KPSS HAZIRLIK ARŞİV TARİH KONU KİTABI

Transkript

1

2 PSS HR RŞV TRH U TB azarlar omisyon SB BS BR SET (0312) BU TP T.. ÜTÜR BĞ BDRÜ E STMTDR. na Dağıtım itap Deponuz Turan Çiğdem ad Sokak 12/D stim / R Tel: (0.542) PRGHT ayım Hakkı Bu kitabın baskısından 5846 ve 2936 sayılı ikir ve Sanat Eserleri asası hükümleri gereğince kaynak gösterilerek bile olsa alıntı yapılamaz, herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, genel ağ ve diğer elektronik ortamlarda yayımlanamaz. ilozof ayıncılık, 657 ayıncılık ve Matbaacılık td. Şti. markasıdır.

3 ÇDEER BÖÜM 1 SM DEVET ÖES TÜR DEVETER TRH ) slami yet Öncesi Türk Tari hi 2) Türk-slam Tari hi 3) Türki ye Tarihi BÖÜM 2 SM DEVET TRH ) smanlı Devleti uruluş Dönemi 2) Dünya Gücü smanlı Devleti 3) smanlı Devleti Duraklama Dönemi 4) smanlı Devleti Gerileme Dönemi 5) smanlı Devleti Dağılma Dönemi 6) smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti BÖÜM 3 TTÜR EER VE P TRH ) XX. üzyılda smanlı Devleti 2) urtuluş Savaşına Hazırlık Dönemi 3) urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi 4) tatürk lkeleri 5) umhuriyet Dönemi nkılapları 6) Dış Politika BÖÜM 4 ÇĞDŞ TÜR VE DÜ TRH ) XX. üzyıl Başlarında Dünya 2). Dünya Savaşı 3) Soğuk Savaş Dönemi 4) umuşama Dönemi ve Sonrası 5) üreselleşen Dünya

4 SM DEVET ÖES TÜR DEVETER TRH (Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve ültürel Gelişmeler) 1) slamiyet Öncesi Türk Tarihi 2) Türk-slam Tarihi 3) Tarihi Türkiye

5 18 20

6 1. ÜTE SMET ÖES TÜR TRH Türk dının nlamı Türk adı Uygur metinlerinde güç, kuvvet, aşgarlı Mahmut un Divan-ı ügati t-türk adlı eserinde olgunluk çağı, eski Çin kaynaklarında ise miğfer anlamında kullanılmıştır. iya Gökalp Türk adının türeli (töreli), kanun nizam sahibi anlamına geldiğini belirtmiştir. G. Doerfer (Dorfer) ise Türk adının devlete bağlı halk anlamında olduğunu söylemiştir. Türk adı günümüzdeki şekliyle ilk kez MÖ 318 yılında Çinlilerle yapılan bir antlaşmada yer almıştır. Siyasal anlamda ise ilk kez ök Türk Devleti tarafından kullanılmıştır. Bizanslılar, ranlılar ve raplar ise V. yüzyıldan itibaren Türkçe konuşan ve boylar hâlinde yaşayan topluluklara Türk adını vermişlerdir. Türk adı (Türkiye) coğrafi bir yeri işaret etmek için ilk kez V. yüzyılda Bizans kaynaklarında rta sya için kullanılmıştır. X. yüzyıldan itibaren de nadolu için Türkiye ismi kullanılmaya başlamıştır. Ünlü talyan seyyah Marco Polo, nadolu için üçük Türkiye, rta sya için de Büyük Türkiye tabirlerini kullanmıştır. Türklerin nayurdu Türklerin ana yurdu rta sya dır. rta sya; doğuda ingan dağlarından batıda Hazar Denizi ne, güneyde Hindikuş ve aranlık dağlarından kuzeyde ltay dağlarına kadar olan bölgedir. tlas kyanusu Sibirya ltay Dağları vrupa ral Gölü Tanrı Dağları aradeniz nadolu RT S kdeniz ran Himalaya Dağları Çin Hindistan frika Ural Dağları rabistan Hint kyanusu Baykal Gölü aranlık Dağları rta sya'da urulan lk ültür Çevreleri T Türklerin ana yurdunun rta sya nın tam olarak neresi olduğunun bilinememesinin nedeni, Türklerin göçebe yaşam sürmeleridir. Türklerin göçebe yaşamasında, coğrafi koşullar ve bağımsız yaşama isteği etkili olmuştur. Türkler, yazıyı geç kullanmaya başladıkları için Türklere ait ilk bilgilere Çin kaynaklarından ulaşılmaktadır. Bu kaynaklarda, Türklerle Çinliler arasındaki mücadelenin temel sebebinin, pek olu na hâkim olma düşüncesi olduğu anlaşılmaktadır. 3

7 slamiyet Öncesi Türk Tarihi T pek olu: Çin den başlayan, bir kolu Hazar Denizi nin kuzeyinden ırım a, diğer kolu Hazar Denizi nin güneyinden ran ve nadolu ya, oradan da vrupa ya uzanan önemli bir ticaret yoludur. XV ve XVl. yüzyıllarda coğrafi keşiflerin gerçekleşmesi sonucu önemini kaybeden bu yolun geçtiği yerler zaman zaman değişiklik göstermiştir. edeni ise güçlü devletlerin büyük bir gelir anlamına gelen pek olu nun kendi topraklarından geçmesi için mücadeleler yürütmeleridir. Bu mücadeleler sonucu kazanan taraflar yolu kendi sınırları üzerinden geçirmişlerdir. Türkler, tarih boyunca ana yurtlarını terk ederek çeşitli bölgelere göç etmişlerdir. Türk göçlerinin nedenleri; ü klim şartlarının değişmesi ve kuraklığın baş göstermesi ü üfusun artışı ü Salgın hayvan hastalıkları ü Boylar arası mücadele ü tlakların daralması (toprakların yetersiz hâle gelmesi) ü eni ülkeler fethetme arzusu ü Türklerin iç ve dış baskılara karşı bağımsızlığına düşkün olması Göçlerin sonucunda; ü Teşkilatçı özellikleri sayesinde göç ettikleri yerlerde de güçlü devletler kurmuşlardır. ü Türk kültürü geniş bir alana yayılmıştır. ü eni kültürlerle etkileşime girilmiştir. ü Türk toplulukları değişik coğrafyalarda birbirlerinden farklı gelişmeler göstermişlerdir. ü Türklerin geniş alanlara dağılması, Türk tarihinin bir bütün hâlinde incelenmesini zorlaştırmıştır. T Türklerin tarih boyunca değişik ülkelere yerleşmeleri din, sanat, sosyal yaşam ve ekonomi gibi alanlarda gelişmelerine neden olmuştur. ncak en az farklılığı askerlik alanında yaşamışlardır. SRU. Bölgedeki yerel kültürlerle yakın ilişkiler geliştirmeleri. na yurttan gelen Türk göçlerinin zamanla azalması. Türklerin bulundukları bölgelerdeki siyasi güçlerini yitirmeleri ukarıdakilerden hangileri, birçok Türk kavminin kimliğini yitirmesinde etkili olmuştur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM sya Hun Devleti MÖ 220-MS216 yılları arasında rta sya da kurulmuş bilinen ilk Türk devletidir. sya Hun Devleti nin bilinen ilk hükümdarı Teoman (Tuman) dır. Teoman ın ölümünden sonra tahta çıkan Mete Han (MÖ ) döneminde sya da Hun Devleti bölgenin en güçlü devleti haline gelmiştir. Mete den sonra yerine oğlu i-ok geçmiştir. ün Çin, Ho-han-yeh ve Çi-Çi, diğer sya hun hükümdarlarıdır. utluk ağan ise. Göktürk Devleti nin kurucusudur. (evap D) SRU Türk adı günümüzdeki şekliyle ilk kez MÖ 318 de. Devleti ile yapılan bir antlaşmada kullanılmıştır. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisinin getirilmesi doğru olur? ) rap B) Çin ) Sasani D) Bizans E) Moğol ÇÖÜM Türk adı güç, kuvvet, olgunluk, türemek, yaratılmak, olgunluk çağı, devlete bağlı halk, kanun, nizam sahibi gibi anlamlarda kullanmıştır. Türk adı günümüzdeki şekliyle de ilk kez MÖ 318 yılında Çin ile yapılan bir antlaşmada yer almıştır. (evap B) 4

8 RT S D ÜTÜR ÇEVREER BS ĞUR 11. RBST VRR 4. UE BU DE HUR 4. nonimo nav V V SS D. DRV V TGR RSU UŞHR 2. TR DĞR ESEV HUR oin Ula RDS hşidiler ve Tolunoğulları'nın urulduğu oğrafya nav ültürü (MÖ ) ü Proto Türklerin en eski kültürüdür. ü Türkmenistan ın başkenti şkabat yakınlarında nav bölgesinde ortaya çıkarılmıştır. ü nav da; güneşte kurutulmuş tuğlalardan yapılmış evler, at, koyun, sığır besiciliğinin ve çiftçiliğin yapıldığını gösteren kalıntılar yer almaktadır. fanasyevo ültürü (MÖ ) ü Bu kültür, ltay dağlarından Volga ehri ne kadar uzanan geniş sahada bulunmaktadır. ü emik iğneler, çakmak taşından ok uçları, bakır bıçak ve küpeler ile at ve koyun besiciliğine işaret eden bulgular bu kültür çevresindeki kazılarda ortaya çıkmıştır. elteminar ültürü (MÖ 3000) ü ral Gölü çevresindeki elteminar isimli bölgede ortaya çıkmıştır. ndronova ültürü (MÖ ) ü Bu kültür, ltay dağları ile Ural ehri arasındaki bütün bozkır sahayı kapsamaktadır. Geniş bir yayılma alanı bulunur. ü fanasyevo nun gelişmiş devamıdır. ü Tunç ve altından eşyalara ilk defa rastlanmıştır. ü t, koyun sığır ve deve besiciliğine dair kalıntılar bulunmuştur. arasuk ültürü (MÖ ) ü enisey ehri nin kollarından arasuk rmağı nın çevresinde tespit edilmiştir. ü Demir madeni bu kültürde keşfedilmiş ve işlenmiştir. ü Dört tekerlekli araba, sökülüp yeniden kurulan keçe Ç DE slamiyet Öncesi Türk Tarihi çadır, koyun yününden elbise ve kumaş dokunması bu kültürdedir. ü Bakıra arsenik ve kalay karıştırılması bu kültürdedir. ü Mezara yiyecek ve içecek koyma ilk defa bu kültürde görülmektedir. ü Bu kültürün ilk Türk boylarından Ting-inglerin atalarına ait olduğu kabul edilmektedir. Tagar ve Taştık ültürleri (MÖ ) ü bakan ve ukarı enisey/minusk bölgesinde ortaya çıkarılmıştır. ü Tunçtan yapılma iki yanı keskin bıçaklar, ok uçları, saplı aynalar, bilezik, küpe ve taraklar bulunmuştur. ü Bu bölgede kayalara yapılan resimlerde ve kurganlarda bulunan eşyaların üstünde dağ keçisi, geyik, at, kurt, boğa, kaplan, pars ve yırtıcı kuş tasvirlerine rastlanmıştır. TÜR DEVETER VE TPUUR S D URUR Büyük Hun Devleti Göktürk Devleti. Göktürk Devleti Uygur Devleti ırgızlar ğuzlar Türgişler Sabirler arluklular Hazarlar VRUP D URUR vrupa Hun Devleti Bulgarlar umanlar Macarlar Peçenekler varlar. S HU DEVET (MÖ 220 MS 216) Hunlar ile ilgili ilk bilgiler, Çin kaynaklarına aittir ve MÖ 1000 yıllarının başlarına kadar uzanmaktadır. lk tarihsel belge ise MÖ 318 yılına ait bir antlaşma metnidir. sya Hun Devleti bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Başkenti Ötüken dir. Bilinen ilk hükümdarları Teoman dır (Tu-Man). Çin Seddi, Teoman ın Çin e düzenlediği akınlara karşı koyabilmek için Çinliler tarafından yapılmıştır. 5

9 slamiyet Öncesi Türk Tarihi RUM Çin Seddi nin yapılması, Çinlilerin savunma mimarisi ve tekniklerinde ileri olduklarının göstergesidir. sya Hun Devleti en parlak dönemini Teoman dan sonra başa geçen Mete (Mao-tun) döneminde yaşamıştır. Mete Han (MÖ 209-MÖ 174); döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: ü Çin i yıllık vergiye bağlamış ancak Türklerin kalabalık Çin nüfusu içinde asimile olmasından endişe duyarak Türklerin Çin e yerleşmesini yasaklamıştır. ü sya daki tüm Türkleri ilk defa tek bayrak altında toplamış ve güçlü bir ekonomiye sahip olmak için pek olu nu ele geçirmek amacıyla mücadele etmiştir. ü Türk devlet teşkilatının ilk yapılanmasını ortaya koymuş ve orduda onluk sistemi uygulamıştır. ü Türk ordusunun savaş taktiklerinin en önemlisi Turan Taktiği'dir. Sahte geri çekilme olarak nitelenen bu sistem ilk olarak MÖ 200 yılında Türklerle Çinliler arasında yapılan Pai-teng savaşında kullanılmıştır. ü urultay ve ikili yönetim teşkilatı ilk kez Metehan döneminde uygulanmıştır. ü Mete Han ın tahta çıkış tarihi olan MÖ 209, günümüzde ara uvvetleri omutanlığının kuruluş tarihi olarak benimsenmektedir. T nluk sistem, dünya ordu sisteminin temelini oluşturur. Bu nedenle Türklerin askerî alanda ileri oldukları ve diğer kültürleri bu alanda etkiledikleri söylenebilir. t Metehan dan sonra yerine oğlu i-ok (MÖ ) geçmiştir. i-ok un Çinli bir prensesle evlenmesi Türklerle Çinliler arasındaki siyasal ve sosyal yakınlaşmayı artırmıştır. Bundan sonra Hun ülkesinde Çin entrikaları artmış ve ayaklanmalar ortaya çıkmıştır. itekim Hohanyeh, Çin imparatorunun yardımıyla Hun hükümdarı olmuştur. t Hohanyeh, Hun ülkesinin Çin e bağlanması konusunda kardeşi Çi-Çi ile ayrılığa düşmüştür. Bu sebeple iki kardeş arasında MÖ 58 de bir iç savaş başlamıştır. Hohanyeh in yenilgisiyle sonuçlanan bu savaş sonunda Hunlar MS 48 de uzey ve Güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır. t uzey Hunları MS 150 de Siyenpiler tarafından; Güney Hunları ise MS 216 da Çinliler tarafından yıkılmıştır. t sya Hun Devleti, iç karışıklıklar Çin entrikaları, taht kavgaları nedeniyle zayıflayarak parçalanmıştır. Hunların dağılmasından sonra bazı Türk boyları, batı yönünde ilerlemeye başlamışlardır. Bu ilerleyiş birçok kavmin yerinden olmasına sebep olmuştur. SRU. Teoman. Mete Han. utluk ağan ukarıdakilerden hangileri sya Hun Devleti nin hükümdarları arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM sya Hun Devleti MÖ 220 MS 216 yılları arasında rta sya da kurulmuş bilinen ilk Türk devletidir. sya Hun Devleti nin bilinen ilk hükümdarı Teoman (Tuman) dır. Teoman ın ölümünden sonra tahta çıkan Mete Han (MÖ ) döneminde sya da Hun Devleti bölgenin en güçlü devleti haline gelmiştir. Mete den sonra yerine oğlu i-ok geçmiştir. ün Çin, Ho-han-yeh ve Çi-Çi, diğer sya hun hükümdarlarıdır. utluk ağan ise. Göktürk Devleti nin kurucusudur. (evap D) 6

10 VMER GÖÇÜ (375) t rta sya nın batısındaki uzey Hunları, sya Hun Devleti nin yıkılması sonrasında Hazar Denizi ile ral Gölü arasında yaşayan barbar kavimlerden biri olan lanların topraklarını ele geçirmişlerdir. Bu durum aradeniz in kuzeyindeki barbar kavimlerin (strogot, Vizigot, Gepit, Vandal, Germen vs.) batıda vrupa içlerine doğru ilerlemesi sonucunu doğurmuştur. Bu kitlesel göç hareketlerine avimler Göçü denir. TS USU SÜEVER Gotlar ngllar ngllar Gotlar Saksonlar 1-2. yy ranklar Burgundlar yy angobardlar Hun SÜEVER EMR536/ Vizigotlar Vizigotlar 3. yy 375/76 Östrogotlar angobardlar Vizigotlar Saksonlar Vizigotlar Vanda llar /34 DE Hunlar yüzyıldan 6. yüzyıla kadar avimler Göçü avimler Göçü nün Sonuçları Roma mparatorluğu, Doğu Roma (Bizans) ve Batı Roma olarak ikiye ayrılmış (395), ardından Batı Roma mparatorluğu 476 da yıkılmıştır. Barbar kavimleri etnik olarak birbirleriyle kaynaşınca ortaya yeni milletler çıktı. ani vrupa nın günümüz milletlerinin temelleri atılmıştır. Merkezî yönetimin dağılmasıyla feodalite (derebeylik) rejimi güçlenmiş ve rta çağ boyunca vrupa da etkili olmuştur. vrupa tarihinde; lk Çağ rta Çağ eni Çağ Merkeziyetçi yönetim güçlüdür. Merkeziyetçi yönetim zayıflar, feodalite egemen hâle gelir. eodalite zayıflar, merkeziyetçi yönetim yeniden güçlenir. Barbar kavimleri arasında Hristiyanlık hızla yayılmıştır. vrupa daki otorite boşluğunu, feodal beylerden başka kilise ve papalık da doldurmuştur. Skolastik düşünce (kalıpsal, dogmatik, risto mantığını esas alan kilise eksenli, dine dayalı düşünce) gelişmiştir. slamiyet Öncesi Türk Tarihi stilalar yüzünden vrupa uzun süre karışıklık yaşadı. Evrensel özellik taşıdığı için tarihçiler tarafından lk Çağ ın bitişi, rta Çağ ın başlangıcı kabul edilmiştir. vrupa ya sonraki süreçte göç eden Türkler çok sayıda devlet kurmuştur. (vrupa Hun mparatorluğu, varlar, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler). B. VRUP HU DEVET ( ) avimler Göçü sonrası rta vrupa ya yerleşmiş güçlü bir Türk Devleti dir. vrupa Hun Devleti Balamir önderliğinde Macaristan merkezli olarak kurulmuştur. Balamir den sonra Hunların başına Uldız geçmiştir. Bu dönemde ilk kez nadolu üzerine Hun akınları yapılmıştır. Uldız dan sonra Hunların başına araton, Rua ve ttila gibi bir çok hükümdar geçmiştir. ttila döneminde devlet en geniş sınırlarına ulaşmıştır. tlas kyanusu Sibirya vrupa Hun ral Gölü Devleti Güney Hunlar aşgar ran Hindistan Ç frika rabistan Hint kyanusu uzey Hunları vrupa Hun Devleti'nin urulduğu oğrafya ttila, Bizans a sığınan Hun kaçakları meselesini görüşmek üzere gelen Bizans heyetiyle 434 yılında Margos Barışı nı imzalamış ve Bizans ı vergiye bağlamıştır. akat Bizans ın antlaşma şartlarına uymaması nedeniyle ttila Bizans hâkimiyetindeki Balkanlar a seferler düzenlemiş bu seferler sonucunda Bizans la 447 yılında natolios Barışı imzalanarak Bizans ın vereceği vergi üç katına çıkarılmıştır. Böylece Bizans; ttila ya bağlı bir devlet hâline gelmiş ve vrupa Hunları bölgedeki en etkin siyasi güç olduğunu göstermiştir. ttila vrupalılarca Tanrının amçısı olarak nitelendirilmiştir. T vrupa Hun Devleti, Bizans la ilk kez savaşan ve antlaşma imzalayan Türk Devleti dir. 7

11 slamiyet Öncesi Türk Tarihi t t ttila nın yaptığı faaliyetler, Germenlerin ünlü destanı ibelungen (ibelungen) e konu olmuştur. Bu destanda ttila dan Etzel ismiyle bahsedilmiştir. ttila, Türk veraset anlayışında ilk değişimi gerçekleştiren hükümdardır. önetimi babadan oğla geçen hükümdarlık sistemi ne dönüştürmüştür. ttila nın ölümünden sonra vrupa Hunları, zayıflayıp yıkılmıştır.. ÖTÜR DEVET ( ) EŞ M öktürk Devleti urulduğu sırada rap arımadasında slamiyet dini ortaya çıkmıştır. (610) 552 yılında var hâkimiyetine son verilerek Bumin ağan tarafından Ötüken de kurulmuştur. T Ötüken, rta sya da kurulan birçok devlete (sya Hun, öktürk, Uygur) başkentlik yapmış, Türklerin kutsallık atfettiği bir bölgedir. Bu bölgeyi ırgızlar, Moğollara kaptırmış, böylece Ötüken, Türk egemenliğinden çıkmıştır. Günümüzde rta sya Türk tarihiyle ilgili kazı çalışmalarının merkezi konumundaki bölge Moğolistan da bulunmaktadır. UE BU DE SBR RUM öktürklerin, Türk adıyla kurulmuş olmaları ve aynı zamanda kendilerine ait özgün bir alfabeyi (öktürk alfabesi) kullanmaları onların ulusçu bir anlayışa sahip olduğunun göstergesidir. öktürkler en parlak devrini yılları arasında hükümdarlık yapan Mukan ağan zamanında yapmıştır. ök Türk Devleti kurulduğu sırada Batı Türkistan da k Hunlar, ran da Sasaniler, nadolu da ise Bizans Devleti hüküm sürmekteydi. rta sya ekonomisinin can damarı olan pek yolu ise büyük oranda k Hun Devleti nin elindeydi. Bu sebeple ök Türk ler pek yolu denetimini ele geçirmek için Sasaniler ile birleşerek k hunları yıkmıştır. rdından Bizans ile ittifak kurarak Sasanileri yıpratmışlardır. Bu yüzden Bizans kaynaklarında da öktürklere ait bilgilere rastlanılmaktadır. Bumin ağan, Türklerdeki kili Teşkilat uyarınca ülkeyi ikiye ayırmış ve batının yönetimini kardeşi stemi abgu ya vermiştir. endisi de asıl hükümdar olarak doğuyu yönetmiştir. RUM abgu, iç işlerinde serbest dış işlerinde ağan a bağlıdır. Bu yönüyle federatif yönetim anlayışını çağrıştırmaktadır. t öktürk Devleti kuruluşundan sadece 30 yıl sonra 582 yılında doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu öktürkler 630 yılında, Batı öktürkler ise 659 yılında Çin hakimiyetine girmiştir. T Batı öktürkler HT DE Doğu öktürkler ÖTÜR DEVET Ç öktürk Devleti'nin aşadığı oğrafya BÜÜ US rta sya daki ikinci büyük Türk devleti olan öktürkler, Türk adını siyasi anlamda kullanan ilk Türk devletidir. öktürkler döneminde, rabistan da slamiyet dini ortaya çıkmıştır (610). Uygurlar döneminde ise slam fetihleri rta sya ya kadar ulaşmıştır. PU ÜPÜ öktürkler; Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. endilerine ait özgü bir alfabe kullanmışlardır Posta teşkilatını kurmuşlardır. Bizans a ilk elçiyi göndermişlerdir. Türk tarihinde parayı ilk kullanan Türk devletidir. Ergenekon ve Bozkurt en önemli destanlarıdır. 8

12 slamiyet Öncesi Türk Tarihi T T Son yıllara kadar Türk tarihinde parayı ilk kullanan Türgişler olarak bilinmekteyken Rus arkeologların ırgızistan ve fganistan daki kazılarda bulduğu 104 sikkenin öktürklere ait olması, öktürklerin Türgişler den yaklaşık yıl öncesinde parayı kullandığını ortaya çıkarmıştır. Bilge ağan ın kurultaya sunduğu Budizm i benimseme önerisi özellikle Tonyukuk un muhalefetiyle reddedilir. Çünkü Tonyukuk bu dinin Türklerin ulusal kimliklerini bozacağı endişesini taşımaktadır. ağanın önerisinin reddedilmesi, otoritesinin mutlak olmadığını göstermektedir. ürşat syanı (639) Doğu öktürk Devleti nin 630 yılında Çin hakimiyetine girmesiyle beraber Türklerin bağımsızlık istekleri de artmıştır. 639 yılında ürşad isimli önderin 39 arkadaşıyla birlikte Çin sarayını basması bu isyanların en önemlilerindendir. Bu isyan Türk tarihindeki ilk bağımsızlık isyanı olarak bilinir. D. UTU DEVET (. öktürk) ( ) öktürk Devleti nin yıkılmasıyla yaklaşık elli yıl Çin egemenliğinde kalan Türkler her defasında ayaklandılarsa da başarılı olamamışlardır. ncak utluk (lteriş ağan) 682 deki ayaklanmasıyla Ötüken de utluk (. öktürk) Devleti ni kurmayı başarmıştır. UR lteriş, derleyen, toplayan anlamında bir unvandır. tlas kyanusu kdeniz frika rabistan Ötügen. Göktürk (utluk) Devleti ran SBR Hindistan 6. ve 7. üzyıllarda Göktürk Devleti Ç utluk Devleti en parlak dönemini Bilge ağan zamanında yaşamıştır. Bu dönemde birçok Türk boyu hakimiyet altına alınmıştır. Bilge ağan ın ölümünden sonra zayıflayan utluk Devleti; arluk, Uygur ve Basmil boyları tarafından yıkılmıştır. utluk Devleti nin Türk tarihi açısından en önemli yönü, Türklerin tarihini aydınlatan ilk yazılı eser olan rhun azıtlarını bırakmalarıdır. E. UGUR DEVET ( ) utluk Bilge ül ağan tarafından öktürk Devleti ne son verilerek 744 te Ötüken merkezli olarak kurulmuştur. akat daha sonra başkent arabalgasun a (ordu balık) taşınmıştır. t utluk Bilge ağan dan sonra yerine oğlu Moyen Çor ( ) geçmiştir. 751 Talas Savaşı bu dönemde yapılmıştır. Bu dönemde ayrıca Türgişler ve ırgızlar Uygur Devleti'ne bağlanmıştır. Uygur Devleti en parlak devrini Böğü ağan zamanında yaşamıştır. Bögü ağan döneminde Çin seferinden dönüşte getirilen dört Mani rahibinin etkisiyle ülkede Manihaizm hızla yayılmaya başlamış ve ardından da resmî din ilan edilmiştir. ncak bu din sadece kağan ve çevresinde kabul görmüştür. Uygur hükümdarları bu dinin etkisiyle y Tengri unvanını kullanmışlardır. UR Uygurlar, Manihaizm i benimseyerek din değiştiren ilk Türk topluluğu olmuştur. Daha önce de Mani ve Buda dinleri Hunlar ve öktürkler zamanında kabul edilmek istense de ulusal kimliği kaybetme endişesinden dolayı reddedilmiştir. Mani dininin yanı sıra Buda dinini de benimseyen Uygurlar, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bu dinlerin etkisiyle; 9

