Adnan Benk ve Eleştiri Anlayışı. Modern Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden Adnan Benk yazılarında sıklıkla

Transkript

1 Adnan Benk ve Eleştiri Anlayışı Modern Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden Adnan Benk yazılarında sıklıkla izlenimci eleştiriyi hedef tahtasına koymuştur. Özellikle Nurullah Ataç ve izlenimci eleştiri üzerine çok sayıda yazı yazan Benk e göre eleştiri, olgusal, değersel ve toplumsal olmak üzere üç düzleme dayanmaktadır. Olgusallıktan kasıt metnin dilbilimsel olarak incelenmesidir. Değersellik ise eleştirmenin ya da okurun kendi değer yargısını ifade eder. Son olarak da eserin toplumsal işlevinin ne olduğunu tespit edilmelidir. Adnan Benk e göre metin, öncelikle metin merkezli olarak incelenmelidir. Bu incelemede kullanılacak yöntem ise dilbilim olmalıdır. Çünkü eğer bir metin dilbilimsel yöntemle çözümlenirse yapısı da çözümlenecek; eğer yapısı kavranırsa da metnin ana fikri kavranmış olacaktır. Benk, dilbilimsel yöntemle ilgili düşüncelerini Gerçek Tenkit başlıklı yazısında açık bir şekilde ifade etmektedir. Ona göre, izlenimleri bir yana bırakıp, doğrudan doğruya dilden işe başlamak gerekmektedir (s.689). Yazısının devamında Benk, bir metnin nasıl incelenmesi gerektiğiyle ilgili esasları sekiz maddede özetlemiştir. Bunlardan bazılarını şu şekilde ifade etmek mümkündür: Bir cümlenin en can alacak unsuru fiildir; fiilleri incelemekle her zaman bir ipucu elde edilebilir[ ]Metindeki çeşitli isimler, sıfatlar arasında bir bağ aranmalıdır[ ]Tabiî, isimlerin ve sıfatların sıralanışını izah edecek olan ilkenin fiillerin sırasını da açıklaması gereklidir[ ] (s.690). Eleştiri anlayışını bu şekilde ifade eden Benk, Hamilkar ın Hazinesi: Metin Tahlili başlıklı yazısında bu düşüncesini somutlamaktadır. Mehmet Rifat, Adnan Benk için hazırladığı Okuyorum Öyleyse Varım adlı kitapta Benk in bu yazısını, özellikle 1960 dan sonra yoğunluk kazanacak metin inceleme ya da anlatı çözümleme yöntemlerinin ilk tutarlı örneklerinden biri olarak görmektedir (s.8). Adnan Benk in eleştiri anlayışına eserdeki her kelime, her fikir, her düşünce, ana ilkenin gerekçelerine göre bir rol, bir fonksiyon almak mecburiyetindedir (Gerçek Tenkit,

2 691). Başka bir deyişle okuru matrise götürecek olan metinde yer alan bütün kelimeler dir. Acaba metinde yer alan bütün kelimeler okuru matrise götürebilir mi? Metin odaklı yapılan analizlerde bunun böyle olmadığıyla ilgili örnekler bulunmaktadır. Örneğin Hilmi Yavuz, Necatigil in Dağ Şiirini Yeniden-İnşa Denemesi adlı çalışmasında Riffaterre in kuramsal kavramlarında [matris, hipogram, betimleme öbeği, şiirsel im] hareketle Behçet Necatigil in Dağ şiirini inceler. Yavuz a göre [m]atris[ ] dönüşüm sırasında bazı temsilî im ler üretir-ki, bu im lerden bir bölüğü, şiirsel im lerdir (s.300). Aynı şiirde Yavuz, Keyy Dağ(lama) : Ette cızırtı dan oluşan betimleme öbeği ne gönderme yaparak şiirsel im e dönüş[müştür] (s.301). Yavuz, bu betimleme örneklerini tespit ederken ise bütün kelimeleri değil yalnızca şiirsel imlere dönüşen im lere ve hipogramlara yer vermektedir. O hâlde metindeki her kelime okuru matrise taşımak durumunda değildir. Tüm bu ifadelere rağmen yine de metinde yer alan bütün kelimeler (fiillerin, isimlerin, sıfatların vb.) örgütlenerek bir matris oluşturması yazarın bunu bilinçli bir şekilde tasarladığı anlamına gelmektedir. Başka bir deyişle metin bilinçli bir şekilde kurgulanmıştır. Örneğin psikanaliz bilinçli eylemlerin arkasında bilinç-dışının olduğundan bahsetmektedir. Eğer gerçekten bilinç-dışı diye bir şeyden söz edilebilirse yazarın yapıtını bilinçli bir şekilde tasarlamış olabileceği gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Adnan Benk in bu şekilde düşünmesinin temeli, Jean-Paul Sartre nin varoluşçuluk felsefesine dayandırılabilir. Sartre nin aynı adı taşıyan kitabının Varoluşçuluk Bir İnsancılıktır adlı makalesinde, insanın önce kendini belirlediğini ve sonra gidişatının bütünü içinde ortaya çıktığını; bu tasarıyla insanın, kendini seçerken bütün insanları da seçmiş ve böylece bütün insanlığa bağlanmış olacağını ifade eder. (s.92) Sartre ın insanlığın varoluşuyla ilgili söylediği bu ibareler, Adnan Benk için metni oluşturan kelimeler üzerinden okunmuştur. Benk, metindeki bütün kelimelerin birbirine bağlı olduğunu ve bu sayede ortak bir matrise ulaşılabileceği görüşündedir:

