u gibi, "Basriyyun" denilen bu dil ekoliintin geligmesinde de Ttirk asrlh Arap dili Alimlerinin de eok hayrrh hizmetleri olmugtur. Bunlarrn bagrnda ise; babasr Fergdneli bir Tiirk olan ve Arap dili ve edebiyatr tarihine "Fergdneli Krzrl Qehreli Halef" olarak gegen Halefti'l-Ahmer ve onun yetigtirdigi d$renciler gelmektedi r (ol. 7 96)07 6t. Oyle tahmin ediyoruz ki el-cdhtz, ilmi gahsiyetini tamamladrst bu stire zarfrnda Basradaki bu Trirk asilh ve onlann soyundan gelen bir gok Arab dili ve lti$at Alimi, Tefsir ve Hadis bilginleri ile g<irtigmiig; onlardan btiytik olgtide yararlanmtgtrr. Onun kalbine asrl Ttirkltik sevgisinin tohumunu atanlarda bu Ttirk dlimleri olmahdrr. Ayrrca onun Halefii'l-Ahmefi, Tflrk asrlh bu btiytik Arap dili ve edebiyatr otoritesini yakrndan tanrdr$r anlagrlmaktadr. Zita o; daha sonraki yrllarda yazaca}r Tiirklerin t*tiinli;klerl kitabrna onun Ttirk genqleri hakkrnda soylemig oldusu gu beyti nakledecektir:

92 180. ZEKERiYA KITAPCT "LI+-ll.,t. j;l'ir3 d r*ja-j lus' jis" '@cuklanm onlara rehin hrckfrpnda knah btyklan [yani Ta*tera) hrakmq gibi oldumngn. el-cdhtz oe Biiyiik Tiirk $fr.iri el-hureymi: Ne varki el-cdhrz'tn kendi eserlerinde bu hususlan aqrklayan herhangi bir bilgi yoktur. Bununla beraber el- CAhrz'rn Ttirk ulularr, Ttirk asrlh devlet adamlan, Tiirk edip ve gdirleri ile birlikte ilk temas ve tanrgmalan ve onlar sayesinde refah ve bolluk iqinde bir hayat yagamasl onun daha sonraki yrllarda ve el-memftn'un ilk hilafet doneminde Ba$dat'a gelmesiyle baglamrg ve bu boyle uzun yrllar devam etrnigtir. Onun Ba$dad'ta ilk tanrgtr$r Tiirk asrlh gairlerin bagmda, kendi devrinde "Mualleka" gairlerinden biri olarak kabul edilen btiytik Tiirk edip ve gairi el-hureymt gelmektedir. el-hureymi ashnda bundan onceki sayfalarda, qok daha ayrmtrh bir gekilde tizerinde duruldu$u gibi; Ba$dailta Arap dili, giir ve edebiyatr ufkunda yrldrzr ilk parlamrg Tflrk gairlerinden birisi idi. O; devrin milliyetgi ycinri a$rr basary kendi tilkesi ve kavmi ile iiviinery aym zamanda Arap govenizminin karpsrna dikilen ve onlara keskin giir lisam ile meydan okuyan ilk Ttirk gdiri, Tiirk milli guurunun ilk temsilcisi idi. igte el-cfifutz, Ba$dad'a geldisi ilk yrllarda (810?), kendisi gibi zaten bi.iytk bir Arap dili ve edebiyat Alimi olan bu de$erli Tiirk edibi ile tamgmrg belki de onun en yakrn dostlarrndan biri olmugtur. Devrimizin btiytik lusat ve dil 'T el-cdhtz,fezsdl, Harun, A.M. l, $egen, R., s.95' ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER' 181 Alimlerinden Ali Ceahd et-tahir, onlarrn bu dostluklarrm g<iklere grkarmq ve goyle demigtir: "Onunl el-huteymt, ile edebi iligkileri gok genig oe her tiirlii takditin iistiinde 14y4tz$. Nitekim el-chhtz, bagta "el-beyan oe't'tebyin" olmak /.izer e, di$er krymetli eserleri nde el-huteymf nrn bir gok giir ve beyitlerini nakletmig olmasr, A.C. et-tahir'in bu tesbitlerini do$rulamaktadu. el-chhtz oe ibrahim b, el-abbas es-sitlt et-tiirkt: Fakat bizim burada asrl tizerinde durmak istedi$imiz ise; el-chhtz'tn BaSdad'a geldikten sonra; Tiirk devlet adamr, Arap dili, edebiyatr, lu$at giir ve ingada (gizel yazt yazma) kendisine asla rakib kabul etmeyen, aym zamanda ince dtigiince, ahlak ve edeb sahibi, dlim devlet adamrrun en gtizel 6rne$i, ibrilhlm b. et-abbas'la baglayan ve Adeta kardegli$e kadar varan dostluk iligkileridir. Gergekte el-chhtz gibi bir biiyiik dahi, ilim ve edebiyat Alimi, gtizel konugan, gizel yazr yazan, fesahat ve beld$ah ile herkesi kendisine hayran krlan, gtizel ntikte ve takrlmalan ile gevresindekileri kendine ba$layan bir kimsenin pohreti, herkesten once ibrahim b. el-abbas'a, ulagmrg olmasr gerekmektedir. ibrahim b. el-abbas'a gelince o; bu sralarda "Diahnii'r-Resail" gibi, devlet politikasrmn tiretildi$i ve uygulandr$r gok onemli bir Bakanh$rn bagrnda idi. Di$er taraftan; onun, sadece kona$r de$il, hatta saraydaki dairesi bile, Alim, edip ve fazrl kigilerin usrak ve bulugma yeri idi. Buralarda bagta Arap dili ve edebiyatt rn et-tahir, A.C.,Mecelte, Mecmuau'l-Lufa el-arabiyye, Drmrgk, no,4l's'457' kq. Kitapgr, Z., et-tiirk,s. l93.

93 182. ZEKET{YA KITAPCI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER' I83 olmak izere,lslami ilimlerin her konusunda ilmi sohbetler yaprlrrdr. ibrahim b, el-abbas'la, el-chhtz, bciyle ilml meclislerden birinde tarugmrg olmalarr gerekmektedir. Fakat bu bir tartrgma de$il, Adeta bir kucaklagma ve kaynagma idi. Ne var l<r ibrilhm b. el-abbds; bu potlek gdzli, patlak y:d.zlij, kotti goriiniiglii, girkin surath, oyle ki girkin ve sevimsiz gortinmede bir egi ve benzeri olmayan bu adamm ilmine, Arap dili ve edebiyatrndaki ytiksek durumuna, fesahat ve bela$ahna hayran olmug ve onun yarundan higbir zaman ayrmamqtrr. Oyle ki; ibrahim, herhangi bir sebeple Samarra'nrn dryrna grktr$r giinlerde "DivAnii'r-Resdil" gibi gok onemli bir makamrn bagrna el-cdhtz'r vekil olarak brrakryordu. Bu gorevlendirme igi, gok srk tekrar etti$i iein el-cahrz di$er bir isim, yani "ibrahimin Halifesi" adryla amlr olmuglr(17e). Boylece el-cdhrlrn Ba$dad ve Samarradaki hayahmn en mutlu anlarr da baglamrg oluyordu. el-chhu bu mutlulu$u bagka bir geyle taglandrrmrg ve dostluklanru, bagkalarrnr gatlatacak bir hale getirmigtir. Bundan maksadrmrz onun/ "K. ez-zet' oe'n-nahl" adrndaki eserini bu Ttirk ilim ve devlet adamrna, efendisine takdim etmig olmasrdrr. ibrahim bunu gok hog kargrlamrg, ilme ve ulemaya kargr gdsterdi$i saygrmn mticessem bir delili olarak ona tam 5000 dinar mtikafat vermigtir. Ne var ki devrin btiytik vezfti Muhammed b. Abdii'l-Melik ez-zeyyat, ibrahim b. el-abbas'a duydu$u kin ve gekememezlik sebebiyle, el-cahrz'rn hakkrnda ileri geri konugmaya 't Pellat, Ch., el-cthwft'l-basra ve Ba[dad ve Samarra, s. 388, el-hamevi, XV, s.106. baglamrg ve el-cahrz'da ona gok usturuplu bir cevap vermigtir(lm). ibrahim b. el-abbas'rru el-cahrz'a yaplupl bu iyilikler bir yan4 ayrlca onun devlet ileri gelenlerinin yamnda geref ve itibarrrun ytiksemesinye vesile olrnug ve bu sayede, el- Cdhrz, hayatrmn en mutlu en mtireffeh yrllarrm yagamrghr. Nitekim bu mutlu yrllannda yakrnlarrndan birisi: "Ey Ebu Osman hdlin nasildt?" diye sormugtu. el- C6fuz Ona, "Mhdet sen benim hdlimi soruyorsuh tiyleyse kelime, kelime dinle! DemiE ae yan Eaka, yan ciddi Eiiyle konugmugtur: "Vezir benim siiziimle hareket eder, iste$imi ilerhal yerine getifir, halife ile aramm iyi olmasmt sa$laq kuglarm etlefinin en lezzetlisini yiyor ue elbisenin en giizel oe yumuea{mt giyiyorum. Yine 'en yumugafu mindeilerde oturuyor ae kug tiiyii yastt{a ilayantyorum. Biiylece, Allah'm bana bolluk oe refah aermesini diliyorum!" Adam gagkm, gagktn "Bu bolluk ae refah de$ilse ilaha Allah'tan ne bekliyorsun!" deyince elcafuz yan Eaka giiyle demigtir: "Asnl rcfah halifeli$in bana gegmesi ae (biiyiik oezir) Muhammed b, Abilii'l-Melik ez-zeyyat'm benim emirletime giire hareket etmesidir"0sr). el-cfrhtz pe Feth b, Hhkan et-tiitkt: Btittin bunlar el-cdhrz'rn bu Ttirk efendileri ve patronlarr sayesinde, refah ve bollukta stmr tarumadr$rm, bir 'e' el-cahrz, Rild lettln Ji'l-Ciddi ve'l-hezl, (Resailii'l-Cahrz) I 's.231' '8' Kitap1r,2., et-ttlrk, s.190.

94 I84. ZEKERiYA KNAPCI eli ya$da, diger eli balda bir hayat yagadrf,rru gdstermektedir. Ddha sonra el-cahrz, rn kargrsrna; Ttirk bilge devlet adamlanndan biri di$eri yan Eeth b. Hdkan (61. g61) grkmrg ve onun; hilafet gevreleri, Ba{ilad ve Samarra,d,a ikinci mutlululg refah ve saltanat devri baglamrghr. Feth b, H6kan bundan sonraki sayfalarda gok daha ayrrnhh bir gekilde tizerine durulaca$r gii, Ttirk asilh en btiytik ilim ve devlet adamla'ndan biridir. Ttirk Hdnedan Ailesi, Hakan stilalesine. ba$h, aynca el-mu,tasrm,rn cizel daveti ile Ba$dad'a ga$rrlmrg olan Hakan Artuk'un o$ludur. el-mutasrm'rn saraylannda btiyi.imrig ve gok iyi bir ilmi e$itim gdrmiig olan Feth b, Hakan,rn asrl yrldrzr, Abbdsi Halifelerinden el-miiterekkil Alaltah (g4t-861.) devrinde parlamrg ve onun en etkin ve yetkin bir veziri olmugtur. Artrk AbbAsi devletinin dizginleri, krhng ve kalemi aynr maharette kullanan bu bilge Ttirk devlet adamrmn elinde idi(182). Eeth b. Hfrkan di$er taraftan Arap dil ve edebiyatrnda kendini gcistermig, giir ve lu$atr gok iyi bilen, fesahat ve bela$at sahibi, ayrlca Eok okuyary gfizel yazryazan kitaba ve kitap toplamaya agrrr dtigktin ve burada sayrlamayacak kadar tisttin meziyetleri olan bir Ttirk ilim ve devlet adamr idi. Onun bir di$er ozelli$i ise, hastahk derecesine var m kitap okuma ahgkanh$r yaru srra, ilme saygr ve ulemaya olan sonsuz sevgi ve ilgi gcistermesi idi. Bu balamdan Eeth b. Hdkan'rn sarayr, dtinyamn dort bir yanrndan Ba$dad ve Samarraya akrn eden ilim ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER. 185 adamlarrmn u$rak yeri Adeta bir er meydanr idi. Burada srk srk ilim meclisleri kurulur, gok gtizel edebi, ilmi genellikle Arap dili, giir ve lu$at tizerinde gok gizel ve ytiksek seviyede ilmi sohbet ve tarhgmalar olur ve bu ilim adamlan Feth b, Hdkan tarafindan btiytik tilqtide a$rrlamrdr. el-chhu, griphesiz, Feth b. Hdkan'rn ilimi meclislerine devam eden en saygln kimselerden biri olmahdrr. el- Cdht/rn, Feth b. Hakan'la olan ilmi iligkileri, daha sonralan geligmig ve bu Ttirk devet adammm en btiyrik dava arkadagt olmugtur. Bundan daha da onemlisi, el-cal'uz bundan sonra bir krhng kadar gtiqlti olan kalemini, Feth b. Hakan'm emrine vermig ve O; Ba$dad ve Samarradaki Ttirk varh$t, hildfet ordusundaki Ttirklerin en biiytik savunucularrndan biri, bir di$er ifade ile Ti.irk'tin Ttirk'ii, Ttirk tarih ve ktilttirtintin kendi devrinde en btiytik temsilcisi olmugturl83. Bundan maksadrmrz onurl el-mu'tasrm'rn hilafetinin ilk yrllarr ve btiyrik Ti.irk devlet adamr ibrahtm b. el- Abbfrs'tn "Diofrni)'r-Reshil"in bagrnda bulundu$u yrllarda yazmlg oldu$u ve daha sonra unuturcasrna rafa kaldrrdr$r meghur eserinin yani "Tiirklerin Yiiceliklefi" kitabrrun yaklagrk yirmi sene sonra yeniden gtindeme gelmesidir. Btiyiik Arap Eilibi, bu eserini; el-miiteaekkil ve Feth b. Hhkan devrinin bag d6ndiiriicti sosyal ve siyasi olaylarm, hildfet camiasrndaki Arap aristokratlarr ve Ttirk askeri varh$r agrsrndan de$erlendirerek yeniden yazmlg, yeni yeni bazr bol{imler ildve ederek Feth b. Hdkan'a takdim ehnigtir. Onun bu yeni eserinin adr, bir cincekinden farkh olarak "Hil6fet Askerlerinin Menktbeleti ae Tiirklerin Erdemleti 'tt Kitapgr, 2., el-cihau ve,l-etrdk, el-arabi Mecelle $ehriyye, el-kuveyt, June, l98l, no, 271, s 't' Kitapgr, 2., Tiirkliile Giden Yolda el'c6htz ve Fezdilii'l-etr6k, II. Ttirk. DUn Tar. D. no; 206, Mart,2004.

95 186. ZEKERIYA KITAPqI ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' I87 Hakkmda Eeth b. Hhkan igin Risfrte" idi. Bu el-cahrz'rn daha once yazm$ oldu$u hacimli eseri yani; "Ttirklerin Erdemleri" kitabrnrn, birazda de$igen ve geligen gartlar kargrsmda krsaca yaprlmrg bir ozeti oldusu anlagrlmaktadr. Onun briyle yine de mtikemmel bir eser yazmasrnda Feth b, Hakan'rn birinci dereceden etkili bir kimse oldu$u higbir z unan gbzardr edilmemelidir. Ne var ki bize gore bu eserin yeniden yazdrrrlmasr Ttirk tarih ve ktilttirtine mal edilmesi. Orhun dbidelerinden sonra ve KnEgari'nin Diaanii Lujat et-tibk'e giden yolda, asrln en btiytik olayrdrr. Bu bakrmdan el-cdhrz'a Ttirk tarihgilerinin gok btiytik bir minnet borcu vardrr. Feth b. Hikan bu eseri el-cdhrz'a nigin yazdrrmrghr? Hem Feth b. Hakan, hem de el-cdhrz'r, Ttirklerin yiicelikleri ile ilgili bdyle bir muhtegem eseri yazmaya mecbur eden sebepler nelerdir? Feth b. HAkan ve el-cahrz boyle bir eser yazmaka neyin kargrsrna dikilmiglerdir? Bu ve bunun gibi, daha bir gok sorularrn cevabr, bundan sonraki sayfalard4 bu Ttirk devlet adamr Feth b. HAkan'rn asrl hayah ve gahsiyeti boltimtinde gok daha ayrrntrh bir gekilde tizerinde durulacakhr. Oziinite Tiirktilk Seagiti Olan Bir Dostluk: Buraya kadar yaph$rmrz biittin bu agrklamalar, el- Cdhtz'la, Eeth b. Hdkan arastndaki iligkilerin sadece kargrlrklr sevgi, sayglya de$il, oziinde "Tiirk" ve "Tiirkliik seogisi" olan koklti bir dava ve ortak bir hedefe ytinelme oldu$unu gostermektedir. Bu dostluk, en ufak bir sarsmtt gormeden Feth b. H6kan hayatta oldu$u stirece devam etmig ve el-chhtz, bu Tiirk devlet adamr sdyesinde hayatrrun en mutlu grinlerini yagamrghr. Feth b. HAkan ona her vesile ile sonsuz ihsan ve inamlarda bulunuyor, btiyiik hediye ve mtikafatlar veriyordu. Buna ilaveten Feth b, Hhkan ona ayhk ihtiyaglarrru en iyi bir gekilde kargrlamak izere, gok yiiksek bir meblaf, tesbit etmigti. Bunun bir sentetik tutan el-cfrhu'a toptan odeniyordu ki bu gok btiyuk bir rakam olmaltdrr(1&)' el-chhtz, Fezhilii'l-Etrhk'ini, Feth b. Hakan'a takdim etti$i gibi, daha sonra bir bagka kitap daha yazm$ ve onu da Eeth b. Hakan'a takdim etmigtir' Bu kitab; ibrahim ez- Zeyn'in dedigi gibi: "Ba{dad; bangn iiz yurdu, hiltfetin merkezi, yeryiiziiniin cenneti, illimlerin bulugma, faziletli, nazik insanlann toplanma yeri ae bir hacet kaprsr oldu$u bir deaird.e yanlmry krymetti bir eserdi"$s)' Bu kitap; devleti iddre etme sanatrnr 6$retmek tizere el-cahrz tarafindan yazrlmrg; K. et-tdc fi Ahhk el'miilfih kitabr idi. Bize gdre bu kitaptan daha da dnemlisi, kitabrn onsozti ve bu 6n s6zde el-cdhrz'rry Feth b. Hakan'a yazdrfir takdim yazrsrdr ki, bundan bugrin bile bizlerin bir Ttirk olarak gurur duymasr gerekmektedir. el-cdhrz takdim yaztsrnda Feth b. Hakan't onun gahsrnda Ttirk milletlini gdklere grkarmrq ve gciyle demigtir: k+-:u # Y-l i.l".l.rrll is-lt+.lt i.l-e"rll o:r Jlc r/ Ji J UJ" k*,is"-l \g+l.ri3 eljljr JjUi 1.1.'^,.,1rl.r,$.JtiJl o:r i ta-qi, ".dl "$u yiice Abbdst dealetinin iist makamlanda oe tarihinde oe parlak zaferler kazanfult giinlerde; sultanlann Is es-send0bi, Ede btl' l.c 6htz, el-kahi re, I 93 I' s' 29' ''5 el-cahrz, K. et-ttc li Aibk et'mitttlk (Mukaddime) tah' i' z' A' ez-zeyn' Beyrut, 1955.

