T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı. Avrupa Birliği Uzmanlığı. Tezi

Transkript

1 T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Avrupa Birliği Uzmanlığı Tezi AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE KADIN İSTİHDAMI: POLİTİKALAR VE HUKUKİ DÜZENLEMELER Tezi Hazırlayan: Çağatay Halat Ankara, 2007

2 ÖZET 1950 li yıllardan günümüze kadar Türkiye de kadınların hem işgücüne katılım oranları hem istihdam oranları düşüş göstermekte ve bu oranlar, çok düşük düzeylerde seyretmektedir. Bu çerçevede hem beşeri sermayenin tam ve etkin şekilde kullanılması, hem de kadınların ekonomik bağımsızlığını kazanarak toplumun diğer alanlarında da daha üretken olmasının sağlanması amacıyla, Türkiye de kadın istihdamına odaklı bir Ulusal İstihdam Stratejisi nin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu gereklilik temelinde bu çalışma, kadın istihdamına ilişkin mevcut durum, politikalar ve hukuki düzenlemeler bakımından Türkiye ile AB arasındaki farklılıkları ortaya koymayı, bu farklılıkların nedenlerini araştırmayı ve Türkiye de kadın istihdamının artırılması için Avrupa Birliği deneyimleri ışığında birtakım öneriler geliştirmeyi amaçlamaktadır. Çalışma sonucunda, Türkiye de kadınların hem işgücüne katılım oranı hem de istihdam oranı bakımından Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çok gerisinde yer almakta ve ayrıca kadınların çoğunluğu, Avrupa Birliği üyesi ülkelerden farklı olarak tarım sektöründe ücretsiz aile işçisi olarak kayıt dışı olarak çalıştığı görülmektedir. Kadınların işgücü piyasası dışında kalmalarının temel sebepleri, toplumsal cinsiyet rolleri, kırsaldan kente göç, çocuk bakım hizmetlerinin yetersizliği ve kadın ve erkeklerin eğitim düzeyleri arasındaki farktır. Hukuki düzenlemler açısından ise, Türk mevzuatında yer alan birtakım düzenlemeler, hem Avrupa Birliği Direktiflerine uyumsuzdur, hem de kadınların istihdam edilmesine ilişkin olumsuz sonuçlar doğrumaktadır. Bu açıdan bütün bu hususların, Ulusal İstihdam Stratejisi nde yer alması ve bu Stratejinin izlenip değerlendirilerek, revize edilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Kadın İstihdamı, Kadın İstihdam Politikaları, Avrupa İstihdam Stratejisi, Kadın-Erkek Eşitliği, Kadın-Erkek Eşitliğine İlişkin Avrupa Birliği Müktesebatı.

3 İÇİNDEKİLER ÖZET... 1 İÇİNDEKİLER... 3 TABLOLAR... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. GRAFİKLER... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. KISALTMALAR... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. GİRİŞ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. I. AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARIERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. I.I. AVRUPA BİRLİĞİ NDE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARI... Error! I.I.I. AVRUPA İSTİHDAM STRATEJİSİ (AİS)... Error! I.I.I.I. Avrupa İstihdam Stratejisinin Tarihsel Gelişimi... Error! I.I.I.I.I. Essen Zirvesi... Error! I.I.I.I.II. Amsterdam Antlaşması... Error! I.I.I.I.III. Lüksemburg İstihdam Zirvesi... Error! I.I.I.I.IV. Lizbon ve Stockholm Zirveleri... Error! I.I.I.I.V. Barselona Zirvesi ve Avrupa İstihdam Stratejisinin Mevcut Beş Yılının Değerlendirmesi Error! I.I.I.I.VI. Avrupa İstihdam Görev Gücü... Error! I.I.I.I.VII. Avrupa İstihdam Stratejisinin Gözden Geçirilmesi... Error! I.I.I.II. Avrupa İstihdam Stratejisinin Uygulama Araçları İstihdam Rehberleri ve Kadın İstihdamı... Error! I.I.I.II.I Yılı İstihdam Rehberleri... Error! I.I.I.II.II ve 2000 Yılları İstihdam Rehberleri... Error! I.I.I.II.III ve 2002 Yılları İstihdam Rehberleri... Error! I.I.I.II.IV Yılları İstihdam Rehberleri... Error! I.I.I.II.V Yılları Büyüme ve İstihdam Bütünleştirilmiş Rehberleri... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II. Avrupa İstihdam Stratejisinin Mali Araçları ve Kadın İstihdamı... Error! I.I.I.II.I. Avrupa Sosyal Fonu (ASF)... Error! I.I.I.II.II. Sosyal Dayanışma ve İstihdam Topluluk Programı (PROGRESS)Error! I.I.II. AVRUPA BİRLİĞİNİN KADIN İSTİHDAMINA İLİŞKİN DİĞER POLİTİKA BELGELERİ... Error! Bookmark not defined. I.I.II.I. Kadın Erkek Eşitliği Yol Haritası ( )... Error!