3 Bir sanat eserini incelerken, tenkitçi, yazarın her şeyi isteyerek ve bilerek yaptığını bir ilke olarak kabul etmelidir. Eserdeki her kelime, her fikir, her düşünce, ana ilkenin gerekçelerine göre eserde bir rol, bir fonksiyon almak mecburiyetindedir. Ancak eser böyle bir çalışma neticesinde açıklanır, içindeki bütün unsurların ödevi belirtilirse, bir değer yargısı vermek imkânı olur. Bu değer yargısı da zaten, ilkeyle bağdaşamayacak unsurların bulunup bulunmamasına bütün ü gerçekleştirmek gayretinin başarıyla sonuçlanıp sonuçlanmamasına bağlıdır. (Gerçek Tenkit, s.691). İnsanının bu seçimleri bilinçli olarak yapması bu doğrultuda üretilmiş metnin de bilinçli olduğu anlamına gelmektedir. Peki, Sartre ın görüşünden hareketle Benk in ortaya attığı bu söylem ne ölçüde mümkündür? Terry Eagleton Eleştiri ve İdeoloji adlı kitabında Pierre Macherey in A Theory of Literary Production adlı yapıtına değinerek, metnin nesnesinin, eserin bilinçdışı olduğundan bahseder. (s.111) Eagleton, Macherey in bu düşüncesini Freud un rüya ile ilgili söylemlerinde arar. Freud a göre rüya çarpıtılmış ve parçalanmış bir metin olarak, dışavurum arayan bilinçdışı öğeler ile ideolojik sansürün müdahalesi arasında bir çatışma ve uzlaşma dır (s ). O hâlde gerçekten bilinçdışı varsa, psikanalizm de vardır ve böylece yazarın yapıtını bilinçli olarak bir kurgu ile tasarlaması mümkün olmayabilir. Adnan Benk in modern Türk edebiyatına en büyük katkısı şüphesiz öznel eleştiri ye getirdiği sistemli eleştiridir lı ve 1950 li yıllarda, Nurullah Ataç ın en önemli temsilcisi olduğu bu eleştiri tarzı, edebiyatımızda büyük ölçüde etkili olmuştur. Benk, özellikle o dönemin en etkili yazarlarından Nurullah Ataç ı hedef alan yazılarında bu tarzı eleştirmiş ve öznel eleştirinin sakıncalarını dile getirmeye çalışmıştır. Ona göre, tenkit öznel değildir. Bu yüzden, Nurullah Ataç da eleştirmen değildir. (Eleştiri Yazıları 2, s.445) Ona göre öznel eleştirmenlerin üzerinde durdukları tek nokta, eserin konusudur. Yapıyla, eserin örgüsüyle