96 188. ZEKERIYAKTTAPqI ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER. I89 yiice aasflan, onlartn terbiye ae ahldkn ae menktbelerini kendi iiziinde toplamtg, biiylesine yiice oe baganh bfu kimse asla giiriilmemigtir. Bu yi$it kigi, Hhgim O{ullarmtn mealilsr olmug, temiz Abbas o{ullart sillilesinin dostlu{unu kazanmq el- Mu'tastm Billilh ae yilce karilegleridir ki -onlar Son Peygamber'in oafisleri ue milminlerin iinilerleriilirler igte bu aaxflara silhip tek kigi, Milminlerin Emifinin dostu, Feth b.hakan'dr. Biitiin bu yiice aasflar ona miibirek olsun. Bu meziyetleri ona Allah liitfetmigtir, Ona daha goklannt uersin, en yiiksek mertebelere, en yiice derecelere ulaehrxn, iimriinii uzun kilstn, oflu zamanrn bel6 ae iizilntiilerinden korusun, Zira Allah kerem oe liituf sahibidir'4r%1. Btittin bunlar di$er taraftan el-cdhtz'la, Eeth b. Hdkan arasrndaki dostluk ve kardegli$inin boyutlarr hakkrnda bizlere onemli fikirler vermektedir. Bu derin dostluklar sebebiyledir ki Feth b. Hdkan 858'li yrllada Qam'a yaph$t seferinde el-cdhrz'r yaruna almrgtrr. Bu el-cdhrz igin dyle tahmin ediyoruz ki gok gi.izel bir firsat olmug O; biiylece Antakya ve belki de Mlstr't ziydret etme imkam bulmugtur(187). Gergekte el-c6hrz'rn, Feth b. Hakan'la olan bu samimi iligkileri ve bunun "Tiirkliik" boyutu, mtistakil bir kitaba konu olabilecek kadar genig ve kapsamh bir konudr. Ne var ki her kemdlin bir zevdli oldu$u gibi, bu iki dost arasrnda yrllardrr devam eden bu dostlu$un, yavag yava$ kagrrulmaz bir sona bir zevdle do$ru gitmesi idi. Buna sebepte Basra, Baddad ae Samarrada, Arap dili ve edebiyah semasrnda bir Kutup Yildrzr, bir gtineg gibi do$an asrrn dahisi bu bi.iytik Ttirkolo$'uru yavag yavag rgrklarrmn sdnmesi ve bir guruba do$ru gitmesi idi. Artrk o; ilmi mahfellerden gekilmig, halife ve saray erkammn konaklannda gortinemez olmugfu. Zita, o yarr felgli idi. Onun bu hastah$r halife el-miiteaekkil doneminde (861) li yrllarda ntiksetrnig ve Basra'ya, kendi ata yurduna dcinmiigttr. Fakat Feth, onu higbir z unan unutmamrg onury buna ra$men Samarra'ya donmesini istemig ve bu konuda o kadar ileri gitmigtir ki ona, el-mtitevekkil tarafindan bir davet mektubu bile yazdrrmrgtr. el-cdhrz gibi viicudunun yarrsl felg olan bir kimsenin buna olumlu cevap vermesi dtigtiniilemezdi. Ne var ki bundan daha kcittisti olmugtur. O da, hem el-miiteoekkil, herr. de Feth b. Hakan'tn, Ttirk ihtilalci komutanlar tarafindan hiqte beklenmedik bir zamanda bir gece baskrmnda katledilmeleri idi (861yteel. "r- Cdhtz'a bu bedbaht haberler ulaghktan sonra bir kere daha yrkrlmrg ve kalbinin derinliklerinden kopup gelen teesstirlerini gdyle ifade etmigtir: l;.-a. ctil-i til ljjtsj" 13' l:-, fli c;r* ol.ueig "JJrll ditj3,.itt' -ll Crt.i,1,5,-lt *rg l;*^r l3it.,n 'Bizim doltlahmtz geeip gittiler, kdrulak Fpan dtlgmanlardan & kimee lelmad. Onlann hepei ecel Ferbetini igmig oldular, arilk doet h dldu, dttgmdnda'478e\. le el-cdhrz, K. et-tdc fi Ahllk el'miiltlk' s el-cdhrz,kitdbii'l-hayevan, V, s rs et-taberi, LX,s.222, vd. ibn el-esir, VII, s.95, es-suyuti, s '*' Kitapgr,2., et-tiirk, s.212.

97 190. ZEKERIYA KTTAPCI Feth b. Hakan'tn oltimri ile el-cilhtz bir kere daha qokmrig ve maddi bakrmdan qok btiyi.ik srkmhlara diigmtig ve gok zor gtinler yagam$ en sonunda zdraplar iginde krvranarak olmiigtiir (8e8)tts0l. Arhk kendi asrrrun sadece bir Arap dili ve edebiyat dlimi, bir Ttirkolog degil, btihin ilimlerde asnn gtinegi bir daha do$mamak tizere batmryhr. '* ibn Nedim, el-fihritt, tah. Y.A. Tavil, Beyrut, 1996, s , el-hamevi, XVI, s , el-bafdadi, ismail BAga, Hediyetii'l-Arifin, l, s. 803, ibn Hallikan, Vefeydt, lll, s. l4o-14, Kitapgr, 2., et-ttlrk, s. 210, el-batdadi, Hatib,Tarih-u Ba*dad,Xll,s , $egen, R. CAhrz, DiA, VII, 20-24,el.- Hafi, A.M. cl-cdhrz, Kahire, 1980, Cebrt, $., el-cdhu Muallimu'l-Akl ve'l- Edeb, Mrcn, 1947, en-necm, Y il., el-cthtz ve Mactemau Asnhi, Batdad, III. BUyUK TURKOLOG TUCAHIZ,A GORE TURK'UN ETNiK xitrtrigi ve TARiHi gahsiyetl el- C 6htz a e F ez 6ilii' l-etr 6k: Evet el-cfrfu2 hayatrn btittin yonlerini, iyilik ve gtizelliklerini, elem ve kederlerini yagamrg ve dolu dolu bir hayat siirmtig ve deryalarr andrran ilmini, her konuda insanh$rn hizmetine sunmug ve bir gok kitab yazmrghr. Onun gegitli konularda yazdr{r eserlerin ktiqliklii briyiiklti sayrsnm kaynaklarda 360 oldu$u bildirilmigtir ki, bunun islam ktilti.ir ve medeniyeti tarihinde bir bagka orne$i ve benzerini bulmamrz mtimki.in de$ildirttr). Onun bu eserlerinin Arap dili ve edebiyatr, tarilu dinler ve mezhepler tarihi, kelam, siyaset, antropoloji, ahlak, zooloji, botanils edebiyat tarihi ve dil konularrnda odaklandr$r gortilmektedir. Onun bu de$erli eserleri arasrnda ve bizim igin en dnemli olanr gtiphesiz Tiirklerin yticeliklerini beyan eden "Fezdilii'I-Etrhk" adrndaki en krymetli eseridir' Eser; Tiirk tarih ve krilttirtintin Orhun Abidelerindery bir asrr soffa ona en yakrn bir devirde ve fakat Kaggarh Mahmud (61' 1080)'un meghur eserinden ii.i "ttt 6nce yazrlmrg ve boylece el-caluz bizim ktilttir ve medeniyet yolumuzun en krymetli bir adamr olmugtur. Onun bu eseri, Tiirk tarih ve kiilttiriiniin bu devirlerde yazrlmrg, en temel, en kapsamh, dtinyada bir egi 'e' el-baldadi, 1,8., Hediyetit't-A'rifrn,I, s. 803, $egen, R., Cihrz, DlA, VlI, s. 20' 24, el -Clhtz, e t-t ac fi. Ahllk e l'm iilfrk, (Mukaddime)' s. I 9.

98 192. ZEKERIYA KiTAPqI ARAP DILi ve EDEBiYATININ GELI9MESiNDE TURKLER. I93 ve benzeri olmayan bir kitap olma cjzelli$ini hal6 devam ettirmekte ve Ttirk milleti igin belki de ktyamete kadar gurur kayna$r olmaktadrr. Bu bakrmdan dtinya Ttirkhi$i.intin bu biiyi.ik Arap edibine, yani "Ttirk'tin Ttirkii"ne gok btiytik bir minnet ve say$ borglarr olmahdrr. Zira bu. haliyle el-catuz sadece o kendi asrlmn de$il daha sonraki devirin bile en bayfik TURKOLOCU olmugtur. Peki el-cdhv bs eserini nigin nastl ve hangi gartlar altrnda yazmrgtrr? O zamanki Arap toplumu; azgrn Arap govenizmi yanl s1ra, yorgun ve bezgin iran milli guuru kargrsmda el-cahrz'rn durumu nedir? Onun Ti.irkli.i$e balog aqlsmm alhnda ne gibi olgular bulunmaktadrr? Ne var ki bu ve benzeri Ti.irklerle ilgili sorulabilecek daha pek qok sorunury gimdiye kadar el-cahrz'la ilgili aragtlrma ve incelemeler de bulunan ilim adamlarrnt Ttirk ilim adamlan da dahil pekf.azla meggul etrnedi$i gibi, onlar el-cdhrz'rnbu Ti.irkliik yonti tizerinde de pek fazla durmamrglardrr. Hemen gunu itiraf edelim ki bu ve benzeri sorulara yeterli bir gekilde cevap vermeden onun Abidevi gahsiyetini btittintiyle anlamak, onun vermek istedi$i mesajlannt kavramak ve hizmetini takdir etmek miimkrin olmadtsr gibi, onu Ttirk tarih ve medeniyetine mal etmemiz de mflmktin degildir(te2). el-chhtz' da Titrk Seogisinin Kaynaklan: Gergekte el-cdhtz'rn bu krymetli eserini iki merhalede yazmrg bulunmaktadrr. Bunlardan birincisi ilk hazrrhk 't2 Kitapgr, Z.,Titrklt$e Giden Yolfu el-cihtz ve Fezlilil'l-etmlt, lii, TUrk Diln. Tar. D. no: 2O6,Mart,20o4. donem ve el-mutastm devri, ( ). ikincisi ise Feth b. HAkan donemi ve el-miiteoekkil ( ) devridir. Bir diser ifade ile bu eserin ilk haznhk devri ve yaziryt yaklagrk yanm asrr srirmtigtr-ir. Bilindi$i gibi bu btiyiik Arap Edibi; el-memun'un ilk halifelik yrllarrnda Ba$dad'a gelmig ve krsa zamanda Ba$dad Ttirk gevresi ve halifenin en sevdi$i adamlanndan biri olmugtur. HilAfet ordusunun btiytik dlgtide Tiirklerden kurulmasr yolunda ilk ciddi tegebbtisler onun zamarunda baglamrg ve buna esas olmak tizere bir qok Tiirk Ba$dad'a getirilmigtil(tb). el-mem0n, bunlarla da yetinmemig ve hilafetinin ilk yrllannda devletin en yiiksek zirvesinde en etkili ve yetkili askeri ve idari kigilerden olugan bir "DantEma Kurulu" kurmug ve Ttirklerin iyi bir asker olarak arz ettikleri milli ozelliklerin burada tartrgrlmasrnl ve kendisine bir rapor olarak sunulmasrm istemigtir. Ne ilginqtir ki guramn bu raporu btittintinyle el-cfrhtz'rn eline gegmig ve onu kitabrna oldu$u gibi kaydetmigtil(tx). el-cahrz, Ba$dad'ta bu ilk Ttirk aritokratlarr ve Ttirk askerleri ile gciriigmiig, onlar hakkrnda ilging grizlem ve mtigahedeleri olmugtur. Hatta o bu sahada daha da ileri gitmig, bir yolculu$u srrasrnda el-me'mun'la birlikte olmug ve onunla Horasan; Do$u Turan yurdu'na gitmig(les) buralardan, Tiirkler hakkrnda daha yeni, zengin mtigdhede ve bilgiler toplayarak donmtigti.ir. 'B Kitapgr, Z., So adet Asnnda Tilrkler, s 's Kitapgr, Z., a.g.e., s 'e5 el-cahtz, FezAil, $egen, R., s. 74, Krg. el-c6hrz, K., el-buhald, tah. T. el-haciri, el-kahire, 1948, s.25.

99 194. ZEKERIYA KiTAPCT el-mu'tasrm halife olduktan sonra olaylar tamamen Ttirklerin lehine olarak de$igmip ve geligmigtir. Ztua o; Mdride Hdtun gibi 6ztinti, Ttirklti$tinii higbir zaman unutmamrg ve Trirklti$ti ile Arap gevrelerinde gurur duyan ve milli Fuuru Tanrr Da$r kadar ulu bir Ttirk anasndan dtinyaya gelmig(1ee) ve Ttirk ktlttir ve yagayrgrnr temsil etmek iqin yetigtirilmigti. igte boylesine inatgr bir Ttirk anadan do$an, damarlarrnda Ttirk kanr tagryan, Ttirk Hakanlarr gibi giyinen ve Ttirk hakanlarr gibi hagmetle ytiniyen, Ttirk yemekleri yiyen, Ti.irk gibi kuvvetli, elleri avuglan bir arslan pencesi gibi griqlii olan(ly) ve do$ugtan Ttirklere di.igktinlti$ri ile bilinen bu Abbasi Halifesi; Ba$dad'rn kaprlarrnr sonuna kadar Ttirklere aqmlg ve onbinlerce TtirKti Ba$dad'a qa$rrmrgtrr. el-chhtz'a gelince O; Ttirklerle kendili$inden bir ktilttir, bir ilim adamr, bugtinlerin tabiri ile araghrmacr yazar, hatta gtiglti kalemi olan bir gazeteci olarak yakrndan ilgilenmig, onlann ctrf, Adet, anane ve yagayrglarr hakknda bir gok bilgiler toplamrg ve bu bilgiler onun igin Tiirklii$tin oztine giden bir ulu kdprti olmugtur. Onun Ttirklere kargr gosterdi$i bu samimi ilgi ve bilgi krsa zaman sonra bir sevgi oda$r ve bir dostluk yumasrna dciniigmtig artrk el-chhtz, Ba{ilad'ta sanki o Ttirklerden biri ve bizim yeni tabirimizle "Tiirk'iln Tiirkii" olmugtur. el-cahrz'rn gontil ummamnda Ttirkler hakkrnda yeni dalgalaruna ve galkalanmalar oluyordu. ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' I95 el-cdhrz bu ya$rz gehreli yi$it Tiirklerin at tisttinde bir yrldrrrm ordularr gibi hareket etti$i ve btiyiik zafetler kazandr$rnr, islam hilafeti ve. halifeye ba$hhklanm, kahraman ve yi$itliklerini goitince iq di.inyasrnda btyi.ik dalgalanma ve kaynagmalar oluyor ve gok biiytik heyecanlara kaprhyordu. $imdi o bu Mflsltiman yi$it TtirKti; el-mutasrm'dan nerede ise daha qok seven ve el-mutasrm'a hak vererl onun hareketlerini biittintiyle tasvip eden bir kimse haline gelmigti. Nitekim o; Ttirkler hakkrnda kalbinin derinliklerinden kopup gelen bu sevgi ve cogkusunun samimi bir ifadesi igin sanki btittin Ba$dad halkr "Hayrr!" btitiin zamanlara haykrrrcasrna giiyle diyordu: "Yemin ederim ki; el-mu'tastm Tiirklefi Bafilat'ta toplafufi ae hiltfet ordusunu onlardan kurdu{u zaman, O1 onlartbizden ilaha iyi tantyor (ve seviyor)*u'geb). el-cahrz; islam hilafeti ve Muhammed timmetinin kurtulugunu bu Tiirklerde goniyor ve onlarrn ytiziine baktr$rnda IIz. Peygambey'in Tiirkler hakkrnda verdi$i mesajr hatrrhyor, bundan islam namrna bambagka bir heyecan duyuyordu. Ona gore tek yol vardr. O da Araplarrn mtisltiman Ttirklerle beraber, onlarla birlikte ve barrp iginde ya$amasl idi(l99). Haddi zattnda bugiin bile gegerliligini koruyan bu gdrtigtin esasl bir "Peygamber politikas{'na dayanryordu. O da temel hadis kaynaklarrnda srk srk zikredilen "Tiirkler size dokunmadtkga sakm ola ki sizde Tiirklere dokunmamtrn (200) hadisi idi. '* Meride Hatun hakkrnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Mukfiddes Qevre ve Eski Hilhfet titketerinde Tiirk Hitunlan, Konya, 1996, s. 65. ro'es-suyuti, Tarihu'l-Hulefa, s. 334,335,Tarih-fr Ba$ilail' ili, s. 3'16' 1% el-cahtz,fezdij, $egen, R., s. 75. ]e el-cilhn, Fezd.il, Harun, A.M., I' s.75. :m en-nesei, Sriinen en Neset, bi-$erh es-suyufr, Mrslr (farihsiz)' VI' s' 44'

100 196. ZEKERIYA KITAPCI ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi9MESINDE TURKLER ' I97 Di$er taraftan O; Araplann dinamizminin kalmadr$rru israf ve sefahete daldrklarrnr, iranhlann hikendi$ini g<irmtig ve onlartn islam'rn yarrnlarrna giden yolda devrelerini tamamladrklarrnrn farkrna varmrgtr. Buna ra$men azgm Arap ve bezgin, bitkin iran milli guuru insafsz bir gekilde bu yeni Ttirk varh$rrun kargrsrna dikilmig ve bir fitne ve kargagahk ategini tutuqturmak igin homurdanmaya devam ediyorlardr. igte bu ve buna benzer sosyal, dini ve siyasi seepler bir bagka ifade ile Tilrklere yaprlan bu haksrzhk ve insaf olgiilerini agan davramg hatta azr hallerde onlarr oldi.irmeleri(201) bu briytik Arap Edibi "Hayr'!" "TiirKrin Ti.irx"ti"niin vicdamna tesir etrnig ve onu/ Ttirkleri daha gok sevmesini saslamrgtrr. Hatta o, bu yonde onu harekete gegmig ve Araplara bazt gergekleri <i$retmek igin boyle Trirkler hakkrnda yeni, miistakil bir eser yazmaya karar vermigtir. Bunda o; higbir etkili veya yetkili kimselerin tesiri altrnda kalmamr, kendi hrir iradesi ve vicdammn sesini duymug ve Tiirklere olan bu agrrr sevgi ve derin ilgisi birinci derecede rol oynamrgtrr. $ayet bu bag dondrirticti geligmeler olmasaydr, el-cahrz; Ttirkler hakkrnda bu da$lar gibi yr$rlmrg kalmrg bilgi birikimini yazty3 dokecek ve belki cildleri agan bir kitap yazacaktr. Ne varki, el-c6hrz'm elinde olmayan bazr sebepler ve bedbaht geligmeler, higbir zarnan ona bu firsah vermemigtir. Briti.in bunlara ra$men Feth b. Hakan'rn araya girmesi ve rsran ve bu arada ortaya grkan bu yeni harici ve dahili faktorler el-cahrz'r dyle tahmin ediyoruz ki fazlasryla etkilemig ve Ttirkler hakkrnda, rr er-taberl, Ix, s. 18, ibnu'l-esir, VI, s bildiklerinin ancak yiizde belki de binde biri bile olmayan, bdyle risdle srrurlarrm agan bize gore gok ki.igtik bir eser yazmrghr. Evet bu beklenmedik geligmeler el'chhtz'r harekete gegirmig ve o; bir krhng gibi keskin kalemini eline almrg ve drinyalarr dolduran ilmi, nehirler ve ga$layanlarr andran cogkularmr o "Cthtzi" tislubu ile dile getirmig ve sonunda bugun bize kadar ulagan ve Orta Qa$lann Ttirk tarih, kiilttir ve medeninyeti hakkrnda en bi,iyiik metni yazmrgtr. Bu gtiphesiz yukarrda da ifade edildi$i gibi, Orhun Abidelerinden sonra Kaggarh Mahmud ue Diaanii Lu{at et' Tiirk'e giden yolda Ttirkler hakkrnda yazrlmrg en biiytilg en genig ve en gtizel metin olarak tarihe gegmigtil(2oz). Ne yazrk ki; Orhun Abidelerini okuyan bir Raillof grkmasrna ra$mery el-cdhtz'rn bu mehrini okuyan ve onun Ti.irk milletine olan rhk ve sevgi dolu mesajlarrm, kendi tarih ve ktilti.ir zenginlisi iginde bu millete ulagtran gimdiye kadar hicbir Tiirk Alimi grkmamrgtr('). Bu arada hemen gunu da tizulerek ifade edelim ki, daha sonraki asrlarda Ttirk dili, tarih ve edebiyatr hakkrnda hem de Arapga bir "Lu$af' kitabr yazacak olan Kaggarfnin ne Kaggar'da ve ne de uzun stire Ba$dat'ta kalmtg olmasrna ra$men, el-cahrz'rn b<iyle krymetli bir eserinin varh$rndan higte haberi olmadr$r anlagrlmaktadrr. t'o Kitapg, 2., a.g.mak., III, Tiirk Tar. Der. no; 206, Mart' ' Bundan maksadtmrz el-cihrz'rn bu krymetli eserinin ilmi manada ve miikemmel bir qekilde bir krsrm yabanct dillere bu arada Tiirkgeye gevrilmig olmast de!ildir.