13 slamiyet Öncesi Türk Tarihi üü üü Hayvansal gıdalardan vazgeçmişler ve tarıma yönelmişlerdir. Tarımla uğraşmaları da beraberinde yerleşik hayatı getirmiştir. Manihaizm ve Budizm Uygurların savaşçı özelliklerini kaybetmelerine neden olmuştur. ü ü eni dinlerin halka öğretilmesi için çok sayıda kitap üü yazılmış ve bu durum Uygurların, matbaa, basım tekniği ve minyatür konusunda gelişmelerinde etkili olmuştur. Manihaizm ve Budizm e ait tapınaklar yapmak Uygurların, mimari, resim, heykel ve süslemecilik alanlarında ilerlemelerine yol açmıştır. yrıca Türk mimari sanatında kubbe ilk kez Uygurlar tarafından kullanılmıştır. Medeni yönden diğer Türk devletlerinden daha ileri gitmişlerdir. Çinlilerden kâğıt, matbaa, pusula ve ipek imalatını öğrenmişlerdir. âğıt üzerine yazılı belgeler bırakmışlardır. Uygurlardan günümüze aradılış ve Göç destanları ile arabalasagun, Şine-Usu (Moyen-Çor) ve Bugut yazıtları kalmıştır. 840 ta ırgız ayaklanması sonucunda yıkılmışlar ve daha sonra Turfan, ansu ve aşgar bölgelerinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. UR azılarda buğday tanelerinin, tahıl ambarlarının, değirmen taşlarının bulunması ve dil içindeki sözcüklerde tahıl adlarına rastlanması tarımla uğraşıldığını kanıtlar. ncak sulama kanallarının bulunması ve orak, saban gibi doğrudan ürün ekmeye ve biçmeye yarayan tarım aletine rastlanması tarımla uğraşıldığının kesin kanıtıdır. Çünkü diğer buluntularda ve bulgularda tahılın ithal edilmesi söz konusu olabilir. ani ithal edilen tahıl ambara konur, öğütülebilir ve dilde bir karşılık bulabilir. ncak sulama kanalı ve ekme-biçme faaliyetlerinde kullanılan tarım aletleri kuşkusuz tarım yapıldığını göstermektedir. PU ÜPÜ Uygurlar; ü ü Tarımla uğraşan ve yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur. ü ü Din değiştiren ilk Türk topluluğudur. ü ü endilerine özgü 18 harfli Uygur alfabesini kullanmışlardır. ü ü Moğolların Türkleşmesinde çok önemli rol oynamışlardır. ü ü âğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk topluluğudur. Çin den aldıkları matbaayı geliştirerek hareketli matbaayı medeniyet tarihine kazandırmışlardır. ü ü amdu adı verilen parayı kullanmışlardır. ü ü Ticari ilişkilerin gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşmalar yazılı hâle getirilmiş, bu durum hukuk alanında belgelerin oluşturulmasına imkân vermiştir. ü ü Günümüzde Çin hâkimiyetindeki Sincan Uygur özerk bölgesinde yaşamaktadırlar. ü ü rta oyununu sergileyerek Türk tiyatrosunun ilk örneklerini vermişler ve Türk toplulukları içinde ilk kez kütüphaneyi kurmuşlardır. Sarı Uygurlar (ansu Uygurları) ( ) t Uygur Devleti nin yıkılmasından sonra Uygurların bir kısmı Çin in kuzeyindeki ansu bölgesine gelerek burada yeniden bir siyasi teşekkül oluşturmuştur. t pek yolu üzerinde işlek bir kent olan ansu ya egemen Sarı Uygurları ekonomik açıdan zenginleştirmiştir. t Çin ile iyi ilişkilerde bulunan Sarı Uygurlar Mani dinini terk ederek Budizm e inanmaya başlamıştır. t Sarı Uygurlar 940 yılında itanlar ın 1226 da da Moğolların egemenliğine girmiştir. Sarı Uygurlar günümüzde Çin in kuzeyinde yaşamaktadır. Turfan Uygurları ( ) t Uygur Devleti nin yıkılmasından sonra Uygurların diğer bir kısmı da Tanrı Dağları çevresine yerleşerek Turfan merkezli bir devlet kurmuştur. t erleşik yaşamı benimseyen, Maniheizmi benimseyen Turfan Uygurları uygarlık bakımından diğer Türk topluluklarına göre daha yüksek bir düzeye ulaşmıştır. t Turfan Uygurları 11. yüzyılda arahitay Devletinin 13. yüzyılda da Moğol Devleti nin egemenliğine girmiştir. Turfan Uygurları Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynamıştır. 10

14 . PRT TÜRER a. immerler DĞER TÜR DEVETER immerler, Proto-Türkler olarak tanımlanan Ural ltay kökenli bir topluluktur. MÖ arasında aradeniz in kuzeyi, vrasya bozkırları ve afkasya bölgesinde yaşadılar. Saka baskısıyla bir kısım immerler nadolu ya girmiştir. idya, rig ve yonyalılarla mücadele etmişlerdir. b. Sakalar (skitler) MÖ arasında aradeniz in kuzeyine yerleşen skitler, rta Macaristan, nadolu nun doğu kısımları, afkaslar, ran ve Hindistan a kadar yayılmışlardır. ran Hint kaynaklarında Saka, Grek kaynaklarında skit adıyla anılırlar. ltın ve gümüş işçiliğindeki ustalıklarından dolayı Bozkırın uyumcuları olarak bilinirler. Medler ve Perslerle mücadele ettiler. Sibirya da yaşayan akut Türkleri, Sakaların torunlarıdır. Göktanrı inancını benimsemişler, ölülerini mumyalamışlardır. lp Er Tunga ve Şu destanları skitlere aittir. Heredot Tarihi ve irdevsi nin Şehname adlı eserlerinde skitlerden bahsedilmiştir. Şehname de lper Tunga dan frasiyap ismiyle bahsedilmiştir. lper Tunga nın torunu Saka Hanı Tomris Hatun dünyanın ilk kadın hükümdarı olarak bilinmektedir. HRR SBR HUR ĞUR ğuzlar'ın aşadığı oğrafya slamiyet Öncesi Türk Tarihi PÇR HREM X ve X. yüzyıllarda Seyhun rmağı ndan ral Gölü ve Hazar Denizi ne kadar olan bölgede yaşayan ğuzlar, burada enikent merkezli bir devlet kurmuşlardır. Hakanlarına yabgu unvanı verilmesinden dolayı bu devlete ğuz abgu Devleti adı verilmiştir. X. yüzyılda slamiyet i benimsemişlerdir. Selçuklu, smanlı, arakoyunlu, kkoyunlu gibi çok sayıda Türk devletini kurmuşlardır. Üçoklar Denizhan Dağhan Gökhan ğdır Büğdüz ıva ınık Salur layuntlu Eymür üreğir Bayındır Çavuldur Çepni Peçenek ĞUR Bozoklar RDE STER HR DE skitler'in aşadığı oğrafya R GÖÜ B. S D TÜR DEVET ve TPUUR a. ğuzlar (Uzlar) Tarihte, Türk milletinin siyasi, kültürel ve medeni alanda en büyük rolü oynayan ve en çok devlet kuran koludur. Gün Han yhan ıldızhan ayı azır Bayat Dodurga lkaevli Döger araevli aparlı b. khunlar (Eftalitler) vşar Begdili arkın ızık fganistan ın batısından kurulmuşlardır. rta sya dan göç etmemişlerdir. khunlar, Göktürk-Sasani ittifakına karşı koyamayarak yıkılmışlardır. 11

15 slamiyet Öncesi Türk Tarihi ran da çıkan Mazdek syanı nı bastırarak Sasaniler üzerinde nüfuz kurdular. c. Başkurtlar (Başkırtlar) 10. yüzyılda til (Volga) ehri etrafında yaşamışlardır. engiz Han Döneminde Moğol egemenliğine girmişlerdir. Günümüzde Rusya ederasyonuna bağlı olarak Başkurdistan Özerk umhuriyeti nde varlıklarını sürdürmektedirler. d. Sabarlar (Sabirler/Sibirler) Önce Batı Sibirya, sonra Doğu vrupa ardından da afkasya da görülmüşlerdir. Günümüzde araim Türkleri olarak adlandırılan topluluk, Hazarların soyundan gelmektedir. f. Türgişler (Türgeşler) rta sya dan başka coğrafyalara göç etmemişlerdir. Sulu ağan döneminde Emevi ordularıyla savaşarak slamiyet in rta sya da yayılmasını önlemişlerdir. HR DE TÜRGŞER RUR Bir dönem Sasanilerle anlaşıp Bizans a saldıran Sabirler, bugünkü Sibirya ya adlarını vermişlerdir. e. Hazarlar Hazar Denizi ne ismini vermişlerdir. Dört Halife döneminde slam ordularının afkasya da ilerlemelerini engellemişler ve böylece afkasya ve Rusya da slamiyet in yayılmasını geciktirmişlerdir. Göktanrı inancına sahip olan Hazarlar, ticari ilişkiler sonucunda slamiyet, Hristiyanlık ve Musevilik dinlerini de benimsemişlerdir. ncak yöneticileri Musevi dir. Museviliği benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Macar Hunları Doğu Roma mp. iev Sarkel til Samandar Balanjar bbasiler Bulgar Hunları Bulgar Hazar Devleti'nin urulduğu oğrafya Harzem Başkentlerinde cami, sinagog ve kilisenin bulunması Hazar ülkesinde dinî hoşgörünün ve inanç hürriyetinin olduğunu göstermektedir. R Türgiş Devleti'nin urulduğu oğrafya arluklar tarafından yıkılmıştır. Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk topluluğudur. Türgişlerin bilinen ilk hükümdarı olan Baga Tarkan, ök Türk Devleti nden sonra kendi adına para bastıran ilk hükümdardır. g. arluklar X. yüzyılda başkenti Balasagun olan bir devlet kurmuşlardır arahanlı Devleti nin temelini atmışlardır. slamiyet i kabul eden ilk Türk topluluğudur. 751 Talas Savaşı nda Müslüman rapları destekleyerek rta sya nın Çin egemenliğine geçmesine engel olmuşlardır. engiz Han a itaat eden ilk Müslüman topluluktur. h. ırgızlar na yurttan göç etmemişlerdir. Uygurları yıkarak Ötüken merkezli ırgız Devleti ni kurmuşlar ancak Moğol baskıları sonucu bölgeyi Moğollara bırakarak rhun kültürünün yok olmasına neden olmuşlardır. 12

16 Hazar Denizi ran Volga. Ural D. RG DEVET ltay Dağları Tanrı Dağları Tibet ırgız Devleti'nin urulduğu oğrafya Baykal Gölü Moğol hâkimiyetini kabul eden ilk Türk Devleti dir. Çin Ölü yakma geleneğini ilk uygulayan Türk Devleti'dir. Dünyanın en uzun destanı olarak bilinen Manas Destanı ve enisey azıtları ırgızlara aittir. Günümüzde bağımsız ırgızistan umhuriyeti bünyesinde yaşamaktadırlar.. imekler t V. yüzyılda ltay Dağlarının kuzey batısı ile rtiş rmağı çevresinde ök Türklere bağlı olarak yaşayan imekler, ök Türklerin yıkılmasından sonra bağımsız olmuştur. t Batı Türkistan ın kuzey doğusuna ege men olan imekler, X. yüzyılda ıpçakların egemenliğine girmiştir.. VRUP D TÜR DEVET VE TPUUR a. varlar ( ) V. yüzyılın sonlarında bugünkü Moğolistan da kurdukları Türk Devleti, öktürk Devleti tarafından yıkılınca Bayan Han öncülüğünde göç ederek rta vrupa da ikinci devletlerini kurmuşlardır. ani hem sya da hem de vrupa da devlet kuran bir topluluktur. SSR Türingler Paris rlean RR orsika Sardinya BVER BHEM Moravya SVR VR DEVET varlar'ın aşadığı oğrafya BUGRR BR Bizans tina slamiyet Öncesi Türk Tarihi Çin kaynaklarında Juan-Juan, rap ve Bizans kaynaklarında var adıyla anılır. stanbul u ilk kuşatan Türk Devleti dir. Sasanilerle işbirliği yapan varlar stanbul'u ki kez kuşatmışlardır (619 ve 626 tarihlerinde). Devlet yönetimi ve askerlik alanında Slav asıllı Rusları etkileyerek basit kabile yaşamından devlet kuran topluluk hâline gelmelerini sağlamışlardır. Hristiyanlığı kabul eden varlar, bir süre sonra asimile olarak Slavlaştılar. Balkanlarda ve vrupa da iki yüzyıldan fazla devam eden varlar 805 yılında ranklar tarafından yıkılmıştır. Günümüzde afkasya da yaşayan ve kendilerine var denilen topluluğun bunların soyundan geldikleri kabul edilmektedir. b. Bulgarlar aradeniz in kuzeyindeki Büyük Bulgarya isimli kurdukları devletleri Hazarların baskıları sonucunda yıkılınca bir kısmı til ehri boylarına gelerek til Bulgar Devleti ni kurmuşlardır. til Bulgarları, ticaretle uğraşmaları sonucunda Müslüman tüccarlarla ilişkiye girerek lmış Han zamanında slamiyet i benimsemişlerdir. Bu nedenle ulusal benliklerini korumayı başarmışlardır. T til Bulgarları bazı tarihçiler tarafından ilk Müslüman Türk Devleti olarak kabul edilir. til Bulgarları 1237 de ltınorda Devleti tarafından yıkılmıştır. Bulgarların bir kısmı ise batıya göç ederek ubrat ın oğlu sparuh yönetiminde Tuna Bulgar Devleti ni kurmuşlardır. Tuna Bulgarları Slav kitlelerin etkisiyle Slavlaşmış ve rtodoks Hristiyanlığını benimsemişlerdir. Hükümdarlarının önceden Han unvanını kullanırken daha sonraları Slavların kullandığı bir hükümdarlık unvanı olan Çar unvanını kullanmışlardır. amanla Hristiyanlaşarak benliğini kaybeden Tuna Bulgarları, X. yüz yılda Bizans ın, XV. yüzyılda Sırplar ın sonrada smanlı Devleti nin egemenliğine girmiştir. T bn-i adlan ın Seyahatnamesinde Bulgarlar ile ilgili bilgiler yer almaktadır. 13

17 slamiyet Öncesi Türk Tarihi c. Macarlar in Ugor ve nogur kavimlerinin kaynaşmasından oluşan Macarlar, 896 da bugünkü Macaristan topraklarında varlık göstermişlerdir. 955 yılında Germenlerle savaşan Macarlar, bu savaşta yenilmelerine rağmen uzun süre Germenlerle mücadeleye devam etmişlerdir. Böylece Balkanların Germenleşmesini engellemişlerdir. X. yüzyılda Macarlar, Hristiyanlığı benimseyip Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir. d. Peçenekler vrupa tarihinde etkin bir rol oynamalarına rağmen bağımsız bir devlet kuramamışlardır. Rusların aradeniz e inmesini engellemişlerdir. Bizans ordusunda ücretli askerlik yapan Peçenekler 1071 Malazgirt Savaşı nda saf değiştirerek Selçuklu saflarına katılmış ve Türklerin zaferinde rol oynamışlardır. t Peçenekler, Çaka Beyliği ile birlikte stanbul kuşatmasınada katılmıştır. Turak Han döneminde Hristiyanlığı benimseyen Peçeneklerin büyük kısmı Hıristiyanlaşarak asimile olmuş ve yerli halklar arasında kaybolmuştur de ıpçaklar tarafından yıkılmıştır. e. umanlar (ıpçaklar) ltınorda Devleti nin temelini oluşturmuşlardır. Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır. Ruslarla mücadeleleri ünlü Rus gor Destanı na; ğuzlarla mücadeleleri de ünlü Dede orkut Hikâyeleri ne konu olmuştur. kdeniz aradeniz Rus Prenslikleri dil Bulgarları uman-ıpçak Ülkesi nadolu Selçuklu Devleti Hazar Denizi ğuzlar umanların aşadığı oğrafya rtiş Balkaş Gölü Eyyûbi ve Memluk ordusunda önemli görevler almışlardır. ıpçaklardan kalan en önemli eser odex umanicus diye adlandırılan eserdir. Türkçe-arsça ve atince bir lugat olan bu eserde aynı zamanda Türk halk edebiyatından parçalar yer almaktadır. TÜR DEVETERDE ÜTÜR VE MEDEET. DEVET ÖETM lk Türk devletleri monarşik yönetimin sonucu olarak hükümdarlar tarafından yönetilmiştir. Hükümdarlar Han, Hakan, ağan, Şanyu, dikut, lteber, Tanhu gibi unvanlar almışlardır. Eski Türklerde hanlık belirtisi olarak otağa (saltanat çadırı) ) dokuz tuğ dikilmekteydi. yrıca yeni hakan davullarla halka duyurulurdu. ağanlara devleti yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılmıştır. Buna ut anlayışı denir. ut, kan yoluyla babadan oğla geçer. T ut anlayışı, halkın hükümdara bağlılığını artırmıştır. Bu anlayış gereği egemenliğin kaynağı Tanrı dır. Bu yüzden teokratik bir rejim gibi gözükse de din adamları yönetime katılmadığı için teokratik bir rejim değildir. Ülke, hanedanın ortak malıdır. Ülüş sistemi şeklinde belirgin ve düzenli olmayan bir veraset anlayışı vardır. Bu nedenle kanında kut olan hanedan üyelerinin taht üzerinde hak iddia etmesi, saltanat mücadelelerinin çıkmasına, bu da Türk devletlerinin kısa ömürlü olmasına ve çabuk yıkılmasına neden olmuştur. Türklerin, yıkılan devletlerin yerine hızlı bir şekilde yenisini kurmaları ise teşkilatçı yapıya sahip olmalarındandır. Geniş toprakların idare edilmesinin zorluğu Türk devletlerinde ikili teşkilat anlayışının benimsenmesine neden olmuştur. Ülke, Doğu-Batı şeklinde yönetilmiştir. Doğuda devletin asıl hükümdarı ağan, batıda ise iç işlerinde serbest dış işlerinde ağan a bağlı abgu bulunmakta olup federatif bir yönetim özelliği göstermektedir. yrıca, bu anlayış merkezî otoriteyi zayıflatmıştır. Hakanın milletine karşı görev ve sorumlulukları vardır. Bunlardan en önemlisi halkını doyurmak ve giydirmektir. RUM Bu durum Sosyal devlet anlayışının uygulandığının göstergesidir. 14

18 slamiyet Öncesi Türk Tarihi Hatun denilen hükümdar eşleri yönetimde söz sahibidir. Hükümdar seferde iken devleti idare etmesi, kurultay toplantılarına katılması ve yabancı elçileri kabul etmesi bunun kanıtlarındandır. Devlet yönetiminde urultay (toy, kengeş) denilen bir meclis etkilidir. Bir tür danışma meclisi olan urultaya boy beyleri katılırdı. UR Diğer Türk devletlerindeki kurul ve meclisler: vrupa Hunları: Seçkinler meclisi Tabgaç Devleti: azırlar meclisi Peçenekler: omenton Hazarlar: htiyarlar meclisi RUM Her boyun bir temsilcisinin yönetimde etkili olan kurulun üyesi olması, yönetimin bu yönüyle demokratik özellik taşıdığını göstermektedir. önetime dair önemli kararların alındığı urultayda (Toy) bazen hükümdarların teklifleri reddedilmiştir. Örneğin, öktürk Devleti nde, Bilge ağan ın Budist tapınağı yaptırma isteğine Vezir Tonyukuk: Budizm i benimsemenin Türklerin mücadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olacağı düşüncesiyle karşı çıkmıştır. RUM ağan ın isteklerinin reddedilmesi yönetimin her ne kadar monarşik olsa da mutlak olmadığını göstermektedir. ynı zamanda ağan ın kararlarının sorgulanabildiğinin göstergesidir. UR Hükümdarın yetkilerini sınırlandıran unsurlar urultay ve Töre dir. urultaya katılma hakkı olanlara Toygun denirdi. Şad, Tudun (vali), Boy beyleri, Hatun, argucu (yargıç), Tigin (hükümdarların erkek çocukları) ve Hakan gibi kişiler toygundu. Devlet yönetiminde etkili olan kalabalık bir bürokrat kesim vardır. Bu bürokratlar aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Hakan Hatun Tigin urultay lteber / Erkin abgu Şad DEVET ÖETM Hükümdar Hükümdarın eşi Hükümdarın erkek çocuğu Danışma meclisi nan/inal argucu/argan Tamgacı/Bitikçi pa Tarkan Tudun Buyruk gılıg alvaç ygucu/üge lig Subaşı mga/mga/ğıcı taman üksek devlet memuru, idareci Ülkenin batısını yöneten hanedan üyesi Boylara idareci olarak gönderilen hükümdar soyundan gelen kişi Tigin eğitmeni argıç azı işlerine bakan kişi, kâtipler Saray görevlisi skerî yönetici Vali Bakan Hazine görevlisi Elçi Hükümdar yokken kurultaya başkanlık eden kişi, hükümdar yardımcısı Hanedan üyesi olup hakandan sonra yönetimde etkili olan kişi rdu komutanı Vergi memuru Tiğin hocası 15

19 slamiyet Öncesi Türk Tarihi T Türk devletlerinin kısa ömürlü olmasında; Belirgin ve düzenli bir veraset anlayışının (ülke, hanedanın ortak malıdır) olmamasının sonucunda ortaya çıkan taht kavgaları Devletin doğu-batı şeklinde ikili teşkilat sistemiyle yönetilmesiyle, merkezî otoritenin zayıf olması Boyların birleşmesinden oluşan federatif yapısından dolayı merkezî otoritenin zayıf olması etkili olmuştur. B. SS HT VE HUU rta sya daki Türkler önce göçebe yaşamışlar, Uygurlarla beraber yerleşik yaşama geçmeye başlamışlardır. Eski Türklerin göçebe yaşamasının sonuçları şunlardır: ü ü Geçim kaynaklarının hayvancılığa dayalı olması üü üü üü üü üü üü üü üü üü üü Savaşçı bir topluluk olmaları T Topraklarının doğal sınırlarla korunmamış olması ve dış tehlikelere karşı her an savunma hâlinde olma gerekliliği askerî alanda ilerlemeleri sonucunu doğurmuştur. alıcı kültüre sahip olmayıp mimari eserler bırakmamaları Sanat eserlerini taşınabilir malzemelerden yapmaları Başka toplumlarla daha çok etkileşime girerek kültürlerini yaymaları azıyı geç kullanmaya başlamaları azılı değil de sözlü hukukun (töre) gelişmesi azılı değil de sözlü edebiyatın gelişmesi Çadır yapımında ve bozkır sanatında ilerlemeleri Hapis cezalarının kısa süreli olması öleliğin ve sınıflara dayalı toplum anlayışının olmaması üü Özel mülkiyet kavramının gelişmemesi Türkler arasında ok atma, cirit, güreş ve at yarışları gibi sporlar sosyal hayatta önemli bir yer kaplamıştır. Türklerin günlük yaşamında atların önemli bir yeri vardır. Türkler atı erken devirlerde evcilleştirmiş ve çok iyi kullanabilmeleri sayesinde başka milletlere üstünlük sağlamıştır. Türk devlet anlayışında otlak ve yaylaklar devlet malı sayıldığından özel mülkiyet anlayışı gelişmemiştir. Türklerde, kana dayalı asalet anlayışı olmadığından vrupa daki soylu sınıfı gibi bir sosyal sınıf oluşmamıştır. Uygur Devleti Tarım, Ticaret Şehir Hayatı alıcı Eserler Tapınaklar Saraylar TÜR DEVETERDE SS VE EM P erleşik Hayat Sulama kanalları Göçebe Hayat Diğer Türk Devletleri Hayvancılık, Ticaret Göçebe Hayatı Taşınır Eserler Silahlar Süs eşyaları Çadırlar t koşum takımları Halılar lk Türk devletlerinde sosyal örgütlenmeyi oluşturan birimler aşağıda gösterilmiştir. ğuşlar (ileler) Urugları (Soyları) Uruglar (Soylar) Bodları (Boyları) Bodlar (Boylar) Bodunu (Milleti) Bodun (Millet) ün ü (Halkı) ün (Halk) l i (Devleti) oluşturur. DĞU HÜÜMDR ĞUŞ (ile ) URUG (Soy) BDR ( Boy ) BDU (Boylar Birliği) Ü (Halk) veya E (Devlet) kili Teşkilat ç işlerinde serbest, dış işlerinde hükümdara bağlı BT BGU 16