4 ilgilenmezler (s.447). Oysa Benk, Leo Spitzer in dediği gibi, amaçlarının konuyu belirtmek olmadığını düşünür. (s.690) Bu nedenle konunun belli bir şiirde nasıl nesnel bir şekil aldığını, o şiiri ötekilerden ayırt eden yapı özelliğinin ne olduğunu[nun] (s.691) açıklanması gerekmektedir. Öznel eleştiriyi konuyla ilgili bilgiler vermesine karşılık üslûp, biçim gibi teknik konularla ilgili bilgiler vermemesi açısından eleştirir. Adnan Benk in öznel eleştiriye getirdiği eleştirilerden bir diğeri toplumsal işleve önem vermemesidir. Toplum için yararlı olmak izlenimci eleştiri için umursanacak bir şey değildir. Onların en doğrusunu ben bilirim şeklindeki ifadeleri insanlığa bir hakaret olduğu görüşündedir. Benk, Tenkit Dedikleri adlı yazısında öznel eleştirinin topluma zararlarını şu şekilde dile getirir: Bir tenkitçi, sanat eserinin alınyazısını kendi öznel yargılarına göre belirtmeye kalkıştığı zaman ya kendisini her şeyin doğrusunu bilen insanüstü bir kuvvet olarak kabul etmekte ya da sanat eserinin toplumda gerçek ve yapıcı bir fonksiyonu olmadığını sandığından, yanılmayı önemsiz saymaktadır. Bunlardan birincisi insanlığa, ikincisi de sanata ve topluma karşı anlayışsızlık göstermenin en yaygın şekilleridir. (s.448) Şimdiye kadar ifade edilenlerden hareketle Adnan Benk in eleştiri anlayışı için ana fikri elde edene kadar ki süreçte metin merkezli bir süreç izlerken; daha sonrasında yazar merkezli bir eleştiri anlayışına dönmektedir. Metnin niyetinden çok metnin nasıl kurgulandığı üzerinde durmaktadır. O hâlde Adnan Benk in nesnel eleştiri anlayışı ve öznel eleştiriye getirdiği eleştirilerden kendisi de nasibini almış olacaktır. Eğer metin odaklı bir eleştiriden yola çıkarak toplumsal bir işlevden söz ediliyorsa burada ciddi bir tutarsızlık meydana gelmektedir. Oysa Mehmet Rifat ın deyişiyle Adnan Benk her şeyin metin ile okurun bütünleşmesinden oluştuğunu vurguluyor; yazara dönük çalışmaların yapıtı anlamda pek bir işe yaramadığını gösteriyor (s.9-10) diyordu. Ancak şimdi ise amaç birden bire yazarın

5 niyetini ortaya çıkarmaya dönüşüyor. Tüm bu ifadeler Adnan Benk in metin merkezli bir edebiyat anlayışı düşüncesini örselemektedir. Ana fikrin yazar tarafından nasıl örgütlenmesi gerektiği, yazara bir takım direktifler vermek anlamına gelmektedir. Çünkü ancak o zaman senin metnin olumlu bir değer yargısı kazanacaktır. Acaba bu bir eleştiri siyaseti midir? Yoksa yazara verilen bir talimatname mi? Hatta o zaman bu anlayışa eleştiri demek de ne ölçüde mümkündür? Her ne kadar Adnan Benk herhangi bir ideolojiye sahip olmadığını söylese de toplumsallığı dile getiren birini ideolojiden bağımsız saymak mümkün gözükmemektedir. Metnin toplum için gerçek ve yapıcı bir fonksiyona sahip olması demek; düpedüz ideolojik bir beklenti içerisinde olmak anlamına gelmektedir. Sonuç olarak sorumuz eleştirinin ne olması gerektiği ise metin merkezli görünüp yazarın niyetini ön plana çıkarmak gibi bir bakış açısına sahip olunamaz. Adnan Benk in bütün yanlışlığı metni bilinçli bir üretim olduğu görüşünde yatmaktadır. Kaynakça Benk, Adnan. Gerçek Tenkit. Eleştiri Yazıları 2: Adnan Benk. Haz. Aysen Altınel, Melek Dener, Hülya Potuoğlu, Osman Senemooğlu Tenkit Dedikleri.... Eleştiri Yazıları 2: Adnan Benk. Haz. Aysen Altınel, Melek Dener, Hülya Potuoğlu, Osman Senemooğlu Rifat, Mehmet. Sunuş. Okuyorum, Öyleyse Varım. İstanbul: Doğan Kitapçılık, Yavuz, Hilmi. Necatigil in Dağ Şiirini Yeniden-İnşa Denemesi. Edebiyat ve Sanat Üzerine Yazılar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. Varoluşçuluk Bir İnsancılıktır. Çev. Asım Bezirci. İstanbul: Say Yayınları, Eagleton, Terry. Eleştiri ve İdeoloji. Çev. Esen Tarım-Serhat Öztobaş. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.

6