101 198. ZEKERIYAKfIAPCI F e z hilii' l-etr ak a e e l- C hhtz' m T ihkliik S ea gis inin incileri: O; bunun igin okyanuslara agrlrrcasrna, Ttirkltik denizine agrlmak ve bu denizin derinliklerine dalmak istemig, Tiirk milletinin ozellikleri, onun milli karakteri, manevi de$erleri, cirf, Adet ve ananeleri, harb vb askerlik sanatrndaki iisttin mehareti, onun mertli$i, kahramanhsr, yi$itli$i, onu di$er kavimlerden iisttin krlan meziyetleri, htilasa ne varsa bu keskin kalemi, etkin dili ve o gdhdne tislubu ile ortaya koymug ve boylece bu muazzam eser, "Haytr!", Ttirkltik sevgisinin bir Abidesi ortaya grkmrgtrr. O; granit kayalar kadar sa$lam olan Ttirk'tin manevi gahsiyetinin ana gizgilerini goyle aeklamaktadrr:,jliilr Y-r o$3!r,j" qxlr Y3.9JJr ir9-p1 y t,s dltjfyl,', Y3 o$;yl.,jc ir+tt )3.o!_jl Yr i^*itr )3 6t.ilr yj qtjr y, ;rlsi+ )3 rljlll pe.:uii el: t+lt LJ'-)r* )3 olilijr.jlc oi+ll ".cj3iijl,jo JlJ,^!l "Tiirkler yaltaklanna, yalduh siizlel miindfikhk, koauculuk yapmak, yerme, riya, dostlanna kary giisterig, arkadaglarma karet fenfrhk, biilat neilir bilmezlen Qegitli fikirler onlarr bozmamtgtt. Hile-i geriye ile baekalannrn mahnt helfrl s ayma7l67n(zo3). el-cahrz'a g&e; Tiirkler hareketli hamleci bir millet olmuglardr. Qiinkti: ARAP DiLi ve EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 199 ilir *.'S^IJ,-'+lJf.J-rtr eijl-, -r.-*lt fi*lt s& p.1ls d;.rll if" 3g{s "JJS-J.*.lr is-*il,rj" y: tdl NJ#t d''il dj''illl {-ij"iil t3.rr-*i en: eel+t.t$ "i" JS a4.si.r.f,,/j (!'!'ai ".ij,li3 Jl,,i.:l J i -lt>-t '. "Tilrkler ikhmet etmekten, bit yetde e$lenmekten' uziln' milddet kalmaktan, beklemekten, az hareket etmekten' az igle meegut olmaktan neftet eden bir kaaimdir' Zira onlatm. biiny eleri hareket iizerine kurulmugtur' Durmaktan nasipleri yoitrr. Ruht kuaaetleri bedent kuaaetlerinden daha fazladr. Zira onlm ategli zeki, anlayqh kimsele'67'nq04' el-cahrz'a gote; Allah, Tiitkleti at iistiinde hareket etmek ilzere Yaratmlgfir. Qtinkiii Cr.r-r)t,J, 4+i"J )-r.js e+ltll J#.,Jo #-t,ll O$ t-*ji'.t L.r-rtil 6)t gt J+- :lt B..rii$ djr T u -l& $r..-e -,r+l +jl-l,j J 4+ rr'j rl r:,lr.l:k 4."ii *, q.ifi jffiffi "Tiirk'iin atrntn stttrnda og')t'g', yetde yiiriirken ayaklarmm ttprtrst yoktur' Bizden bit siiaailnin iiniinde iien giirmedi{ini o atkasmda iken gdtilr' O bizden bir siiaaiyi aa, kendisini pats, siiaatiyi geyik' kendisini aa kiipe{i yerine koyar. Allah'a yemin olsun ki' Tiitk eli kolu ao.gtt oiarak bir kuyuya atisa mutlaka bit garcsini bulur kurtulur"q6\. el-cahrz'a gore; aaahk ae attuhk Tiirk'iin en baeanh meslefidir. Qtinkii: 2u el-cdhn, F ezdil, l,s B el-cdhtz, F ezdil, l, s M el-cdhn, F e2fril, l,s. 51.

102 200. zekerlva rfrenql ARAP DiLi VE EDEBiYATTNTN GELI9MESINDE TIIRKLER. 201,qlr.d;.&.-A,+rl ufj,'.1"-j #+ff,r,,-,1. - rl-l g-nr.j.5.-l -li )-!.,'<-,;r rrsjsl: "r-,,!r -'+g & r-a.x -r,si arjiii rutr.,,)l,.r. *q-,l f*- \rlt # f.rot5.,i f riu".,i f ;U...rp-jt rlja*l U"tJt :!.L-t S,pi Ol,tajlii3 Lq.jl "Tiirk'i)n iimriiniin biitiin giinlerini toplarsan at iizerinde gegen giinlerinin yer iizetinde oturarak gegirdi{i giinlerden daha gok oldu{unu giiriirsiin. Tiirk ktsraklannt aygtma biner, gaza yapmak, yolculuk etmek oe aalanmak igin oeya her hangi maksatla yurdundan grkarsa ktsra$t aeya taylatt onu takip eder insan aolanmazsa aahgi hayaan aala/42b). Yine el-cahtz'a gore: Tiirkler itiinyada en harbci bir millettir; Zira: l_j,jts J#iUCt..r-i!i ()fr,.i) cllof.l.all._jlror $ Li & aj!" ell'r5, ietr. -tlj di'-,ll *.r1**i # A*.-tt gk* f-ij...il +l*.-i r+"a ;A flr...dflt.illsj...'lfl.l*-rrt.ll'i;ls- l-/15...ij.ll 6-$,: cju+yt io;ti"r Llii,Jl -USJ -!i^all3 ditjtltj r-rlt -l*o eer-,lt+il e{ieu.- d. } -.i-f o-r-t+ ;ryl.$l-\ l.-srl...;lr!! i^(r.jl.,.! ;$UJIS.+-*ll,"f tjjt dlrs tj,it5 tji.enl*: eci.lr,,i,rl*u.nsr UJ:r b.r.rc L.;i *,t_,,o!tr olc,u.att j JF-I &lj ".i*t+jlj.dl!l "Her millet bir sanatta mahir olmuelardr. (Mesetd) Gdrmilyor musun Yunanlilar hikmet oe felsefeile oarhklannt giistermiglerdir,,. Qinliler ise ddkiimcii, egyaya gekil aeren, kalfta sokan, (bir kaoimdir)... Araplar giillerile oturup krlarda biiyiirler, Tiirklere gelince ayn gekilde gadrlarda ae giilletde otururlan Onlann biitiin istekleri gaza yapffiak, aoalrk 1* el-cdhtz,f eziil, l,s. 47. etmek, geeitli memleketlerde dolaemaktr. Onlar bu iglerde gok giiglii oldular ae ileri gittilen Artrk bu onlann sanatlan, tdcirleri, zevkleri, ii$iiniliikleri, aralannda giiniliizleri ae geceleri konugtuklan harb metrzu olilu. Biiylece onlar harb sanahnda; Yunanlilarm; felsefe ae ilimde, Qinlilefin; sanatta, Bedeoilerin; saydt$tmtz hususlarda, Shshnilnin; dealet ae siyasette, elde ettikleri dereceleri elde ettiler"qu). El-CAluz'a gore; Tiirkler harbde bile hile yapmayan bit millettir; Ctinkii: i.jsll ddaisj Yl &J! e.$ ) t-;,l dilj ;os-ill JUti,.J'iJ' ".U-il! ltlb U;9 l.j.{r+li.,;1r{ trj'jl,"i ati:-t rlr +>!l d "Tilrk Hakam giiyle der: "Bizler iglerimizde hite yapmayan bir milletiz, Hileyi sddece harbte mubah sayanz, Eder hatb hilesiz olsa, hileyi harpte itaht mubah giirmezdik'{2gg). Bunun yanl sra el-c6fu2 bagta gok btiyi.ik eserlerinden biri olany "K, el-hayeoan" olmak tizere di$er eserlerinde de yer yer Ttirklerden bahsetmig ve Tiirk tarihine rgrk tutmugtur. Bu ctimleden olmak tizere meseld; Zmihkhk: Mani dininin Tiirklerdeki askeilik ruhunu ne kadar giikerttiiine igaret etmek istemie ve gdyle demigtir: JiL- dllr & J-r iis;lt+ JgiJ+ lj*-i arftriln dlyl u!1" 45l!l jr"&.64br prhii r-rjts dri r*+.$_ilr dr jijiijr dt..isjl # iis_,$,;rj - Us-tt+ l3il.: l"ji #l,r;i.rr,.lt 6 lrts o!-r dlb clr.l3 ist+-,.ilt dlli,'. 'it - d;jtjt #r rr irj fljtr ".Ll{-ill 101 el-cdhrz, F ezail, I,s. 67 -'7 I N el-cilhn, Fezdil, I, s. 81.

103 202. zekeriya KiTAPCT "Tifukler zmdtkhk dinine (Mani dini) girince arttk harblerde ma$lup olmaya bagladrlar. Tiirklerin en kahramanlarmdan olan Dokuz-O{uzlar (Uygurlar) bunun en gilzel misallerindendfu. Halbuki Dokuz-O$uzlar, Karluk Tituklerinden..sqyrca birkag misli az olduklan halde, daima ileri giderler ae daha iyi saaagdarfu. Ne zamanki bu Tiirkler zmdrkhk ilinine girmeye bagladilar, bu zmdtkhk dini insanlan iliinyadan el-etek gektirme oe uyueukluk telkin etmede, Hristiyanhktan daha kiitiidiir, Biiylece onlartn da kahramanl* duygulan yok olmue ae gehamet duygulan siiniip gitmietir'qw). el-cdhrz'a gdre, Tiirk iilkelerinde hergey Tiirk'e has ii z ellikler t a gtm akt a dr. Zir a: rel,j.e 66.J3r.si-,) ij.-r,[5-r,'# JS qi] r.iljll.:)-, Qi-,; "ir" eels k-t:n: l,{.ct+j Ll p 6+^+ "Jt e*t- e;.j-.irsj3,l.ji ela tt.'r-t* "Tiirk iilkelerinile her geyin Tiirklere has oldu{unu giiriiriiz. Onlarm hayoanlartnt ae deaelerini gtirenlel onlann Tiirk'e has oldu{unu anlarlar, Benfi Silleym aolkanh{t da biiyledir. Onlarm biltiin kuglarq yrtrcr hayo anlan, siiriingenleri, halh siy ahsrrn(?7d). Bunlar bizim Ttirklerin yticelikleri, onlann temel karakterleri, milli manevi de$erleri hakkrnda yazm$ oldusu meghur eserinden, denizden bir damla ve bir ornek olmak tizere yaptr$rmrz almtrlardrr. Bunlar onun bir manada Ttirkli.ik sevgisini gcisteren incilerdir. Bu inciler; Ttirk akrncr ruhu, isldmi gaza ve cihad eri, onun milli manevi de$erleri, 26 el-cahtz,kit6bii'l-biil.dnn, Top. Sar. Emanet Hazinesi, No: 1358' V. 96a rrn el-cahrz, K., el-bi{al, II, s ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 203 onu ayakta tutan iq dinamikler, hulasa Ttirk'tin tarihi gahsiyetinin temel unsurlandrr. Kitab bu aqrdan okundu$u ve de$erlendirildi$inde el-cdhr4 ve Ttirk'dn o dtinyayr kasrp kavuran ildhi gahsiyeti sanki nurdan bir heykel, bir dbide gibi' kargrmrza dikilmektedir. Yine bu inciler Ttirk ve Tiirkltik sdz konusu edilince el-cdhrz'rn gonltinde ummanlar gibi galkalanan ve gaha kalkan Ttirkltik sevgisinin kryrlara vuran hrrgrn dalgalardrr' Ne var ki el-cahrz'a yaklagan, onun gereek ytiziinti taruyar; onun bu eserini yeni bir duygu ile okuyan bizim insantmrz, yani bir gok Ttirk aydrru hatta Ttirk milliyetgileri bugiin bile mtishiman Ttirk'ti sevmek, onun Orta-Do$u misyonunu anlamakta, kendilerini, el-cahz'rn gok gerisinde olduklarrm goreceklerdir. Buraya kadar yaptr$rmrz agrklamalardan da anlagrlacasr gibi, el'c6htz topluma hizmet eknek, bildiklerini soylemek ve iki toplumu birlik, dirlik ve uyum iginde yagamalarrnt sa$lamak ve bir ulu g dyeye hizmet etmek gibi, son derece htisnti niyetle ortaya grkmrg ve bu grizel eserini kaleme almrgtrr. Bunu yazarken de kendisinin bizzat ifade etti$i gibi: "her tiirlii miinakagadan uzak kalmry, kimsenin duygularmt istismar etmeye kalktpmamtg' kimsey e gii sterie a e y alakahk y apmamtgttt"qnl. Ne yazrk ki daha sonra bir gok kimseler onu ve onun boyle ytice ve ytiksek gayelere hizmetini bile bile gormemezlikten gelmigler ve bundan da ote, bu btiytik ilim adamrm maksadrm aqan bir ifade ile riyd, yalakaltk yapm4 guna buna girin gortinme gibi, bir ktsrm haksrz ithamlarda 2tt el-cdhtz, F eziil, l,s. 34,

104 204. ZEKERIYAKITAPqI ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELi$MESINDE TURKLER ' 205 bulunmug ve gahsiyet zaafryla suglamrylardrr. Bize gcire bu el-cdhtz'abu btiyiik Arap edibi ve Ttirk dostuna yaprlabilecek en btiyrik haksrzhk ve hakaret olmahdrr. Bu nasipsizliklerden birisi de son devir Mrsrh yazarlardan biri olan ve Ttirk'e hakaret etmede Regiit Rrdh'run yolunda ytirtiyen ve eserlerinde her vesile ile Tiirk'e ve Osmanhya hakaretler yasdrran Ahmeit Emin Ahmed'tir. Bu gozn donmtig adam griyle demektedir: 4^l+ r4;l' C#r ftr1l: ")Lci ; Clr.d-,;,lJr.-,iilj.!*r +.r51:', ".C c-t:!t +rjll3 Jrg_Jt "el-cdhtz'a gelince o; Tiirklerin yiiceliklefini eserinde genig genig anlath, onlartn gan oe gercflerini yiiceltmede gok milhalafa etti, Bu hususta iiniine gegilmez kalemi ve kendine has o "Cahtzi iislubu" ile tiyle Eeyler yazfu ki, onun bu kitabmr okuyanlm da sanki, Tiirklerin en biiyiik bir asker ae en kahraman bir millet oldu$unu zannedeiler. igte o; bu yalanct iislubu oe giiz boyayan ifdilesi ile Tiirk,iin gafltnt, gerefini yiiceltmig, onlan iin saflata gekmig ae dider kaaimleri (Arap oe iranhlan) onlann gefisine, perdenin arkastna itmietir. Oysa onun biiyle defin akh, keskin kalemi ae engin felsefesini kullanarak Tiirklerin gantnt yiiceltmek igin biiyle bir eser yazmaktan asil maksadq shdece erigilmez eilebt bela{at giiciinii giistermek oe dearin niifuzlu kigilerine (yani Tiirk biiyiiklerine) yatanmak, onlata yaklagmak ae gtkar safilamaktan bagka birgey de{ildir. Onun kendisinin bite bu y azdtklarma inantp inanmadt$t hhl6 giipheli6irn(ztz). A,E. Ahmed gibi daha bir gok son devir Mrsrlt yazarlann "Hayrr!" nasipsizlerin eserlerinde, go$u kere hakarete varan Ttirk dtigmanh$r ve'onlarrn rezil fikirlerini, mtinakaga etmenin yeri burasr de$ildir. Ne yazrk ki Arap dtinyasr Orta-Qa$ Tiirk varh$r ve Osmanhya kargr gcisterdikleri bu gtivenizmin bedelini fazlasryla odemig ve hala da odemektedir. Ne ilgingtir kr el-c6fu2 her devirde A.E. Ahmeil gibi, garazkdr, pegin fikirli, goztinii hrrs ve kin btirr,iyen bu kabil nasipsizlerin olabilece$ini drigtinmtig ve bunlara pegin bir cevap olmak tizege gtiyle demigtir:..rf fijo d+-l W s{ijl U &! -ilj-)l 6*^+.s. U. # S $r.elt ai.-: /-ii "lrt dr dr!" -r{t *U-ftt+ dlli i, Bu eserde; biitiin smtflann mendktbr hakkmila bize kadar gelenlerden oe bu konuda ilmimizin erdi{i kadarmdan bahsettik. Efier yazdrklartmrz gerge{e uygunsa, bu Allah'm muaaffakiyeti ue iyiliii sayesindedir. E{er eksi{imiz aarca bu ilmimizin, iluyiluklanmtztn eksikli{idir. Niyetimizin iyili{i, igimizdeki samimiyet oe halifenin arzulattnt yerine getirmek igin elimizilen geleni yapt*. Aksi halde bu konuda Allah'a a{tnr, onun yardrfinnt ae kiaouzlu{unu dibrtz. O, her Eeyi ieiten, herkese yakm bulunan ae diledi{ini istedili gibi yapmaya muktedir olan bir zatttlzl3). Mdmdfih o qa$larda Tiirkltik yolunun Arap ve iran milli gtluru kargrsrnda iki bfiytk mticahidi vardrr. Bunlardan birisi el-cdhtz, difieri ise el-mfltevekkil'in gok :t3 el-cahtz, Fezfifl, l, s. 86.