4 I.I.II.I.I. Kadın Erkek Eşitliği Yol Haritasının Öncelik Alanları... Error! I.I.II.I.II. Kadın Erkek Eşitliği Yol Haritasının Uygulanması ve İzlenmesi Error! I.I.II.II. Avrupa Kadın Erkek Eşitliği Paktı... Error! I.II. TÜRKİYE DE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARI... Error! I.II.I. DOKUZUNCU KALKINMA PLANI ( )... Error! I.II.II. ORTA VADELİ PROGRAM ( )... Error! I.II.III YILI PROGRAMI... Error! I.II.IV. TÜRKİYE NİN AVRUPA İSTİHDAM STRATEJİSİNE UYUMUU... Error! I.II.IV.I. Tarama Süreci ve Türkiye nin İstihdam Politikası... Error! I.II.IV.II. İstihdam Durum Raporu... Error! I.II.IV.III. Ortak Değerlendirme Belgesi (ODB)... Error! I.II.IV.IV. Katılım Öncesi Mali Yardım Mekanizması (IPA) ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi BileşeniError! I.III. DEĞERLENDİRME... Error! II. TÜRKİYE DE KADINLARIN İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ DURUMLARI...ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. II.I. İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI... Error! II.I.I. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İşgücüne Katılım Oranı... Error! II.I.II. Yaş Grupları İtibariyle İşgücüne Katılım Oranları... Error! II.I.III. Eğitim Düzeyi İtibariyle İşgücüne Katılım Oranları... Error! II.II. İSTİHDAM... Error! II.II.I. İstihdamın Sektörlere Göre Dağılımı... Error! II.II.II. İşteki Duruma Göre İstihdamın Dağılımı... Error! II.II.III. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İstihdamın Dağılımı... Error! II.II.IV. Kayıtlılık Durumuna Göre İstihdam... Error! II.II.V. Eğitim Durumuna Göre İstihdamın Dağılımı... Error! II.III. İŞSİZLİK... Error! II.III.I. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İşsizlik Oranları... Error! II.III.II. Yaş Grupları İtibariyle İşsizlik Oranları... Error! II.III.III. Eğitim Düzeyleri İtibariyle İşsizlik Oranları... Error! II.III.IV. İş Arama Süreleri İtibariyle İşsizlik Oranları... Error! II.IV. KADINLARIN İŞGÜCÜ PİYASASI DIŞINDA KALMA NEDENLERİ... Error! II.IV.I. Toplumsal Cinsiyet Rolleri... Error!

5 II.IV.II. Bakım Hizmetleri... Error! II.IV.III. Göç... Error! II.IV.IV. Eğitim... Error! II.V. DEĞERLENDİRME... Error! III. AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATI ÇERÇEVESİNDE TÜRK MEVZUATINDA KADIN ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. III.I. AVRUPA BİRLİĞİ HUKUKUNDA KADIN ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMINA İLİŞKİN HUKUKİ DÜZENLEMELER... Error! III.I.I. EŞİT İŞE VEYA EŞİT DEĞERDE İŞE EŞİT ÜCRET İLKESİ... Error! III.I.I.I. AT Antlaşmasının 141. Maddesi... Error! III.I.I.II. Kişiler Bakımından Eşit Ücret İlkesinin Kapsam... Error! III.I.I.III. İşletmenin Büyüklüğü Bakımından Eşit Ücret İlkesinin Kapsamı.. Error! III.I.I.IV. Ücret Tanımı... Error! III.I.I.V. Eşit İşe veya Eşit Değerde İşe Eşit Ücret İlkesi... Error! III.I.I.VI. Mesleki Sınıflandırma Sistemi... Error! III.I.I.VII. Diğer Hususlar... Error! III.I.II. İŞE ALINMA, MESLEKİ EĞİTİM, YÜKSELME VE ÇALIŞMA KOŞULLARINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ Error! III.I.II.I. Tanımlar... Error! III.I.II.II. Meslekte Yükselmede Dahil Olmak Üzere İstihdama ve Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.I.II.III. İstihdam ve Çalışma Koşullarında Eşit Muamele İlkesi... Error! III.I.II.IV. Eşit Muamele İlkesinin İstisnaları... Error! III.I.II.V.I. Belirli Mesleğin ve Buna Yönelik Mesleki Eğitimin Bir Cinse YasaklanmasıError! Bookmark not defined. III.I.II.V.II. İstihdam, Mesleki Eğitim ve Meslekte Yükselmede Pozitif Ayrımcılık. Error! Bookmark not defined. III.I.II.V.III. Hamilelik ve Analık... Error! III.I.II.V. Eşitlik Kurumu... Error! III.I.II.VI. Hukuki Koruma... Error! III.I.II.VII. Sosyal Diyalog ve Bilgilendirme... Error! III.I.III. ZORUNLU SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ Error! III.I.III.I. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesinin Sigorta Kolları ve Kişiler Bakımından Kapsamı... Error!