20 taerkil aile tipi vardır. Tek eşli evlilik yaygındır. Genelde kadın-erkek eşitliği görülür. Evliliklerde erkek tarafı kalıng adlı bir tür başlık parası verirdi. ncak kalıng, kadının mülkiyetindeydi. Toplumda kadınların büyük bir serbestliği söz konusuydu. adınlar erkeklerin yaptığı her işi yapar ata biner, avlanır, dövüşür, ve dini ayinler düzenleyebilirdi. estivaller, eğlenceler ve şölen denilen ziyafetler toplumsal hayatın önemli bir parçası olup toplumsal birliği, beraberliği ve danışmayı artırmıştır. Eski Türklerin sosyal yaşamında evruz kutlamalarının önemli bir yeri vardı. Hunlar döneminde başlayan ök Türkler döneminde de devam eden evruz bayramı Uygurlar tarafından da kutlanırdı. Uygur Türkleri arasında evruz eski yıla veda edip yeni yılı karşılamak, yeni yılın ve baharın tanrıdan bolluk ve bereket getirmesini dilemek için kutlanırdı. Bu kutlamalarda şiirler okunur, oyunlar oynanır, at yarışları ile cirit, güreş ve ok atma gibi çeşitli spor yarışları düzenlenirdi. Halk, töre denilen sözlü hukuk kurallarıyla yönetilirdi. Törenin kuralları halkın tümü tarafından belirlenir ve benimsenirdi. Hükümdar dâhil herkes için bağlayıcıydı. Törenin değişmez kuralları bulunmakla beraber sosyal ihtiyaca cevap vermek için değişebilen kuralları da bulunmaktaydı. utadgu Bilig'e göre Törenin değişmez kuralları dalet Eşitlik aydalık nsanlık onilik Tüzlük Uzluk işilik slamiyet Öncesi Türk Tarihi. RDU Eski Türklerde ordu-millet anlayışı olduğu için ordu ücretli askerlerden oluşmazdı. adın-erkek herkes askerdi. rdu, temelini Mete Han ın attığı onluk sisteme göre düzenlenmiştir. Bu sisteme göre; on bin kişiden oluşan kuvvetlere tümen adı verilmiştir. Tümenler binle re; binler, yüzlere; yüzlerde onlara ayrılmıştır. Bu birliklerin başında da sırasıyla tümenbaşı, binbaşı, yüzbaşı, ve onbaşı denen komutanlar yer almıştır. Türk ordusunun örgüt yapısı Çin, Roma, Bizans, Rusya ve Moğol devletleri tarafından örnek alınmıştır. Başlıca savaş silahları; süngü, kargı, mızrak, kalkan, kılıç, yay ve oktur. Türklerde hakan savaşa gitmediği takdirde orduya yabgu, tigin veya hakanın kardeşleri komuta etmiştir. Metehan'ın icadı olan "ıslık çalan oklar" da bir çok savaşta kullanılmış ve önemli başarıların elde edilmesinde rol oynamıştır. tlar, hem ordunun hem de gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçasıydı. T aşgarlı Mahmut atları Türklerin anadı olarak nitelendirmiştir. Savaşlarda genellikle Turan ve Hilal taktikleri uygulanmıştır. TUR TTĞ RUM Törenin hükümdar için bile bağlayıcı olması hükümdarın yetkisinin sınırsız olmadığının ve hukukun üstünlüğü ilkesinin benimsendiğinin göstergesidir. Büyük davalara Hakan bakardı. Davalar yargıçlar tarafından yargı denilen mahkemelerde görüşülürdü. argılamaların halka açık olması şeffaf bir adalet sistemine kanıttır. arşı kuvvetler Türkler, en çok askerî alanda ileri gitmişler ve bu yüzden en az askerî alanda değişiklik yaşamışlar ve diğer toplumları da bu alanda etkilemişlerdir. 17

21 slamiyet Öncesi Türk Tarihi D. D VE Ş Türklerde ilk olarak bir din olmasa da ırmak, kaya, orman gibi tabiat kuvvetlerine inanma olan totemizm ve yine bir tür inanç olan Şamanizm etkili olmuştur. urttan türeyiş efsanesi totemizmin kanıtlarındandır. Şamanizm de Şaman, Baksı ya da am denilen din adamları vardı. Şamanların iyi veya kötü ruhlarla iletişim kurduğuna inanılırdı. Şamanların büyücülük ve sihir özelliği olduğu düşünülürdü. Türkler, daha sonraki süreçte bazı farklı dinleri de benimsemişlerdir. Uygurlar: Manihaizm ve Budizm (din değiştiren ilk Türk topluluğu) Hazarlar: Hristiyanlık, slamiyet ve daha çok Musevilik (ilk ve tek Musevi Türk devleti) arluklar ve ğuzlar: slamiyet varlar, Tuna Bulgarları, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler: Hristiyanlık T Şamanizm in diğer dinlerin etkilerine açık olması, Türkler arasında çeşitli dinlerin yayılmasına ortam hazırlamıştır. Eski Türkler, ölmüş büyüklerine ve atalarına ait hatıraları kutsal sayar ve onlara saygı gösterirlerdi. Buna talar ültü denirdi. Türklerin ilk dini Göktanrı inancıdır. ü ü Gök Tanrı inancında yıldız, ay ve güneş önemli dinsel sembollerdir. ü ü Göktanrı, en büyük güce sahip semavi bir varlıktır. Gökyüzü ile temsil edilen bir tür tek tanrı inancıdır. Göktanrıya törenler düzenlenir ve kurbanlar kesilirdi. ü ü Göktanrı inancında ölümden sonraki yaşama (ahirete) inanılırdı. Bu durumu kurgan adı verilen mezarlara ölülerini eşyaları, silahları ve atıyla birlikte gömmeleri kanıtlamaktadır. ü ü ök Türklerde ölü, törenle çadıra konur ve çadırın çevresinde at yarışları yapılırdı. Tüm serveti ve atıyla gömülen ölü, bir yıl sonra külü ve kemikleri ile beraber bir mezara konur ve ölü için tekrar at yarışları düzenlenirdi. Ölü gömüldükten sonra ölü aşı denen bir yemek verilirdi. Günümüzde bu gelenek hala devam etmektedir. ü ü ennet-cehennem inancı hakimdi. ennete uçmağ, cehenneme ise tamu denirdi. ü ü Mezarlara ölünün hayatta iken öldürdüğü düşman sayısı kadar balbal adı verilen taştan heykelcikler konulmuştur. nanışa göre; yeniden dirilecek kişi atıyla cennete gidecek ve öldürdüğü düşmanlar sonraki yaşamında ona hizmet edeceklerdi. Günümüzde akut Türkleri hâlâ Göktanrı inancına sahiptir. ü ü Ölüleri için yuğ denilen cenaze törenleri düzenlemişler ve ardından yas tutmuşlardır. Göktanrı Dini (rta sya Türk Devletleri ) Şamanizm (rta sya Türk Devletleri ) Budizm (Uygurlar) E. EM HT SMET ÖES D ŞR Hristiyanlık (Bulgarlar - Macarlar ) Manihaizm (Uygurlar) Musevilik (Hazarlar ) Türklerin temel geçim kaynağı hayvancılıktır. ncak ticaret de yapmışlar ve bunu önemsemişlerdir. Bu yüzden pek olu nu denetim altına almak amacıyla diğer devletlerle mücadele etmişlerdir. Genelde Çin, Bizans ve Sasanilerle yapılan ticarette, hayvan ürünleri ve mamullerini satarlar, yerine ipek, tahıl ve diğer ihtiyaç maddelerini alırlardı. Türkler, Maden işlemeciliğinde de ileri gitmişlerdir ki bu durum destanlara dahi konu olmuştur. (Ergenekon Destanında demir dağın eritilmesi). Bu alanda da diğer toplumlara örnek olmuşlardır. Türkler, demir işleme sanatı kadar altın ve gümüş işlemede de başarılı olmuştur. azakistan yakınlarındaki Esik çayı kıyısında bulunan kurganlardan çıkarılan ltın Elbiseli dam buluntusu Türklerdeki altın işleme sanatının en üst düzeyini göstermektedir yılında bulunun bu eser, MÖ V ve V. yüzyıllara aittir. Türklerde, dokumacılık da gelişmiştir. Halının ilk örneklerine Türk kurganlarında rastlanmaktadır. Pazırlık urganından çıkarılan halı dünyanın en eski halısı olarak bilinmektedir. Uygurlarla birlikte tarımsal üretim de önem kazanmaya başlamıştır. Tarımsal üretime başlanmasıyla yerleşik hayata geçilmiştir. 18

22 slamiyet Öncesi Türk Tarihi., D VE EDEBT slamiyet öncesi Türklerde göçebe dönemde sözlü edebiyat gelişmişti. erleşik hayata geçilmesiyle birlikte yazılı edebiyat örnekleri de verilmeye başlamıştır. azıtlar ve destanlar, Türklerin inançları, gelenek-görenekleri ve yaşam biçimleri hakkında bilgi veren temel unsurlardır. olmak üzere 18 harften oluşmaktaydı. Uygurlar bu alfabeyi tüccar bir toplum olan Soğdlardan alıp geliştirmişlerdir. Uygur yazısı da sağdan sola doğru yazılır ve okunurdu. ök Türk ler yazılarını taşa, tahtaya ve ağaca yazarken; Uygurlar kağıdı kullanmışlardır. Uygurlar, Çinlilerden matbaanın temelini oluşturan tahta klişe baskı tekniği yerine hareketli harflerle baskı yapma sistemini ve kitap basma tekniğini öğrenmişlerdir. TÜR DEVETERDE D VE EDEBT Sözlü Edebiyat Sagu (ğıt) Sav (tasözleri) oşuk (Müzikli şiir) Destan ğuz ağan Destanı Ergenekon Destanı Bozkurt Destanı Türeyiş Destanı Göç Destanı Manas Destanı lp Er Tunga Destanı Şu Destanı Dede orkut Hikâyeleri azılı Edebiyat rhun Göktürkler azıtları enisey ırgızlar azıtları arabalgasun azıtları Şine-Usu Uygurlar (Moyen-Çor) azıtı Hunlar Göktürkler Uygurlar ırgızlar skitler ğuzlar Türkler, tarih boyunca farklı alfabeler kullanmışlardır. ök Türk, Uygur, rap ve atin alfabeleri Türklerin yaygın olarak kullandığı alfabelerdir. Göktürk lfabesi (rhun lfabesi) a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z ök Türk (rhun) alfabesi dördü ünlü, otuz dördü ünsüz olmak üzere toplam 38 harften oluşmuştur. Bu alfabe sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılmaktaydı. Uygur alfabesi ise üçü ünlü, on beşi ünsüz T iril alfabesi: Slavların kullandığı unan alfabesinden geliştirilmiş Rus alfabesidir. Soğd alfabesi: uzeydoğu ran da ve Tacikistan çevresinde eski dönemlerde kullanılan rami kökenli bir alfabedir. Uygur alfabesinin temelidir. Sanskrit alfabesi: Hint, vrupa dil grubuna ait bir alfabedir. lk kez Hindistan bölgesinde kullanılmıştır. Eski Hint alfabesidir. atin alfabesi: vrupa kökenli bir alfabedir. Günümüz alfabesinin temelidir. öktürk itabeleri (rhun azıtları) Devlet adamlarının millete hesap vermesi, devlet ve halkın karşılıklı olarak görevlerinin belirtilmesi, Türk uygarlığı, yasaları ve kültürü konularını içermektedir. öktürk itabeleri Türklere ait ilk yazılı belgelerdir. öktürk itabeleri nin bir yüzü Türkçe, diğer yüzü Çincedir. rkun atin Günümüz Türkçesi Bilge ağan azıtı ndan... : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Tengri yarlıkaduk üçün kutum ülügüm bar üçün, ölteçi bodunug tirgürü igittim. alang bodunug tonlug kıtlım. Çıgany bodunug bay kıtlım. z bodunug üküş kıtlım. gar iligde ıgar kaganlıgda yig kıtlım. Tört bulungdakı bodunug kop baz kıtlım. agısız kıtlım. op manga körti. Tanrı buyurduğu için, ben de kutlu ve bahtlı olduğum için ölmek üzere olan milleti diriltip doyurdum. Çıplak milleti giyimli kıldım; yoksul milleti zengin kıldım. z milleti çok kıldım; güçlü devleti olandan ve güçlü kağanı olandan daha iyi kıldım. Dört bir yandaki milletleri hep kendime bağımlı kıldım. Türk milletini düşmansız kıldım. Bu milletler hep bana bağımlı oldular. Vlll. yüzyılda öktürk hükümdarı Bilge ağan (735), ültigin (732) ve vezirleri Tonyukuk (725) adına dikilmiştir. ü ü oluğ Tigin tarafından yazılmış bu yazıtlarda genel olarak öğüt verilmektedir. Bir çeşit siyasetname özelliği göstermektedir. 19

23 slamiyet Öncesi Türk Tarihi ü ü 1893 yılında Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur. ü ü öktürk itabelerinde çözülen ilk kelime Tengri (Tanrı) olmuştur. G. BM VE ST öktürklerin her yıla bir hayvan adı vererek güneş yılı esaslı olarak hazırladığı 12 Hayvanlı Türk Takvimi astronomiyle ilgilenildiğini göstermektedir. Uygurların yerleşik hayata geçmesiyle birlikte kalıcı sanat eserleri görülmeye başlar. Mimari, tapınak ve saray yapımı ile bunların iç süslemesi şeklinde ilerlemiştir. Resim, müzik ve şiir kültürel hayatın önemli bir parçası olmuştur. T dı bilinen ilk Türk şairi rpın-çor Tigin dir. T 12 Hayvanlı Türk takviminin başlangıcı Metehan ın tahta çıkış tarihidir. 12 Hayvanlı Türk Takvimi Minyatür sanatının temelini Uygurlar atmıştır. Müzik ve resim alanında da ürünler verilmiştir. En önemli çalgı millî saz olan kopuzdur. Ressamlarına ise bedizci denmiştir. Türk hekimlerine otacı denmiştir. Bir eyer örtüsünde yer alan ve hayvanlar arasındaki mücadeleyi gösteren figürlere pazırık denir. Bu da Türklerin savaşçı topluluk olduğunu yansıtmaktadır. SRU slamiyet öncesi Türk Devletlerinde sürgün avlarında, savaşlarda, akınlarda, veya toy adı verilen ziyafetlerde musiki ile birlikte söylenen şiirlere ne ad verilmiştir? Uygurlar, tahta harflerden matbaayı ve pamuktan kâğıdı yapmışlardır. Maden işlemeciliği ve dokumacılık gelişince bu faaliyetler sanat şekline dönüşmüştür. Halı, kilim ve çadır dokumacılığının örnekleri verilmiştir. Bilim adamlarına değer verilmiş olup hükümdarların yanlarında keneşçi adı verilen danışmanlar yer almıştır. Eşyalarda ve binalarda hayvan üslubu uygulanmıştır. Bunun gereği olarak hayvan figürleri kullanılmıştır. Bu durum bozkır kültürünün bir uzantısıdır. Göçebe yaşamın bir sonucu olarak çadır sanatı da gelişmiş ve sanat eserleri taşınabilir hafif malzemeden yapılmıştır. ) Sagu B) oşuk ) Destan D) Sav E) opuz ÇÖÜM Tanımı verilen kavram koşuk tur. Genellikle aşk, doğa, yiğitlik konularının işlendiği koşuklar kopuz adı verilen sazlarla birlikte söylenmiştir. (evap B) 20

24 2. ÜTE TÜR SM TRH TÜRER VE SMET slamiyet ortaya çıktığında Göktürkler Devleti yıkılmış ve rta sya da birçok Türk Devleti kurulmuştur. Hz. Ömer döneminde ran ın fethi ile Türkler ve Müslümanlar komşu olmuştur. Hz. sman döneminde ise Türk rap mücadeleleri başlamıştır. Emevilerin milliyetçi politika izlemeleri ve rap olmayanlara kötü davranmaları Türklerin slamiyet i seçmelerini geciktirmiştir. bbasilerin hoşgörülü olması Türk rap ilişkilerini yumuşatmış ve Talas Savaşı ndaki iş birliğinin de etkisiyle Türkler slamiyet i kabul etmeye başlamışlardır. TS SVŞ (751) bbasilerin ve Çin in rta sya hâkimiyeti için mücadele ettiği bu savaşta Türkler, (arluk, ağma, Çiğil Türkleri) Çinlilere karşı Müslüman rapları desteklemişlerdir. Çin in egemenliğine girmektense Müslüman rapları destekleyen Türkler, savaşı rapların kazanmasına yardım etmişlerdir. Bu savaşla birlikte; ü ü rta sya da slam egemenliği başlamıştır. ü ü rta sya daki Çin egemenliği sona ermiştir. ü ü Başta arluklar olmak üzere, Türkler arasında slamiyet yayılmaya başlamıştır. ü ü âğıt, matbaa, pusula ve barut gibi teknik buluşlar rta sya dan slam dünyasına aktarılmıştır. Dünya kültür ve medeniyet tarihinde; kağıt, matbaa, pusula, barut Çin ve rta sya Talas Savaşı ağıt slam Dünyası Rönesans Reform Haçlı Seferleri vrupa Matbaa Pusula Barut oğrafi keşifler eodalitenin yıkılışı 751 Talas Savaşıyla Türk slam tarihi başlamıştır. Türkler, slam Devleti nin (bbasilerin) ordu ve yönetim kadrolarında görev almaya başlamıştır. Türklerin slamiyet i abul Etmesini olaylaştıran Etmenler SM ÖES Ş Göktanrı inancı vardır. Türk töresinde hırsızlık, yalancılık, adaletsizlik yasaklanmıştı. hiret inancı içinde iyi insanların ödüllendirildiği uçmağ (cennet), kötülerin ise cezalandırıldığı tamu (cehennem) isimli yer inanışı vardı. Din adamlarının herhangi bir üstünlüğü bulunmamaktadır. SM Ş Tek llah inancı vardır. slam ahlak anlayışında hırsızlık, yalancılık ve adaletsizlik günah sayılır. hiret inancı vardır. Ölümden sonra iyi, güzel ahlaklı insanların cennete, kötü ahlâklıların cehenneme gideceğine inanılır. Din adamlarına ayrıcalık tanıyan ruhban sınıfı yoktur. 21

25 Türk slam Tarihi Türklerin slam Dini ve Dünyasına Hizmetleri slamiyet i yaymaları (Gaznelilerin Hindistan da, Selçukluların nadolu da, smanlıların Balkanlar da) slam halifelerinin koruyuculuğunu yapmaları (Gazneli Mahmut ve Tuğrul Bey örnekleri gibi) slam dünyasını saldırılara karşı korumaları (Bizans, Haçlı ve Moğol saldırılarına karşı) slam Devleti nin önemli kadrolarında görev yapmaları (özellikle askerî alanda) Bilim, teknik ve sanat alanında Türk bilginlerin slam kültür ve medeniyetine katkıda bulunmaları MÜSÜM TÜR DEVETER RHR ( ) arahanlılar, rta sya da kurulan ilk Türk slam Devleti dir. arahanlı Devleti ne bu ismin verilmesinin nedeni, bu aileye mensup hükümdarların unvanlarında ara (kuvvetli, güçlü) sıfatını sıkça kullanmalarından dolayıdır. aşgar, Buhara, Balasagun, ve Semerkant arahan Devleti nin önemli merkezleri arasındadır. MÜSÜM TÜR DEVETER 1. Tolunoğulları (Mısır da / ) 2. hşitler (Mısır da / ) 3. arahanlılar (Türkistan da / ) 4. Gazneliler (fganistan da / ) 5. Büyük Selçuklular (uzey ran ve çevresinde / ) 6. Harzemşahlar (Hazar Denizi nin doğusunda / ) 7. Eyyubiler (Mısır da / ) 8. Memlükler (Mısır da / ) SRU ervansaray, Bimarhane, Posta teşkilatı gibi alanlarda ilk örnekleri veren Türk slam devleti aşağıdakilerden hangisidir? ) Gazneliler B) Harzemşahlar ) arahanlılar D) Tolunoğulları E) Büyük Selçuklu Devleti ÇÖÜM Türk slam Devletleri içinde ervansaray Bimarhane ve Posta teşkilatı gibi kurumların ilk örnekleri arahanlılar tarafından verilmiştir. arahanlılar, Bilge ül adir Han önderliğinde yılları arasında arluk, ağma, Çiğil ve Tuhsi Türklerince Türkistan da kurulmuştur. (evap ) T Semerkant, kelime anlamı bakımından Semiz ve ent kelimelerinden meydana gelmiştir. Tarihçiler tarafından zengin şehir olarak nitelendirilir. aşgar ismi ise Çince aşi yani ışıldayan inci anlamına gelmektedir. Bilge ül adir Han önderliğinde arluk, ağma, Çiğil ve Tuhsi Türklerince Türkistan da kurulmuştur. Satuk Buğra Han döneminde slamiyeti resmî din olarak kabul etmişlerdir. Satuk Buğra Han, Müslüman olduktan sonra bdülkerim adını almıştır. Ebu asr hmet bbasi halifesi tarafından slam Hükümdarı unvanı alan ilk kişidir. Devlet en parlak devrini usuf adir Han döneminde yaşamıştır. nun ölümünden sonra devlet Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. UR utadgu Bilig adlı eser Doğu arahan Hanı Tabgaç Buğra Han a sunulmuştur. Türk slam kültür ve medeniyeti arahanlılarla başlamıştır de Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu arahanlılar a arahitaylılar (1211), Batı arahanlılara ise Harzemşahlılar (1212) son vermiştir. 22

26 ral Gölü end Buhara Tirmiz âbil GST Gazne irman Maveraünnehir Mekran RHR Taşkent GEER ndus ehri Balkaş Gölü uça Pamir aşgar Pencap arkent TBET Ganj ehri MĞST Ç arahanlı Devleti'nin urulduğu oğrafya Türkçeyi resmî dil olarak kabul etmişlerdir. UR Hami arahanlılar ve aramanoğullarının Türkçeyi resmî dil ilan etmeleri ulusçu devlet anlayışına sahip olduklarını gösterir. Burslu eğitim sistemi uygulamasını gerçekleştirmişlerdir. Bu durum sosyal devlet anlayışını benimsediklerinin göstergesidir. Bimarhane denen ilk Türk hastanelerini kurmuşlardır. Ribat adı verilen ervansaray örneklerine de ilk kez arahanlılar döneminde rastlanmaktadır. T arahanlılar ilk dönemlerde kervansarayları savunma amaçlı kullanmışlardır. Türk devletleri içinde ilk kez vakıf ve posta teşkilatı uygulamasını başlatmışlardır. Uygur alfabesini kullanmış yöneticilerine Han, Hakan unvanı vermişlerdir. (Ulusçu anlayış) arahanlılar dönemi, Türklerin kitleler halinde slamiyet i kabul ettikleri bir dönemdir. arahanlı halkının tümü kurulduğu bölgeden dolayı Türk idi. Bu yüzden arahanlılarda Gazneli ve Selçuklulardaki gibi rap ya da ran etkisi olmamıştır. GEER ( ) lp Tekin tarafından fganistan ın Gazne şehri merkez olmak üzere temelleri atılan devlet esas olarak Sebük Tegin zamanında bağımsız olmuştur. Gürcüler zerbaycan RBST RHR Buhara Türk slam Tarihi Semerkant işabur Tirmiz arkent âbil GEER Gazne TBET GST Pencap irman Mekran Delhi Ganj ehri HDST ndus ehri UMM DE Balkaş Gölü Gazneli Devleti'nin urulduğu oğrafya MĞST BEG ÖRE amanla sınırlarını genişletmesiyle bünyesinde Türklerden başka rap, ars (ran) ve diğer bazı etnik unsurları da barındırmaya başlamış böylece imparatorluk özelliğine kavuşmuştur. Bu çok uluslu yapıya sahip olması Gaznelilerin yıkılışını hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır. UR Türkçe, Gaznelilerde sadece saray ve orduda kullanılırdı. Gaznelilerde resmî dil arsça, bilim dili rapçadır. Bu da Gaznelilerin bölge kültürlerinin etkisinde kalmasının bir sonucudur. Bilime ve bilim insanlarına çok önem veren Gazneli Mahmut, 400 e yakın şair, bilim insanı ve sanatçıyı sarayında himaye altına aldığı bilinmektedir. Gazneli Mahmut un sarayımın en değerli hazinesi dediği ünlü Türk bilgini Biruni bunlardan biridir. En ünlü hükümdarları olan Gazneli Mahmut Hindistan a 17 sefer düzenlemiştir. Bu seferlerin sonucunda Hindistan ın bir bölümü Gaznelilerce ele geçirilmiş, Hindistan da slamiyet yayılmaya başlamış ve slamiyet in bölgede yayılmasıyla sosyal eşitsizliğe dayalı ast Sistemi zarar görmüştür. Gazneli Mahmut, bbasi halifesini Şii baskılarından koruyunca halife ona sultan unvanını vermiştir. Türk slam tarihinde sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut tur. Ünlü ars sanatçı irdevsi, büyük eseri Şehname yi Gazneli Mahmut a sunmuştur. ynı zamanda padişah unvanını kullanan ilk Müslüman Türk devleti de yine Gaznelilerdir. 23