105 206. ZEKERIYA KiTAPCI de$erli veziri Eeth b. Hakan'dr. Bunlar aym zamanda bu bi.iytik davaya gcini.il veren can dostlardr. el-cdhtz, akli deha ve bir krhg kadar keskin kalemi ve Feth b. Hhkan ise idari gricii ve etkin kigili$i ile Ttirklti$e hizmet etmig ve hilafet camiasmdaki Ttirk varh$mr gtiqli.i tutmaya gahgmrg ve boylesine briytik ve muhtegem bir eserin yazrlmasma sebep olmugtur. Bunlarrn her ikisini de bugrinkti Trirk dtinyasr, Ttirk tarih ve ktilti.irti ile u$raganlann bilmeleri ve Ttirk tarih ve ktilttirtine yaptrklarr bu cinemli hizmetlerini tarumalan gerekmektedir2la. igte bundan sonraki yeni aragtrrmamrzda bu gileli yolun ikinci kahramanr, aynr zamanda devrin en btiytik Arap dili ve edebiyatr dlimi, Tiirk devlet gelene$inin o devirde en btiytik temsilcisi olan Feth b, Hfrkan, bu btiytik devlet adamr tizerinde durulacak ve onun FezAihi'l-Etrak'in yazrlmasrndaki her ttirlti takdirin risttinde olan hizmetlerinin ilk defa genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr. r'r Qok genig bir delerlendirme igin bkz. Kitapgr, Z.,Tiirklii$e GidenYolda el- C6.htz ve Fez6.ilii'l-Etrak, TUrk DUn. Tar. D. Mart, 2004,no: 207. IIT. TURK VARLIGINA GiDEN YOLDA FETH B. HAKAN VE NUYUT ARAB EDiBi EL-CAHIZ Feth b. Hakan'tn $ahsiyetinin Ana Qizgilefi: Feth b. Hakan; Arap ilili, giir, lu{at frlimi, islami ilimlerin her birinde mesela Tefsir, Hadis, Kelam ve Ftkth gibi, soz sahibidir' Ayrrca Feth b. Hakan, el-mtitevekkil'in ieziri, bilge Ttirk devlet adamrdrr. Yine Feth b' Hakan, kitap okumayr hastahk derecesind.e seven bir kimsedir. Bunlarrn yanrsrra Feth b. Hakan, Samarrada devrin en btiyrik kiltiiphanesirzi kurmug, bunu ilmin ve ilim adamrn hizmetine sunmug, bir btiyi.ik ktitttir ve fikir adamrdr' Bunlar Feth b' Hakan deyince, akla ilk gelen geylerdir' Ne varki bunlar; bir insan iqin fevkalade onemli meziyetler olmasrna ra$men, bizim igin onun en onemli yoni.i bunlar da de$ildir' Bizim iqin Feth b. Hakan'rn asrl kegfedilmesi gereken en onemli yonti onun; Tiirkliik guuru, Arap-iran milli guuru kargtsmda seryitedi$i asil taar, bit di{et ifade ile onun bu meselede ortaya koydu$u gayret-i diniye oe hamiyet-i milliye meselesidir. Bilindi$i gibi Ttirkler'in biiytik dalgalar halinde Ba$dad'a gelmeleri, hildfet ordusundaki gerefli yerlerini almalarr, buna paralel olarak askeri ve idari makamlarrn Tiirklerin eline gegmesi ve bir qok Ttirktin, Emiru'l-Umerd (Orgeneral) olmasr, Suriye, Mrcr, $am, Farshatta Hicaz gibi' btiyrik eyaletlerin bu Trirk generallerine verilmesi, di$er

106 208. ZEKERIYA KfrAPCr ARAP DiLivE EDEBiYATTNTN GELi9MESINDE TURKLER. 209 taraftan Arap ve iranhlarrn eski ni.ifuz ve etkinliklerini kaybetmeleri, gok bedbaht neticeler do$urmugtur. Zfua bu geligmelerden pani$e kaprlan Arap ve iran milli guuru, derhal ata$a gegmig ve cdhiliye devri asabiye-i milliye yani trkgil$t btihin dehget ve vahgetiyle Ttirk ve Ttirk varh$rna kargr en etkin bir silah olarak kullanmaya kalkrgmrglardrr. Onlar hilafet ordusundaki; tdli unsurlar yani Arap, iran, Ebnd ve Tilrklerin drgrndaki "Meadliler,,in rrkqrhk damarrna basmrglar, dolaysryla onlart, hildfet ordusundaki Ttirklerden, askerlik ve harb sanahnda daha tisttin olduklan yolunda krgkrtmrglar, dolaysryla onlarr, bu ya{rz gehreli, yi$it Ttirklere kargr krhnglan ile tavrr almaya "Haytrl,' silahla mricadele etmeye ga$rrmrglardrr. Bu de$il bir mtishimaru, srradan bir insanr bile hayret, dehget ve vahget iginde brrakan megum bir durumdu. Feth b. Hakan Biiyiik Fitne ae el-c6htz: igte Feth b. Hakan, hilafet camiasrnd.a Hz. Osman devrini andrran bciyle bir fitne ve kargagah$rn kargrsrna dikilmig ve Muhammed iimmetinin bahhm karartan btittin bu megum planlan boga grkarmrg ve bir btiyrik felaketi onlemigtir. Bu aqrklamalarrmrz; Feth b. Hakan,rn bu bozguncu ger odaklarrnrn tisttine, devlet gticti ile gittisi, onlarr gil yavrusu gibi da$rttr$r ve cinctilerini krhngtan geqirdi$i anlamrna gelmemelidir. Feth b. Hakan, bu fitne ateginin iistiine kalemle, bilgi ile gitmig ve kalemi bir elmas krhng gibi kullanarak bu kargaga ve anargi a$acmr dibinden kdklemigtir. Bundan maksadrmrz onun el-cihrz gibi bir bi.iyrik Arab edibi "Haylr!" Tilrkolo{unu yamna ga$rrmasr ve onu: Tiirkleri bir yilce misyonat, yani islfrma sahip gtkmalarq harb oe askerlik sanattnda iistiin olmalan ue isthm hitafetini onlann koruduklarq dolaynyla onlara kilmg gekilmemesi yolunda ikna etmesi, bundan da iite ona gok de{erli, "Fezdilil'l - et - RAk - Tiirklerin yiicelikleri" hakkmda muhtegem bir kitap yazdrmtg olmastdt. Bu, bize gcire asrrn bagh bagrna bir biiyrik ktilhir olayrdrr ve o devirlerde bunun benzerini dtigtinmek bile mtimktin de$ildir. Boylece o; hilafet camiasrndaki Ttirk varhsr, onun ktiltiirel zenginli$i, milli manevi ycinleri, onlann orf, adet ve ananelerine sahip grkmrg, onun tarihi gahsiyetini btihin hagmetiyle ay afia kaldrrmrghr. Orta Qa{ - islam tarihinde; her ne ttirli.i olursa olsun yrkrcr fikirlerin tistiine sildhla desil fikirle, krhngla de$il kalemle gitmek ve insanlarr once uyarmak, onlarm akhm ve mantr$rnr ikna etmek igte bunun bir 6rne$i ve benzeri yoktur. O, btittin bunlan, yukarda da ifade edildi$i gibi, yiice bir gayret-i diniye ve tisttin bir hamiyet-i milliye igin yapm$, bdylece o devirlerde, o azgtn ve bozucu bir atrnosfer iginde srkrgrp kalan ve kendini bir hirlti ortaya koyanlayan Tiirk oarhfit, Tiirk tarih ve krilttirtiniin en biiyiik bir temsilcisi "Haytrl" bize gcire en btiyi.ik Ttirk milliyetqisi olmugfur. Gerqekte el-cihrz'rn bu eseri, bize gdre bir bily0k Ttirkltik abidesidir. Tfiran yurdu, Yenisey nehrt kryilarnda ve muhtegem granit kaya pargalarr halinde dikilen ve Ttirk'tin tarihi gahsiyetini nakrg, nakrg igleyen "Ofhun

107 2IO. ZEKERIYA KTTAPCI dbideleri"nden sonra, bu defa onun islami gahsiyeti ve isldmrn hayrma olan ytice misyonu keskin bir kalemle, islam tarih ve medeniyeti kitabrmn altrn sayfalanna yazrlmtg bir abidedir. Bu killttir ve medeniyet dbidesi, gozleri ufukta ve bagt goklerde olan Trirk milleti igin gimdi hilafet merkezinin kalbi Samarra ve Ba{dad'ta dikiliyordu. Bu kfilttir abidesi, briytik Arap edibi ve Trirkolo$u olan el-cdhrz tarafindary hilafet camiasrnrn bir manada "Bilge Tonyukuk"u olan yine "Bilge" Feth b. Hakan" Ttirk bilge devlet adamt anlslna dikiliyordu. Fethb, Hakan'a Yapilan Biiyiik Hakstzltk: igte bize gore; asrl Feth b. Hakan ve onun kegfedilmesi gereken yonti budur. Ne varki o; mtisltiman Ttirk'tin yticelmesi ve onun medeni gahsiyetinin kabul edilmesi yolunda yaptr$r bunca hizmetlerine ra$mery bu devirlerde yetigmig ve bir gok milletini seven ve kavminin yiiceli$i yolunda gahgmrg Tiirk ulularr gibi ganssz bir kimsedir. Ne yazrk ki bu briytik Ttirk bilge devlet adamr Ttirk milletinin yticeli$i yolunda yaptr$r bunca hizmetleri yanrsrra, Ttirk okuyuculanna, Ttirk tarih ve ktiltiirtine henr.iz mal edilmemigtir. Zira onun hakkrnda yarlm yamalak aragtrrma yapan yabancr ve Tiirk tarihgileri, Feth b. Hakan'n Tiirkliik ydnu, Trirk tarih ve ktiltiirtinti aya$a kaldrrmak igin yaptt$t ytice hizmetleri, gdrmemezlikten geldikleri gibi, hatta onun neylersinizki agrk agk Tilrklii{iinii itrar etmigler lran asrlh oldu$unu yazmrglar ve kargiilarr gtildtirecek derecede, ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 211 kocaman bir yalan soylemiglerdir. Mrsrrh KAmug yazafl' ez' Zir ekli de bunlardair biridir(21s)' Fakat btitiin bunlardan daha acr ve insam kahreden bir durum daha vardrr. O da; bir ktsrm Arap iran ve modern batir yazarlann yamsrt4 bazr Ttirk tarihqilerinin bile, onun Tiirkli.igtnii kabul etmemeleri, tam bir teslimiyetgi olmalan ve onu, kendi tutarsrz ve ilmi dayana$r olmtyan beyanlarr ile Arap ve iranhlara teslim etmeleri, hatta agrkga onun iran asrlh oldu$unu s<iylemeleridir. Bunlardan biriside sozde biiyiik Tiirk tarihgisi ve milliyetqi H.D. Yrldndr. Zita DIA ya Feth b. Hakan hakkrnda yazdt}r ozel madde de bu emektar Ttirkii "Farisi" iran asrllt oldu$unu yazm$ ve bu zavalh iddiasrm isbat edecek bir tek kelime bile sdylememigtil(210). Oysa aym ilim adamr bir bagka eserinde onun, yanm yamalak Ttirk asrlh oldu$unu sdylemigtirqttt. Siz, once yazdt$rnrz bir kitapta onun Tiirk oldufrunu soyliyeceksiniz ve gahgtr$rmz Diyanet vakfirun grkardr$r isldm Ansiklopedisinde onun "el-fhisi" iran asilh oldu$unu yazacaksrmz. 19te bu ilim adrna iki ytizltiltikten bagka bir gey de$itdir. Ttirk ilim adamlanmn bu tirkek ve teslimiyetgi tutumlan ytiztinden bu biiyiik medeniyetin Ttirk asrlh daha nice briytik mimarlarr Atap, iran ve Batrh yazlar tarafindan ya$ma edilmigtir. MAmAfih Feth b. Hakan; hem ana, hem baba ydniindery yedi gdbek otesinden bir Tiirk oldu$u gibi, Trirk Hanedan Ailesine mensuptur. Babasr Hakan Gartug; el- 2ts ez-zirekli. el-a'lam, V, s. 33 I. :'6 Yrldrz, H.D., DiA,Feth b.hakan el'f6risi, XII' s ' t't Yrldrz. H.D.,isltmiyet ve Tiirkler,lstanbul' 196, s' 110'

108 2I2. ZEKENYA KITAPCI Mu'tasrmla, onury Horasan; Do$u T0ran Yurdu valili$i srrasrnda tanrgmrg, onun telkini ile miisliiman olmug ve Ahmed adrnr almrgtrr. Feth b. Hakan; el-mu'tasrm'rn sarayrnda Ba{dad ve Samarra'da gok iyi bir tahsil gormtig ilim ve askerlik dersi almrg, bir elinde kalem, di$er elinde l.:rhng Trirk bilge devlet adamlanndan biri olmugtur. igte bu aragtrrmamrzda ilk defa bu Ttirk devlet adamr, Arabizmin onu, bo$an kollanndan ahnmrg ve mflsltiman Ttirk varh$rrun kutsal oca$rna oturtulmugfur. Bciylece onun gimdiye kadar hig bir yazar tarafindan henriz kegfedilmemig gergek yiizii aralanm$ ve gtin rgr$rna grkarrlmrgtrr. Onun bu ytiztinde, mtishiman Ttirke, onun tarih ve ktilttirtine sahip qrkma vardrr. Artrk bundan sonra bu biiyrik Ttirk devlet adamr, Ttirk taritu krilttir ve medeniyetinin mah olacakhr. O zaman geliniz, bu agrdan onun hayatr, gahsiyeti ve mticadelelerini gcirelim. I. FETH B. HAKAN BiLGE TURK DEVLET ADAMI HILAFET CAMiASINDA TURK VARTICININ YENi TEMSiLCiSi Ebff Muhammed el-feth b. HAkan Ahmed b. Gart&c et-tiirki el-fergani (dos )./bJdl #j3jl CJtf il, $till :.si ;til;, # gi.ill.:.n*.0 yi Feth b. Hakan ae itk Genglik Yilan: - Abbdsiler devrinde, hilafet camiasrnda, Arab dili, giir ve edebiyatr ufkunda gahsiyeti yine bir Kutup ytldtzt gibi parlayrp duran ve aynl zamanda ibrahim b. el-abbas'la ga$dag bir btiyi.i Ti.irk Alimi, aynr zamanda Bilge devlet adamr daha vardrr. O da Ttirk Hakan Ailesine mensup ve Arapqa kaynaklardaki adryla el-feth b. Hakan b. Gartug (Urtuq / Artuk) et-tiirkt'dirqrs). Ailenin asb. Fergdne Tilrklerindendir. Ne varki H.D. Yidrz, isminden blle Tiirk oldu$u agrkga gcirtilen ve 6zbe dz Turk olan bu hanedan Ailesi ve Ttirk Hakamm, hig bir delil gostermeden iran astlh yani "el-ffrrisi" oldu$unu yazmlg ve onu, bu sahalarda yetigmig yiizlerce Tiirk asrlh ilim adrmr gibi iran ktilhirtine mal etmigtirqlet. Zaten ez'zfuekli gibi daha bir gok bibliyo$rafya yazarlan hig gekinmeden onun :'8 el-hamevi, XVI, s. 175, ibn HallikAn, ll, s.2m, el-mirzubani, Mu'cemii'g' $uara, s.318, Ya'k0bi, Tarih,ll,s. 598, et-taberi, IX' s. 224,lbn Nedim. s. 186, es-semani, el-ensab, II, s. 310, ez-zirekli, el'a'16m, V, s ibn Talrrberdi,11,s.242. Io Yrldrz, H.D. DiA,Feth b. Hakan, el-farisirxll,s

109 214. ZEKENYA KTTAPCI Iranh oldu$unu yazmrglardll(220). Ne varki H.D. yrldrz, bir Ttirk olmasrna ra$men, onu iran ktiltiirtine mal etme yar4rnda Araplardan daha hrzh davranmrghr. Bu biiyiik Hakan Ailesinin; Isldm hiddyet gtineginin mtibarek rgrklarrnrn ig-asya ve Turan yurdunu aydrnlatmaya bagladr$r ilk devirler ozeilikle er-mutasrm,rr; Horasan; DoSu Turan yurdun da ilk gehzadelik yrllarr ve onun gok rizel tegebbiisleri sonucu, emsali bir gok Tiirk Hakanr gibi mtisltiman oldu$u Mtislriman olduktan sonra Ahmed adrm almrgtrr. Zaten Do$u Turan yurdu ve ilk gehzadelik yrllarrndan itibaren bu bi.iytik Hakan dilesiyle gok samimi ve dini iligkiler iginde bulunan er-mutasrm, halife olduktan sonra bu Ttirk hanedan ailesini biittin aile gevresi ile birlikte Ba{dad'a ga$rrmrg ve onun adrna Samarra'da inga ettirdisi muhtegem " el-ceasaku' l-hakani', sarayrna "Buy ut!,, etmigtii. Hakan Sarayrnrn yap$r ve ig tezyinatr ozellikle Orta_Asya Trirk mimarr sanatrna gcire drizenlemig ve harika bir goriintigti vardrqn). Bu btiytik Tilrk Hakaizr Halife er- Mutasrm'rn, Ttirk muhafiz alayrnrn komutanr oldu$u gibi223), bundan bciyle, devlet idaresinde onun bag darugmam ve Ttirklerden olugan yeni,,hil6fet Ordusu,,nun kurulma ve yetigtirilmesinde onun en btiyrik yardrmosr, adeta bir sas kolu olacaktr. Ne varki bu btiytik Tiirk Hak"rrr, "I- 1:o ez-zirekli, el-a,lam, V, s ='' 5it^uoor' z'. Abbdsitcrin Gerigme ve yri*serme Devrinde Tiirkistan,da... Isnmiyet,T.DA. Dergisi, sy. 133, s. 9_23. E.,Isldmiyetten ;; Fi", Onceki TitrkKilhilr Tarihi,lstanbul, 197g, s. V/I1g. - Pinto, Olgar,Feth h. Haktn, Tarih Dergisi, 1973,sy.27,s.43. ARAP DiLI VE EDEBIYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 215 Miitevekkil'in "Halife" segilmesinden bir kaq ay sonra cjlmriqttir(848 )(2a). igte, daha sonraki yrllarda, y/.drzr parhyacak, idari edebi, pahsiyetinin golgesi biitiih imparatorluk topraklanm kaplryacak olan Feth b. Hakan 821'li yrllarda Ba{dad'ta dtinyaya gelmig('), bir anda kendini isldm ktilttir ve medeniyetinin btiyiileyici havasr iginde buluvermigtir. Ktiqi.ik Feth'in tisttin kavrayrg gticti, son derece alllh davranrglarr, parlak akh, krvrak zekasr ve daha ki.igtictik bir qocuk iken sergiledisi beklenmedik davranrg ve zek6' cirnekleri, btittin bunlarrn tisttinde onun crvtl crvrl negeli hayat dolu bir qocuk olmast, el-mutasrm'r hayretler iginde brrakmrg, onu gok sevmig ve babasrndan evladhk olarak almrgtrr. Bagta el-hamevi olmak rizere islam yazarlart buna sebeb olarak bize gu grizel frkrayr anlatmrglardr; "Kiigiik Fethin babast Hakan'tn, el'mu'tasrm'rn yanmda gok saygm bit yeri aardu Zatnan, zatnafl onu ziyaret eder ona biiyiik ihsanlarda bulunut, gok biiyiik hediyelerle onun gtinliinii alrdt. Yine biiyle bh ziyatet suasrnda halifeye hig aldmg etmeyen ae kendi baema oynayry duran, kiigiik Fethin bu durumu, el-mu'tasrmrh dikkatini gekmig ae ond takilarak giiyle demietir: " sityle bakaym! Halifenin sarayt ml, yoksa sizin eainiz mi? Hangisi daha giizeldir?" Heniiz alh, yedi yaglarmda kiigiiciik bir gocuk olan Eeth, hig tereddiit etmeden Halifenin karetsma saygt ile durmug ae, r1 es-s0li, Kita btl' l-evrak, Petersburg, Y azma nushast, Y t. 7 a. ' Feth b. Hakan, krrk yaglarrnda katledildiline gdre bu tarihlerde dolmug olmasr gerekmektedir. Z.K.