6 III.I.III.II. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.I.III.III. Hukuki Hak Arama Yolları... Error! III.I.IV. MESLEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMLERİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! III.I.IV.I. Mesleki Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Sigorta Kolları ve Kişiler Bakımından Kapsamı... Error! III.I.IV.II. Mesleki Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.I.IV.III. Hukuki Koruma... Error! III.I.V. KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADIN VE ERKEKLER ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ VE KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADINLARIN HAMİLELİK VE ANALIK SÜRESİNCE KORUNMASIError! Bookmark not defined. III.I.V.I. Direktifin Kişiler Bakımından Kapsamı... Error! III.I.V.II. Kendi Nam ve Hesabına Çalışan Kadın ve Erkekler Arasında Eşit Muamele İlkesiError! Bookmark not defined. III.I.V.III. Genel Hükümler... Error! III.I.VI. GEBE, DOĞUM YAPMIŞ VE EMZİKLİ KADIN ÇALIŞANLARIN ÇALIŞMA HAYATINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ... Error! III.I.VI.I. İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olası Riskler Bakımından İşin Değerlendirmesi ve Bu Değerlendirmeye Uygun Önlemler... Error! III.I.VI.II. Analık İzni ve Analık Sigortası... Error! III.I.VI.III. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması... Error! III.I.VI.IV. Hukuki Hak Arama Yolları... Error! III.I.VII. EBEVEYN İZNİ... Error! III.I.VII.I. Ebeveyn İzni... Error! III.I.VII.II. Mücbir Sebeplere Bağlı İzin... Error! III.I.VII.III. Hukuki Koruma... Error! III.I.VIII. İSPAT YÜKÜMLÜLÜĞÜ... Error! III.I.VIII.I. Direktifin Uygulama Alanı... Error! III.I.VIII.II. İspat Yükümlülüğü... Error! III.I.VIII.III. Bilgilendirme... Error! III.II. AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATI ÇERÇEVESİNDE TÜRK MEVZUATINDA KADIN ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI... Error! III.II.I. EŞİT İŞE VEYA EŞİT DEĞERDE İŞE EŞİT ÜCRET İLKESİ... Error! III.II.I.I. Ücret Tanımı... Error! III.II.I.II. Eşit İşe veya Eşit Değerde İşe Eşit Ücret İlkesi... Error! III.II.I.III. Mesleki Sınıflandırma Sistemi... Error! III.II.I.IV. Hukuki Hak Arama Yolları... Error!

7 III.II.I.V. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması... Error! III.II.I.VI. Yaptırımlar... Error! III.II.I.VII. İşçilerin Bilgilendirilmesi... Error! III.II.II. İŞE ALINMA, MESLEKİ EĞİTİM, YÜKSELME VE ÇALIŞMA KOŞULLARINDA KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ... Error! III.II.II.I. Meslekte Yükselmede Dâhil Olmak Üzere İstihdama ve Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele ilkesi... Error! III.II.II.I.I. İstihdama Erişimde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.II.II.I.II. Bir Cinse Yasak Olan Meslekler... Error! III.II.II.I.III. Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.II.II.I.IV. Meslekte Yükselmede Eşit Muamele İlkesi... Error! III.II.II.II. İstihdam ve Çalışma Koşullarında Eşit Muamele İlkesi... Error! III.II.II.III. Cinsel taciz... Error! III.II.II.IV. Eşitlik Kurumu... Error! III.II.II.V. Hukuki Koruma... Error! III.II.II.VI. Sosyal Diyalog ve Bilgilendirme... Error! III.II.III. ZORUNLU SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! III.II.III.I. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesi... Error! III.II.III.II. Hukuki Hak Arama Yolları... Error! III.II.IV. MESLEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMLERİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! III.II.V. KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADIN VE ERKEKLER ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ VE KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADINLARIN HAMİLELİK VE ANALIK SÜRESİNCE KORUNMASIError! Bookmark not defined. III.II.VI. GEBE, DOĞUM YAPMIŞ VE EMZİKLİ KADIN ÇALIŞANLARIN ÇALIŞMA HAYATINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ... Error! III.II.VI.I. İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olası Riskler Bakımından İşin Değerlendirmesi ve Bu Değerlendirmeye Uygun Önlemler... Error! III.II.VI.II. Analık İzni ve Analık Sigortası... Error! III.II.VI.III. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması.. Error! III.II.VI.IV. Hukuki Hak Arama Yolları... Error! III.II.VII. EBEVEYN İZNİ... Error! III.II.VIII. İSPAT YÜKÜMLÜĞÜ... Error! III.II.VIII.I. İspat Yükümlüğü... Error! III.II.VIII.II. İspat Yükümlülüğünün Uygulama Alanı... Error! III.II.VIII.III. Bilgilendirme... Error!

8 III.III. DEĞERLENDİRME... Error! SONUÇ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. KAYNAKÇA... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.