27 Türk slam Tarihi Gazneliler Türk slam Devletleri içinde ilk kez devşirme kökenli merkez ordu (Gulaman-ı Saray) teşkilatını kurmuşlardır. Gaznelilerin yıkılış süreci 1040 Dandanakan Savaşı nda Büyük Selçuklulara yenilmesiyle başlamıştır. Gazneliler 1187 de fgan asıllı Gurlular tarafından yıkılmıştır. RUM Bu durum, slam dünyasındaki siyasal liderliğin Büyük Selçuklulara geçtiğinin kanıtıdır. ani Selçuklular slam dünyasının koruyuculuğunu fiilen üstlenmişlerdir. Dinî liderlik ise bbasi halifesinde kalmıştır. Selçukluların din işlerini halifeye bırakarak devlet işlerini kendi üzerine alması laik özellik gösterdiğine işarettir. BÜÜ SEÇUUR ( ) Büyük Selçuklular tarih sahnesine çıktığında rta sya da arahanlılar ve Gazneliler; ran da Samanoğulları, nadolu da ise Bizans Devleti vardı. Selçuklar, ğuzların Üçoklar olunun ınık boyuna mensupturlar. Tuğrul ve Çağrı Bey tarafından günümüz ran ın kuzeyinde kurulmuş, Tuğrul Bey hükümdarlık yapmış, Çağrı Bey ise askerî operasyonlardan sorumlu olmuştur. DE RDE MSR Halep Bağdat Rey BÜÜ SEÇUU DEVET DE HR DE BSR ÖRE RBST UMM DE Büyük Selçuklu Devleti'nin urulduğu oğrafya nadolu ya ilk akınlar Tuğrul Bey döneminde başlamıştır. Devletin kuruluşu 1040 Dandanakan Savaşı nda Selçukluların Gaznelileri yenmesi ve güçlerini kanıtlamaları sonucunda resmîleşmiştir. Devletin başkentleri sırasıyla işabur, Rey, sfahan dır. Tuğrul Bey, Bağdat Seferi yle bbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtarmıştır. Bunun sonucunda halife aim bi Emrillah ona Doğu nun ve Batı nın sultanı unvanını vermiştir ve adına hutbe okutmuştur. SRU. Büveyhîlerin Bağdat taki hâkimiyetlerine son vermesi. Bizans ordusunu Pasinler Savaşı nda yenmesi. Gazneli Mesud u Dandanakan Savaşı nda yenmesi ukarıdakilerden hangileri bbasî Halifesi nin 1058 yılında Tuğrul Bey e Doğu nun ve Batı nın Sultanı unvanını vermesinin sebepleri arasındadır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Tuğrul Bey, yılları arasında hüküm süren Büyük Selçuklu Sultanıdır. Tuğrul Bey, 1055 yılında, bbasi halifesinin çağrısı ile Bağdat a girerek Şii Büveyhoğullarını Bağdat tan uzaklaştırmıştır. akat sultanın geri dönmesiyle Büveyhoğulları Bağdat ı tekrar işgal etmiştir. Bunun üzerine Tuğrul Bey 1057 yılında yeniden Bağdat a gelerek halifeyi Büveyhoğullarının baskısından kurtarıp bu devlete son vermiştir. Bu hizmeti karşılığında bbasi halifesi aim BiEmrillah Tuğrul Bey e Doğu nun ve Batı nın Sultanı unvanını vermiştir. Halife daha sonra siyasi yetkilerini Tuğrul Bey e vererek kızını da onunla evlendirmiştir. (evap ) 24

28 nadolu ya akınlar düzenleyen Selçuklular 1048 Pasinler Savaşı nda ilk kez Bizans ile mücadele etmişlerdir. Pasinler Savaşı ile Van ve Erciş bölgesi Selçuklu hakimiyeti altına girmiştir. Savaş sonunda imzalanan antlaşmayla Bizans, stanbul daki bir camiyi onarmayı ve Tuğrul Bey adına hutbe okutmayı taahhüt etmiştir yılları arasında Selçuklu tahtına lparslan geçmiştir. lparslan sla zapt edilemez. denen ni alesi ni Bizans ve Gürcü ittifakına karşı kazanmıştır. bbasi halifesi bu zafer üzerine lparslan a Ebü l eth (etihler Babası) unvanını vermiştir. Bu dönemin diğer bir önemli gelişmesi 1071 yılında Bizans ile yapılan Malazgirt Savaşı dır. Bu savaşta Bizans ordusuna Romen Diyojen Selçuklu ordusuna lparslan komuta etmiştir. Savaş sırasında Peçenek ve Uz ların Türk tarafına geçmesiyle savaşta kesin bir Selçuklu zaferi yaşanmıştır. Bu savaş nadolu nun Türk yurdu olmasında bir dönüm noktasıdır. yrıca bu savaştan sonra nadolu da ilk Türk beylikleri kurulmuş ve slam ülkeleri üzerindeki Bizans baskısı azalmıştır. T Türk tarihinde nadolu nun Türk yurdu olmasında birer dönüm noktası olan üç savaş vardır: Malazgirt Savaşı urt açan, Miryokefalon Savaşı urt tutan, Büyük Taarruz Savaşı "urt kurtaran. Büyük Selçuklu Devleti en parlak dönemini lparslan'dan sonra tahta geçen oğlu Melikşah ( ) döneminde yaşamıştır. lparslan ve Melikşah dönemlerinde vezirlik yapan ran kökenli izamülmülk Bağdat ta ilk defa izamiye Medreselerini kurmuştur. Bu medreseler zamanla geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. Bu medreselerde eğitim ücretsiz verilmiş (sosyal devlet anlayışı) ve dinî bilimlerin yanı sıra matematik, astronomi, fizik gibi dersler de okutulmuştur (pozitif eğitim anlayışı). Melikşah döneminde Şii kökenli Haşhaşiler, lamut alesi ni merkez edinerek Hasan Sabbah önderliğinde terör faaliyetleri yürütmüşlerdir. Başta vezir izamülmülk olmak üzere çok sayıda değerli devlet adamını suikastla öldürmüşlerdir. UR Türk slam Tarihi Büyük Selçuklulardaki dinî-şii karakterli Batıni isyanları nadolu Selçuklu Devleti ndeki Baba shak ve smanlı Devleti ndeki Şeyh Bedrettin isyanlarıyla benzerlik gösterir. Melikşah döneminde mali işlerde kullanılmak üzere güneş yılı esaslı elali Takvim düzenletilmiş ve ikta sistemi uygulanmaya başlanmıştır. Büyük Selçuklu Devleti Sultan Sencer in 1157 yılında ölmesiyle yıkılmıştır. SRU Büyük Selçuklu Devleti nin bilinen son hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? ) Mahmut B) izamülmülk ) Sencer D) Berkyaruk E) Süleyman şah ÇÖÜM yılları arasında hüküm süren Selçuklu Sultanı Sencer dir. Büyük Selçuklu Devleti nin son hükümdarı olan sultan Sencer döneminde Merv şehri başkent yapılmıştır. yrıca arahitaylılarla 1141 yılında yapılan atvan Savaşı da bu dönemde gerçekleşmiştir. Selçuklu Devleti nin yıkılış sürecine girmesinde etkili olan bu savaştan sonra ğuz boyları isyan etmiştir. aşanan iç huzursuzluk ve istikrarsızlık devletin toparlanmasına imkan vermemiş ve sultan Sencer in ölümünden sonra da devlet tamamen yıkılmıştır. (evap ) Büyük Selçukluların yıkılışında; ü ü Veraset anlayışı sonucundaki taht kavgaları üü Batınilerin zararlı faaliyetleri ü ü ğuzların yönetim kadrolarından dışlanması sonucunda isyan etmesi ü ü Haçlı Seferlerinin olumsuz etkileri ü ü tabeylerin merkezî otoritenin zayıflaması sonucunda merkezden ayrılarak devletler kurması 25

29 Türk slam Tarihi ü ü Siyasi güçleri ellerinden alınan bbasi halifelerinin Selçuklu egemenliğinden kurtulmak için yaptığı olumsuz çalışmalar ü ü Şii atımi Devleti nin kendisine Selçukluları rakip görmesinden dolayı zararlı faaliyetlerde bulunması ü ü atvan Savaşı nda (1141) Selçukluların Moğol kökenli arahitaylara yenilmesi Selçukluların nadolu ya akınları; MSR D URU MÜSÜM TÜR DEVETER TUĞUR ( ) bbasilerin zayıflaması üzerine Mısır da Tolunoğlu hmet tarafından ustat (ahire) ta kurulmuştur. Halkı rap ve Berberi, yöneticileri Türk olması nedeniyle devlet millet bütünleşmesi sağlanamadığı için kısa sürede yıkılmıştır. eşif amaçlı Bizans ın direnişini kırma erleşme amaçlı T 1015 nadolu ya ilk akınlar 1048 Pasinler Savaşı 1071 Malazgirt Savaşı Büyük Selçuklu Devleti nin yıkılmasından sonra kurulan devletler ve atabeylikler Devletler ü ü irman Selçukluları ( ) ü ü Suriye Selçukluları ( ) ü ü nadolu Selçukluları ( ) ü ü rak ve Horosan Selçukluları ( ) tabeylikler ü ü engiler (Musul Halep tabeyliği) ( ) ü ü Böriler (Şam tabeyliği) ( ) ü ü ldenizoğulları (zerbeycan tabeyliği) ( ) ü ü Beg Teginoğulları (Erbil tabeyliği) ( ) ü ü Salgurlular (ars tabeyliği) ( ) SRU Büyük Selçuklular Dönemi nde, Hasan Sabah tarafından kurulan Batini anlayıştaki gizli örgüt aşağıdakilerden hangisidir? ) alenderiler B) Haşhaşiler ) Hariciler D) Babailer E) Selefiler Bir devlete Türk Devleti denilebilmesi yöneticilerinin Türk olmasına bağlıdır. ani yöneticileri Türk olduğu hâlde halkın bir bölümü veya tamamı Türk olmayan devletler de olsa Türk Devleti olarak nitelendirilir. Türk topraklarında kurulmayan, Tolunoğulları, hşitler, Eyyubiler, Memlükler, Gazneliler, Babürler, Büyük Selçuklular buna örnektir. Gerçek manada eczaneler kurmuşlardır. Ücretsiz sağlık hizmeti verilen bu eczanelere maristan denmiştir. Mısır da ilk kurulan Türk devleti olan Tolunoğullarından günümüze Tolunoğlu hmet ami ulaşmıştır. bbasiler tarafından yıkılmıştır. Bingazi DE skenderiye ahire Şam udüs SURE ST DE ÇÖÜM Haşhaşiler, 11. yüzyılda kurulan gizli bir örgütlenmedir. urucusunun adına itafen Sabbahiler de denen Haşhaşiler, önce ran daha sonra da Suriye ye yayılmıştır. Önemli kişilere suikastı temel bir askeri taktik olarak benimsemişlerdir. (evap B) HŞDER TĞUR Tolunoğulları Devleti'nin urulduğu oğrafya 26

30 Türk slam Tarihi HŞTER/ŞTER ( ) slen erganalı olan Muhammet bin Toguç tarafından Mısır da kurulmuştur. erganalı hükümdarlara hşit/kşit (Beyaz Güneş) unvanı verildiği için devlet bu ismi almıştır. Mısır da kurulan bu ikinci Türk devleti Hicaz bölgesine (Mekke Medine) hâkim olan ilk Türk devletidir. Memlüklerde saltanat yoktu. ani hükümdarlık, babadan oğla geçmezdi. Memlük ordusunda başarılı olan her komutan sultan olabilme hakkına sahipti. ani yönetimde bir hanedan (hükümdar ailesi) yoktu. Dolayısıyla her güçlü komutanın tahta çıkma hakkına sahip olması, sık taht kavgasına, sık taht değişikliğine ve siyasi istikrarın bozulmasına neden oluyordu. PU ÜPÜ SRU Hicaz bölgesine hâkim olan Türk devletleri sırasıyla hşitler, Eyyubiler, Memlükler ve son olarak smanlılardır. Tıpkı Tolunoğulları gibi halkın ve yöneticilerin farklı etnik kökenden olması nedeniyle kısa sürede yıkılmışlardır. atimiler tarafından yıkılmıştır. EUBER ( ) Selahaddin Eyyûbi tarafından Mısır da kurulmuştur. Selahaddin Eyyûbi 1187 Hıttin Savaşı nda Haçlıları yenerek udüs ü onlardan geri almış ve ardından düzenlenen lll. Haçlı Seferi ne göğüs germiştir. Memlukler tarafından yıkılmıştır. MEMÜER ( ) Eyyûbi Devleti komutanlarından ybey tarafından Eyyûbileri yıkmak suretiyle Mısır da kurulmuştur yn alud Savaşı nda Memlük Sultanı Baybars Moğolları yenerek Moğol istilasının batıya ilerleyişini durdurmuştur. Memlükler, Moğolların son verdiği bbasi Devleti nden kaçan halifeleri himaye ederek bir dönem slam dünyasının siyasal lideri hâline gelmişlerdir. smanlıların 1517 Ridaniye Savaşı ile Memlükleri yıkması üzerine halifelik törenle bbasi kökenli halifelerden smanlılara geçmiştir. UR Memlük himayesindeki halifenin din işlerine; Memlük hükümdarının da siyasi işlere bakması laik karakter taşımaktadır. Büyük bir Türk-slam imparatorluğu kuran Gazneliler, bir slam devleti olan Samanilerin hizmetindeki Türk komutanlarca kurulmuştur. şağıdakilerden hangisi kuruluş şekli açısından bu durumla benzerlik göstermektedir? ) Babürlüler B) ltınordu ) Tolunoğulları D) arahanlılar E) Büyük Selçuklu ÇÖÜM yılları arasında Mısır merkezli kurulan Tolunoğulları, bbasi hizmetindeki bir Türk omutan olan Tolunoğlu hmet tarafından kurulmuştur. (evap ) SRU şağıdakilerden hangisinin X ve XV. yüzyıllarda Mısır da Türk kültürünün yerleşmesinde etkili olduğu söylenebilir? ) atimiler B) hşitler ) Eyyübiler D) Memlukler E) Tolunoğulları ÇÖÜM Sözü edilen devlet Memluklerdir. Mısır da 1250 de Türk komutanlarından ybek tarafından kurulan Memluklu Devleti zamanla Mısır, Suriye ve ilistin i içine alan güçlü bir devlet olmuştur. Haçlılara ve lhanlılara karşı başarılı mücadeleler veren Memluk Devleti ne 1517 de avuz Sultan Selim son vermiştir. (evap D) 27

31 Türk slam Tarihi S VE DĞU D URU DĞER DEVETER HREMŞHR ( ) Hazar Denizi nin doğusu ve ral Gölü nün güneyinde Büyük Selçuklulardan koparak kurulmuştur. Gürgenç merkezli kurulan devletin kurucusu l rslan dır Devlet elaleddin Harzemşah ın 1230 assıçemen Savaşı nda nadolu Selçuklularına yenilmesiyle yıkılış sürecine girmiş, ardından Moğollar tarafından yıkılmıştır. MĞ (EG H) MPRTRUĞU ( ) Temuçin (engiz Han) dağınık hâlde bulunan Moğol kabilelerini ilk defa teşkilatlı bir devlet çatısı altında, engiz asaları çerçevesinde toplamıştır. Moğolların izlediği istila politikası onların çok kısa sürede topraklarını genişletmelerini sağlamıştır. T Moğol istilasının Türk tarihine tek katkısı istiladan kaçan Türkmenlerin nadolu ya gelmesiyle nadolu nun Türkleşme sürecinin hızlanmasıdır. engiz Han ın ölümünden sonra ülke oğulları arasında dörde bölünmüştür. 1. ltınorda Devleti: aradeniz in kuzeyinde 2. Çağatay Hanlığı: Türkistan da 3. ubilay Hanlığı: Çin de 4. lhanlı Devleti: ran da kurulmuştur. lhanlılar Türkiye Selçukluları döneminde nadolu üzerinde de egemenlik kurmuştur. Bunlardan ubilay Hanlığı hariç diğerlerinde slamiyet yayılmış ve zamanla Türk kültüründen etkilenerek (özellikle Çağatay ve ltınorda) Türkleşmişlerdir. akat ubilay Hanlığı nda Budizm ile Hristiyanlık yayılmış ve kuruldukları coğrafyadan etkilenerek Çinlileşmişlerdir. T Ünlü gezgin Marco Polo yaklaşık yirmi yıl ubilay Han ın hizmetinde çalışmıştır. Moğolların Türk kültüründen etkilenmelerine şunlar örnektir: ü ü engiz Han ın ülkeyi hayatta iken oğulları arasında paylaştırması ü ü engiz in Han unvanını kullanması ü ü Moğol ordusunun onluk sisteme göre düzenlenmesi ü ü Moğolların kut anlayışına ve cihan hâkimiyeti düşüncesine sahip olması ü ü Moğol yönetiminde kurultayın var olması TMUR MPRTRUĞU ( ) Timur tarafından Çağatay toprakları üzerinde kurulmuştur. Merkezi Semerkant tır. T Semerkant, Timur Devleti döneminde Şehirlerin Şahı olarak nitelendirilmiştir. Timur un aradeniz in kuzeyine düzenlediği seferi sonucunda ltınorda Devleti yıkılma aşamasına gelmiş, nadolu seferi sonucunda da smanlı Devleti (1402 nkara Savaşı) yıkılışın eşiğine gelerek etret Devri ne girmiştir. Timur Devleti nde Çağatay edebiyatının en ünlü eseri Muhakemet ül ügateyn (iki dilin karşılaştırılması) li Şir evaî tarafından Türkçenin arsçadan üstün bir dil olduğunu kanıtlamak için yazılmıştır. Uluğ Bey, Hüseyni Baykara gibi hükümdarlar, aynı zamanda bilim adamıdır. Uluğ Bey in eyc adlı bir astronomi kitabı vardır. yrıca kendi adına rasathane kurmuştur. BBÜR MPRTRUĞU ( ) Timur un torunlarından Babürşah tarafından Hindistan da kurulmuştur. slamiyet in Hindistan da yayılmasında etkili olmuşlardır. Hindistan da ilk defa merkezî otoriteyi kurmuşlardır. En ünlü eserleri Tac Mahal Türbesi dir. ngilizler tarafından yıkılıp sömürgeleştirilmişlerdir. SEVER ( ) Türk Hanedanına mensup olan Şah smail (Hatayi) tarafından ran da kurulmuştur. nadolu da Şii propagandası izleyerek smanlılarla mücadele etmişlerdir. 28

32 TÜR SM DEVETERDE ÜTÜR VE MEDEET DEVET ÖETM Hükümdar Türkler, slamiyet i kabul edince genel olarak slamiyet öncesindeki yönetim anlayışları ve kurumlarını devam ettirmekle birlikte slam geleneğinden de etkilenmişlerdir (ran ve rap etkisi). Genel olarak hükümdarlar sultan ve padişah unvanlarını kullanmışlardır. Ülke, hanedanın ortak malıdır. şeklinde özetlenen Türk veraset anlayışı devam ettiği için sık sık taht kavgaları yaşanmış ve bu da Türk devletlerinin çabuk parçalanmasına neden olmuştur. Hükümdarlık alametleri olarak şunlar benimsenmiştir: 1. Hutbe okutmak: uma namazlarında imamın hutbede tabi olunan hükümdarın ismini ve unvanlarını zikrederek ona dua ve niyazda bulunması 2. Çetr: Saltanat şemsiyesi 3. evbet: Saltanat davulu. Bir nevi mehter takımı 4. Tuğ: Ucuna at kuyruğu tarzı püskülün bağlandığı ve tepesine altın yaldızlı topun geçirildiği mızrak 5. Tuğra: Hükümdarın mührü 6. sa: Hükümdarın taşıdığı baston 7. Sikke: Para bastırmak 8. Hilat (Tıraz): Hükümdarın adının ve lakabının yazılı olduğu elbise 9. lem (iva): Bayrak 10. Taht: Hükümdarlık koltuğu 11. tağ: Hükümdar çadırı 12. Saray: Devlet yönetim merkezi 13. Taç: Hükümdarlık başlığı (Türk slam devletlerindeki taç Hristiyan dünyasındaki taç gibi düşünülmemelidir.) kili teşkilat anlayışı devam etmiştir. Hükümdarlar egemenliklerini Tanrı dan aldıklarına inandıkları için sultan olan kişi halifeden menşur (onay) almak zorunda kalmıştır. Hükümet Devlet işlerinde hükümdara yardımcı olmak için vezirlik kurumu oluşturulmuştu (ran etkisi). Türk slam Tarihi Devlet işlerini yürütmek için Büyük Divan (Divan-ı Saltanat) denilen bir kurul oluşturulmuştu. RHR GEER SEÇUUR Divan-ı Âlî Bugünkü anlamda hükûmettir. Divan-ı Vezaret Mali ve genel Divan-ı Saltanat Bugünkü anlamda hükûmettir. yönetim işleriyle (Bakanlar urulu) Vezirin bakanlığında devletle ilgili ilgilenir, başkanı Vezirin bakanlığında devletle kararlar burada vezirdir. ilgili kararlar burada alınır. alınır. Divan-ı Tuğra Divan-ı Risalet ç ve dış yazışmaları yönetir. dış resmî yazış- Hükümdarın iç ve malarını yapar. Divan-ı stifa Mali işlerle ilgilenir. Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi. Divan-ı şraf Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır. Başında baş müşrif bulunur. Başında sahib-i divan-ı risalet bulunur. Divan-ı şraf Devletin iç haberleşme ve gizli haber alma işleri ile ilgilenirdi. Başında müşrif bulunur. Divan-ı Vekâlet Hükümdar ve ailesine ait mali işlerle ilgilenir. Başında vekîl-i has bulunur. Divan-ı rız Divan-ı Tuğra Başında bulunan görevli tuğraidir. Divan-ı stifa Başında bulunan devlet adamına da müstevfî denir. Divan-ı şraf Başında baş müşrif bulunur. skerî işlerle ilgilenir, başında emir-i arız bulunur. yrıca şikâyetlerin doğrudan sultana iletildiği Divan-ı Mezalim adlı bir yargı divanı vardı. iyabet-i Saltanat Divanı ise hükümdar ülkede olmadığı zaman devlet işlerini yürütürdü. Başında aip bulunurdu. Türk slam devletlerinde merkez ile taşra arasındaki iletişimi sağlamak için güçlü bir posta teşkilatı kurulmuştu. maç merkezî otoriteyi güçlü tutmaktı. Bunun ilk örneği arahanlılarda görülmektedir. 29

33 Türk slam Tarihi Saray teşkilatı 1. Hacip: Devlet adamları ve halkın hükümdarla görüşmesini düzenleyen kişi 2. apucubaşı: Sarayın gündelik işlerinden sorumlu kişi 3. Hazinedar (Müstevfi): Mali işlerden sorumlu kişi 4. Silahtar: Silahlardan sorumlu kişi 5. lemdar: Bayrak ve sancaklardan sorumlu kişi 6. şçıbaşı: emeklerden sorumlu kişi 7. çkicibaşı (Şarapdâr veya dişçibaşı): çeceklerden sorumlu kişi 8. amedâr: Elbiselerden sorumlu kişi, terzi 9. andâr: Sarayın güvenliğinden sorumlu kişi 10. Emir-i Âhur: Sarayın atlarından sorumlu kişi 11. Emir-i Şikâr: v partilerinden sorumlu kişi 12. Sahib-i Berid: Posta ve haberleşme işlerine bakan kişi 13. Pervaneci: ktaların dağıtılmasından sorumlu kişi 14. Emir ül Ümera: rdu komutanı 15. Emir-i Sevahil: Sahil boylarındaki komutan (nadolu Selçuklu Devleti'nde) 16. Serhenk: Törenlerde ve hükümdarın seyahatlerinde yol düzenini sağlayan kişi Taşra Teşkilatı Selçuklular, melikleri (hükümdar çocuğu) yönetim tecrübesi kazanmaları için bölge ve eyaletlerin başına idareci olarak göndermişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti nde hanedan üyelerinin her biri bulunduğu bölgelerde kendi adına para bastırma, hutbe okutma ve nevbet çaldırma hakkına sahipti. akat hutbelerde ilk olarak başkentteki sultanın adı zikredilirdi. Meliklerin yanına da onları eğitmek amacıyla atabey adında tecrübeli devlet adamları görevlendirilmiştir. Bu atabeyler, merkezî otoritenin zayıflamasıyla bulundukları bölgelerde egemenliği ellerine geçirmişlerdir. Bunda onlara geniş yetkiler tanınması da etkili olmuştur. Bu nedenle smanlılarda şehzade eğitmeni olan lala'lara geniş yetkiler verilmeyerek merkezî otoritenin güçlü tutulması amaçlanmıştır. Taşra teşkilatındaki bazı yöneticiler şunlardır: 1. Şahne: skerî vali 2. Muhtesip: Belediye işlerinden sorumlu kişi (Günümüz zabıtası gibi) 3. Şurta: Güvenlik işlerinden sorumlu kişi 4. adı: argı işlerinden sorumlu kişi 5. Ulak ve Eşkinci: Haberleşme işlerini yerine getiren kişi TÜR SM DEVETERDE EETERDE DREER Devletler arahanlı Selçuklu Gazneli Mülki skerî vali Şıhne (askerî vali) Sahib-i divan Hanedan üyesi vali Melik (hanedan üyesi vali) skerî Sahibu s şurta Sâlâr (sipehsâlâr) dli adı adı adil kudat Mali mil/ mil mil ımga Belediye Muhtesip Muhtesip Muhtesip UR Türk slam devletlerinde yönetim yapısı (idari teşkilat) birebir aynı olmasa da küçük farklar dışında birbirinin benzeridir. SRU Türk töresinde hanedanın erkek üyeleri devlet yönetiminde ortak hak sahibi olmuştur. Bu durum aşağıdakilerden hangisine yol açmamıştır? ) Dini isyanların çıkmasına B) Hatunların ülke yönetimine karışmasına ) Taht kavgalarının yaşanmasına D) Üst düzey devlet görevlilerinin devlet idaresine karışmasına E) Devletin parçalanmasına ÇÖÜM slamiyet öncesinden gelen Türk töresi ülkeyi hanedanın ortak malı kabul etmiştir. Ülüş sistemi denen bu sistemde hanedanın her erkek üyesinin tahtta hak sahibi olması yaşanan kavgaları artırmış ve devletleri istikrarsızlığa sürükleyerek parçalanmasına sebep olmuştur. yrıca hanedan kadınları ve devlet görevlilerinin kendi çıkarları doğrultusunda yönetime karışmasına yol açmıştır. ncak dini isyanların çıkmasında Ülüş sisteminin etkisi olmamıştır. (evap ) 30