110 216. zekerivercirerqr ARAP DiLi VE EDEBiYATININ CUI-i9UESiNDE TURKLEF..2I7 "Ey Efendimiz! Emiru'l-Mtimin burada oldu$u silrece bizim nimiz gtiphesiz ilaha gilzeldir!" Bu ani oe beklenmeilik ceoap karysmda ae np kalan el-mu'tastm onu hayranhkla kuca{na basmry oe eski Ttirk adetleine g6re b dirhem sag, sagtnt7 oe bu kiigtlkttirk prensinin elini arslan pencesini andran aauglanntn igine alarak Samarra'daki saraymm yolunu tutmug ae onu eolail edinmigtir, Afttk bundan sonra el-fethtz el-mu'tasrmrn yamnda o$lu el-vasrk ze el- Miitevekkilden hig bir f arh y oktu(2?s). Kilgilk F eth Hilhfet S araylannda: Ki.igiik Feth'in gergek hayata,,merhaba!" demeye hazulandr$r bu ilk yilarda, hildfet sarayrna intisab etrnesi, gtiphesiz bundan sonraki hayahnda gok dnemli bir doniim noktasr olmugtur. O; sarayda, sddece edeb ve erkdn o$renmekle kalmamrg, ayrrca gok i.isttin bir askeri ve dini e$itim gdrmtig, bu arada Arap ilili, giir ve eilebiyata ayrr bir ilgi gdstermig ve bu devirlerde hildfet camiasrnd.a 6rne$ini gdrdiigiimiiz bir gok Ti.irk Alimi gibi, isldmi ilimlerin her biri ozellikle Tefsir zte Hadiste s6z sahibi, dlim, ayrrc a gdrzel konugan, giizel giir sdyliyen ve giizel yaz- yazan bilge bir kigi olmugtur. el-hamevi onun bu ahlaki ve edebi meziyetlerini goyle ifade etmigtir: l3l3b.p-i!l. lt.l ijb,.&lt usr LrdiJr \r$j :l.;u ',.{ri..11s_e,' ".: ejl.j lrti. ;ts3.ulg d)" JS J lif. "O; (her yonti ile karakter sahibi) edip, 6lim, erdem sahibi, giizel huylu, aynca gearesindekilerle iyi geginen, 225 lbn Tagnberdi, II, s. 325, ibn Nedim, s. lsfahani, el-alanl, V, s. VIl, s , el-hamevi, XVI, s. 175, el- herkes tarafmdan gok seoilen, eli aek, son derece cbmert, merhametli oe ince ruhlu bir kimse idiu(226). Arhk bundan sonra bu u1u Ti.irk'iin onti aerlmrg ve el- Mu'tasrm devrinin hahn sayrlrr etkin kigilerinden biri olmug ve onun yanrnda her zaman itibanru korumasrru bilmigtir. Nitekim ibn Tagrrberdi'nin kaydetti$ine gore; "Bir defasmda bir mesele yiiztinden el-mu'tasrm, Fethe ifkelmmig, daha sonra gergekler ortaya gtkmca bu ilefa, onun gdnllinil almak istemig ae Edyle demietir: "Ne ihtiyaan aalsa hemen sdyle, derhal kargilanstn!" Bunun iizerine bu yitce Tilrk, efendisine ddnmiig oe saygt ile gdyle demigtir: "Ey Milminlein Emii! Dilnyada benim igin aztctkta olsa Halifenin nzasrndan dahn bilyilk, dahm ulu hig bir gey yoktur." Bunu duyan Halife ilerhal yerinilen aya{a kalkmq ae bu ulu Tlirk'iin a{zmtn en ktymetli ceaherlerle doldurulmastnt effiretffiigtil2z7). F eth b. Hakan'tn llk Hizmet Yillan: Feth b. Hakan; el-vasrk doneminde de Eok saygm ve itibarr ytiksek bir devlet adamr olarak Abbdsi devletindeki onemli hizmetlerine devam ebnigtir. Fakat onun asrl yl/rdtzr el-miitevekkil'in halife olmasr ile parlamrg ve idari gahsiyetinin gdlgesi biitiin hilifet iilkelerini kaplamrghr. O; bu ci.imleden olmak izere; el-miitevekkil'in (847) yrhnda 226 el-hamevi, XVI, s ibn Tagnberdi, II, s Bu konulann genel bir deterlendirilmesi igin bkz. Kitapgr, 2., Feth b. Hakan Hildfet Camiasmda Tilrk Varhprun Yeni Temsilcisi, Tiirk Dtinyasr, Tar. Der. Mayrs, 2004, no: 209, s. 60.

111 218. ZEKERiYA KiTAPCI halife olmasrndan bir kaq ay sonra onun "Diaan et-teakl' v e " i stihb aruf iglefirin bagrna getirilmigtir22s. Daha sonra Samarra'da el-mtitevekkil adrna yaprlan saraylartn ingaat iglerini ytirtittti' Bir ara el-miitevekkil'in o$lu el-muntasrr namrna $am ve Mtst valili$inde bulundu (856), daha sonra ortur. "ueziri" oldu. Bu vezirlik ona; bir makam olmaktan ote, tistiin meziyet ve srl.:r dostluklanmn bir niganesi olmak izere, el-miitevekkil tarafindan omrtintin sonuna kadar bir geref payesi olarak verilmi$ti(28)' Oysa el'miitevekkil onu "Vezir" de$il, kendisine en yakrn bir dost, en samimi bir kardeg olarak segmig, ona btitiin Ailesi ve yakmlan arasrnda gok cizel, ayn bir yer vermig, o kadarki ondan bir saat bile ayrr duramaz bir hale gelmigtir. Artrk AbbAsi devletinin dizginleri Fetih b. Hakan'rn elinde idil22e). Onun bu miistesna durumu ve tistiin meziyetlerine igaret eden Hasan es-sendubi gciyle demektedir: "Fetih b. Hakan, hillfet saraylanntn en biiyiik adamt idi. O aynt zamanda dealet erkanr, gile, kudret oe meaki sahibi iili. Biitiin bunlartn yanlsffa siyaset ae insanlan idare etmede (TtirKe has) Eok biiyilk deha ae iisti'inlilk sahibi iili'(z3o). Eetih b:, Hakan'tn Kiiltiir Hayatu Btihin bu bag dcindiirticti geligmelere ve devlet iglerine ra$men Fetih b. Hakan, bu ulu Trirk ilim ve kiilhir hayatrndan hig kopmamtgtrr. Onun hayahna yon veren iig gey vardr; 1a Pinto, Olga, a.g.mk., s.42. w Kitapgt, 2., et-tiirk, s es-send0bi, Hasan, Edcbil' l-cdhtz, s ARAP DILI VE EDEBIYATININ GELI9MESiNDE TURKLER ' 2 19 L Okumak, din, dil, edebiyat ae giit sahasrnda ne yazilmtgsa okumak ae het konuda ilmini artrmak, Il. Alimlere, ulu kigitete bilginlete heryeyin iistiinde saygt giistermek onlara setuet sahip yhpacak kadar iyilik ae ihs an da b ulunm ak, ii diiller a ermek, IIt. Pahast ne olursa olsun kitap satm almak ae toplamak. Kitap okumak onun igin bir ahqkanhk, bir tutku de$il, adeta bir hastahk haline gelmigti. De$il IslAm tarihi, insanhk tarihinde bile, bu Ti.irk gibi boylesine kitaba dtigkiin bir devlet adamr bulmamrz mtimkiin de$ildir. Nitekim devrin btiyiik dil ve lu$at Alimlerinden Ebff Hiffan ( ) giiyle demigtir: "Ben ijmritmde, clilnyada iig kigiden bagkn kitap okuyan ae ilme di)gkiln olan, ne bir kigi duydum ae ne de gbtdiim. Bunlat el- Cihw, Fetih b. Hakan ve ismail b. Ishak el-kadr idi (ol' 282). il-cahru eline bir kitap gegince onu mutlaka okur ae bitirirdi. O kadar ki, kitapeilarm diikkanlanm kiralar, kitap okumak igin oralarda geceledi{i bile olurdu. Fetih b. Hakan ise; Miitevekkil'in meclisinde bulunur, halife bir ig igin meclisten bir an bile kalkmca, hemen yeninin altmdan bir kitap grkarr ae onu okumaya baglarfu. ismail b. ishak'a gelince, ne zaman yanma girdimse, onu ya bir kitap okurken aeya bir kitah lurqtrrken giitdilm"q3l\. Onun kitaplara olan bu diigktinlii$ti oyle had safhaya ulagmrghrki; o, srk srk "sahaflar Qargts{'na u$rar, kitap istinsah edenleri gc)riir, onlarrn elinde orijinal yazrlmr( 13t el-hamevi, XVI, s. l?4, s.75, lbn Nedim, s. 186'

112 220. ZEKERiYA KITAPqI krymetli ne varsa satrn alrr ve bundan btiyiik bir zevk duyardr. Hatta o bu hususta daha da ileri gitmig ve yakrn dostu, Ali b. Yahya el-miineccimi (Astronomi Bilgini) kitap satrn almak ve yazdrmakla gorevlendirmigtir. Ali b. Yahya, bu ige dcirt elle sarrlmrg, onun igin piyasadaki brittin kitaplan toplamrg, olmayanlarr yazmak tizere siparigler vermig tistelik kendi paha bigilmez kitaplanmda ildve ederek onun iqin Samara da muazzam bir "Temel isllmt Eserler Kiitilphanesi" kurmugtur. Bagta el-hamevi olmak tizere ga$dag yazatlar, o devirde boyle bir ktitiiphanenin 'cirne$inin drinyanrn hig bir yerinde bulunmadr$rm soylemiglerdir. Ne ilgingtirki bu kitaplarrn go$u, hikmet, felsefe, astronomi, islam ilahiyat ve ilm-i KelAma Aid eserlerdi(232). irfan Yuaast Hdline Gelen Saray: Artrk asrl bundan sonra, Feth b. Hakan'rn kogkii Arap dili, giir ve edebiyatr, lu$at Alimleri, bir gok mtifessir ve hadis Alimlerinin u$rak yeri olmugtur. Orada btiyiik ilim meclisleri kurulur, Arap dilinin incelikleri, giir ve edebiyat tarhgmalarr yaprlrr, gizel giirler sriylenip ve kasideler okunurdu. Bu meclislerin tinii, Ba{dad'n drgma tagmrgtr. O kadarki, Basra ve Kilfeden btiytik ilim adamlarr, Sarf ve Nahia bilginleri, Tefsir ve Kelam otoriteleri bu ilim meclislerine katrlrr ve orada, hakikat rgr$mrn yrldrrrm gibi parlamasr igin, gimgekler gibi gok gtirtilttistinti andrran seslerle ilmin mrinakagasr yaprlrrdr. Bu meclisin en renkli simalarrndan beri de, Basrah btiytik lu$at dlimi el-mufaddal b. Seleme idi. Fetih b. Hakan'rn bu meclislerine, sadece dil ve lu$at otoriteleri ARAP DiLl VE EDEBiYATININ GELI$MESINDE TURKLER ' 221 de$il, Tefsir ve Hadis Alimleri de kahlr, burada Ayet ve hadislerin ince manalarr tartrgrhrdr' Fetih b. Hakan, zaman' zaman el-miiberred ve emsali bir gok Alimlerle bazr dyetlerin tefsirinde oyle ilmi tbrtrqmalar yapardrki orada bulunanlar hayret iginde kalrrlardr(2s). Bu btiytik Ttirk devlet adamrmn; giir, dil, edebiyat dlimleri, ozellikle devrin gairleri ile olan mtinasebetleri, bir qoklanm Adeta krskandrracak derecede gtizel ve samimi idi. Bunlardan mesela; el-buhturi (dl. 897). Ali b. Yahya el- Miineccim, btiyiik Arab edibi el-cihrz, yine devrin bi.iyiik Alimlerinden biri olan EbO Ca'fer Muhammed b. Habib ve Ali b. el-cehm gibi devrin biiytik gairlerinin bir eli onun kaprsrnda olmug, onun hakkrnda kasideler soylemig ve giirler yazmrglar, dolaysryla onun inarulmaz derecede ihsary inam, hediye ve miikafatlarma nail olmuglardrr. Bunlarden el-buht&ri'nin hayatrnda bu ilme saygm ve ulemaya dtigktin Trirk devlet adamrn gok ayrr bir yeri vardrr. Biiyilk Arab Qairi et-buhtiiri ae Feth b. Hakan: Arap ve islam dtinyasrrun en btiytik gairlerinden biri olarak kabul edilen el-buhturi, bu faziletli Tiirk'ii tamdrktan sonra hayatrnrn a}:rgr de$igmig, devrin saray nezdinde en itibarh gairlerinden biri olmug, onu hakkrnda 30'a yakrn "Kaside" yazmtg, onu <i$miig ve gdklere grkarmrgtrr. el- Buhtfiri vaktinin go$unu bu Ttirk bilge kigi ile gegiriyordu. Hatta o; bir bedbaht saray basktmnda el'miitevekkil ve Feth b. Hakan'rn ihtilalci Tiirk komutanlart tarafindan boyunlarrmn vuruldu$u anlarda bile onlarrn yamnda idi (861). 3r el-hamevi, XV, s. 144, XVI, s. 174, ibn Nedim, s a' Kitapg,Z., et-titrk, s.291.

113 222. znrgptyerirapcr el-buhtffri bu kasidelerinin birinde Feth b. Hakan ve onun gahsrnda Tiirk milletine duydu$u minnet ve gi.ikran hislerini sanki hilafet iilkelerinin tagrna topra$rna duyururcasrna seslenerek goyle demigtir: y '- (.F JJ Ut"sl.'.'. r rlii!hrt!.tl+lj crrulit.+11 rj.=1;'r,1d-r..i.5 qrj L4{JLJ oi:i d"-lr:,/},p dbjs-t,.'. ir_t *l"e; ;3.r.".r.; 141I vilt,ih illj :+.e y! tji l-j "Biltiln Araylar safla kalbleri ile stkt stktya bafihiltrlar. Qilnkii sen her bir Arafu iyili{inle doyurdun. Ben kendi kaamim ae senin kavminin adtna sana Eiikranlanmt sunuyoratn, Art* bundan bdyle do{uda ae battda onlann ilili ben olaca{tm. Ben hig bir geref ve nesep gdzetmeden diyorumki; Ben her geyi ile siz aelinimetimin ancak ae ancak bir kuluyum"q3q. O; bir bagka kasidesinde, Feth b. Hakansrz yagayamlyaca$rm diigiinmiig ve bir gdntil feryadr halinde goyle demigtir; qtjii -.1,--F Jlc,.9 L efri-,p yj e1 r+ dsi pr,.i!r ;r{ yr".r'r..r.; JljL-:;l o,,1-.!r l-, *,I3i eri:;i,;-.!r -t-i "fo9 cj+.erelt+ ri.r.r r.ij lil.sj$ till 6rS: gl ti.., - 'Ey Feth! Giinler bana seni yoklu{unu gdstermesin, yagail$tn silrece bmim yokluiumu da safla gdstermesin. En biiyiik musibet senin beni oeya benim seni bu diiny ada y ap ay alntz braktp gitmektir. Ben bdyle yalntz sana ba{h iken sen bagkastyla ilgilenir ae beni brakrsan ben kenili kendime ft n1"q3s). ttl $, ir{ i rt I l ARAP DILI VE EDEBiYATININ GELI9MESINDE TURKLER ' 223 Gergekte o devirlerin Arap gairleri, bu briytik Ttirk igin kasideler yazma ve giirler stiyliyerek onu gtiklere gtkarma da, ddeta birbirleriyle yarrg etnliglerdir. Bu gairlerden sddece bir ornek olarak her birinden bir kag beyt yazmak bile bu kitabrn hacmini tahminlerin otesinde arhracaktrr. Mustkt'nin Dilinde Feth b, Hakan: Fetih b. Hakan'a sadece devrin gairleri, edipleri, ilim ve fikir adamlarr de$il, o devrin gergekten de ktilhirlti saray edeb ve erkaruna vakrf ve "Mu{anniye" dedi$imiz sanatkar kadrnlarr bile onun hakkrnda, garkrlar bestelemigler ve onlarr gi.izel sesleri ile okumuglardrr. Bunlarla ilgili giizel bir olay hakkrnda el-hameai bize gunlarr anlatmaktadr: "Bir defasnda baeta el-mtitevelkil o e Fetih b. Hakan'mda bulunduiu bir irfan meclisinde kapt galmmtgtt. Kapryr agttklannda bir kiile satrctstnr yanmda gok giizel bir Muganniye ile bekleyip dududunu giirmiielerdi. Fetih, Mu$anniyeyi giiriinee bir garkt okumastnr istemie ae o da oractkda billur gibi sesiyle bu Tiirk igin Eu Earktyr okumuetur: e{*11 ijlll tlr.i;r 3;lt,.5ti.XYl+--l-9 "eiijl r-r,tii- l^.ij3 e5ijlj /jll J.aj c$ ri" ij;r ols=13 dllr,r*ti Jli-d$1l+b cls_r 'Allah\n WNtm ve Feth [b. Hakan) geldi de biz zlmetbn kurtulduk her yer aydtnhk oldu. fule ya malkttn eahibi o, devletin amid kaynafi odur. &tu butrln arzteu, herlcesd eeftet te tyilik yapmalcar. '* Divanii'I-Buhtfrr1, tah, H.K. es-sayrafi. el-kahire, 1963, I. s ttt el-hamevi, XVI, s t90 55 el-hamevi, XVI, s. 179

114 il 224. zutsrivarirepcr Emeller oe ilmidlere azanan biitttn yollar kapahdr, ancak bunun anahtan E etht in elinde dirx(236). Mu[anniye, Kuran-r Kerimde geeen ve "Zafer" anlamrna gelen"feth" Ayetini okumug ve bu "feth" kelimesi ile asrl Feth b. Hakan'r kasdederek giirde "Teuliye" dedi$imiz bir edebi sanat harikasmr yapmrg ve herkesi hayran brrakmrghr. Bu arada hemen gunu itiraf edelim ki Feth b. Hakary kendiside giieli.i bir gair idi. O, gegitli vesilelerle bir Eok giir ve kasideler sdylemig, bunlar devrin edip ve yazarlarr tarafindan zikredilmietir. Hatta onun, giirlerini tophyan bir "Diunnt" bile vardrr. Onun giirleri Ebff Zekeriya yahya b. el- Hakim el-eslemi ( ). Ebff'l-Abbas el-miiberred ve Ahmed b. Yezid el-miieddip tarafindan nakledilmietir. Ayrrca onun sdyledi$i giirlerin bir gosrt "Mulanniyeler,' tarafrndan bestelenmig ve bin bir gece masallarrnda oldu$u gib Ba{dad semalannda yankrlanmrgh. Bunlardan birinde Fetihbfu hicramru 9u gekilde dile getirmigtir: d[-t l+j.^.a. ir.rc ob.l3 ojo.t.{i".''."15 or-,..'..j",'p-ill'; LE-i dj,;t-.-.i $illl l4a,rjij il- r+j! rj uarttk ne sen bendensin ae ne de ben senden beni btrak hayili, sana u{urlar olsun. Bmi suglayacak bir gtinah bulamadtn, gimdi ile beni rtly alannila gdrili$tln grylerle sugluy orsun"q37). Feth'in bunun gibi, daha bir gok giizel agk giirleri vardrr. Her biri, bir beste konusu olacak kadar giize olan bu 236 el-hamevi. XVI. s el-merz0bani, Mu'cemlt's-$uoro, s. l9l. l t t ',1 i Ix I Ir 5! ri 1 il I,l lt $t *t ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESiNDE TURKLER. 225 giirlerinin birinde q gonlii buruk bir agrk iqin goyle seslenmektedir; ij3ii...r-*jt..fl t{ttii "!J-r.J+. A*r-J ilj.o.j- - l-)*s r-,":'jt,9;t*lt ''6-ri".-jirli Lri JJ ll.;rg;-fj "Ey eziyet geken fre*! Snbtrla udrab gek. Zira sea min glinahlan affedilir. Agkta bir ig gekme, mukaddes bir seoaptan aeya bir hactan gok ilaha affa l6ytk olilril(238). Eiliplere ae $Airlere UzananYarihm Eli: Kendisi zaten gok gtiglii bir gdir olan Feth b. Hakan, devrin btiyiik Alimlerini, gdir ve ediplerini kim olursa olsun krymetini takdir etrnig, onlarr gdriip g6zetmig, onlan korumug, onlara her tiirlti iyili$i yapmrgtr. Bu Ti,irk edibi ve devlet adamrmn comertlik eli, herkese ulagmrg ve i.inti Bafidad gehrinin srrurlanm goktan agmrgt. Bu bakrmdan devrin biiyiik dlimleri, gair ve edipleri, isldmrn taht ve baht qehri Ba{dad'a gelmigler, bir dmtir sermayesi ve bir goz nuru olarak yazdrklan kitaplarr Hakan o$lu adr ile amlan bu yiice Tiirk'e takdim etnigler, boylece ondan gok biiyiik hediye ve nakdi ddiiller almrglardrr. Ona bu gekilde kitap takdim edenlerin bagrnda biiyiik Tiirkolo$ el-cihrz gelmektedir. Arap dili ve edebiyatmn gelmig, gegmig en btytik mimarlarrndan biri olan, gergektende suratsrz, pdtlek g6zli, qirkin ynzln dudaklarr pathcan gibi sarkrk ve Eirkinlikte suur tarumayan bu korkung adam, Fethin himayesine girmig bolluk, bereket iginde mutlu bir hayat yagamrgbr(z3e). Ayrrca o; hem 238 el-hamevl, XVI, s t Kitapgrn 2' elcahuu ve'l-efiah, el-arabi, Mecelle gehriyye, Ktiveyt, June, 1981, no, 271,s.123.