34 Türk slam Tarihi RDU arahanlılarda rdunun Genel Özellikleri Türklerden oluşmuştur. lk kez satın alınarak eğitilen gençlerden gulam askerleri (paralı asker) oluşturulmuştur. k, yay, mızrak, kılıç, balta, hançer, topuz, tolga, zırh, kalkan vb. silahlar kullanılmıştır. RHRD RDUU SMR Gulaman-ı Saray Gulamlar Hassa rdusu GEERDE RDUU SMR Sultanın özel muhafız ordusunu oluştururlar. Çeşitli milletlerden alınarak sarayda özel yetiştirilirlerdi. ılda dört kez maaş alırlar. rdunun asıl vurucu kısmıdır. yaklanmaları bastırmakla görevlidir. ılda dört kez maaş alırlar. Gulamlar Eyalet rdusu Saray Muhafızları Hassa rdusu Sarayı ve hükümdarı korumakla görevli maaşlı askerlerdir. atgak (gece nöbetçisi) ve Turgak (gündüz nöbetçisi) diye ikiye ayrılır. Hükümdara bağlı maaşlı askerlerdir. rdunun asıl kısmını oluştururlar. Şehzade, vali ve devlet adamlarına ait kuvvetlerdir. Savaş durumunda birleşerek asıl orduya katılırlar. Türkmenler Çiğil, ağma, arluk vb. topluluklardan oluşan birliklerdir. Gaznelilerde rdunun Genel Özellikleri Eyalet rdusu Ücretli skerler Gönüllüler Şehzade, vali ve devlet adamlarına ait kuvvetlerdir. Savaş durumunda birleşerek asıl orduya katılırlar. uzeyden gelen ğuz, arluk ve ağma Türklerinden seçilirler. Ücretli askerî sınıftır. slam ülkelerinden sefer zamanlarında orduya katılan askerlerden oluşur. alnız savaş ganimetlerinden pay alırlar. Selçuklularda rdunun Genel Özellikleri Gazneli ordusu örnek alınmıştır. rta Çağ ın en güçlü ordusu olup smanlılar başta olmak üzere birçok devlete örnek olmuştur. Diğer Türk slam askerlerinden farklı olarak kargı, nacak, kamçı, tolga, arrede, mancınık, sapan, kement, kule, koç başı ve neft gibi silahlar kullanılmıştır. Seferlere seyyar hastane ve hamamlar götürmüşlerdir. rdu çok uluslu bir yapıya sahiptir. Gulamlar başlangıçta Türklerden oluşurken sonraları yabancı unsurlar da yer almıştır. Savaşta düşmanın düzenini bozmak ve ağır silahlar taşımak amacıyla çok sayıda fil kullanılmıştır. Bunların sayıları e kadar ulaşmıştır. rdunun büyük bir kısmı süvaridir. k, yay, gürz, kılıç, mızrak gibi silahlar kullanılır. skerler zırh giyer ve kalkan taşır. rduda savaşan sınıf yanında yardımcı hizmet grubu da yer almıştır. SRU arahanlı Devleti nin ordu yapısında sarayın gündüz nöbetlerini tutmakla görevli askerlere ne ad verilirdi? ) Turgak B) Sübaşı ) atgak D) Meymene E) Meysere 31

35 Türk slam Tarihi ÇÖÜM arahanlılarda Saray Muhafızları atgak ve Turgaklar olmak üzere ikiye ayrılırdı. Bunlardan yatgak sarayın gece nöbetini tutmakla görevli iken Tutgaklar gündüz nöbetinden sorumlu idiler. nlar hakanı sadece sarayda değil saray dışında da korumakla görevliydiler. atgak ve turgakların başında ise sübaşı bulunurdu. (evap ) BÜÜ SEÇUURD RDUU SMR Gulaman-ı Saray Eyalet skerleri Hassa rdusu kta skerleri Türkmenler ardımcı uvvetler Sultanı ve sarayı korumakla görevlidirler. ılda dört kez maaş alırlar. Süvarilerin yanında piyade (4.000) askerler de bulunur. Melik ve Eyalet valiliklerinin denetiminde olan askeri birliklerdir. rdunun savaşçı kısmını oluşturan süvari gruptur. Türklerden seçilir. Başka işlerle uğraşamazlar. Maaş yerine ikta gelirleri alırlar. Devlet adamları ve ikta sahiplerinin topraktan elde ettikleri gelir karşılığında besledikleri askerlerdir. ğuz boylarına ait kuvvetlerdir. Başlangıçta ordunun temelini oluşturur. Daha sonra batı sınırlarına akıncı olarak yerleştirildiler. Bağlı devletlerin gerektiğinde gönderdiği askerlerdir. kta dirlik demektir. Selçuklu döneminde askerî teşkilatta yapılan en önemli yenilik ikta sistemidir. Ülke topraklarından belli miktarının geliri sivil ve askerî devlet görevlilerine, hizmetleri karşılığında maaş olarak verilirdi. Bu sistemde mülkiyeti devlete ait olan toprağın işletim hakkı köylülere bırakılırdı. Toprağın işletim hakkı kendisine verilen köylüler toprağın gelirinin bir kısmı ile kendi geçimlerini sağlarlar, geri kalan kısmı ile toprağın işletim hakkının vergisi mahiyetinde maddi imkân ölçüsünde atlı asker beslerlerdi. Toprağın vergisi mahiyetinde devlet görevlilerine onların maaşı olarak verilen paranın miktarı toprağın gelirlerine göre değişmekteydi. ani çok gelir getiren toprakların iktası üst düzey görevlilere, orta gelir getiren toprakların iktası orta düzey devlet görevlilerine, az gelir getiren toprakların iktası da sipahi denilen askerlere bırakılırdı. Bu da toprakların gelirleriyle devlet görevlilerinin mevkileri arasında paralellik olduğunu göstermektedir. Bu sistemde üst üste toprağını ekmeyene ceza mahiyetinde bir tür vergi ödetilirdi (Çift bozan). Üç yıl üst üste ekmese toprağın işletim hakkı elinden alınırdı. Bu da üretimde sürekliliğin sağlanmaya çalışıldığını göstermektedir. Bu sistemin temel faydaları; hazır ve masrafsız büyük bir ordunun oluşturulması üretimde sürekliliğin sağlanması ülke çapında otoritenin ve asayişin temin edilmesi göçebe Türkmenlerin yerleşik hayata geçmesini ve toprağa bağlanmasını kolaylaştırması ülke topraklarının vergileri devletçe kanalize edildiği için vergilerin toplanmasının dolaylı olarak kolaylaşması Türklerin slamiyet i kabulle birlikte gaza ve cihat anlayışını benimsemesi savaşçı özelliklerini devam ettirmelerini sağlamıştır. SRU Büyük Selçuklu Devleti nde çeşitli milletlerden alınarak sarayda özel olarak yetiştirilen birliklere ne ad verilmiştir? ) Hassa askerleri B) ardımcı kuvvetler ) Gulaman-ı saray D) kta askerleri E) Eyalet askerleri ÇÖÜM Selçuklu ordusu temelde beş sınıftan oluşmaktaydı. Hassa askerleri, Gulaman-ı saray, Eyalet askerleri, Türkmenler, kta askerleri ve yardımcı kuvvetler. Bunlardan Gulaman-ı saray çeşitli milletlerden alınarak sarayda özel olarak yetiştirilen birliklerdi. (evap ) 32

36 SS VE EM HT Türklerin, slamiyet i kabulünden sonra da Türk töresi toplum yaşayışını düzenlemeye devam etmiştir. t Türk slam Devletlerinde toplum genel olarak yönetenler ve yönetilenler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. önetenlerin başında hanedan mensupları ile yüksek dereceli askerî ve sivil memurlar gelmekteydi. Halk ise yönetilen sınıfı oluştururdu. Göçebe yaşayanlar hayvancılık, köylerde yaşayanlar tarım ve hayvancılık; şehirlerde yaşayanlar da daha çok ticaret, zanaat ve devlet memurluğu ile uğraşmıştır. T Müslüman Türk devletlerinde, devlet memurluğu çoğunlukla babadan oğla geçer. ktidar değişmelerinde de iktidar çoğu kez aynı ailede kalırdı. Bu durum bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Şehirlerde esnaf ve zanaatkârlar meslek odaları şeklinde örgütlenerek ütuvvet (hi) Teşkilatını oluşturmuşlardır. hi Teşkilatına gayrimüslimler alınmazdı. Dinî ve mesleki eğitim verilirdi. Eğitim usta-çırak ilişkisine dayanırdı. Üretim kalitesi denetlenir, satış fiyatlarına tavan taban fiyat konulur, esnaflara kredi verilirdi. Bu suretle esnaf dayanışması sağlanıyor, haksız rekabet önleniyor ve tüketici hakları korunuyordu. Türk slam devletlerinin tümü ticari potansiyeli değerlendirmeye çalışmış, ticareti geliştirmek için kervansaray ve hanlar yapmışlardır. Bunun ilk örneğini arahanlılar ribat adlı kervansarayları yaparak vermişlerdir. Ülke toprakları şu bölümlerden oluşmuştur: Has Topraklar ü ü Mülkiyeti devlete ait olan bu toprakların gelirleri hükümdara ve hanedan üyelerine ayrılırdı. Mülk Topraklar üü Ev, bahçe gibi taşınmaz mallardan oluşan bu toprakları şahıslar istediği gibi değerlendirebilir, satabilir, devredebilir veya miras bırakabilirdi. Vakıf Toprakları ü ü Gelirleri cami, medrese, imarethane gibi sosyal ve eğitim kurumlarına ayrılan topraklardır. ü ü Vakıf toprakları alınıp satılamaz ve bir başkasına devredilemezdi. Türk slam Tarihi ü ü Sosyal dayanışma ve yardımlaşmanın sonucudur. ü ü Mülklerin veya mülklerin gelirlerinin bir kısmının kamu yararı için kullanılmasını öngörür. kta Toprakları ü ü Devlete yaptıkları belli bir hizmet ve görev karşılığında meliklere, emirlere, valilere, komutanlara ve sipahilere verilen topraklardır. kta sahipleri devletten maaş almaz, kendilerine verilen topraklardan topladıkları vergilerle geçinirlerdi. kta sahipleri elde ettikleri gelirlerin belli bir kısmıyla asker yetiştirirlerdi. Devletin başlıca gelirleri şunlardır: Öşür: Müslümanlardan 1/10 oranında alınan üretim vergisidir. Haraç: Gayrimüslimlerden değişen oranlarda alınan üretim vergisidir. izye: Gayrimüslimlerden askerlik yapmamaları karşılığında alınan vergidir. Ganimet gelirlerinin 1/5 i (Humus-u Şer i) ğnam Vergisi: Hayvan vergisidir. rman, tuzla, gümrük ve maden gelirleri 33

37 Türk slam Tarihi HUU Türk slam devletlerinde hukuk sistemi şeri ve örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 1. Şeri Hukuk: Şeri hukukun temelini slam dininin kuralları oluştururdu. Şeri hukukla ilgili davalara kadılar bakardı. Başkadıya ise adi l udat denirdi. Evlenme, boşanma, miras, nafaka ve ticari anlaşmazlıklar şeri mahkemelerde sonuca bağlanmaktaydı. 2. Örfi Hukuk: Devlet kurumlarının çalışmasını düzenleyen ve temelini eski Türk geleneğinden alan hukuk kurallarıdır. Selçuklularda örfi hukuk konularına bakan yüksek bir mahkeme vardı. Bu mahkemenin başkanına Emir i Dad denilirdi. Şer i ve örfi mahkemelerin yanında bir de sultanın başkanlık ettiği Divan-ı Mezalim adında yüksek bir mahkeme vardır ki bu mahkemelerde şikayetler doğrudan sultana iletilir. yrıca askerî davalara bakan adıasker (azasker, adıleşker) vardı. SRU. Şeri hukuk kaynağını dini kurallardan alırdı.. Örfi hukukun kaynaklarından biri de eski Türk gelenekleridir.. Şeri davalara bakan başkadıya Emir-i Dad denmiştir. Türk slam Devletleri nin hukuk sistemiyle ilgili yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM Türk slam devletlerinde hukuk sstemi Şeri ve Örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılırdı. Şeri hukuk kaynağını dinden alırken örfi hukuk kaynağını padişah buyrukları, eski Türk gelenekleri ile fethedilen bölgelerin geleneklerinden alırdı. Şeri hukuk davalarına kadılar bakardı. Başkadıya ise adı l udat denirdi. Emir-i Dad ise örfi hukuk davalarına bakan yüksek mahkemenin başıdır. (evap D) SRU. adı. Emir-i Dad. Divan-ı Mezalim Türk slam Devletlerinin hukuk yapısında yukarıdakilerden hangileri yüksek mahkeme özelliği göstermiştir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Türk slam devletlerinde Emir i Dad ve Divan ı Mezalim yüksek mahkeme özelliği gösteren makamlardır. Emir i Dad örfi hukuk davalarına bakan yüksek mahkeme başkanıyken; Divan ı Mezalim doğrudan sultanın başkanlık ettiği bir yüksek mahkemedir. Bu mahkemede sultanlar haftanın belli günlerinde halkın şikâyetlerini dinler ve karar verirdi. adı ise Şeri davalara bakan mahkeme başkanıdır. (evap E) SRU Türk slam devletlerinde miras, nafaka ve ticari anlaşmazlık gibi davalar aşağıdaki makamlardan hangisinde görülmüştür? ) Emir i Dad B) adıasker ) Divan-ı Mezalim D) Şeri mahkeme E) Örfi mahkeme ÇÖÜM Türk slam devletlerinde hukuk sistemi şeri ve örfi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Ttemelini slam dininin kurallarından alan şeri hukukla ilgili davalara kadılar bakardı. Evlenme, boşanma, miras, nafaka ve ticari anlaşmazlıklar şeri mahkemelerde sonuca bağlanırdı. (evap D) 34

38 D VE EDEBT arahanlılarda resmî dil Türkçedir. Bu da Türkçenin önemsendiği ve Türk kültürünün korunmaya çalışıldığı anlamına gelir. Büyük Selçuklularda ise resmî dil arsçaydı. Bu da kuruldukları coğrafi konumun ran kültüründen etkilenmeye müsait olmasının sonucudur. Gaznelilerde resmî dil arsça, Harzemşahlarda arsça, Memlüklerde Türkçeydi. ncak ülkedeki Türk halkı, saray ve ordu genel olarak Türk slam devletlerinde Türkçe konuşmuştur. ani Türk slam devletlerinde (arahanlılar ve aramanoğulları hariç) dilde birlik sağlanamamış, saray ile halk bağları zayıf olmuş ve Türk dilinin gelişimi yavaşlamıştır. Edebiyat sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.. Sözlü Edebiyat Ürünleri: 1. Satuk Buğra Han Destanı 2. engizname (destan) 3. Battal Gazi Destanı 4. Danişmendname (destan) B. azılı Edebiyat Ürünleri: arahanlılar Döneminin Eserleri utadgu Bilig: azarı Balasagunlu usuf Has Hacip tir. lk Türkçe siyasetnamedir. dı Mutluluk Veren Bilgi anlamına gelmektedir. Türk slam edebiyatının ilk eseri olan ve yaklaşık 6500 beyitten oluşan utadgu Bilig de dört şahıs ile onların taşıdığı fikirlerden bahsedilir. Gündoğdu adlı hükümdar kanun ve adaleti, ydoldu adlı vezir mutluluğu, ydoldu nun oğlu Öğdülmüş akılı ve ilmi, dgurmuş adlı zahid ise akıbeti (hayatın sonu) temsil etmektedir. Eser arahanlı hükümdarı Ebu li Hasan a sunulmuştur. Divan-ı ügati t Türk: azarı aşgarlı Mahmut tur. azar Türkçenin rapça kadar zengin hatta rapçadan üstün bir dil olduğunu kanıtlamak için bu eseri yazmıştır. Türkçenin ilk sözlük ve dil bilgisi kitabıdır. Etnograf, ilolog, ve ilk Türk haritacısı olan aşgarlı Mahmut X. yüzyılda yaşamıştır. lk Türkçe sözlük özelliği taşıyan Divan-ı ügati t Türk adlı eserini Türk slam Tarihi yılları arasında kaleme almış ve Bağdat taki bbasi Halifesi El-Muktedi Billah a sunmuştur. Bu eser 1908 yılında stanbul da bulunmuş, 1915 ve 1917 de ilk baskısı yapılmıştır. UES 2008 yılını aşgarlı Mahmut yılı olarak ilan etmiştir. Divan-ı Hikmet: azarı Hoca hmet esevi dir. dı utlu Bilgiler Divanı anlamına gelen eserde tasavvuf öğretisi görülmektedir. tabetü l Hakayık: azarı Edip hmet ükneki dir. dı Hakikatlerin Eşiği anlamına gelen eserde dinî ve ahlaki öğütler verilmektedir. Gazneliler Dönemi Eserleri Şehname: azarı irdevsi dir. arsça yazılan ve Gazneli Mahmut a sunulan eser edebî bir üründür. Divanlar: Minuçihri, erruhi gibi şairlerin divanları vardır. Tarih-i emin: azarı Utbi dir. Tarih alanında yazılmıştır. sar-ı Bakiye: azarı Biruni dir. Selçuklu Dönemi Eserleri Siyasetname: azarı ünlü vezir izamülmülk tür. Siyasi öğütler ve tahliller içermektedir. Rubailer: azarı Ömer Hayyam dır. Edebiyat alanında yazılmış bir eserdir. hya ul Ulumiddin: izamiye medreselerinde müderrislik yapmış olan mam Gazali nin eseridir. Timurlular Dönemi Eserleri Muhakemetü l ügateyn: Timurlular dönemine ait bu eserde yazar li Şir evaî, Türkçe ile arsçayı karşılaştırarak Türkçenin arsçadan üstün bir dil olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır. Tarih-i ihangüşa: Moğollar dönemine ait olan bu eserde yazar üveyni, Moğol tarihini anlatmaktadır. ami üt Tevarih: lhanlılar (Moğollar) dönemine ait bu eserde yazar Reşidüddin yine tarihe ışık tutmaya çalışanlardandır. eyc: Timur Devleti hükümdarı Uluğ Bey in eseridir. Bir astronomi kitabıdır. 35

39 Türk slam Tarihi EĞTM, BM VE ST ü ü kıl ile imanı uzlaştırmaya çalışmıştır. Eğitim; ilk defa arahanlılar döneminde programlı hâle gelmiş, birçok medrese açılmış, eğitim masrafları devlet tarafından karşılanmış ve burslu öğrencilik sistemi başlatılmıştır. Bu da sosyal devlet anlayışının bir sonucudur. Selçuklular, arahanlılar döneminde açılan medreseleri geliştirerek dönemin üniversiteleri hâline getirmişlerdir. lk medrese Tuğrul Bey zamanında işabur da açılmıştır. lp rslan döneminde vezir izamülmülk tarafından Bağdat ta (1067) açılan ve daha sonra yaygınlaştırılan izamiye Medreseleri ise dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilmektedir. Türk slam devletlerinde genel olarak bilim alanında rapça; edebiyat alanında da arsça kullanılmıştır. Türk slam dünyasının bazı ünlü bilim adamları şunlardır: 1. arabi ü ü risto dan sonra felsefede Muallimi Sani (kinci Öğretmen) olarak bilinir. ü ü Türk slam dünyasında pozitif bilimleri başlatmıştır. ü ü slam felsefesinin ve siyaset biliminin kurucusu kabul edilir. ü ü elsefe, matematik, astronomi, siyaset, fizik alanlarında toplam 160 civarında eser vermiştir. ü ü Bütün devletlerin üstünde en olgun devlet; millî devletleri içine alan bütün yeryüzündeki insanları kapsayan bir teşkilattır. sözü ile BM nin idealini yüzyıllar öncesinde ortaya koymuştur. ü ü Eserleri uzun yıllar vrupa da ders kitabı olarak okutulmuştur. vrupa da l-pharabius diye şöhret yapmıştır. ü ü hsâu l Ulûm (limlerin Tasnifi) adlı eserinde ilimleri ilk tasnif eden kişidir. 2. bn-i Sina ü ü Tıp, mantık, fizik, tabiat, din felsefesi alanlarında 220 civarında eser vermiştir. ü ü vrupa da vicenna olarak tanınmıştır. ü ü En önemli eseri El anun i t-tıp tır. ü ü Tababetin Hükümdarı olarak bilinir. 3. bn-i Rüşt ü ü risto yu Batı ya tanıtan filozoftur. ü ü vrupa da verreos olarak tanınmıştır. 4. Gazali ü ü elam (slam felsefesi) alanında eserler vermiştir. ü ü En ünlü eseri hya ul Ulumiddin dir. 6. Harezmi ü ü Özellikle matematik alanında çok sayıda eser vermiştir. ü ü El ebr adlı ünlü eseri vardır. 7. bn Heysem elsefe alanında çalışmalar yapan X Xl. yüzyıllar arasında yetişmiş bir Türk slam bilginidir. 8. Ömer Hayam Selçuklu Devleti nin önde gelen bilim adamlarından biridir. Matematik, geometri ve edebiyat alanında çalışmalar yapmıştır. Başkanlık ettiği bir bilim kurulu aracılığıyla Melikşah adına elali takvimini düzenlemiştir. ine bu dönemde rasathaneler kurarak gök cisimlerinin hareketlerini incelemiştir. Ömer Hayyam dan başka matematik ve geometri alanında Muhammed Bey, Sad i Şirazi, Enveri, am i ürcani gibi ünlü bilim adamları da yetişmiştir. Türk slam uygarlığında resim ve heykelcilik slam dininde yasak olduğu için gelişmemiştir. Bunun yerine mimari, hat, minyatür, çinicilik, tezhip, kabartmacılık, kakmacılık, ciltçilik, halı ve kilim dokumacılığı, maden işlemeciliği gibi sanatlar gelişmiştir. Özellikle hat sanatı Türklerin kültürel hayatında bir sanat kolu oluşturacak derecede önem kazanmıştır. MMR PU ÜPÜ Minyatür sanatı ilk olarak Uygurlarca ortaya konmuştur. lk slam minyatür okulu Selçuklular zamanında Bağdat ta açılmıştır. lk hat sanatı ise Selçuklularda başlamıştır. lk darüşşifalar arahanlılar tarafından yapılmıştır. Türk slam mimarisinde hem rta sya Türk kültürünün hem de slamiyet in etkileri görülmektedir. Türk slam devletleri süsleme sanatlarında hayvan figürleri, bitki motifleri, geometrik şekiller ve yazıyı (hat 36

40 Türk slam Tarihi sanatından dolayı) mimari yapı malzemesinde ise ahşap, taş ve çiniyi kullanmıştır. Mimari yapılar dinî, sivil ve askerî olarak üç gruba ayrılır: 9. ervansaray: Ticaret yolları üzerinde tüccarların konaklamaları için yapılan konaklama merkezleridir. 10. Türbe: Ünlü bir kimse için yapılan içinde mezar bulunan yapılardır. Dinî Mimari: Medrese, kümbet, külliye, anıt mezar, cami, mescit, türbe Sivil Mimari: Saray, hamam, köşk, köprü, imarethane, kervansaray, sebil, bedesten, darüşşifa skerî Mimari: ale, sur 11. Sebil: Su dağıtımevi 12. Han: Genellikle ticaret yolları üzerinde kurulan bugünkü otellere benzer yapılardır. Türk slam devletlerindeki bazı sanat eserleri türü ve dönemi ile ilgili olarak aşağıda gösterilmiştir. Türklerin mimariye katkıları şunlardır: ü ü Çift kubbe ve kümbet yapımı ü ü öşeli çatı ve sivri kemer ü ü ubbe yapımında Türk üçgenleri, demet sütunu, ince ve yüksek minare ü ü Beş köşeli veya dikdörtgen mihrap geleneği ü ü Pencerelerin katlar hâlinde sıralanması Türk slam mimarisinde kullanılan tanımlar ü ü Revak: apının ön yüzünde bir kemer dizisi ile dışa açılan üstü örtülü uzunlamasına mekân. ü ü Eyvan: Üç tarafı ve üstü kapalı, bir tarafı avluya ya da diğer bir mekâna açılan bölüm. ü ü Portal: na kapı, taç kapı. ü ü emer: ki sütun veya ayağı birbirine bağlayan mimari öge. ü ü vlu: Bir yapının veya yapı grubunun ortasında kalan üstü açık, duvarla çevrili alan. Türk slam mimarisindeki bazı yapılar ve bunların işlevleri: 1. ümbet: ubbeli anıt mezardır. Eski Türk kültüründeki çadırın slamiyet i kabulle birlikte mimariye yansıtılmış hâlidir. 2. ülliye: ami etrafında medrese, kütüphane, hastane, hamam gibi yapıları içinde barındıran yapılar topluluğudur. 3. Darüşşifa: Hastane (Bimaristan / Bimarhane). ynı zamanda bir nevi tıp fakültesi olarak görev yaparlar ve doktor yetiştirirlerdi. 4. marethane: şevi 5. Bedesten: Çarşı türü (apalı Çarşı) 6. rasta: Çarşı türü 7. Tabhane: Hastane çıkışında bulunan yoksulların barındığı yer. 8. Medrese: Dinî ve pozitif bilimler eğitiminin verildiği orta ve yüksek dereceli okullardır. arahanlılar ü ü Hazer Degaron ami ü ü Talhatan Baba ami ü ü yşe Bibi Türbesi Gazneliler üü eşker-i Bazar Ulu ami üü eşker-i Bazar Sarayı üü Sultan Mesut Sarayı Büyük Selçuklular üü sfahan Mescid-i uma üü evvare Mescid-i uma üü azvin Mescid-i uma üü Sultan Sencer Türbesi üü Radkan ümbeti üü izamiye Medresesi üü Melikşah ami ve Türbesi üü Mümine Hatun Türbesi üü Rey Medresesi üü Hargird MedresesiTolunoğulları üü Tolunoğlu hmet ami Memlükler üü üü Baybars ami Maristan ülliyesi T arahanlılar Türk slam mimarisine uygun eserler verdikleri hâlde eserlerinin çoğunda yapı malzemesi olarak dayanıksız kerpiç kullanıldığı için birçoğu günümüze ulaşamamıştır. 37