115 i 226. zerurtyerirepcr "Fezhilii'l-Etrak" ve hem de "et-tdc fi AHAk elmiilfik" adrndaki kitaplarrm, bu ulu Ti.irk'e takdim etmig, boylece onun gok btiyiik bir iltifat ve tevecctihiine mazhar olmugtur. Bu konular tizerinde bundan sonraki sayfalarda tekrar durulacakhr. Feth b. Hakan'a kitabrm takdim eden kimselerden bir di$eri de biiytik dil ve lu$at Alimi EbO Ca'fer Muhammed b. Habib'dir. O ; " K. el-kab frili' l-keb ir e' o e' I-Eyy 6m" adrndaki btiyiik qahgmasrru bu Hakan OSlu Feth'e takdim etmig ve gok btiytik miikafat almrgtr. Yine devrin Feth b. Hakan'a kitap takdim eden btiyiik Alimlerinden biri olan Muhamed b. el-haris es-sa'lebidir. Bu de$erli Arap dlimi Ahl6k el- Miiliik adrndaki eserini Feth b. Hakan'a takdim etmig ve onun tevecciih ve iltifatlarrna mazhar olmugfur(2a0). isldm ve Arap diinyasrmn hald en btiytik gdir ve ediplerinden biri olan el-buht0ri ve onun Feth b. Hakan'la olan edebl ve giiri iligkileri, dostluklarl ayn bir inceleme konusudur. O kadar ki kendisinin hemen her vesile ile Feth b. Hakan'rn kulu oldu$unu hig gekinmeden ildn eden bu biiytik gair, meghur Diailrunda onun iein ingad etti$i uzun kaside ve medhiyeleri bir yana O; bu Ulu Ttirk igin "K. el- Hamhse" adrnda, mi.istakil bir kitab yazme ve bu Tiirk aristokrafuna hediye etrnig ve onun sonsuz ilttfat, ihsan, hediye ve miikdfatlarrna nail olmugtur(2at). Bu bakrmdan el- Buhturi, her zaman qoyle derdi: ".dljrij +j^ d-pr $ill.:3,; 4!ati isj-cl.u.r J*.SI rs-,1" "Bermeki hilesinilen sonra giir gertleili, durgunlaett. Ne aarki Feth'in cdmertli{i onu aya{a kaldrdt, ktzrytrdt ae Eiirile gok hareketli bir hale geldi"q4z). 2a0 el-cdhrz, et-tacli Ahtdk el-miiliik, (Mukaddime), s 23. zat Ahbaru'l-Buhtfrri, s Ahbaru' l- Buhtuti, s. 95. II. FETiH B, HAKAN TURK TARiH ve TUTTUNUNUN YENiDEN AYACA KALDIRILMASI Tiirklii[e Giden Yolda Feth b. Hakan: Gergekte Feth b. Hakan, hayatr boyunca sadece Arap dili, giir ve edebiyatr de$il; hilafet gevrelerindeki ilim ve ktilttir hayatrna yeni bir canhhk getirmig, bir devrin ktiltiir ve sanatrm, kendi dtigiince ve irfan zenginli$i ile yagatmrg, drigunce ve fikir hareketlerini btiytik olgtide etkilemigtir' O; toplumun yaprsal de$erlerine saygr gostermig, bununla beraber kargaga ve fikir anargisi grkarmak isteyenlerin kargrsma dikilmig ve boylece ismi, Ttirk isldm tarihine altrn harflerle yazrlmrg bir btiyiik devlet adamr olmugtur. Onun; bu manada yaptr$r ve Ttirkliik aqrsrndan her ti.irlti takdirin i.ishindeki en btiytik hizmetlerinden birisi de gtiphesiz Ba{dad ve hildfet camiasrndaki Ttirk varh$t, onun ktiltiirel zenginli$i, milli ve manevi de$erlerine sahip qrkmasr ve onun tarihi gahsiyetini btittintiyle ayafia kaldrrmasr ve bunun igin eok ciddi ve Pek hbyrrh tegebbtislerde bulunmasl ve bagarrh olmasrdrki; Orta-Qa$ islam tarihinde bunun bir egini ve benzerini bulmamrz mumkrin de$ildir. Bize gore Feth b. Hakan; o devirlerin kendi gartlarr iginde srkrgrp kalmrq Ttirk tarih ve ktilhirtiniin en btiytlk temsilcisi "Hayrr!" belki de en btiytik Tark milliyetcisidir. Zira Feth b. Hakan bu biiyi.ik hedefe giden yolda Ttirk'tin tarihi gahsiyeti ve hilafet ordusundaki asrl varlrfrrnrn kargrsrna dikilen azgrn Arap ve yorgun Fars milli

116 223. ZEKERIYA KTTAPCI ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESiNDE TURKLER. 229 guurunun biihin giictiyle kargrsrna grkmrg, onu politik deha ve idari tecriibesini kullanarak etkisiz bir hale getirmek istemigtir. Bu bakrmdan o; Ba$dad bu biiytik ktilttir ve medeniyet merkezindeki siyasi ve askeri Ttirk varh$mr bir ktilttir zeminine oturtmak, onlan hilafet camiasrmn di$er goze batan, mesela Araplar, Farslar, Horasanlilar ve di$er mevdli gibi unsurlara kargr medeni bir ortama tagrmak, onlarrn yrice karakterli, medeni, ktilttir bakrmrndan gok zengin bir millet oldu$unu ortaya koymak, dolaysryla Ttirk varhsrnr di$er unsurlar tarafindan kabul edilmesini sa$lamak igin grrprmp durmug ve gok briyi.ik u$ragrlar vermigtir. el-chhtz' m Tiirkliije Kazandrilmast: Bundan maksadrmrz onun; el-cihrz gibi bir b{iytk Arab edibi ve bugtinlerin ifadesiyle gok etkin bir gazeteci yazar\ kendi safina gekmesi ve kaleminden gerekti$inde kan damlayan bu btiytik Arap Edibi ve kiilttir adamrrun; hilafet gevrelerinde birinci derecede Ttirkti, tarihi zenginli$ini onun ktilttir ve medeniyetini, rrki meziyetlerini savunmasrru saslamasr, dolayrsryla mtisltiman Tiirkti, azgtn Arap ve bezgin iran milli guurunun kargrsrna, dinamik bir unsur olarak grkarmasr, Arap ve iran gdvenizmini krrmasr idi. Feth b. Hakan aynca el-cahrz'r bu konularda yeni bir kitap yazmaya tegvik etrnig, hatta ona; "Fezdili.i'l-Etrdk" "Tiirklerin Yiiceliklefi" adryle yeni, mtistakil, muhtegem bir eser bile yazdrmqtrfla3. Kitapgr, 2., a.g.mak., Tiirk Drinyasr Tarih Dergisi, Hazirart,20M, No: 21O s. 53. igte biitiin bunlar, Feth b. Hakan'r Orta-Qa$lann netice itibarr ile ve her ne kadar adr konmamrysada, en bi.iytik Tiirk milliyetcisi krlmrgtrr. Bu bakrmdan Feth b. Hakan, Kaggarh Mahmud'tan (dl. 1080) gok daha 6nce, milli $uurun temsilcisi ve bu bayra$r gdndere geken ilk biiytik Tilrk milliyefgrsi olarak kaigrmrza grkmaktadrr. Peki bu biiytik olaylar nasrl geligmigtir? Feth b. Hakan nigin kendisini Ttirk tarih ve ktiltiirti ile ilgili bir btiytik kitap yazdrmaya mecbur hissetmig ve bciylece farkrna varmadan en btiytik Tilrk milliyetgisi olmugtur? Bu konularrn anlagrlmasr igin herhalde asrl cevap verilmesi gereken bu sorular olmahdrr. Gergekte; el-miitevekkil ve Feth b. Hakan devirleri; Ttirklerin askeri ve idari mevkilerde en gtiglti ve zirvelerde oldu$u devirlerdir. Ne varki Ttirklerin lehine olan bu bag dcindtir0cti geligmeler kargrsmda Azgm Arap vebezgln Fars milli guurunun kabu$una Eekildi$i ve tam bir teslimiyet iginde oldu$u kabul edilmemelidir. Zira yine bu devirlerde i.ist dtizey Arap askeri ve idari btirokratlarr arasrnda, <izellikle Ttirk askeri varh$r hakkrndaki homurtulann had safhaya ulaghgr anlagrlmaktadrr. Bu bedbaht kigiler, hilafet ordusundaki Ttirk askeri varh$rm hedef almrg ve onu gdketmek istemiglerdir. Bunun igin hilafet ordusunun di$er Arap, Horasanh, Meadli,.Ebnd gibi unsurlarrnr Ttirklerin aleyhine tahrik etmeye baglamrglar ve bundan daha tehlikelisi gdvenist rrkgrhk ve kavmiyet duygusunu bir silah olarak kullanmrglar ve onlarrn; Ttirklerden daha tistiin, daha medeni, askerlik mesle$i ve harb sanatmda daha usta ve ileri olduklarrm soyliyerek di$er gruplarr Ttirk askeri varh$mrn aleyhine

117 230. ZEKERiYA KiTAPCI krgkrrtmalar, dolaysryla ordu mensuplarr arasmda btiytik bir fi tne ve kargagahk grkarmayr dtigiinmtiglerdir. Tiirklelin igine Tutugturulan Fitne Ategi: MAmAfih el-cahrz'rn soz konusu eserinde, Ttirkler aleyhine estirilen bu havamn ne kadar giddetli oldu$u ve yrkrcr bir mahiyet kazandrgrm btitiin giddet ve vahgetiyle ortaya koymugtur. Bundan gtiphesiz enfazla etkilenen ve en qok gikayetgi olan da bi.iytik Ttirk devlet adamr ve el- Miitevekkil'in veziri Feth b. Hakan idi. Zira onlar; devlet iglerinin konuguldu$u, idari toplantr ve di$er ilim meclislerinde ve bir krsrm saf temiz insanlar arasrnd4 ktirek gibi dillerini grkanyor ve hilafet ordusunun di$er unsurlarrnr tegkil eden Horasanlilar, Meadli, Araplar, Ebndlart ae Farslilart, Ti.i.rklerin kargrsrnda askerlik, yi{itlik ae harb sanahnda gdklere grkarryor, "Hayrr!" onlarr bir birlerine kargr, "bu meselelerde krgkrrtryor, boylece odunlarr, kokugmug cesedleri olacak bir fitne ategini tutugturmaya galrgryorlardr. Bunu yapan kiginin zorba haddini bilmez bir Arap komutaru veya devlet adamr olduf,u anlagrlmaktadr. Bu zorba kiginin, AbbAsi devlet adamlarr ve hildfet ordusundan gegitli kigilerin bulundusu (Tiirk askeri erkaru da dahil) ytiksek meclislerde, bu btiytiklerden hig birine soz vermederl kendini be$enerek tek bagrna konugfu$u, orada bulunan reislere damqmadr$rm, Eok krncr konungmalar yaptr$rru ve bundan da en f.azla Feth b. Hakan'rn rahatsrz ve gikayetgi oldu$unu" el-cihrz'dan o$renmig bulunuyor1rzq43). Bu zorba kigi yine el-cahrz'dan d$rendi$imize gdre; sciz konusu meclislerde sciz ahyor, hilifet ordusunu; 2'3 Fezdil, Harun, A.M., 1,s.14-21, $egen, R., s. 16. ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi9MESiNDE TURKLER ' 23I kendisine gote, Horasanhlar, Tiltklet, Mto6li, Araplar ve Ebnk olmak :ilzere bee krsma ayfryor ve her birinin di$erlerine kargr iistiinltiklerini sayarak onlarl birbirine krgkrrtryordu. Bu ctimleden olmak tizere o: "Horasanlilann; nakibler 7)e segilmip kimselerin torunlart, Abbfrsi, ileoletini asil ontann iktidnta getiritikleriniq44), Araplarm; iliinya dutdukga duran,' saba ruzgartan gibi esen, giir, nesir ae nesilden nesile Segen giizel sijzlere sahib oliluklanm, ilealetin asil kaynalr ae daaasrnt miidafaa ettikleriniqts). Meoillinin; Islfrm halifesine gok samimi ba{iilt{mu diigman hiicumlan karyanda en giiaenilir kimselet olduklanntqa6), Ebnilrun ise; asil H ora"anltlann onlar olduklanm kahramanhkta Araplatila ilahit kimsenin onlarta boy \lgiigemiyeceklerini s,yliiyorduq47). Ne varki bu zorba adam, bu garuplan biitiin giiciiyle Tiirkler aleyhine ktgkrtty orduqttt' Fethb, Hakan Fitne AteEinin Katgtsmda: Feth b. llakan, Ttirk askeri erkarun da bulunduf,u bu dnemli toplanblarda, hamiyet-i diniye ve gayret-i milliye ile bt zorba kiginin kargrsrna dikilmig ve bi.ittin gi.icii ile onu susturmaya, onun saqma sapan fikirlerini giiriltmeye gahgmrg ve askerlerin birbirlerine karqr de$il bir sevgi ba$r iginde yan yana olmalanm savunmugtur' Feth b' Hakan bu zorbamn fikirlerini Etirtitmek iqin 96yle diyordu: zaa Fezfril, Harun, A.M., l, s. 9' $egen, R" s' 9' 2# Fizaii, Harun, A.M., l, s. 2l-23, $egen, R', s' 26' '* Feiaii, Harun, A'M., l,s'23-25, $egen, R'' s'29' 2n Fezaii, Harun, A'M., I's.25'28, $eien, R',-s' 32' 2at Fezaii. Harun, A.M., l, s. 9, $egen, R'' s' 15'

118 232. zr,rcnr<ivnrirarqr "Hor*sanhlaila, Tilrkler kaileetir. Bunlann metnleketkrt ayntdr. Tlirklerle, Horasanhlar; bazt baktmlardan birbirlerinilen farkh iselerde esas itiban ile hepsiile Horasanhdry''(24e). Hatta o bu hususta daha da ileri gidiyor ve 90yle diyordu; "Horasanhlar ile Tiirkler; Allah'm memlelcetlerine aerdi{i hususiyetler, her memleketin ahalisine ayn olarak aerdi{i benzerlik, ahl6k ae dil yakmh{t baktmrndan Kahtantlerle Adnaniler arasmilaki yahnltktan daha stkt y aktnh la sahip tir/' Qw. Tiirklitde Giden Y olda el- C hhtz: Ne ilginqtirki o; btittin bu, yrkrcr ve bozguncu fikirlerden korkmamrg, fikre fikirle mukabele etrnek yolunu segmigtir. O da, HilAfet ordusundaki Tiirkler igin bir kitap y azmak v ey a y azdtmak ve o kitapta Ti.irklerin yiiceliklerini, tisttinliiklerini beyan etmek ve hilafet ordusunun onlardan tegekktil ehnesinin akll ve manhki sebeblerini aqrklamak, dolayrsryla akh selim oletileri ieinde, bir anlagma uzlagma sa$lamak, aksi halde govenizmin hildfeti parqalayaca$rm ve bir gok ardr arkasr gelmez kargaga ve kangrkhklara yol agaca$r hususunda onlarr ikna etrnektir. Bu bakrmdan Fetih b. Hakan, el-cihrz,r yaruna ga$rrmrg, hildfet gevrelerinde olup biten, btitiin bu konugmalatl ona aktarmrg durumu onunla btitiin ayrrntlarr ile enine boyuna tarhgmrg ve Tiirklerin yiicelikleri, onlarrn askeri meziyet ve milli karakterleri, AbbAsi hilafetine olan sonsuz ba$hhklan hususunda derhal bir kitap yazmasrru istemig, bundan da ote el-cahrz, burada hemen gunu itiraf 2-ae Fe7Ail, Harun, A.M., l, s. 9, $e;en, R., s. 15. "' Fezdil, Harun, A.M., l, s. 8, Sesen, R., s. 9. ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELigMESiNDE TURKLER. 233 edelimki el-cahrz, Feth b. Hakan'rn bu yaprcr tutumundan bir sorumlu kigi olarak fevkalade etkilenmig, onu takdir efinig, ddeta onu gdklere grkarmrgtrr. Nitekim o, daha sorua yazdr$rkitabrnda Feth b: Hakari iqin gdyle diyecektir: "AIIah seni ilo{ru yolda gttffieye muaaffak kilry, kenilisine gllkretmene yardtmo olsun. Seni ae senin elinle bagkalann dah etsin. Bizi oe seni hakh siiyliyen, onunla amel eden onu tutan, ondan ahkoyan gryiere kary onu mililafaa edm kigilerilen yapstn, Zira Sultan, intikam almak isteyen nilcadeleciden, hakstz yere kendisine ktzan mahkum.ilan oe idfrreden uzaklagtmlihp igin hiikiimetin icraatlannt aytplayan, iglert baltalnyry tenkid eden, kendi fikirlerini be{endidi igin, manastz sdzler sarfeden, do{ruyu ki)tillemeye ae akillrca hareketlere itiraz etmeye iliigkiin kimselerden hali de{ililir" (251). F e z 6ilii' I -E tr frk N i gin Y a ztlmry hr? $imdi asrl mesele bu kitabrn yazrlmasrnda nasrl bir metod takib edilmeli idi? Gerek el-cahrz ve gerekse Feth b. Hakan'rn bu hususta bir hayli diigtindiikleri anlagrlmaktadrr. Kitap, Ttirkleri hak ettiklerinden fazlabit pekilde 6$erek, hilafet ordusu ve toplumdaki kargr fikirlileri, onlann aleyhine krgkrrhnamah, daha aqrk bir ifdde ile bu cadr kazamru kaynatrnek isteyenlerin elinde, Ttirklerin aleyhine, bir koz olarak kullamlmamah idi. Bilakis hilafet ordusundaki Tiirk varh$rm di$er guruplara kargr daha sevecen bir hale getirmeli, aralanndaki sevgi ve muhabbet ba$larrm geligtirmeli, birini di$erini krgkrrtrnak veya kiietik gormek, kotiilemek suretiyle asker arasrna nefret ve kin "t FezAil, Harun, A.M., l, s. 2, $egen, R., s. 3.

119 234. zat<s,f.lverirepct tohumlarr ekilmemeli idi. Nitekim el-cihrz bu hususlardaki hdlisane niyetini g6yle agrklamrytrr; Biz bu kitabtmtzt yazmakla, sayfulrmrz bu guruplarm her nekadar arzulan gegitli ise de, aralannt bulmak, kalblei bir biine balh ise, bu tilfeti arhrmak, daaalanrun birlegmesi igin gayelerinin aynt oldu{unu haber aermek, kalbleinin samimi olmasmt temin etmek, igterinde bilmeyen aarsa, nesepleindeki aynhk noktasmr ae hasepge aralanndaki aynhltn miktanru bildirmek igin yazdtk. Ta ki, lurhangi bir diigman; bazilanntn tutumunu de{igtirmesin. Herhnngi bir dileman; yalfuzh yalanlaila uydurma Eilphelerle onlan ifsat etmesin. Zira bilgili munaftk, biiwk hile sahibi drieman, kendisinden aga{tdakilere bahh, hak geklide gdsteir dileiln ce si zlifie ihtiy at elbisesi giy diilzszt. el-cahrz a gtire; Tiirklerin drgrnda askerleri; Horasanh, MeadlL Arap ae Ebna diyerek ayrrmamn pek fazla bir mana ve yeri yoktur. Onlarrn iddia ettikleri 6zellikler hadd-i zalnda mtigterek dzelliklerdir. Durum boyle olunca: "Ebna; Horasanh, Horasanh; mealh, mezsl6; Arap olul' Bir di$er ifade ile bunlar bir birlerinin aymdrrlar. Ona gdre Tiirklerin bunlardan farkh bir y6nti daha vardr. Zira: "Tiirkler; Horasanh ae halifelerin pek yakm akrabalan olan mealalardu. (Onlarrn halifelerin yamnda ayn bir yerleri vardrr). Bunun neticesi Tiitk, bunlann het biinin sahip olilu{u askert iistiinliiklere sahip, onun gerefi; hepsinin gerefinilen ilaha fazlailrr (Bu bakrmdan) ililer asketlet bunu bilince, Tiiklere miisemaha giisteritlel aradaki giiqliik F.+, ARAP DiLi Vr rorsivetrnin GELI9MTSINDS TURKLER. 235 (problemler) ortndan kalkar, diiemanhk diye birgey kat- 1n42"(253\. Zaien uzun zamandrr zihnen buna hazrr olan ve bu manada qok onceden kokli,i hazrrhklarr bulunan Btiytik Arap Edibi igin bu qok gtizel bir firsat olmug ve Ti.irklefin yticeliklerini beyan adant "EezAihi'l-EtuAk" adrndaki bu biricik eserini yazmrghr. Bu eserini yazarken el-cihrz gok realist davranmrg ve gok rasyonel bir metod takib etmigtir. O bu eseri ve takib ettisi metodu bizzat kendisi 96yle agrklamaktadrr: "Yalntz biz sadece bize riaayet edilen ae hafuamtzda olan sdzlerden, giirdtifiimiiz oe Eahiil olilu$umuz. olaylardan, insanlann a{zmdan alih{tmtz ae ilinleiliiimiz ktssalann bir ktsmmdan bahsedecefiz" demig ve oylede yapmrgtr(zsr): el-cahrz, bu kitabrmn 6n sdziinde, bu menfi geligmelerin genel bir de$erlendirmesini yapmrg/ bu Tiirk devlet ve fikir adamr Fetih b. Hakan'rn duydu$u endigelerini dile getirmig, Arap, Iran, Meodli, Horasan vs. unsurlarrry gdvenist duygularrmn dayandr$r esaslarr beyan etnig ve sonrada asrl konuya, yani Ttirklere girmigtir. Arhk bu noktadan sonra el-cahrz'r kimsenin futmasr miimktin de$ildir. Bu biiytik Arap Edibi, ucundan kan damlayan kalemi, o " Cfrhtzi uslubu" ve nehirleri andrran ifdde giicii ile TURKLER hakknda hepimizin bildigi o meghur eserini yazmrgtrki bugiin bile bu eseri okuyanlar <izellikle, Tiirk milliyetgilerin, el-cihvin i5zellikle pbtlek g6zli, girkin 252 Fezail, Harun, A.M., l, s. 30, $egen, R., s. 37. ttt Fezdil, Harun, A.M., I, s.36.,tn Fez6il, Harun, A.M., I, s.29.

120 ,t 236. zgxnr.jyarirapcl surath bu adamrn, manevi huzurunda saygr ile efilmeleri ve onu hi.irmetle selamlamamalarr miimkiin de$ildir. O bu haliyle; Orta Q.a{lann admt kimsenin koymafufi ilmi manada en bilyilk Tilrk milliyetgisi oe bir btiytik Tilrkolo{dur. Fetih b. Hakary bu yeni inisiyatifinde yani milli davrarugmda bagarrh olmugmudur? Bu kitabr okuyanlar, devrin siyasi olaylar ve tarihi geligmelerini inceleyenler, bu soruya mutlaka EVET cevabrru vermek zorundadrrlar. Zira el-c6hrz gibi gdhreti ciharu tutrnug bir biiyiik edibi ve aym zamanda qok etkin bir gazeteci olan bu gdhretli kiqinin boyle, Tiirklerin yiicelikleri hakkrnda bir kitap yazmail, onlarrn milli manevi deserleri, rrki meziyet ve iistiinltikleri, tarihi gahsiyetleri ve hilafet ordusundaki yiice misyonlan hakkrnda gimdiye kadar kimsenin duymadrsr, gdrmedi$i ve dile getirmekten qekindi$i ytiksek hakikatleri. beyan etrnesi, hilafet camiasrnda bir olay olmug ve gdvenist Arap ve diser unsurlarrn silahlarr bir anda ellerinden ahnmrgtrr. Boylece Fetih b. Hakan, hiir diietince ve Tiirkiin islamrn hayrrna olan yiice misyonunun, Kaggariden asrrlarca 6nce, ilk temsilcisi olmugtur. Qa$rmrzda bile onun bu yiice misyonunu kavrayan kaq ktiltiir adamr oldu$u hdld miinakaga konusudur. F e z 6ilii' l-etr ak' tn llk Y aziltet: Biitiin bu gtizel izal'j.ara ra$men el-cahrz'rn, bu gok de$erli kitabrmn, izdh edilmesi gereken daha bir gok yonleri bulunmaktadir. BilindiSi gibi el-cahrz bu kitabrm, el- Mutasrm'rn ilk hildfet yrllannda yazmrg ve bu kudretli Abbdsi halifesine takdim etnek istemigse de, elde olmryan ARAP DiLi vr roraivannn cer_iglvlesinor runrrsr. 237 sebeplerle bunda muvaffak olamamrg ve bu sebepleri bildi$i halde, bizlere izah ehnekten kagrnmrghr. Bizim igin el-cahrz'm bu*itabrm, el-mu,tasrma nigin takdim etnedi$i ve bunun sebepleri de$ildir. Asrl dnemli olan Onun, el-mutasrm iein yazdr$r bu ilk kitabr ile, yaklagrk aradan yarrm asrr gegtikten sonra Feth b. Hakan igin yazmrg oldusu bu yeni kitap arasrndaki iligkileri daha aerk bir ifdde ile bu kitabm bir 6ncekinin aynl olup olmadrsrdr. Hemen gunu ifade edelimki, el-cihrz'rn bu son kitabrm dikkatli bir gekilde okuyanlar, bunury ilk yazdrp:r kitabrn aymsl olmadrf,-rm farketmekte gecikmiyeceklerdir. Zira el-cahrz'rn Tiirklere kargr ilgisi, Basra da yani ilmi gahsiyetini tamamladrsr ilk yrllarda baplamrghr. O, el- Memunun ilk hildfet yrllarrnda Ba{daila geldiginde bu ilgi bir ateg ve bir kar pargasr haline gelmig ve kendini yakmaya baglamrgh. el-cahrz artk bir Tiirk hayram idi. iqtikqe susuzlu$unu arhran derrtz suyu gibi; Ttirkler hakkrnda, Tiirk tarifu, ktiltiiri.i, onlarrn drf ddet ananeleri hakkrnda, deryalarr andrran bilgiler topladr$r halde, doymak, kanmak bilmiyor, yeni yeni bilgiler edinmeye gahgryordu. el- Mutasrm'rn halifelisi ddneminde, bu bilgileri ummanlan andrran bir hal almrg ve kendisi asrln en biiytik "Tijrkologu" olmugtu. el-cahrz bununla da yetinmemigtir. Daha sonra o, kendi iradesiyle topladrgr bu bilgileri, giirdiisii ilging olaylarr, o igitti$i krssa ve destanlarr, onlarrn kahramanhklarrru dile getiren qok ciddi bir kitap yazmak istemig ve bu kitabrm el-mutasrm ( ) zamamrnda yazmrghr. Nitekim, el-cahrz bunu, kendisi de teyid etmekte

121 238. zersriya KITAPCI ve gdyle demektedir: "Ba bir kitaptr, onu Allah yiiziinii ak etsin, el-mutastm Billahtn halifelik diineminde y a.z dtn" Qss')' Burada bizimbirgey daha dikkatimizi Eekmektedir. O da el-cdluz'tn yeni eserine "brt bir kitapfiy'' sozii ile baglamasrdrr. Herhalde el-cihrz, buna "kitap" dedi$ine gdre; bunun derli toplu, hacimli, genig oldukga gtizel, faydalr "biiyiik bir kitap" olmasr gerekmektedir. el-cahrz, bu hacimli kitabrm yazdrktan soffa onu, el-mutasrm'a takdim etnek istemig ise de ne yazrk ki o, bunda muvaffak olamamrgtr. Ya kitap ne olmugtur? Bu Eok acr bir gergektir ama el-cdhrz, bu kitabmr devrin desigen ve geligen gartlarr iginde gevresindekilere gostermek bile istememig ve bu kitap, geeen bu yaklagrk yanm asrr zarfinda oyle tahmin ediyoruzki kaybolup gitmigtir. igte Ti.irk tarihci ve Ttirk milliyetgilerinin asrl iiziilmeleri gerekende bu olmahdrr, Tiirk tarih, Tiirk ktiltiirti, hiilasa Tiirkiin her geyini qok samimi bir uslupla beyan eden bu muhtegem kitap kaybolup gitmigtir. Eldeki mevcud esere gelince; bu devrin geligen ve gittikee kdtiiye do$-ru giden gartlarr kargrsrnda, alelacele krsa zamanda, derme gatrna yazrlmrg ve "Ris6le" smlrlarrnl zorlayan bir eserdir. Bir onceki kitabrn eskilerin tabiri ile "miintahabq segilmie 6zeti" bile de$ildir. Nitekim onun bu yeni eserini okuyanlar, mevzularrn kopuklu$u, birbiri ile ilgisi olmryan olaylanry bir arada zikredilmesi gibi daha bir gok fu tarsrzhklarr izah etmede zorlanacaklardrr. ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLEP. 239 F e z frilii' l-etrak' in! eniilen Y azilma st: el-cahrz, yukarda da ifdde edildi$i gibi desigen, geligen ve gittikge Ti.irklerin aleyhine kotiilegen ve bir siyasi buhrana ddniigen bu meseleyi gdzmek ve bu fitre ategini s6ndtirmek igin derhal kalemini eline almrg ve zamanla yarrgrrcasrna bu yeni eserini yazmrgtrr. el-cahrz'rn bu kitabr iki ana b6liimden olugmaktadrr. Birinci boliimtinde devrin gtncel olaylarr, Feth b. Hakan'la aralarrnda geeen konugmalar ve hele hele o zotba yaratrhgh kiginin hildfet ordusunu bolmek, ordu birlikleri arasmda kin ve nefret tohumlarr sagmak igirv ileri siirdti$"ii saqma sapan gortiglerine genig dlqtide yer verilmig ve el-cahrz'rn kendi goriigleri beyan edilmigtir. Kitabrn asrl ikinci boliimii, bizim igin daha bnemlidir. Bu ikinci boltimiinde Tiirk tarihi, ki.ilttiri.i, onlarrn orf, Adet ve ananeleri, onlarrn rrki ozellikleri ve harb sanatrndaki tistiinliikleri, avcrhk ve atrcrhklan hakkrnda Eo$u kere da$rmk ve 6yle gagrrhcr bilgiler verilmigtirki; bunlarr bugiin bile okuyanlarm gagmamalan, hayret ve dehget iginde kalmamalan miimkiin desildir. Bu ikinci krsrm genellikle el- Cihrz'm daha ijnce yazdr.: o biiyiik kitaptan btiytik olei.ide ahnfllar, bir di$er ifade ile kafasrnda kalanlardan olugmaktadrr. el-cahra kitabrm bu gekilde tamamladrktan sonra bunu, kalbinin derinliklerinden kopup gelen sonsuz. bir minnet ve cogku duygusu ile Feth b. Hakan'a takdim etrnigtir. el-cahrz'rn bu eseri bugiine kadar kendi sahasrmn tek eseri olma gerefini korumaktadrr. 255 FezAil, Harun, M.A., I, s. 36, $eqen, R., s. 46.

122 240. zutcgntya rirarct fjtfr U. Hakan'rn, biiyiik Ti.irkolo$, el-cahrz'a boyle bir eser yazdrmasrndan, beklenen neticeler elde edilmig midir? Her nekadaq AzgrnArap ve yorgun iran milli guuru ve gdvenizmine bu kitapla Feth b. Hakan qok a$rr bir darbe vurmug ve Tiirkti sevenlerin ellerine, onlarr miidafa ebnek igin boyle krymetli bir eser vermigse de bunda, tamamiyle bagarrlr olduklarrm sdylememiz mtimkiin de$lidir. Zira, Arap ve Fars milli guuru/ bundan sonra da, Tiirke kargr olumsuz tavnm siirdiirmeye devam etnigtir. Fakat, Ttirklerin yticelikleri hakkrnda, o devirlerde boyle miistakil bir eserin yazilmasr bile btiytik bir bagarrdr. F eth b. H akan' rn Tiirkliik $uuru: Gergekte Feth b. Hakan'rn, bu yonde tegebbi.ise geemesi ve devrin en biiytik edib ve ilim adamrm yaruna alarak adr iistiinde Ttirklerin yiicelikleri hakkrnda bdyle miistakil bir kitap yazdrrmasr ve bu kitabr Orta QaS ilim dtinyasrna kazandrmasr, bagh bagrna bir btiyiik kiilti.ir olayrdrr. Kitap, Abbdsiler devri Ti.irk tarihinin en kahcr, klasik bir eseri oldu$u gibi, bir "el kitabt" olarak isldm aydrnlarr iizerinde her zaman etkisin devam ettirmigtir. Biitiin bunlar Feth b. Hakan'rry di$er taraftan kendi milletini seven iistiin vasrflr bir Ttirk milliyetgisi oldusunu gostermektedir. O bu haliyle Ttirk milliyetqileri igin bugtin bile 6rnek ulu bir insandr. Zira ondan sonra gelen Tiirk sultan ve devlet adamlarr; onu, bu manada 6rnek almrg olsalardr, Tiirk tarih ve kiilttirii hakkrnda yi.izlerce binlerce, kitap yazrlmrg olmasr gerekirdi. Feth b. Hakan'rn, el-cahrz'r btiyle bir kitap yazmak iein ikna ehnesi ve bunda muvaffak olmasr, her geyden once ENEP OiI-i VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER ' 241 onury kendi kavmine, yani Ti.irk milletine duydu$u ytice ilginin ciddi bir tezahtirti olarak kabul edilmelidir. Zfta o; gahlanan Arap g6venizmine kargr; sessiz kalmamrg ve Ttirkleri goklere grkaran bir eser yazdrrmakla onlara kargr en gizel, en asil tepkisini gdsterdi$i gibi, onlardan en giizel bir gekilde intikamrru da almrgf,r. el-cahrz bu eserinde do$ruyu soylemek gerekirse bugtinlerin gozi ile, bir rrkerhk yapmry ve Tiirk rrkrru btittin di$er kavimlerden sayrlamryacak derecede tistiin gdstermig ve onlan gdklere Erkarmrghr. Bugiin bile onun bu fikirlerini toplumumuzda mtidafa etmede zorlanan kimseler vardrr. Bunda Feth b. Hakan'rn kendi kavmini yani, Trirk milleiini sevmede bir eok rrkerrun onun gerisinde kaldr$rm gdstermektedir. Zira pek fazla dini motifi olmryan boyle bir kitabrn her geyden dnce ona takdim edilmesi, onu severek kabul etrnesi, okumasr ve onun, bit " el kitab{' gibi herkes tarafindan okunmasrm istemesi onun/ bugiilerin tabiri ile rrkgrh$a varan bir sevgi ile Ti.irk milliyeteisi oldu$unu gostermektedir. el-cihrz'm bu eseri, bize g6re bir ibide idi. Bu; Yenisey vadisinde ve granit kaya parqalarr halinde dikilen ve Tiirkiin tarihi gahsiyeti yazrlan Orhun Abideterindel! sonra, bu defa onun islami gahsiyeti ve misyonu, kalemle Ttirk isldm medeniyetinin alhn yapraklarrna yazrlmrg muhtegem bir Abide idi. Bu ktiltiir dbidesi, gdzti ufukta ve bagr gdklerde olan Tiirk milleti iqin gimdi BAGDAD ve SAMARRA da dikiliyordu. Biiyi.ik Arap Edibi el-cihrz tarafindan hilafet camiasrnrn Bilge Tonyukuk'u olan Feth b. Hakan adrna dikiliyordu.

123 242. zr,rer.ive rirlpct Feth b. Hakan Sap* Fikirler Kargtstnda: Gergekte Feth b. Hakan, toplumunun sarsrlan dini ve sosyal dengelerini yerine oturtmakta her zaman etkili ve kararh bir rol oynamrgtr. Onun bu ydndeki en ktiklii icraatlanndan birisi de bu devirlerde devletin bir nevi resmi mezhebi olan "Mutezile"ye son vermesi ve boylece " Muh amm e d llmm e tinin" y :dizidlnrd- giildiirme si olm u gtur. En giiglti lklilmi mezheplerden biri olan, Ehl-i Siinnet temsilcileri ile aralarrnda gok ciddi gdriig ayrrhklan bulunan Mutezile; el-memun'un hildfeti zamarunda gtielenmig ve devletin desmi, ideolojik mezhebi hdline gelmigtir. el- Memun bu mezhebin esaslarrru kabul etmeyen Silnni g6ri.igiin dnderleri olan gahsiyetli islam Alimlerine, Eok a$r baskrlar yaptrdr$r gibi bu; btitiin giddetiyle el-mu'tasrm zamamnda da devam ehrig ve bir qok btiyiik dlim a$rr ceza ve igkencelere u[iratrlmrg ve bir go$unun 6mrii de hapishanelerde gegmigtir. Ehl-i stiruret Alimlerinin dini inanglarrm sarsan ve sosyal yagayrglarrm adeta bir kdbusa d6ndiiren bu feci durum, el-miitevekkil halife olunca biittin giddetiyle devam etmig ve Mutezile toplumda kanayan bir yara haline gelmigtir. Koyu bir Ehl-i siinnet taraftarr olan Feth b. Hakan'rn bu duruma daha fazla seyirci kalmasr diigiintilemezdi. Bu bakrmdan Feth b. Hakary AbbAsi devletinin zirvelerindeki bu Tiirk devlet adamr el-miitevekkil'i buna ikna etmig ve "Mutezile" devletin resmi mezhebi olmaktan Erkmrgtrr. Bu qok biiyi.ik bir olaydr. Siinnili$in 6nii agrlmrg ve devletin tekrar resmi mezhebi olmugfur. B0ylece el-memun'dan beri, ARAP DiLi VE EDEBiYATININ GELi$MESiNDE TURKLER ' 243 yarim asrdan fazla bfu siiredir devam edip gelmekte olan asr baskr ve zulflmlere de son verilmig oluyordu. Devrin btiytik tarihgilerinden biri olan el-mesffdi (iil. 957) bu uygulamalarla ilgili olarak bizleie gunlan s6ylemektedir: "el-miiteaekkil, halife oliluktan sowa hslkffi liizumsuz mllnakaga, tnllnazara, silrffilgme ve tarhgma yapmalannt yasaklaih. Hadis imamlanna ewirler gdndere' rek hatka Hz. Peygamber'in hadislerini blrenmeletini (Mutezile mezhebine kargr) Ehl-i Siinnet oe'l-cemaat yolunu tutanlnn desteklmtesini isteilin Q!'6). F etih b, Hakan Htristiy an P ap azlar Kargtstnda: Fetih b. Hakan; insanlann akrllannr gelen ve kafalarrnr karrgtran ve onlarr isldm akidesinin drgrnda, yanlg yollara sevkeden bir krsrm batl felsefi gdriigler kargrsrnda da ayru kararh tutumunu siirdflrmiig ve isldm inancrru toplumda daha giiglti bir hale getirmigtir. Fakat o, bu hususlarda en getin miicadeleyi kara sakallt, kara ctibbeli, kara vicdanl, turistiyan papazve Yahudi din adamlarrna kargr vermigtir. Eve! genig islam imparatorlu$u, bt arada Ba{dad'ta yagayan Hristiyanlar; iclam dininin kendilerine tarudr$r fikir hiiriygti ve sosyal haklarilan da yararlanmrglar ve el- Miitevekkil zamamnda miisliiman toplumun en grmarrk kendi bagrna buyruk nerede ise, devlete meydan okuyan bir srmf haline gelmiglerdir. Nitekim, Feth b. Hakan'm bu konularda el-cahrz'a yazm$ oldu$u bir gikayet mektubundan 6$rendi$imize g6re; 256 el-mes0dl, Milruc, VI, s. 66, K4. Tafihu'l'Harafs, II, s. 338.