41 Türk slam Tarihi TÜR SM TRHDE B ER lk Müslüman Türk boyu lk Müslüman Türk devleti Müslüman Türklerin kurduğu ilk devlet Mısır da kurulan ilk Müslüman Türk devleti vrupa da kurulan ilk Müslüman Türk devleti lk Türk slam medresesi Türk slam dünyasının ilk kervansarayları Türk slam dünyasının ilk posta teşkilatı öneten ve yönetilenleri Türk olan ilk Müslüman Türk devleti lk imparatorluk seviyesine ulaşan Türk slam devleti Türk veraset anlayışını uygulamayan Türk devleti arluklar arahanlılar Tolunoğulları Tolunoğulları til Bulgar Devleti arahanlılar / Semerkant Medresesi arahanlılar / Ribat isimli kervansaraylar arahanlılar/ Teşkilatı arahanlılar Gazneliler Memlükler Berid 38

42 3. ÜTE TÜRE TRH TÜRE TRH STUUR ( ) Türklerin fethetmesinden önce nadolu, uzun yıllar devam eden Sasani Bizans savaşları yüzünden harabeye dönmüştü. X. yüzyılda nadolu da Ermeni, Gürcü, Rum ve Süryaniler yaşamaktaydı. Bizans ın otoritesi zayıflamış ve ülkenin doğusunda Ermeni ve Gürcü prenslikler kurulmuştu. nadolu nun bu durumu kendilerine yurt arayan ğuzlar için bir fırsat olmuş ve Türkler 1071 Malazgirt Savaşı ndan sonra nadolu nun farklı bölgelerinde beylikler ve devletler kurmaya başlamışlardır. Türkiye tarihinin bölümleri: 1. l. Türk Beylikleri Dönemi 2. nadolu Selçuklu Devleti Dönemi 3. ll. Türk Beylikleri Dönemi 4. smanlı Devleti Dönemi 5. Türkiye umhuriyeti Dönemi DU D URU TÜR BEER Saltuklular, Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından Ebulkâsım Saltuk tarafından Erzurum ve çevresinde kurulan nadolu daki ilk Türk beyliğidir (1072). Danişmentlilerle birlikte Haçlılara karşı başarıyla mücadele etmişlerdir. Erzurum, kdeniz limanlarından zerbaycan ve Türkistan a uzanan ticaret yolları üzerinde kurulmuş bir şehirdi. Bu nedenle Saltuklular zamanında ticari açıdan önemli bir merkezdi. ale ami, Tepsi Minare, Ulu ami, Üç ümbetler, Mama Hatun ülliyesi Saltuklulardan günümüze kalan önemli mimari eserlerdir. Türkiye Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah, Erzurum u ele geçirerek Saltuklu Devleti ne son vermiştir. (1202). DŞMETER ( ) Danişmentliler, Selçuklu komutanlarından Danişment hmet Gazi tarafından Sivas ta kurulmuştur. Saltuklular ( ) TÜR BEER Danişmentliler ( ) Mengücekler ( ) Erzurum Sivas, ayseri, Tokat Erzincan, Divriği Çaka Beyliği ( ) zmir rtuklular ( ) Mardin, Diyarbakır, Hasankeyf ot: 1071 Malazgirt Savaşı sonrası kurulmuşlardır. l. Beyliklerin en büyüğü ve en güçlüsüdür. Danişment hmet Gazi, Türkiye Selçukluları ile birlikte Eskişehir yakınlarında Haçlılara karşı mücadele etmiştir. Danişmentlilerde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Danişment hmet Gazi dir. Danişmentlilere ait paralarda Grekçe yazılar vardır. Tokat ve iksar daki ağıbasan Medresesi dönemin önemli eğitim kurumlarındandır. yrıca nadolu daki ilk medrese olarak kabul edilmektedir. Danişmentlilerden kalma Melik Gazi ümbeti ve ayseri Ulu ami diğer önemli eserleridir. 39

43 Türkiye Tarihi 1. nadolu da kurulan l. Türk Beylikleri Saltuklular (Erzurum) rtuklular (Diyarbakır - Mardin - Elazığ) Mengücekliler (Divriği - Sivas) (emah - Erzincan) Danişmentliler (Tokat - Sivas - Malatya) Çaka Beyliği (zmir çevresi) Sökmenoğulları (Van) naloğulları (Diyarbakır) Dilmaçoğulları Çubukoğulları (Harput) nançoğulları (Denizli) Tanrıvermişoğulları (Efes) 2. nadolu Selçuklu Devleti ( ) 3. nadolu da kurulan ll. Türk Beylikleri aramanoğulları (onya da) aresioğulları (Balıkesir - Çanakkale) andaroğulları (astamonu - Sinop) Danişmentliler (Tokat - Sivas - Malatya) Germiyanoğulları (ütahya da) Sökmenoğulları (Van) Hamitoğulları (sparta da) ydınoğulları (ydın da) Menteşeoğulları (Muğla da) Saruhanoğulları (Manisa da) Ramazanoğulları (dana da) Dulkadiroğulları (Maraş ta) smanoğulları (Bilecik te) 4. smanlı Devleti ( ) Dönemin önemli edebî eseri Danişmentname dir. Danişmentli hmet Gazi ve Danişmentli beylerinin Bizans mparatorluğu na karşı mücadelelerini, kahramanlıklarını anlatan bu destan, Türkiye Selçukluları döneminde yazıya geçirilmiştir. Türkiye Selçuklu Sultanı. ılıç rslan, 1178 de Danişmentlilere son vermiştir. MEGÜEER ( ) Mengücekler, Selçuklu Sultanı lp rslan ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından kurulmuştur. Bu devlet, Erzincan merkez olmak üzere emah, Divriği ve Şebinkarahisar bölgelerinde hüküm sürmüştür ( ). Mengücek, Moğol istilasından önce Türkiye Selçuklu Devleti ne bağlanmıştır. Mengücekler zamanında emah ve Erzincan, tarım, ticaret, sanayi açısından büyük gelişme göstermiş, iktisadi gelişmenin yanında devrin en önemli kültür merkezlerinden biri olmuştur. Divriği de darüşşifa ile birlikte külliye olarak yaptırılan Ulu ami, dönemin en önemli eseridir. Divriği Ulucamii ve Darüşşifası (Sivas) UES tarafından dünya mirası eserleri listesine alınmıştır. Mengücekler, bilimin gelişmesine önem vermişlerdir. Hükümdar Davut Şah ın Erzincan daki sarayına davet ettiği dönemin bilim insanı Muvaffakuddin bdüllâtif, tıp, fizik ve felsefe alanlarında eserler vermiştir. Mengücekliler shak Bey in ölümünden sonra Erzincan ve Divriği olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Mengüceklerin her iki koluna da Türkiye Selçuklu Devleti son vermiştir RTUUR ( ) nadolu nun fethi sırasında Doğu ve Güneydoğu nadolu da rtuk Bey ve oğulları tarafından kurulmuştur. Devlete adını veren rtuk Bey, Selçuklu Sultanı Melikşah devrinde zmit e kadar yapılan fetihlerde bulunmuş ancak Diyarbakır kuşatması sırasında Melikşah la arası açılmıştır. rtuk Bey bu olaydan sonra Suriye Meliki Tutuş un hizmetine girmiş, Tutuş da ona udüs ü dirlik olarak vermiştir. rtuk Bey in ölümünden sonra oğulları Sökmen ve l Gazi, udüs ü atımilere karşı koruyamayınca Diyarbakıra gelmişlerdir. (1098). Bu bölgede rtuklu Beyliği ni kurarak üç kol hâlinde yönetimlerini sürdürmüşlerdir. (1102). Bunlar; Hasankeyf rtukluları ( ), Mardin rtukluları ( ), Harput rtuklularıdır ( ). Batman rmağı üzerinde bulunan Malabadi öprüsü, Mardin de Hatuniye Medresesi, oçhisar da Ulu ami, Muzafferiye, Semanin, Şehidiye ve Hüsamiye medreseleri bu döneme ait eserlerdir. rtuklular devrinin en tanınmış bilim insanlarından biri E ezerî dir. Haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmi olan sibernetiğin ilk kurucusudur. Ç BEĞ ( ) Beyliğe ismin veren Çaka Bey Malazgirt savaşı sonrası nadolu ya gelmiş bir Türk Beyidir yılında Bizans a esir düşen Çaka Bey stanbul da bulunduğu dönemde denizciliğe karşı büyük bir ilgi duymaya başlamıştır. 40

44 1081 yılında Bizans tahtında yaşanan değişimi fırsat bilen Çaka Bey yaşanan karışıklıklardan yararlanarak kaçmayı başarmış ve zmir de müstakil bir Türk Beyliği kurmuştur (1081). Çaka Bey, zmir de o döneme göre modern sayılabilecek bir tersane yapmış ve gemi inşa çalışmalarına başlamıştır. Çaka Bey in 50 parçalık ilk Türk donanmasını inşa ettiği tarih olan 1081 yılı günümüzde Türk Deniz uvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir. Çaka Bey komutasındaki ilk Türk Donanması, 1090 tarihinde oyun daları civarında Bizans Donanması ile karşılaşmış ve Bizans Donanmasını geri çekilmek zorunda bırakmıştır. Buna karşılık Çaka Bey Peçenekler ve Türkiye Selçukluları ile stanbul u fethetmek amacıyla bir ittifak kurmuştur. ncak Bizans, Türkiye Selçukluları ile Çaka Beyin arasını açmayı başarmış ve Çaka Bey damadı. ılıçarslan tarafından öldürülmüştür. Bizans mparatorluğu, Çaka Bey in ölümünden sonra zmir ve çevresine hâkim olmuş ve bu devlete son vermiştir. Çaka Bey, ilk Türk donanmasını kuran ve ilk deniz komutanı olan Türk beyidir. PU ÜPÜ Türk tarihinde denizciliğin geç başlamasının nedeni; Türklerin daha önce denize kıyısı olan coğrafyalarda egemenlik kuramamış olmalarıdır. T Türkiye Tarihi DUD URU DĞER TÜR BEER Sökmenliler: Sökmen Bey tarafından hlat ve Van Gölü havzasında kurulmuştur. naloğulları: Türkmen komutanlarından Sadr tarafından Diyarbakır ve çevresinde kurulmuştur. Çubukoğulları: Melikşah ın komutanlarından Çubuk Bey tarafından Harput ve çevresinde kurulmuştur. Dilmaçoğulları: lparslan ın komutanlarından Dilmaşoğlu Mehmet Bey tarafından Bitlis ve çevresinde kurulmuştur. nançoğulları: Mehmet Bey tarafından adik te (Denizli) kurulmuştur. Tanrıvermişoğulları: Tanrıvermiş isimli Türkmen komutan tarafından Efes ve çevresinde kurulmuştur. SRU şağıdakilerden hangisi Malazgirt Savaşı sonrası Erzincan, emah, Divriği çevresinde hüküm süren, daha sonra Erzincan ve Divriği olmak üzere ikiye ayrılan Türk beyliğidir? ) Saltuklular B) rtuklular ) Dilmaçoğulları, l. Türk Beyliklerinin büyük kısmını nadolu Selçuklu Devleti yıkarak topraklarına katmıştır. Bunun nedeni nadolu Selçuklularının nadolu daki Türk siyasi birliğini sağlamak istemeleridir. T nadolu da yer isimleri büyük oranda l. Türk Beylikleri döneminde Türkçeleşmiştir. D) Danişmendliler E) Mengücekler ÇÖÜM Erzincan ve Sivas Divriği dolaylarında hüküm süren Türk beyliği Mengüceklerdir. Mengücek Gazi tarafından kurulan beylik shak Bey in ölümünden sonra Erzincan ve Divriği olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Her iki kola da Türkiye Selçuklu Devleti tarafından son verilmiştir. (evap E) 41

45 Türkiye Tarihi TÜRE SEÇUU DEVET ( ) URUUŞ DÖEM SÜEM ŞH DÖEM ( ) Türkiye Selçuklu Devleti, Selçuklu soyundan gelen utalmış Bey in oğlu Süleyman Şah tarafından kurulmuştur. Melikşah 1077 de Süleyman Şah a hükümdarlık unvanı veren bir ferman göndermiştir. bbasi halifesinin Süleyman Şah a hükümdarlığını onaylayan menşur göndermesiyle, merkez znik olmak üzere Türkiye Selçuklu Devleti kurulmuştur. Süleyman Şah, devleti kurduktan sonra fetihlere batı yönünde devam ederek bir yandan Marmara ve aradeniz sahillerine, diğer taraftan da Ege Denizi kıyılarına ulaşmıştır. (1080). Böylece devletin sınırlarını Marmara kıyılarından Çukurova ya kadar genişletmiştir.bu gelişmeler neticesinde Bizans mparatoru leksios omnenos (leksi omnen) ile Türkiye Selçukluları, stanbul Boğazı nı sınır olarak belirleyen Dragon ntlaşması nı (1081) imzalamışıtır. Bu antlaşmayla devletin batı sınırlarını güvence altına alan Süleyman Şah, yerine komutanlarından Ebu l asım ı bırakarak güneye yönelmiştir. Tarsus, dana, ntalya, ntep ve ntakya yı fetheden Süleyman Şah ın bu fetihleri Suriye Selçuklu Meliki Tutuş la aralarının açılmasına neden olmuştur. Halep yakınlarında karşılaşan iki ordunun yaptığı mücadeleyi Süleyman Şah kaybetmiş ve savaş sırasında ölmüştür. (1086). T Süleyman Şah, Suriye de aber alesi yanına gömülmüştür. ozan Barış ntlaşması na göre Süleyman Şah ın mezarının bulunduğu yer Türk toprağı kabul edildiğinden, buranın koruyuculuğunu da Türk askerleri yapmaktadır. Süleyman Şah ın kabri 2015 yılında aber alesi nden alınarak Suriye sınırları içindeki Eşme öyü ne taşınmıştır. DE RDE nadolu Selçukluları nadolu Selçuklu Devleti nin urulduğu oğrafya Gürcistan. Ç RS DÖEM ( ) ılıç rslan hükümdar olunca devlet işlerini düzene koymuş ve Bizans üzerinde baskı kurmuştur. zmir de devlet kurmuş olan Çaka Bey in kızıyla evlenerek devletin gücünü artırmıştır. Çaka Bey in güçlenmesinden rahatsız olan Bizans, Çaka bey ile damadı. ılıçarslan ın arasını açmıştır. Bunun neticesinde. ılıçaraslan kayınpederi Çaka Bey i öldürmüş Bizansla anlaşarak Doğu seferine çıkmıştır. Bu sırada. Haçlı Seferi patlak vermiş ve znik e geri dönmüştür.. Haçlı Seferi. ılıçarslan. Haçlı Seferi. Mesut. ılıçarslan. ılıç rslan,. Haçlı Seferi esnasında başarılı savunma yaptıysa da znik i Bizans a terk etmek zorunda kalmış ve devlet merkezini onya ya taşımıştır. yrıca Haçlılara karşı Bizans imparatoru ile bir antlaşma yaparak doğuya yönelmiştir. T onya, nadolu Selçuklu Devleti ve aramanoğulları Devleti ne başkentlik yapmıştır.. MESUT DÖEM ( ) Sultan Mesut, Danişmentlilerle iş birliği yaparak Bizans a karşı başarılar kazanmıştır.. Mesut, Danişmentlilerin taht kavgalarından yararlanarak nkara, Çankırı, astamonu ve Elbistan ı ele geçirmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti nin nadolu da güçlenmesinden rahatsız olan Bizans imparatoru, Türkleri nadolu dan atmak için sefere çıkmış ve onya yakınlarında Bizans ordusunu yenmiştir. yrıca Sultan Mesut,. Haçlı ordusunu Eskişehir yakınlarında yenerek büyük ün kazanmıştır. l. Mesut döneminde ilk para (bakır) basılmıştır. Bir devlette ilk defa paranın bastırılması ekonomik bağımsızlığın sağlandığı anlamına gelir. T nadolu Selçuklu paralarını smanlı paralarından ayıran en önemli özellik, üzerlerinde sultanların portreleri ve aslan resimlerinin bulunmasıdır. smanlı paralarında resim kullanılmamıştır. 42

46 Türkiye Tarihi HÇ SEERER rta Çağ ın en büyük siyasi ve askerî olaylarından biri Haçlı Seferleridir. X X. yüzyılları arasında Hristiyan Batı dünyasının Müslümanların elinde bulunan ve Hristiyanlarca kutsal sayılan udüs ve çevresini geri almak için düzenledikleri seferlere Haçlı Seferleri denir. Papa. Urban ın ve luni tarikatının kışkırtmasıyla toplamda sekiz kez yapılan bu seferlerin özellikle ilk dördü çok önemli sonuçlar doğurmuştur. Bu seferlerden ilk üçü nadolu üzerinden yapıldığı için nadolu daki beylik ve devletleri doğrudan ilgilendirmektedir. V. Haçlı seferi stanbul üzerine, diğer seferler ise kdeniz yolu ile udüs üzerine yapılmıştır. Müslümanlara karşı yapılan bu savaşa katılan Hristiyan askerlerin elbiselerinde haç sembolünü kullanmaları, Haçlı Seferlerinin dinî sebeplerini ön plana çıkarmışsa da bu seferlerin siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri de vardır. SS SRU. nadolu da üretim ve vergi gelirlerinin düşmesi. nadolu daki yerleşim yerlerinin boşalması. nadolu dan geçen ticaret yollarının önem kazanması ukarıda verilen durumlardan hangilerinde X. ve X. yüzyıllar arasında gerçekleşen Haçlı seferlerinin etkisi söz konusudur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve HÇ SEERER SEBEPER Hristiyanların kutsal yerleri, özellikle udüs ü Müslümanlardan geri almak istemesi atolik ilisesi nin ortadoks kilisesi ni egemenlik altına almak istemesi DÎ ransa da ortaya çıkan luni tarikatının Hristiyanları Müslümanlara karşı kışkırtması EM Papa ve din adamlarının nüfuzlarını artırmak istemeleri Türkler karşısında zor durumda kalan Bizans mparatorluğu nun vrupa dan yardım istemesi vrupalıların Türkleri nadolu, Suriye, ilistin ve kdeniz den uzaklaştırmak istemesi vrupalıların doğudan gelen ticaret yollarına hâkim olmak istemesi vrupa da toprak sahibi olmayan soyluların toprak elde etmek istemesi vrupalıların doğunun zenginliklerine sahip olmak istemesi Senyör ve şövalyelerin macera arzusu ÇÖÜM rta Çağ ın en büyük siyasi ve askerî olaylarından biri olan Haçlı seferleri X ve X. yüzyıllar arasında Hristiyanların kutsal saydıkları yerleri Müslümanlardan geri almak amacıyla düzenledikleri seferlerdir. Toplamda sekiz büyük seferden oluşan haçlı seferlerinin ilk üçü nadolu üzerinden yapıldığı için nadolu nun tahrip olmasına, üretim ve dolayısıyla vergi gelirlerinin düşmesine sebep olmuştur. (evap D) SS Bazı kişilerin abu seferlere katılarak dük, kont gibi unvanlar almak istemesi. Haçlı Seferi ( ) udüs atin krallığı; ntakya, Urfa, Şam da ise kontluklar kurulmuştur. Böylece derebeylik rejimi rta Doğu ya taşınmıştır.. Haçlı Seferi amacına ulaşan tek haçlı seferidir. 43

47 Türkiye Tarihi. Haçlı Seferi ( ) Musul tabeyi madeddin engi nin Urfa yı Haçlılardan geri alması sebebiyle yapılmıştır. Haçlılar bu seferde başarılı olamamış ve nadolu dan geçmek yerine deniz yolunu tercih etmeye başlamışlardır.. Haçlı Seferi ( ) Selahattin Eyyubi nin 1187 Hıttin Savaşı nda üdus ü Haçlılardan geri alması üzerine gerçekleşmiştir. eticede Haçlı kuvvetleri başarısız olmuş ve udüs Müslümanların elinde kalmıştır. T. Haçlı seferine ransa ralı Philippe uguste (ilip güst), lman ralı riederich Barbarossa (rederik Barbaros) ve ngiliz ralı rslan ürekli Richard (Rişar) da katılmıştır. V. Haçlı Seferi ( ) Eyyubi Devleti nin ilistin deki afa ile Suriye deki bazı şehirleri ele geçirmesi üzerine düzenlenmiştir. ncak sefer amacından sapmış; Haçlılar 1204 yılında stanbul a gelerek şehri yağmalamış ve burada bir atin krallığı kurmuştur. Bunun üzerine Bizans mparatorluğu ndaki hanedan üyeleri stanbul dan ayrılarak znik ve Trabzon da iki ayrı devlet kumrulardır. znik Devleti 1261 yılında stanbul daki atin rallığı na son vererek Bizans mparatorluğu nu yeniden canlandırmıştır. Trabzon rallığı ise atih Sultan Mehmet in Trabzon u fethettiği 1461 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. T Xl. yüzyılın sonlarıyla Xlll. yüzyılda Haçlı Seferleri nin etkisiyle, nadolu da bilim ve düşünce hayatında bir durgunluk yaşanmıştır. HÇ SEERER SUÇR vrupa da kiliseye ve din adamlarına duyulan güven sarsıldı. Hristiyanlarca kutsal kabul edilen yerler, yine Müslümanların egemenliğinde kaldı. DÎ Skolastik düşünce önemini yitirmeye başladı. atolik ve rtodoks kiliseleri arasındaki ayrılıklar daha da derinleşti. SS EM BMSE Seferler sırasında birçok soylunun ölmesi vrupa daki toprakların sahipsiz kalmasına, bu da feodalitenin zayıflamasına neden olmuştur. nadolu Selçuklu Devleti batıdaki topraklarını kaybetti, Türklerin batıya doğru ilerleyişleri bir süre için durdu. Haçlılarla yapılan mücadeleler, slam dünyasını Moğol saldırıları karşısında güçsüz bıraktı. Haçlılara karşı büyük başarılar elde eden Türklerin slam dünyasındaki saygınlıkları arttı. kdeniz de ticaret gelişti. Bunun sonucu olarak Marsilya, Venedik ve enova limanları önem kazandı. Papaların ve kralların seferlere mali destek sağlamak için talyan bankerlerine başvurmaları bankacılığı geliştirdi. vrupa da hayat standartları yükseldi. Ticaretle uğraşan burjuva sınıfı ortaya çıktı. nadolu, Suriye ve ilistin deki birçok yer Haçlılar tarafından tahrip edildi. vrupalılar pusula, barut ve kâğıt yapımını Müslümanlardan öğrendi. vrupalılar slam medeniyetini yakından tanıdılar ve faydalandılar. vrupalılar, Türk slam şehirlerinde kullanılan köprü, kemer ve kervansaray yapım tekniklerini öğrendiler. vrupalılar dokuma, cam ve deri işleme sanatını öğrendiler. 44

48 TÜRE SEÇUU DEVET ÜSEŞ DÖEM. Ç RS DÖEM ( ). Mesut un ölümü üzerine. ılıç rslan ( ) tahta çıktımıştır. Sultan. ılıç rslan ın ilk yılları kardeşler arasındaki taht kavgalarıyla geçmiştir.. ılıç rslan ve batı sınırlarını güvence altına almak için Bizans mparatorluğu ile bir saldırmazlık antlaşması yapmıştır. (1162) Türklerin nadolu yu hızla ele geçirdiğini gören Bizans 1176 yılında Türkiye Selçuklu ordusuyla karşı karışıya gelmiştir. ni baskınlarla Türkler tarafından yıpratılan Bizans ordusu Miryokefalon (umdanlı) da. ılıç rslan tarafından ağır bir yenilgiye uğratılmıştır. Miryokefalon zaferiyle, nadolu nun Türk yurdu olduğu ispatlanmış Bizans mparatorluğu nun nadolu yu geri alma düşüncesi ortadan kalkmıştır. Bizans mparatorluğu, bu zaferden sonra saldırı durumundan savunma durumuna geçmiştir. Sultan. ılıç rslan döneminde devletin tam bağımsızlığı ve nadolu Türk birliği büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir. nun döneminde imar hareketine girişilmiş ve Türkistan dan gelen binlerce Türkmen nadolu ya yerleştirilmiştir. ll. ılıçarslan döneminde önce gümüş para, ardından da altın paranın bastırılması ekonominin giderek güçlendiği anlamına gelmektedir. nadolu Selçuluları nın ilk kervansarayı olarak kabul edilen lay Han Medresesi bu dönemde yapılmıştır.. ılıç rslan eski Türk devlet anlayışına göre ülkeyi on bir oğlu arasında paylaştırmıştır. Bu durum sağlığında taht kavgalarının başlamasına neden olmuştur.. GSEDD EHÜSREV DÖEM ( ). Gıyaseddin eyhüsrev fetih politikasını ekonomik ve ticari hedeflerine göre belirlemiştir. Buna göre önce znik mparatorluğu ile antlaşma yaparak batı sınırlarını güvence altına almıştır. Daha sonra aradeniz ticaretini tehdit eden Trabzon mparatorluğu üzerine sefer düzenlemiştir. yrıca Samsun ve çevresini ele geçirip aradeniz ticaretini güvenlik altına almıştır. Bundan sonra kdeniz de önemli bir liman şehri olan ntalya yı alarak (1207) ticaret limanı hâline getirmiştir. Bu dönemin bir diğer önemli gelişmeside Venediklilerle ilk defa Türkiye Tarihi ticaret antlaşması yapılmasıdır.. eyhüsrev bir donanma kurarak denizcilik alanında da faaliyet göstermiştir. nadolu Selçukluları Devleti nin ilk medresesi olan Hoca Hasan Medresesi ve nadolu nun ilk hastanesi olan Gevher esibe Darüşşifası bu dönemde yapılmıştır.. ılıç rslan eski Türk devlet anlayışına göre ülkeyi on bir oğlu arasında paylaştırmıştır. Bu durum sağlığında taht kavgalarının başlamasına neden olmuştur.. ETT EVUS DÖEM ( ).zzettin eykavus. Gıyaseddin eyhüsrev döneminde izlenen politikayı devam ettirmiştir. Bu doğrultuda ıbrıs rallığı ile anlaşarak vrupalı tüccarların ıbrıs üzerinden nadolu ya gelmesini sağlamıştır. yrıca Venedik tüccarlarına bazı kolaylıklar sağlayarak ticareti canlı tutmuştur te Sinop u ele geçiren. eykavus burada ilk Selçuklu tersanesini yaptırmıştır.. eykavus döneminde Trabzon Rum mparatorluğu ve Çukurova daki Ermeniler vergiye bağlanmıştır.. ÂEDD EUBT DÖEM ( ). lâeddin eykubat ( ) tahta çıktığında Moğollar, büyük istila hareketlerine başlamışlardı.. lâeddin eykubat Moğollara karşı Sivas, onya, ayseri gibi önemli şehirlerin sur ve kalelerini yeniden inşa ettirmiştir. yrıca Eyyûbilerle dostluk kurma ve Moğollarla iyi geçinme gibi politikalar uygulanmıştır. l. lâeddin eykubat döneminde lanya alınmış ve burada Selçuklu nun ikinci tersanesi kurulmuştur. yrıca aradeniz ticaretinde etkin olabilmek için, ırım ın Suğdak imanı na denizaşırı sefer düzenlenmiştir.. lâaddin eykubat dönemi nadolu Selçuklu Devleti nin en parlak dönemidir. ynı zamanda Moğol tehlikesi de bu dönemde başlamıştır. lâaddin eykubat bu tehlikeye karşı doğuda tampon bölge görevi gören Harzemşahlarla iyi ilişkiler kurmaya çalışmış ancak Harzemşahların, nadolu Selçuklu topraklarını yağmalaması üzerine assıçemen Savaşı yapılmıştır assıçemen Savaşı nda Harzemşahlarla savaşılmış ve galip gelinmiştir. Harzemşahlar yenilmesi sonucunda yıkılış sürecine girmiştir. 45

49 Türkiye Tarihi TÜRE SEÇUU DEVET DĞM DÖEM Devletin dağılmı süreci. Gıyaseddin eyhüsrev döneminde hız kazanmıştır. Türkiye Selçukluları ile Moğollar arasında tampon bölge vazifesi gören Harzemşahların 1730 asıçemen Savaşı sonrasında yıkılmasıyla nadolu, Moğol istilasına açık hâle gelmiştir. ani Türkiye Selçuklularının bu galibiyeti, uzun vadede olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Son dönemlerde çıkan dinî Şii karakterli Baba shak syanı nın güçlükle bastırılması devletin zayıfladığını açığa çıkarmış ve Moğolları cesaretlendirmiştir yılında Moğol (lhanlı) Devleti ile Türkiye Selçukluları arasındaki ösedağ Savaşı nda Türkiye Selçuklu Devleti yenilmiş ve yıkılış sürecine girmiştir. Bu süreçte nadolu Selçuklu Devleti nin büyük ölçüde sağladığı nadolu daki Türk siyasi birliği bozulmuş, bağlı devlet ve beylikler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Böylece nadolu da ll. Türk Beylikleri dönemi başlamıştır. nadolu Selçuklu Devleti 1308 yılında Sultan. Mesut un ölümüyle tamamen dağılmıştır. SRU şağıdakilerden hangisi nadolu Selçuklu Devleti nin zayıflamasında ve Moğolların nadolu yu tahrip etmesinde etkili olmuştur? ) Miryakefalon B) ösedağ ) Dandanakan D) assıçemen E) atvan ÇÖÜM nadolu Selçuklu Devleti nin zayıflamasına neden olan savaş, 1243 tarihli ösedağ Muharebesi dir. nadolu Selçukluları ile lhanlılar arasında gerçekleşen bu savaş Türk tarihi içerisinde özel bir yere sahiptir. Baycu oyan kumandasındaki lhanlı ordusuyla Sivas yakınlarında karşılaşan nadolu Selçuklu kuvvetleri, ağır bir yenilgiye uğramıştır. Sultan. Gıyasüddin eyhüsrev döneminde gerçekleşen bu savaş sonunda lhanlılar nadolu yu kolayca istila etmiş, şehirleri yağmalayıp, Müslümanları katletmiştir. nadolu nun istikrarsız ortamından kaçan Türkmenler de daha güvenli gördükleri Batı bölgelerine yerleşmiştir. (evap B) DU D URU DĞER DEVETER ERET DEVET ( ) laeddin Eretna Bey tarafından Sivas, Erzincan ve ayseri çevresinde kurulmuştur. adı Burhaneddin Devleti tarafından yıkılmıştır. D BURHEDD DEVET ( ) adı Burhaneddin hmet tarafından Sivas merkezli kurulmuştur. kkoyunlu Devleti tarafından yıkılmıştır. UUR ( ) Diyarbakır merkezli olarak kurulmuştur ve en parlak dönemini Uzun Hasan döneminde yaşamıştır 1473 tlukbeli Savaşı nda smanlılara yenilerek yıkılış sürecine girmişler ve Safeviler tarafından yıkılmışlardır. li uşçu ve dris-i Bitlisi bilim çalışmalarını bu devletin himayesinde yürütmüşlerdir. ur an-ı erim ilk kez bu dönemde Türkçeye çevrilmiştir. Dede orkut Hikayeleri de yazılı hale getirilmiştir. RUUR ( ) Doğu nadolu da Van merkezli olarak kurulmuştur. urucusu, ğuzların ıva boyuna mensup olan Bayram Hoca dır. arakoyunlular, ıldırım Bayezıd ile Timur arasındaki mücadelede smanlının yanında yer almıştır. kkoyunlular tarafından yıkılmıştır. TÜR BEER aramanoğulları: onya ve çevresinde Germiyanoğulları: ütahya ve Denizli çevresinde Dulkadiroğulları: Maraş ve çevresinde andaroğulları: astamonu ve Sinop çevresinde aresioğulları: Balıkesir ve Çanakkale çevresinde Menteşeoğulları: Muğla ve çevresinde ydınoğulları: ydın ve çevresinde Saruhanoğulları: Manisa ve çevresinde Sahipataoğulları: fyon ve çevresinde Taceddinoğulları: rdu ve çevresinde Hamitoğulları: sparta, Eğirdir ve ntalya çevresinde Ramazanoğulları: dana ve çevresinde 46

50 TÜRE SEÇUURD ÜTÜR VE MEDEET DEVET ÖETM Tarihte kurulan Türk devletleri kendisinden önce kurulmuş Türk devletlerini örnek aldığı gibi Türkiye Selçuklu Devleti de birçok alanda Büyük Selçuklu Devleti ni örnek almıştır. Devlet yönetiminde de iki devlet arasında benzer özellikler görülmektedir. Ülke topraklarının hükümdar ailesinin ortak malı kabul edildiği veraset anlayışı, ü ü hükümdarın görev ve yetkileri, ü ü hükümdarlık alametleri, ü ü merkez, toprak ve eyalet yönetimi anlayışı her iki devlette de temelde aynı şekildedir. ncak Türkiye Selçuklu Devleti nde merkezî otorite daha güçlüydü. Türkiye Selçuklu sultanları Büyük Selçuklu hükümdarlarından farklı olarak arsça unvanlar (keyhüsrev, keykavus, keykubat gibi) kullanmışlardır. Türkiye Selçuklu sultanları da hutbelerde halifenin adını kendi adlarından önce okuturlardı. Sultanın görevi ülkeyi en güzel şekilde idare etmekti. Sultanların erkek çocukları melik unvanıyla eyaletleri yönetirlerdi. Meliklere yardımcı olarak atabey denilen devlet adamları görevlendirilirdi. Bu uygulamanın temel amacı meliklerin yönetim tecrübesi kazanmasıydı. ncak sultanın ölümü halinde ülkede karışıklık çıkmasını önlemek ve sefer sırasında devletin güvenliğini sağlamak gibi faydaları da vardı. Türkiye Selçuklu Devleti nde devlet işleri Büyük Selçuklu Devleti nde olduğu gibi Büyük Divanda (Divan-ı Saltanat) görüşülürdü. Divan-ı Saltanata bağlı olarak şu divanlar oluşturulmuştur: Divan-ı stifa: Mali işlerle ilgilenir. Divan-ı rz: rdunun maaş, giyecek, yiyecek, teçhizat işleriyle ilgilenir. Divan-ı şraf: skerî ve hukuki işler dışında devletin tüm işlerini teftiş eder. Divan-ı nşa: ç ve dış yazışmalarla ilgilenir. iyabet-i Saltanat: Hükümdar başkentte olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenir. Türkiye Tarihi Pervaneci Divanı: Ülke topraklarının kayıt defterlerini tutar, has ve iktalara ait kararları düzenler. Türk slam devletlerinde daha önce oluşturulmuş olan memuriyetler aynı şekilde devam ettirilmiştir. Bizans mparatorluğu ve Ermeni sınırlarındaki uç denilen bölgeleri ise beyler yönetirdi. Uç beyleri sınırları korur, sultan sefere çıktığında onun yanında yer alırdı. Selçuklular bakır, gümüş ve altın paralar bastırmışlardır. Paraların üzerine genellikle sultanların resimleri bulunurdu. lk madenî parayı. Mesut, ilk altın parayı ise. ılıç rslan bastırmıştır. SRU nadolu Selçuklu Devleti nde veliaht ilan edilen kişi ya başkentte bulunur ya da merkeze yakın bir şehre melik olarak görevlendirilirdi. şağıdakilerden hangisinin bu uygulamayla ilgili olduğu savunulamaz? ) Sultanın ölümü halinde ülkede iç karışıklık çıkmasını önlemek B) Valilerin şehirlerdeki yetkilerini artırmak ) Sultanın sefere çıkması durumunda başkentin güvenliğini sağlamak D) Veliahtın devlet yönetiminde tecrübe kazanmasını sağlamak E) Merkezî devlet yapısını korumak ÇÖÜM nadolu Selçuklu sultanları, Devlet, hanedanın ortak malıdır geleneğine dayanarak daha küçük yaşlarda melikleri eyaletlere tayin ederlerdi. Bu melikleri yetiştirmek üzere Sultan, en çok güvendiği ve sevdiği, bilgili ve tecrübeli komutanlarından birisini ona bir nevi öğretmen olarak tayin ederdi ki, bunlara tabey denmekteydi. Bu uygulama temelde veliahtların yönetim tecrübesi kazanması amacıyla yapılmaktadır. ncak bu uygulamanın valilerin şehirlerdeki yetkilerine herhangi bir etkisi olmamıştır. (evap B) 47

51 Türkiye Tarihi RDU TEŞT SS HT Türkiye Selçuklularındaki askerî teşkilat, Büyük Selçuklu Devleti ordusunun devamı durumundaydı. akat Türkiye Selçuklu Devleti deniz ticareti ve donanmaya verdiği önemle Büyük Selçuklu Devleti nden ayrılmaktaydı. Türkiye Selçuklu Devleti nin ordusu beş ana gruptan oluşmuştur. ü ü Hassa askerleri: Hükümdarın şahsına bağlı askerlerdi. üü üü üü üü Sipahi askerleri: kta sahiplerinin yetiştirdiği askerlerdi. Türkmenler: Üç bölgelerinde yaşayan ve her an savaşa hazır olan askerlerdi. Ücretli askerler Bağlı devletlerin ve beyliklerin askerleri Türkiye Selçukluları ordusunun silahları; ok, yay, kılıç, kargı, topuz, zırh, gülle, mancınık ve kalkandı. Savaş zamanında ordu merkez, sağ ve sol olmak üzere üç kola ayrılırdı. yrıca ordunun önünde öncü kuvvetler bulunurdu. Türkiye Selçukluları, hem ticareti geliştirmek hem de denizlerde hâkimiyeti sağlamak için Sinop ve lâiye (lanya) gibi liman şehirlerinde tersaneler kurmuştur. Türkiye Selçuklularında donanma komutanlarına Reisü l bahr veya Melikü s sevahil adı verilmiştir. SRU nadolu Selçuklu Devleti idari yapısında aşağıdakilerden hangisi sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumludur? ) Emîr-i candâr B) Emîr-i hâcib ) Emîr-i çaşnigir D) Emîr-i şikâr E) Emîrü t-taşt ÇÖÜM Emîr-i candar, arsça silah taşıyan manasına gelmektedir. Bu emir sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumlu olan candarların emiridir. (evap ) Malazgirt Savaşı ndan sonra nadolu nun fethiyle başlayan Türkmen göçleri kısa sürede nadolu yu Türk yurdu hâline getirmiştir. Türkler, nadolu ya geldiğinde önce kırsal kesime yerleşerek tarım ve hayvancılıkla uğraştılar. Daha sonra şehirlere yerleşmeye başladılar. ami, medrese, hastane, yol, köprü ve saraylar yaparak şehirleri bayındır hâle getirdiler. nadolu daki birçok şehir, kasaba, köy, nehir ve gölün adlarını Türkçe olarak değiştirdiler. Türkiye Selçuklularında halk, yaşam şekillerine göre konargöçer, köylüler, şehirliler olmak üzere üç gruba ayrılıyordu. nadolu Selçuklu Devleti nde şehirlerde çoğunlukla tüccarlar, devlet memurları, esnaf ve zanaatkârlar, bilim adamları yaşarlardı. Ekonomik hayatın içindeki en etkili grup ise hiler idi. hi Teşkilatı hilik, kelime anlamı olarak rapça kardeşim anlamına gelen hi kelimesinden gelmektedir yılları arasında ırşehir de yaşayan derici ustası hi Evran tarafından kurulan hi teşkilatı, her meslek grubu tarafından oluşturulmuş bir çeşit esnaf örgütüdür. hi teşkilatı, üyeleri arasındaki sorunları çözümler, devletle esnaf teşkilatı arasındaki ilişkileri düzenler, üretilen malların kalite kontrolünü yapar, usta çırak ilişkisi içinde yeni esnaflar yetiştirirdi. Teşkilatın üyesi olmanın temel şartı Müslüman olmaktı. aten bu kurum, gayrimüslim esnaf karşısında, Müslüman esnafın gücünü koruyabilmek amacıyla kurulmuştu. Günümüzde her yılın Ekim ayının ikinci haftasında hilik haftası adı altında çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. D VE Ş Türkiye Selçukluları, Moğolların baskısından kaçan Türkmenleri nadolu ya yerleştirdiler. Bunlar arasında mutasavvıflar da bulunmaktaydı. Mutasavvıflar, yerleştikleri bölgelerde sosyal, kültürel ve dinî alanlarda faaliyet gösterdiler. Bu faaliyetlerin sonucunda Mevlevîlik, Bektaşîlik, Ekberîlik, akşibendîlik, adirîlik ve Rufaîlik gibi tarikatlar ortaya çıktı. Bu mutasavvıflardan Muhyiddin rabî, Mevlânâ elâleddin-i Rûmî, unus Emre ve Sadrettin onevî görüş ve düşünceleriyle sadece yaşadıkları dönemi değil, daha sonraki zamanları da etkilemiş, nadolu da tasavvufun gelişmesinde, nadolu nun Türkleşmesinde ve slamlaşmasında önemli bir rol oynamışlardır. 48

52 HUU Türkiye Selçuklu Devleti nde hukuk, Büyük Selçuklu Devleti nde olduğu gibi şeri hukuk ve örfi hukuk olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu. Şeri hukuk sisteminde kadılar, din ve hukuk ile ilgili işlerde yetkili idiler. Evlenme, boşanma, nafaka, miras, hırsızlık gibi davalara kadılar bakar, kadıların başkanına kadiü l kudat denirdi. Başkent onya da oturan kadiü l kudat, bütün kadıları denetleme yetkisine sahipti. Örfi hukuk sisteminde mahkeme, devlete isyan etme, devletin düzenini bozma ve kanunlara uymama gibi siyasi suçlarla ilgili davalara bakardı. Bu türden davalara bakan mahkemelerin başkanına emir-i dad denirdi. Emir-i dad, geniş yetkilere sahipti. Veziri ve divan üyelerini yargılama ve tutuklama yetkisi vardı. S X. yüzyıldan itibaren nadolu ya yerleşen Türkler, nadolu da tarım, sanayi ve ticaretin gelişmesini sağladılar. Türkiye de sanayinin temelini, dokumacılık ve dericilik oluştururdu. onya, ksaray, ayseri, Erzincan ve bazı kasabalarda dokumacılık çok ilerlemişti. onya, Sivas, ırşehir de boya üretiliyor ve kumaşlar boyanıyordu. ilim ve kumaş, küçük el tezgâhlarında dokunur, halı, kilim ve kumaşlar birçok ülkeye ihraç edilirdi. Deriden çeşitli eşyalar yapılıyordu. Sabun, boya ve aydınlatma malzemeleri imal ediliyordu. skerlerin silah ihtiyacını karşılamak için demircilik ile uğraşan birçok zanaatkâr vardı. uşatmalarda kullanılan neft, katran Erzurum ve ntalya nın kuzeyinden temin ediliyordu. Demir, bakır, gümüş gibi madenler ile tuz ve şap ocakları işletiliyordu. Sivas, astamonu ve Diyarbakır da bakır; Gümüşhane, Gümüşhacıköy ve ütahya da gümüş çıkartılıyordu. TRET Türkiye nin coğrafi konumu nedeniyle, transit ticaret yollarının önemini kavrayan Türkiye Selçuklu sultanları kara ticaretini, deniz ticaretine bağlamak için Sinop ve ntalya gibi liman şehirlerini ele geçirerek bu liman şehirlerine Türk tüccarlar yerleştirdiler. Türkiye Selçukluları, ran, Gürcistan, Bizans mparatorluğu, Venedik, loransa ve rap ülkeleriyle ticaret yaparlardı. nlara canlı hayvanlar, hayvan ürünleri, yün, tiftik, ham ve işlenmiş deri, deriden yapılmış eşyalar, dokuma sanayi ürünleri, ipek, demir, bakır, şap ve kereste satarlardı. Türkiye Tarihi Türkiye Selçuklu sultanları ticaretin gelişmesi için şehirler arasında yollar, köprüler, hanlar ve kervansaraylar yaptırmıştır. T Türkiye de ilk kervansaray. ılıç rslan zamanında ayseri-ksaray yolunda yapılan lay Han dır. Diğer önemli hanlar ntalya sparta yolu üzerinde Evdir Han, onya ksaray yolu üzerinde Sultan Han, ntalya lanya yolu üzerinde lara Han ve Sivas Malatya arasındaki Hekim Han dır. Bütün bu faaliyetler sonucunda Türkiye Selçuklularında ticaret çok gelişmiştir. Ticari canlılık, Moğol istilasına kadar sürmüştür. UR Türk slam devletlerinden özellikle nadolu Selçuklu Devleti transit ticaret yolları üzerinde bulunmasının da etkisiyle ticarete büyük önem vermiştir. Bu yüzden ulusal/uluslararası ticareti geliştirmek için şu önlemleri almış ve şu teşviklerde bulunmuştur: abancı tüccarlardan düşük gümrük vergisi alınmıştır. Tüccarların mallarına devlet garantisi koymuşlardır (sigorta sistemi). Tüccarların ücretsiz olarak konaklayabilmeleri için ticaret yolları üzerinde kervansaraylar yapmışlar; kervan yollarının güvenliğini sağlamışlardır. Sinop, ntalya, lanya, Suğdak gibi ticari potansiyel barındıran fetihler yapmışlardır. ıbrıs rallığı, Venedik gibi devletlerle ticaret antlaşması imzalamışlardır. abancı tüccarları ntalya, onya, ayseri ve Sivas gibi şehirlere; Türk tüccarları ise gayrimüslim memleketlerine yerleştirmişlerdir. Türk tarihinde denizcilik faaliyetleri ilk Türk denizcisi olan Çaka Bey ile başlamıştır. Türk slam tarihinin ilk tersanesi nadolu Selçuklu Devleti döneminde Sinop ta kurulmuştur. Donanma en parlak dönemini lâeddin eykubat döneminde yaşamıştır. ll. Türk beyliklerinden denize kıyı coğrafyalarda kurulan aresioğulları, andaroğulları, ydınoğulları, Saruhanoğulları, Menteşeoğulları gibi beylikler de donanma sahibi olmuştur. 49

53 Türkiye Tarihi ÜTÜRE HT Risaletü n ushiyye: Türkiye Selçuklularının X. yüzyılın ortalarından itibaren nadolu da oluşturdukları güven ortamı, sosyal ve kültürel faaliyetlerin artmasını sağlamıştır. Türkiye Selçukluları zamanında devletin yazışma ve bilim dili rapça; edebiyat dili ise arsça idi. arsça, X. yüzyılın ikinci yarısında devletin yazışma dili olmuştur. Bu sırada, nadolu da yaşayan insanların büyük çoğunluğu Türk olduğu için Türkçe her yerde en çok konuşulan dildi. Türkçenin resmî dil olarak yerleşip gelişmesinde, Türkmen beylerinin önemli hizmeti vardır. aramanoğlu Mehmet Bey 1277 yılında onya da açıkladığı fermanla, Bugünden sonra divanda, dergâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır. diyerek Türkçeyi devlet dili hâline getirmiştir. nadolu da Türkçenin gelişmesinde Moğol saldırılarının büyük etkisi olmuştur. Moğol saldırılarının önünden kaçıp nadolu ya gelen Türk kitleleri arasında yazar, şair ve bilim adamları da vardı. Bu şair ve bilim adamları nadolu da bilim ve edebiyatın gelişmesinde önemli katkı sağlamışlardır. Türkiye Selçuklu Devleti, bilim alanında en gelişmiş dönemini lâeddin eykubat zamanında yaşamıştır. Türkiye Selçuklularında sultanlar ve beyler, onya, Sivas, ayseri, masya, Mardin, Erzurum ve Erzincan gibi şehirlerde birçok medrese ve kütüphane yaptırmıştır. Selçuklu medreselerinde, dinî bilimlerin yanında tıp, matematik, astronomi gibi fen bilimleri de okutulmuştur. Türkiye Selçukluları zamanında tarih yazıcılığı da büyük geşime göstermiştir. ü ü Ravendî, yazdığı Selçuklu Tarihi ni. Gıyaseddin eyhüsrev e sunmuştur. ü ü bn i Bibi,. lâeddin eykubat Dönemini de kapsayan yılları arasına ait Türkiye Selçuklu Tarihi ni hazırlamıştır. ü ü erimüddin ksarayî, Moğollar zamanındaki Türkiye Selçuklu tarihini anlatan eserini kaleme almıştır. üü nadolu Selçuklu Devleti Dönemi nin Önemli Eserleri Mesnevi: azarı Mevlana dır. Tasavvuf edebiyatının bir ürünüdür. Divan-ı ebir: azarı Mevlanadır. azarı unus Emre dir. Makalât: azarı Hacı Bektaşı Veli dir. Garibname: şık Paşa tarafından kaleme alınmıştır. ST Beylikler ve Türkiye Selçuklu dönemindeki sanat, Büyük Selçuklu dönemindeki sanat anlayışının devamı ve gelişmiş hâlidir. Süslemede ve işçilikte daha ileri bir seviyeye ulaşılmıştır. Türkiye Selçukluları, amaçları topluma hizmet etmek olan dinî, sosyal ve ticari nitelikte cami, imaret ve kervansaray gibi birçok mimari eser ortaya koymuştur. apılan bu eserlerde taş işlemeciliği, yazılar ve geometrik şekiller ile süslemeler ön plandadır. Bu yapıların her türlü giderleri vakıf topraklarının gelirlerinden ve vakıf yapan insanlar tarafından karşılanırdı. amiler, Türkiye Selçukluları sanatının en önemli mimari eserleridir. Bunların en önemlileri onya ve iğde deki lâeddin camileridir. Mescitler içinde onya da Taş Mescit, Sırçalı Mescit ve aratay Mescidi bu döneme ait önemli eserlerdendir. rta ve yükseköğretimin yapıldığı kurumlar olan medreseler, hemen hemen her ilde bulunurdu. onya da aratay, Sırçalı ve nce Minareli medreseler dönemin eserlerindendir. ülliye, caminin etrafına yapılmış medrese, şifahane, kütüphane, hamam, türbe ve imaret gibi değişik görevleri olan yapılar topluluğuna verilen addır. Türkiye Selçukluları zamanında yapılan külliyeler içinde Hunad Hatun ülliyesi ve Hacı ılıç ülliyesi en önemlileridir. Türbe ve kümbetler, hükümdarlar ve önemli devlet adamları için yapılan anıt mezarlardır. Türkiye Selçukluları mimari eserleri arasında sıkça türbe ve kümbetlere rastlanır. Bunlardan dört duvarının üstü kubbeyle örtülü olanlara türbe; duvarları silindir veya çokgen; çatıları da konik veya piramit şeklinde olanlarına da kümbet denir. Önemli kümbetlere örnek olarak ayseri deki Döner ümbet, hlat ta Ulu, onya da. ılıç rslan kümbetleri gösterilebilir. Saray ve köşkler Türkiye Selçukluları mimarisinin diğer önemli örneklerindendir. Bunların en önemlileri. 50

54 lâeddin eykubat tarafından yaptırılan ayseri deki ubâdiye ve Beyşehir ubâdâbâd yazlık sarayları ile lanya daki kışlık laiye Sarayı dır. Darüşşifalar, günümüzde hastane olarak bilinen mimari eserlerdir. ayseri Gevher esibe Darüşşifası, dönemin en büyük hastanesi idi. Hastanenin yanında bir de tıp eğitimi veren okul vardı. Dönemin diğer önemli darüşşifaları, masya da masya Darüşşifası, Sivas ta. lâeddin eykavus, ayseri de Gıyasiye darüşşifalarıdır. Türkiye Selçukluları zamanında, resim ve heykel sanatlarına da ilgi artmıştır. Türkiye Selçukluları, saray kapısı ve duvarlarını, kale surlarını insan ve hayvan kabartmalarıyla süslemişlerdir. Selçukluların dinî yapılarında çift başlı kartal, at üstünde avcılık yapan insan kabartmalarına rastlanır. Türkiye Selçuklu Devleti nde musiki de hayatın vazgeçilmez unsurlarından biriydi.hükümdarlık alametlerinden nevbet, saray görevlileri tarafından sarayın önünde her gün belirli vakitlerde çalınırdı. Mevlevî ve hi zaviyelerinde görülen musiki, tasavvuf müziğinin temelini oluşturmuştur. Destanlar ve Dede orkut Hikâyeleri kopuz eşliğinde çalınıp söylenirdi. aygın görülen sanatlardan çinicilik ise özellikle cami, medrese, türbe ve mescitlerin iç ve dış süslemelerinde kullanılmıştır. umaş, halı ve kilim dokumacılığı, hat sanatı, tezhip (kitap süsleme), ciltçilik, oymacılık ve kakmacılık ile maden işçiliği de gelişmiş sanat ve ticaret kollarıydı. Türkiye Tarihi DU SEÇUU DEVET VE BEER DÖ- EM ST ESERER M, MEST, ÜMBET VE TÜRBEER masya Gökmedrese ami Sivas Divriği Ulu ami Diyarbakır Ulu ami ayseri Hacı ılıç ami ayseri Hunat Hatun ami onya laeddin ami Malatya Ulu ami Mardin ızıltepe ami iğde laeddin ami dana Ulu ami Milet lyas Bey ami Mersin Tarsus Ulu ami masya Saraçhane ami ntalya ivli Minare ami araman Ermenek Ulu ami Muğla Milas sa Bey ami Harput rap Baba Mescidi onya Sırçalı Mescit onya Taş Mescit Sivas Divriği Sitte Melik ümbeti ayseri Döner ümbet Erzincan Tercan Mama Hatun ümbeti ırşehir Âşık Paşa Türbesi iğde Hüdavent Hatun Türbesi 51