124 244. zpxnwyarirarq "Onlar da (miisli.imanlar gibi) arhk yaitz atlara biniyor, giisterigli elbiseler giyiyor (hulasa), Hassan, Hiiseyin Ali v.s. gibi isimleile aruhyor ftir alimeti farika olan ztinnar (bel ba$lannl ba{lamadtklan gibi, bazilan da elbiselerinin alhnda gizliyoilardt. Miisliimanlartn gogu onlara dzmmeye baglamrylardt. Aynca onlar hig bir aergi oermedikleri gtbi cizye iiilemiyor ae deolete meydan okurcasrna daha kanunsuz pekgok geyler y apty orlardt" Qsz). Di$er taraftan el-memun zamamnda kendilerine verilen fikir ve dtigtince hiirriyetinden biiyiik olqiide yararlanan bu Yahfidi ve Htrtsfiyan papazlar, miisliimanlar arasrnda Oylesine misyonerlik faaliyetine girigmiglerdiki, mtisliiman toplum onlann bu menfi propaganda, "Haylr!" din namrna yaptrklarr demogojilere cevap veremez bir hale gelmig ve kendi dinlerinden kopmaya baglamrglardr. Onlar bu demogojik izahlarrnda Kur'ant Keimin bazr ayetlerini ve Hz. Peygamberin bir krsrm hadislerini delil olarak g6steriyor ve mtisliimanlarr inane ve amel ydniinden dylesine srkrgtrryorlardrki toplam nerede ise sosyal bir patlamamn egi$ine gelmi9ti258. Artk bu kara ciibbeli, kara sakalh, kara vicdanh ve kara kalpli Yahudi ve Hdstiyan papazlar, grmarrk Htistiyanlar, mutlaka susturulmah ve milsliiman toplumun dini inanglarrna daha saygrh bir hale getirilmeli idi. Ne varki Feth b. Hakan'rn, bu azgn Hrristiyanlarrn iizerine hrgrmla Fttigi ve onlarr devletin imkanlarr ile, gil yavrusu gibi da$rth$ diigtintilmemelidir. O, bu yeni fitne ategini 257 el-cahrz, K, er-red al6 en-nasara, II, s Kitapgr, 2., a.g.mk., Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Temmuz, 2004, No: 2l I, s 4t. ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi9MESiNDE TURKLER ' 245 sdndiirmek ve bunu tutugturanlarrn ontinii kesmek iqin, TiirKler meselesinde oldu$u gibi yine ilmi, akla ve mantr$a mi.iracaat etnig, daha agrk bir iffde'ile, kalemi bir krhne gibi kullanmrg ve bu bilgi krhncryla boyle sagma sapan iddialar yapanlarrn boynunu ueurmug, aynca Muhammed iimmetini bir biiytik beld ve musibetten kurtarmrgtr. Htrtsfiy an P ap azlann D mtegoi ileri: O; bunun igin yine sami dostu el-cahz'r aramrg/ onu yaruna Ea$rmrg, bu, Yahfidi ve Htistiyanlann u u orta ileri siirdiikleri iddialarr qiirtitnek ve miisltimanlan kendi dinlerini bu kara libash kimselerin kargrsrnda mtidafa etmelerini sa$lamak iein, onu ikna ehnig ve derhal bir kitap yazmasru istemiqtir. Aynca o, bu ciddi uyanlar ile de yetinmemig el-cahrz'a Eok uzun bir mektup yazmrg, bu mektubunda uzunt uzljr:., Yahudi ve Htistiyan papazlarrn iddialarrru dile getimig, onlarrn zafiyetlerini gdstermig ve el- CAhrz'dan bunlara iyi bir cevap vermesini istemigtir. Onlar, zaman zaman bu demogojilerine TiirHer ve Hazarlanda gahid gdsteriyorlardr. Nitekim bu kara sakalhlar; Hz. isa'mn daha gocuk iken begikte konugtu$unu ifdde eden Kur'ant Kenm'in agrk aqrk dyetlerini yalan sayryor(zsa) ve bu iddialarrnr isbat ederken de Ti.irkler ve Hazarlardan misal veriyor ve qoyle diyorlardr: "Sizler Hz. Isa'nm begikte konuetulunu sdyliiyor' sunuz, Halbuki biz Hristiyanlar; itikadca sizden daha iince oe saytca ilaha gok oe bir gok iilkelerde yaeadt{tmtz halile bbyle birgey idilia etmiyoruz. Hem nasil iildia edebilirizki; 25E Kur'an-r Kedm, Al-i lmran; 46; Meryem;27,28,29,30 vd

125 246. zsrsniverirepcr eski Hristiyanlardan bdyle iililia duynaihlrmtz Itbi, Yahuililerinile bdyle bir iildiast yoktur. Aynca Mecfistler, Sabitlet Hindular, Tiirkler ve Hazarlarda da biiyle bir inang yoktur. Gegtig lhnmetlein higbirtnile, mesihi tanfian higbit elginin teblidinde bu iddia bulunmamaftf,nflt7" Qse). Feth b. Hakan'rn bu mektubunu "Flayrr!" risdlesini okuyanlar; Ttirk asrlh bu devlet adamrmry toplumun sosyal, siyasi ve dini meselelerde, nekadar genig bilgi ve muhakeme gtici.ine saip oldu$unu gdrecek ve hayretler iginde kalacaklardr. Zira, Feth b. Hakan bu mektubu ile bu defa kargrmrza bir Arap dili ve edebiyat Alimi, bir Tefsir ve Hadis uzmaru olarak de$il, bu giinlerin tabiri ile bir "dinler tarihi otofitesi" olarak grkmaktadrr. Zira O; bu uzun mekfubunda el-cdhrz'a, yazaca$r risalenin qok genig bir dzetini de vermig oluyordu. Bunlar bir manada Feth b. Hakan'rn azgm Hnistiyan papazlarrn Kttr'ant Kerim'in Ayetlerini hige saymalarr ve Muhammed iimmeti ve avam-l nasln itikadlarrnr sarsmalarr ve onlan do$ru yoldan grkarma gayretleri kargrsrnda, hamiyet-i diniyesi azgtr. denizler gibi kdptirtip cogan bu dini biitiin milsliiman Tilrl(in el-cahrz'la yaphsr bir dertlegme idi. el-cfrhtz Hristiy anlara Mey dan Okuy or: el-cahtz, bu defa, o ucundan kan damlayan kalemini Yahudive Htistiyanlann Kulan ve Hadis nazarrnda ash esasr, olmryan iddialaruu qiiriitrnek.rre isia*i hakikatlan btittin sade ve gtzellisi ile orfaya grkarmak igin kullanmrg, onlara ateg piiskiirmtig ve "K. er-red frlh en'nasara" adrndaki meghur eserini yazmrghr. Bu arada hemen gunu s6yliyelim 25e el-c6hrz, K, er-red ol8 en-nasora,ii, s. 155, Kitapgt, 2., a-tilrk, s. 208' ernp piri vs EDEBIYATININ CELigMEsiNDE TURKLER ' 247 ki bu eser, Yahfidi ve Htistiyan azgrnlatrmn baema bir ateg topu gibi inmigtir. Onlann bu yrkrcr tutumlarrndan acr, act gikayet eden el-cahrz goyle haykrrryordu: d+f,j t.s O$.Ul!5 u,,i+*ij $eltt{ S$ C LYI ora O!" dr Jti-)Lf.4p;tr, trpr-i,-*.jiilil JJ..t+ f&l 'Illl3 '.9-,11'oll! t'.[ir.es gi.j^ 'bl5^ltr l-*l:-l "Br Muhammed timmeti; Htrtstiyanlardan gdtdillu bela kadar ne Yahuililer lre ne de Mecfisi ve Sabiiletilen daha btiryiik bir beta gdrmemigtir. Onlar; bizim geliekili gibi gddriklei iaayetleimizi, isnafu zaytf olan hadislerimizi oe Kurantmtzdaki miiteeabih ayetlei dillerine doluyor ue stadan insanlardan bunlann izahlannt istiyorlardt. Halbuki onlar igimizdeki mtilhidlein, ztndtklann, melunlann bi)yle ytktct fkirleini bilmeleine rafimen, bunlan gereek ilim adamlanna sormuyor, ladretli illimlerden kagyorlar, aynca giiglii fktrlein ilshlnri \rtiiyor ae zaytf fkirleri temel fkirlermig gibi ortaya koyuyorlardt. Bundan daha da kdh)sii, miislilmanlar bu adamlan isldm dinini koruyan gergek kelilmq olarak gdniyorlardt Halbuki durum bdyle defiildir. Eler htistiyan l<plfumcilar, hikim ae astronomlar olmasaydr, toplumdaki zenginler, egraf ae ilei gelenlerimizin kiitiiphanelerine Manihaistlel Deysanfleq Markfibiler ue Fiilhntler'in kitaplan bulunmayacaktt. Islfrm toplumunun yiinetici iist tabakalnrt Kut'an oe Siinnetin igetdifi hakikatlart bilmediklei ae islilmi literatiirden yoksun olduklan igin, gengleimiz ae ahmak talamtmtz, \tekilein fikirleinin yoluna Sitmi gler di',t' (260). Biraz uzunca yaptr$rmrz bu ahnhlarr dikkatle okuyanlar, gozlerinin biiytidii$iinii ve kendilerinin hayret 260 el-cdhtz, a.g.e., II, s. 174, Kitapgl, 2., et-tlirk, s' 209 l I i

126 248. zer<eriya rirapcr ARAP DiT.i VS SOSTiYATININ GELI9MESiNDE TURKLER ' 249 ve dehget ieinde kaldrklanru goreceklerdir. Ne ilginetirki; Feth b. Hakan ve el-cahrz'rn bu tesbitleri, toplumun kendi de$erlerinden uzaklagma, s6zde aydrn geginen bir hobbazibbe takrmrmn ortaya Erkmasr, kendi ktilttir eserleri de$il, yabancr Eeviri eserlerine ozenmeleri, $u veya bu ideolojileri bir saplaru haline getirmeleri, vahim bir tablodur. Bu tablo; aradan on asrrdan fala bir zaman gegmig olmasrna rasmen, Tiirkiye de dahil, mi.isltiman i.ilkelerin hepsinde hala gegerlili$ini korumaktadrr. Feth b. Hakan'rn bu tegebbtisii ve hele hele Tiirk dostu, el-cahrz'rn, durumun btittin acl yonleri ile vehametini gdsteren boyle bir kitap yazmail ve Hrristiyan din adamlarr ve toplumunun niyetlerini biitiin agrkhsr ile ortaya koymasr, gegitli gevrelerde Eok geniq yankrlar uyandrrm4hr. Di$er taraftan, btitiin bunlar mtisliiman aydrrlar ve hildfet Eevrelerinin gozlerini agm$, mi.isliimanlann onlara kargr yeni ve gok daha ciddi tavrr almalannda birinci derecede etkili olmuqtur. Bir taraftan el- CAhrz'rn bu kitabr, di$er taraftan biiyiik devlet adamrmn bu 6zel inisiyatifi ile bu bi.iyiik tehlikenin dniine gegilmig, HtistiyanveYahudi din adamlarrmn bu militan durumlanna arhk bir son verilmigtir. F eth b, Hakan' m Me ileniy etimizileki y eri: MAmAfih brittin bunlar; Feth b. Hakan'rn bu iginde bulundu$umuz devirlerde bile, bir eqi ve benzeri az bulunan, tistelik her ttirlti fikre agrk bir kimse oldusunu, mahiyeti ne olursa olsun dtigi.ince ve fikirden korkmadrsrm, fikirle miicadele etnenin yolunun sildhla, baskr ile, krhngla de$il, yine fikirle oldusunu ortaya koymugtur ki, bu onun { ii' $ i 'i 1, miistesna gahsiyetinin temel oselerini olugturmaktadr. Feth b. Hakan hiir diigtince ve fikrin semboliidiir. O, bir ekoldtir, bagh bagrna bir kiilttir ve medeniyet adamrdrr. O sadece Orta-Asya T iirk-islilm medeniyetihin de$rl, krtalan kucakhyan btiyiik islam kiilttir ve medeniyet burcununda en biiytik simalarrndan biridir. Feth b. Hakan; buraya kadar yaptrsrmrz biitiin bu aerklamalarrmrzdan da anlagrlaca$r gibi, gok yonlti, baqh baqrna bir ilim, bir devlet bir ktilttir adamrdr. O kendi devrinde sadece Arap dili ve edebiyafiru koca bir grnar a$acr gibi ayakta tuttusu gibi; Tiirk milleti, onun milli manevi varh$r, tarih ve kiiltiirel de$erlerine, biitiin giicti ile sahip grkmrg ve Tiirkler hakkrnda ilk defa bir devlet politikasr olarak gok ciddi bir kitap yazdrrmrg gok ulu ve yiice bir Tiirk'tir. Tiirk kiilti.ir ve medeniyetine giden yolda Bilge, istemi Kaf,andan sonra o Ea$lar iein heykeli dikilmesi gereken en biiyi.ik Tiirk milliyetgisidir. Dif,er taraftan Arap dili ve edebiyatr onunla birlikte bir altrn devir yagamrytrr. Onun bu hususta gdsterdi$i yiicelik, devrin biiytik Alim ve ulu kiqilerine tevecciih ve iltifatlar ya$drrmasr, iyilik ve ihsanlara bosmasr, sarayrru bir "ekal" bir ilim yuvasl, bir irfan meclisi haline getirmesi, ayrrca onun AbbAsi devletine yaptr$r yiice hizmetleri bir kitaba konu olacak kadar geniqtir. Tiirk ktitiiphanecilerinin o'pirf' olarak kabul edilmesi ve ktilfliriimtize bu gekilde mal edilmesi gerekmektedir. MAmAfih; bu btiytik devet adamrmn hig te hak etmedi$i bir sonu vardrr. Zira, el-mitevekkil'in; Feth b. Hakamn btitiin uyarrlarrna ra$men, Tiirk komutanlarr ile dj

127 250. zekeriyakitapct liizumsuz bir siirtiigme ve bir gatrgmaya girmesi Vasif, BAgrr, Aytah gibi Tiirk komutanlanmn itimadrm kaybetrnesi hem kendisi ve hem de, bu biiyi.ik devlet adamr iqin bir felaket olmugtur. Zira bu ktitii geligmelerden fazlastyla endigelenen bir grup Ti.irk komutaru, bir akgam vakti, gecenin ilerleyen saatlerinde ve el-miitevekkil'in meghur egllence gecelerinin birinde yahn krhng hildfet sarayrna dalmrglar, hem el-mtitevekkil, hem de Feth b. Hakan'rn hayatna son vermiglerdir (85t;tzetl. Btiyiik gair el-buht0ri, bir kenara qivilenmig bu feci manzarayr seyrediyordu. Feth b. Hakan, hem okuyary hem de yazan bir devlet adamrdrr. Kaynaklarda onun; 'K. ihfilaf el-miilfik", "K. er- Rtz ve'z-ziih/', "K. es-sayd ve'l-cevdhit" ve "K. el- Biistan" gibi bir nice eserlerinin oldu$u zikredilmektedir. Ayrrca onun Arapga giirlerinin bulundu$u bir de "K. DivAnii'g-$i/'r bulunmnllnd6(252). Sonug Buraya kadar yaptt$tmtz biittln bu agtklamalanmtzda, Abbfrsilerin ilk dwirlerinde Tiirklein; hildfet camiasmda Arap dili ae Edebiyahrun geligmesine yaphfit hizmetler oe buna emeli gegen Tilrk anlh bilge kigilein hayatlan ae onlann tayfult yiiksek giyeler tizeinde durulmug ae onlann hizmetleinin Orta-Do{u Tiirk aarhlt ae bu biiyiik killtiir ae medeniyeti aqsmdan gok genel bir de lerlen dirmesi y apilmryhr. 26r Kitapgr, 2., et-ttlrk, s. Ahsen M.A.- Social Lde llnder the Abbaside, London, 1979, s. 50,294. 2u' Geniq bilgi igin bkz. Kihh6le, 6.R. Mu'cemtt'l-MllelliJin, Ylll, s. 47, ez- Zirekli, ela'lam, V, s. 331, Faruk, 0., el-muerrih el-arabf, Beynrt, s ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELi$MESiNDE TURKLER ' 25I Daha sonraki astrlarda eski Hilhfet Uttcetert ue Arap gehirleine ydnelen bu Tiirk dalgalan bitiln siiratiyle geligmie sddece Ba{ilad de$il, $am oe Mtstt' bagta olmak iizere biiyilk Arap Eehirlerinde, higte aztmsanmtyacak derecede bir Tiirk oarh{t olugmugtur Bunlar arastndan Trirk asih bir gok komutan, Tilrk astlh bir gok bilyilk daslet adamt gtkh{t gibi, yine Tilrk asilh bir gok lu[at, dil, giir edebiyat, fesahat ve belafiat dlimlei gtkmte ue bunlar Arap dili ae Edebiyahrun geligmesine gok WWk hizmetler etmiglerdir. Daha sonralan bu gehirlere Tilrklerin hdkim olduklan gdntlilr. Bu gehirler nerede ise birer "Tiirk Beylikleri" haline gelmiglerdir. Selguklu oe Osmanhlarla, Tilrklein isldm dilnyaana hikimiyetlei ziroelere ula1mtg ae bu gehirlerdeki Tilrk aarh[t bir tarafa, siyilsi iddre baktmmdan da bir Tiirk Eehi olmuetur. igte bu deoirlerde de, bu Tilrkler arastndan; Arap dili ue Edebiyahntn geligmesine hizmet eden ae bu sahalarda hymetli eserler aeren, her bir astrda ytizlerce ae binlerce Eahsiyetli Tilrk 6limi gtkmghrki, bunlann alfabetik stra ile isim ue eserlerini yazmak bile cildlere n{tnayan bir kitap konusudur. Bizim bu tesbitlerimiz Tefsir, Hailis, Frkth, Kelfrm, Teohid gibi islhmt ilimler, Felsefe, Hikmet, Ttb, Eczaahk Astronomi, Matematik, Cebir hatta Tarih oe Co{rafya gibi aklt ae modern ilimler iginde geeerlidir. Bu ilimlerin her birinde, Tiirk astllt biiyilk dahiler gtlcrrug ae onlann; bu bilyiik killtilr ae medeniyet megalesinin tutugman ae insanlann karanhk ufkunun aydtnlanlmaxnda gok biiyiik hizmetlei olmuglardtr. Zdten; bizim bir gok sebeble dile getirdifiimiz gibi eski hililfet illkeleinde yetigmig ae iinil cihnru tutmue biiyiik isl6m illimleinin "iig biiyiik iizellikleri" vardtr. Bunlar ya; iizbe iiz Tiirktiir, Tiirk bit baba oe anadan dllnyaya gelmieleilir, Yada; baba ueya