55 Türkiye Tarihi MEDRESEER ayseri Çifte Minare Medresesi onya nce Minareli Medrese onya aratay Medresesi onya Sırçalı Medrese Sivas Buruciye Medresesi Sivas Çifte Minare Medresesi Sivas Gök Medrese Tokat ağıbasan Medresesi ksaray incirli Medrese Eğridir Dündarbey Medresesi Erzurum akutiye Medresesi araman Hatunîye Medresesi SV MMR ayseri Gevher esibe Darüşşifası Sivas Darüşşifası masya Torumtay Bimarhanesi Divriği Turan Melek Darüşşifası onya ubadabad Sarayı onya laeddin öşkü lanya Tersanesi Diyarbakır Silvan Malabadi öprüsü Erzincan Tercan ötür öprüsü 52

56 TEST 1 Türkiye Tarihi 1. şağıdakilerden hangisi, Türk adının anlamlarından biri değildir? ) Türemek B) lgunluk Çağı ) Sert D) uvvet E) anun, nizam sahibi 5. şağıdakilerden hangisi, vrupa Hun Devleti hükümdarlarından biri değildir? ) Balamir B) Uldız ) ttila D) Rua E) Mukan 2. sya Hun Devleti nin Çin ile siyasi yakınlaşma içine girmesi, aşağıdakilerden hangisi döneminde başlamıştır? ) Teoman B) Metehan ) Çi-çi D) i-ok E) Ho-han-yeh 3. sya Hun Devleti nde Hakan ın bulunmadığı zamanlarda urultaya aşağıdakilerden hangisi başkanlık etmiştir? ) ygucı B) Toygun ) Urug D) uğruş E) Baksı 4. slamiyet öncesi Türk toplumların dini yaşamıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? ) Ölüyü atıyla birlikte gömmek çok yaygın bir adetti. B) Ölü gömüldükten sonra verilen yemeğe yuğ denirdi. ) Ruhun ölümsüz olduğuna inanılırdı. D) ök Türklerde ölü törenle bir çadıra konur ve etrafında at yarışları yapılırdı. E) Mezarların üstüne öldürdüğü düşman sayısı kadar insan heykeli dikilirdi. 6. şağıdaki Türk hakanlardan hangisine devleti derleyen, toparlayan anlamına gelen lteriş unvanı verilmiştir? ) Teoman B) utluk ) Bumin D) Baga Tarkan E) Sulu ağan 7. slamiyet öncesi dönemde Türk kadınının toplumdaki yerini: Burada tuhaf bir duruma şahit oldum ki o da Türklerin kadınlarına gösterdiği hürmetti. Burada kadınların kıymeti ve derecesi erkeklerinden üstündür. sözleriyle açıklayan ünlü rap gezgin aşağıdakilerden hangisidir? ) bn-i Batuta B) bn-i emal ) Ömer Hayyam D) Sa dü d Devle E) Evliya Çelebi 8. lk Türk devletlerinde satış protokolü, ortaklık kurma, köle satışı, vakıfname, ipotek senedi gibi belgeler aşağıdakilerden hangisiyle birlikte görülmeye başlamıştır? ) sya Hun B) öktürkler ) Uygurlar D) Türgişler E) ırgızlar 53

57 Türkiye Tarihi 9. lk Türk devletlerinin özellikleriyle ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) stanbul u kuşatan ilk Türk devleti: varlar B) nadolu ya sefer düzenleyen ilk Türk devleti: vrupa Hun 13. slamiyeti ilk kez devlet dini olarak kabul eden Türk topluluğu aşağıdakilerden hangisidir? ) til Bulgarları B) Türrgişler ) arluklar D) Sibirler E) ırgızlar ) Museviliği kabul eden ilk Türk devleti. D) Hükümdarları Çar unvanı kullanan ilk Türk devleti: varlar E) Para bastıran ilk Türk devleti: öktürkler 10. şağıdakilerden hangisi Türkçe-arsça ve atince bir lügat olmakla birlikte Türk halk edebiyatından parçalar içermektedir? ) enisey B) ibelungen ) rhun D) odex umanicus E) Divan-ı ügati t Türk 11. ttila döneminde Bizans mparatorluğu ile ---- ve ---- antlaşmaları imzalanmıştır. Öncülde verilen boşluklara aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ) Margos Dragon B) Dragon natolius ) natolius ibelungen D) ibelungen Margos E) Margos natolius 14. şağıdakilerden hangisi Mısır da bin yıl sürecek olan Türk egemenliğinin temellerini atmıştır? ) hşitler B) Eyyübiler ) Tolunoğulları D) atimiler E) Memlukler 15.. Çiğil. ağma. arluk ukarıdakilerden hangileri, rta sya da ilk Türk-slam Devleti nin temellerini atmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 12. Türkler ve Müslümanlar ilk kez hangi dönemde sınır komşusu olmuştur? ) bbasiler B) Emeviler ) Hz. li D) Hz. Ömer E) Hz. Ebubekir 16. şağıdakilerden hangisi arahanlılar ın önemli merkezleri arasında yer almamıştır? ) Buhara B) Tebriz ) Balasagun D) aşgar E) Semerkant 54

58 Türkiye Tarihi 17. usuf Has Hacib tarafından kaleme alınan utadgu Bilig de dört şahıs ile onların taşıdığı fikirlerden söz etmektedir. şağıdakilerden hangisi utadgu Bilig de bahsedilen bu dört şahıstan ve temsil ettikleri fikirlerden biri değildir? ) ıldızdogdı esaret B) Gündoğdu dalet ) ydoldu Mutluluk 21. Büyük Selçuklu Devleti toprakları üzerinde kurulan atabeylikler ve kuruldukları bölge ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Salgurlular Hicaz B) engiler Musul ) Börililer Şam D) Beg Teginoğulları Erbil E) ldenizoğulları zerbaycan D) Öğdülmüş kıl ve ilim E) dgurmuş Hayatın sonu 18. şağıdakilerden hangisi, yirmi dört ğuz boyu arasında gösterilemez? ) Bayındır B) vşar ) araman D) azır E) Dodurga 19. şağıdaki devletlerden hangisi Büyük Selçuklu Devleti ile aynı dönemde tarih sahnesinde yer almamıştır? ) arahanlılar B) Tolunoğulları ) Gazneliler D) Samanoğulları E) Bizans 22.. Bilge ül adir. Tuğrul Bey. Gazneli Mahmut ukarıda ismi verilen Türk hükümdarlarından hangileri sultan unvanını kullanmıştır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 23. Melikşah ın ölümü sonrası oğulları arasında yaşanan taht kavgası, aşağıdakilerden hangisinin tahta çıkmasıyla son bulmuştur? ) avurd B) Mahmut ) Sencer D) Berkyaruk E) Muhammed Tapar 20.. Rey. işabur. sfahan ukarıdakilerden hangileri Büyük Selçuklu Devleti nin yönetim merkezleri arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 24. Büyük Selçuklu Devleti nde törenlerde ve hükümdarın seyahatlerinde yol düzenini sağlayan saray görevlisine ne ad verilirdi? ) Serhenk B) andar ) Silahtar D) Hacip E) Emir-i ahur 55

59 Türkiye Tarihi 25. şağıdakilerden hangisi Büyük Selçuklu Devleti döneminde yetişmiş matematik ve geometri alanlarında uzmanlaşmış bilim adamlarından değildir? ) ürcani B) Biruni ) Şirazi D) Muhammed Bey E) Ömer Hayyam Bey in 1081 yılında ilk Türk Donanmasını inşa etmesine itafen 1081 yılı Türk Deniz uvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ) Saltuk B) Sökmen ) hmet D) Çaka E) Mengücek 26. şağıda verilen Türk-slam eserleri ve yazarı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? ) Şehname: irdevsi B) izamülmülk: Siyasetname ) aşgarlımahmut: utadgu Bilig D) Hoca hmet esevi: Divan-ı Hikmet E) Edip hmet ükneki: tabet ül Hakayık 27.. Merkezî otoritenin bozulması. Batinilerin yıkıcı çalışmaları. atvan Savaşı nın kaybedilmesi ukarıdakilerden hangileri Büyük Selçuklu Devleti nin yıkılmasında etkili olan nedenler arasında yer almaz? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 30. nadolu da kurulan ilk Türk beyliklerinin kurulduğu bölgelerle ilgili verilen aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Sökmenoğulları: Van B) Çubukoğulları: Harput ) Tanrıvermişoğulları: Efes D) Dilmaçoğulları: dıyaman E) naloğulları: Diyarbakır 31. Türkiye Selçuklu Devleti nin kurucusu utalmışoğlu Süleyman Şah ın Suriye sınırları içerisindeki aber alesi nde bulunan kabri, 2015 yılında aşağıdaki yerlerden hangisine taşınmıştır? ) erkük rak B) Eşme Suriye ) Tebriz ran D) Bağdat rak E) erablus Suriye 28. Haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama bilimi olan sibernetiğin kurucusu olarak kabul edilen El ezeri, çalışmalarını hangi beyliğin himayesinde sürdürmüştür? ) Danişmentllier B) Çaka Beyliği ) Saltuklar D) Mengücekler E) rtuklular 32.. Danişmentilerle siyasal işbirliği yapılması. Başkentin onya ya taşınması. Malatya kuşatmasına son verilmesi. ılıçarslan döneminin yukarıda verilen olaylarından hangileri. Haçlı Seferi nin çıkması üzerine gerçekleşmiştir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 56

60 Türkiye Tarihi 33. Türkiye Selçuklu döneminde ele geçirilen aşağıdaki yerlerden hangisi laaddin Şehri olarak anılmıştır? ) ntalya B) lanya ) znik D) Sinop E) Suğdak 37.. Baba shak syanı. assıçemen Savaşı. Miryokefalon Savaşı ukarıdakilerden hangisi ya da hangilerinin Türkiye Selçuklu Devleti açısından olumlu sonuçlar doğurduğu söylenemez? 34. Divriği deki Turan Melik, ayseri deki Gevher esibe ve masya daki Torumtay yapıları hangi tür mimari eserlerdir? ) Darüşşifa B) ami ) ülliye D) Türbe E) ale 35. şağıdakilerden hangisi 13 ve 14. yüzyıllarda yaşamış nadolu erenlerinden biri değildir? ) Mevlana B) unus Emre ) Hacı Bektaşı Veli D) Hoca hmet esevi E) Pir Sultan bdal 36. şağıdakilerden hangisi. Gıyaseddin eyhüsrev adına Selçuklu Tarihi yazmıştır? ) bni Bibi B) Siraceddin ) Ravendi D) şık Paşa E) erimüddin ksarayi ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 38. nadolu, aşağıdakilerden hangisiyle Moğol egemenliğine girmiştir? ) assıçemen B) ösedağ ) Malazgirt D) Pasinler E) Miryokefalon yılında gerçekleşen assıçemen Savaşı, Türkiye Selçuklu Devleti ile aşağıdaki devletlerden hangisi arasında yapılmıştır? ) Memlukler B) Danişmentliler ) Harzemşahlar D) Bizanslılar E) lhanlılar 40.. Pasinler. ösedağ. Miryokefalon V. assıçemen ukarıdaki savaşlardan hangilerinin nadolu nun Türk yurdu olmasında etkili olduğu savunulabilir? ) alnız B) alnız ) ve D), ve V E), ve V 1. 2.D 3. 4.B 5.E 6.B D 10.D 11.E 12.D E 16.B B 20.E D B E 29.D 30.D 31.B 32.E 33.B E D 38.B

61 58 TRM

62 SM DEVET TRH (X. üzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar yaşanan siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmeler) 1) smanlı Devleti uruluş Dönemi 2) Dünya Gücü smanlı Devleti 3) smanlı Devleti Duraklama Dönemi 4) smanlı Devleti Gerileme Dönemi 5) smanlı Devleti Dağılma Dönemi 6) smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti

63

64 1. ÜTE SM DEVET URUUŞ DÖEM XV. Ü BŞRD DĞU VE VRUP Balkanlar ve VRUP XV. yüzyıl başlarında vrupa devletleri, henüz siyasi birliklerini gerçekleştirememişlerdi. Özellikle Batı vrupa da derebeylik (feodalite) rejimi hüküm sürmekteydi. Bizans mparatorluğu, Marmara kıyılarındaki bazı şehirler, ocaeli arımadası, Trakya, Makedonya ve Ege adalarının bir kısmı dışında diğer topraklarını kaybetmişti. nadolu da Türkiye Selçuklu Devleti ve beyliklerle, Balkanlar da da Sırplar ve Bulgarlarla mücadele hâlindeydi. Bulgar Devleti, sınırlarını Bizans yönünde genişleterek özellikle aradeniz kıyısındaki Bizans şehirlerini ele geçirmişti. Sırbistan da sınırlarını Bizans aleyhine genişletmiştir. rtodoks ve atolik kiliseleri arasında mücadele yaşanıyor, atolik Macarlar, Balkanları ele geçirerek rtodoks Balkan devletlerini mezhep değiştirmeye zorluyordu. Bu da bölgede siyasi ve dinî çatışmalara neden oluyordu. ngiltere ve ransa, vrupa nın önde gelen devletleri durumundaydı. ncak bu iki devlet 14. yüzyılın ilk yarısında başlayan üzyıl Savaşları ( ) ile meşguldü. lmanya da utsal Roma Germen mparatorluğu, talya da Venedik ve eneviz cumhuriyetleri gibi şehir devletleri vardı. spanya da ise astilya rallığı her geçen gün güçlenmekteydi. ine spanya da bulunan Müslüman Beni hmer Devleti ise yıkılış sürecine girmişti. DĞU akındoğu, afkasya, ran, rak, Mısır, Suriye, ve nadolu topraklarını içine alan bölgedir. XV. yüzyıl başlarında akın Doğu da bulunan devletlerin başlıcaları; ltın rda, Türkiye Selçukluları, Memluklular ve lhanlılar idi. ltınorda Devleti ( ) engiz Han ın torunu Batu Han tarafından Hazar Denizi ile aradeniz in kuzeyinde kurulmuştur. Güçlü olduğu dönemde Moskova ve iev nezliklerinin aradeniz e inmelerine engel olmuştur. Devlet XV. yüzyıl sonlarında Timur un düzenlediği seferler sonunda parçalanmıştır. Bu durum Moskova nezliği nin güçlenmesine yol açmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti Türkiye Selçuklu Devleti 1243 te ösedağ Savaşı sonrasında lhanlılara bağımlı hâle gelerek siyasi ve askerî gücünü tamamen kaybetmişti Bu dönemde lhanlıların egemenliğini kabul etmek istemeyen Türkmen beyleri çoğunlukla nadolu nun batı bölgelerinde beylikler kurmuşlardır. lhanlılar 1284 te Sultan. Mesud u nadolu Selçuklu tahtına çıkarmışlardır de ise lhanlı hükümdarı,. Mesud un yerine,. lâeddin eykubat ı Selçuklu tahtına geçirmiştir. Bu durumu kabullenmeyen lhanlı kumandanlarından Sülemiş, 1299 yılında nadolu da lhanlı hükümdarına bir isyan başlatmıştır. Bu isyan üzerine uç bölgesindeki lhanlı kontrolü çok zayıflamış ve bu durumdan faydalanan yerel beyler bağımsızlıklarını ilan etmiştir. sman Bey de bunlardan biridir. Memlük Devleti ( ) ybek tarafından Mısır da kurulan Memlükler; Hicaz, ilistin, übnan, Suriye ve Güney nadolu ya kadar genişleyerek XV. yüzyılın en güçlü devletlerinden biri olmuştur. bbasi halifesinin Mısır da bulunması, Memlüklere, slam dünyasında dinî üstünlük sağlarken; Baharat olu nun Memlük topraklarından geçmesi de ekonomilerine büyük yarar sağlamıştır yılında smanlı Devleti tarafından yıkılmıştır. lhanlı Devleti ( ) engiz Han ın torunu Hülâgû tarafından ran da (Tebriz) kurulan lhanlı Devleti; rak, afkasya ve nadolu ya 61

65 smanlı Devleti uruluş Dönemi egemen olmuştur yılında Bağdat ı işgal ederek bbasi hâkimiyetine son veren lhanlılar Gazan Mahmut Han zamanında slamiyet i benimsemiştir. Devlet son ilhanlı hükümdarı Ebu Said in ölümüyle yıkılmıştır. ayıların nadolu ya Gelişi ve erleşmesi smanlı Devleti ni kuran ayı boyu, ğuzların Bozok kolundandır. ayı sağlam, güçlü ve kuvvetli anlamına gelmektedir. Moğolların rta sya yı istilası üzerine buradan nadolu ya doğru büyük bir Türk göçü başlamış ve özellikle nadolu nun batısında Moğol etkisinden uzak, Bizans sınırında yoğun bir Türk iskânı yaşanmıştır. nadolu ya gelen boylardan biri olan ayılar, önce hlat yöresine yerleşmiştir. Türkiye Selçuklu sultanı. lâeddin eykubat bu sırada göçebe hayatı yaşayan ayıları nkara yakınlarındaki aracadağ yöresine yerleştirmiştir. Daha sonra ise Bizans üzerindeki baskıyı artırmak ve sınır güvenliğini sağlamak amacıyla Bizans sınırındaki Söğüt ve Domaniç yörelerine yerleştirilen ayıların başında bu sırada Ertuğrul Bey bulunmaktaydı. ayıları Söğüt ü kışlak, Domaniç i yaylak olarak kullandılar. Damgaları da (sembol) ok ve yaydı. Türkiye Selçuklu Devleti nin siyasi otoritesini kaybetmesinden sonra, nadolu da kurulan Türk Beylikleri, özellikle aramanoğulları Beyliği, Türkiye Selçukluları nın bıraktığı boşluğu doldurma mücadelesi vermişlerdir. smanlı Beyliği ise Türk Beylikleri arasındaki mücadeleye karışmayarak yönünü Bizans a çevirmişti. Böylece smanlı Beyliği de Türkiye Selçukluları gibi Bizans a karşı mücadele etti. BETE DEVETE ( ) uruluş Dönemi Padişahları sman Bey rhan Bey. Murat Hüdavendigar ıldırım Bayezıd (. Bayezıd) Çelebi Mehmet (. Mehmet). Murat SM BE ( ) smanlı Beyliği nin kurucusu ve ilk padişahı sman Bey dönemindeki önemli gelişmeler şunlardır: 1302 Bafeon (oyunhisar) Savaşı ile ilk kez Bizans la karşı karşıya gelinmiş ve başarılı olunmuştur. Bu savaş sonunda sman Bey, Türkmen dünyasında önemli bir şahsiyet olarak ön plana çıkmıştır. Başkent önce enişehir e daha sonra Bilecik e taşınmıştır. lk bakır para bastırılmıştır. RH BE ( ) smanlı Devleti nin beylikten devlete geçişini sağlayan padişahtır. rhan Bey dönemindeki önemli gelişmeler şunlardır: 1326 da Bursa fethedilerek başkent yapılmıştır. Bursa nın alınmasından sonra 1329 tarihli Palekanon Savaşı ile znik, 1337 de de zmit alınmıştır. EŞ M smanlı nın zmit i fethettiği 1337 yılında vrupa da ngiltere ve ransa arasında üzyıl Savaşları başlamıştır yılında Bizans ile bir anlaşma yapılmış ve Bizans bazı şehirler için vergi vermeyi kabul etmiştir. T Bizans ın yılları arasında yaşadığı iç Savaş rhan Bey in başarılarında önemli etkendir. znik te ilk medrese açılmıştır. Vezirlik teşkilatı kurulmuştur. lk divan teşkilatı kurulmuştur. lk kez illerde kadı ve subaşı ataması yapılmıştır. aya ve müsellemlerden (atlı birlikler) oluşan ilk düzenli ordu kurulmuştur. Vakıf sistemi kurulmuştur. aresi Beyliği nin alınması ile donanmanın temeli oluşturulmuştur. aresioğullarının alınması ayrıca smanlı Devleti nin Balkanlar a geçişini de kolaylaştırmıştır. lk kez Bizans ile akrabalık ilişkileri kurulmuştur. lk gümüş akçe bastırılmıştır. 62

66 smanlı Devleti uruluş Dönemi 1353 te Çimpe alesi nin alınmasıyla nadolu dan Rumeli ye ilk geçiş sağlanmıştır. rhan Bey, adına tuğra çektiren ilk smanlı padişahıdır. Rumeli Beylerbeyliği kurulmuştur. Balkan fetihlerinin başlamasına paralel olarak Haçlılarla ilk kez 1364 Sırpsındığı Savaşı nda karşı kar şıya gelinmiş ve başarılı olunmuştur. SRU. aresioğullarının smanlı topraklarına katılması. ırım Hanlığının smanlı Devleti ne destek vermesi. Moğolların önünden kaçan Türkmenlerin batıdaki bölgelere yerleşmesi ukarıdakilerden hangileri smanlı Devleti nin Balkanlar a geçişini kolaylaştıran durumlar arasında yer alır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM 1361 yılında aresi topraklarının smanlı topraklarına katılması, XV. yüzyılda smanlı Devleti nin Balkanlar a geçişini kolaylaştıran en önemli etkenlerden biridir. aresi Beyliği, nadolu Selçuklu Devleti nin gerilemesinden sonra ğuz boyları tarafından Balıkesir ve Çanakkale çevresinde kurulan Türk Beyliği dir. aresi Beyliği, komşusu olan smanoğullarının genişlemesiyle rhan Gazi döneminde 1361 yılında bu beyliğe katılmıştır. smanlı hakimiyetine katılan ilk beylik olan aresioğulları, kara ordusu yanında önemli derecede etkin bir donanmaya sahipti. Bu sebeple aresioğullarının smanlı egemenliği altına girmesiyle bu kara ve deniz gücü smanlılara geçmiştir. (evap ). MURT ( ) Balkan fatihi olarak adlandırılan l. Murat (Hüdavendigâr) döneminin önemli gelişmeleri şunlar dır de nkara yı smanlı topraklarında katmıştır Sazlıdere Savaşı ile Edirne alınarak başkent yapılmış tır. Pençik sistemiyle eniçeri cağı kurulmuştur. Haçlılarla apılan Savaşlar Sırsındığı. Murat. osova. Murat iğbolu. Beyazıt Varna. Murat. osova. Murat 1371 Çirmen Savaşı ile Sırp Despotluğu yenilgiye uğratılmış ve smanlı egemenliğini tanımıştır. Tımar uygulaması başlatılmıştır. Germiyanoğullarından çeyiz yoluyla ütahya, Tavşanlı, Emet ve Simav alınmıştır. Hamitoğullarından para ile sparta, Eğirdir, Beyşehir, kşehir, araağaç, alvaç ve Seydişehir gibi yerler alınmıştır. Maliye teşkilatı kurulmuş, defterdarlık makamı oluşturulmuştur. azaskerlik makamı oluşturulmuştur. Vezirlerinin sayısının artırılması ile ilk vezire, Vezir-i azam adı verilmiştir. Sultan unvanını ilk kez kullanan padişahtır. smanlı, 1388 yılında Haçlılara karşı ilk yenilgisi olan Ploşnik bozgununu yaşadı. Bundan güç alan Haçlılarla. osova Savaşı (1389) yapılmış ancak kaza nan smanlı olmuştur. Böylece Balkanlar da smanlı yerleşmesi hızlanmıştır.. Murat, savaş sırasında öldürülen tek padişahtır. T rhan Bey ve. Murat döneminde kurulan temel kurumlardan Divan, Tımar sistemi, eniçeri cağı XX. yüzyılda. Mahmut döneminde kaldırılmıştır. DRM BED ( ) nadolu da Türk birliğini sağlama çalışmalarına ilk girişen padişahtır. ıldırım Bayezid döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: stanbul ilk kez kuşatılmıştır. 63

67 smanlı Devleti uruluş Dönemi 1396 yılında iğbolu Savaşı nda Haçlılar yenilgiye uğratılmıştır. iğbolu Savaşı nda kazanılan büyük zafer üzerine Mısır da bulunan halife ıldırım Bayezit e, nadolu nun Sultanı anlamına gelen Sultan-ı klim-i Rum unvanını vermiştir. T iğbolu Savaşı esnasında aramanoğulları nkara yı kuşatmıştır. Çelebi, Mehmet Çelebi ve Musa Çelebi arasında paylaştırarak smanlıyı içten parçalamıştır. ıldırım ın oğulları arasında yaşanan bu mücadeleyi Mehmet Çelebi kazanmıştır. smanlı Devleti, etret Devri nde Balkanlar da fazla bir toprak kaybıyla karşılaşmamış ancak nadolu da maddi ve manevi birçok kayba uğramış ve yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. SRU Beylikler alınarak nadolu da Türk siyasi birliği sağlanmıştır. lk cülus bahşişi 1389 yılında osova Savaşı sırasında padişah seçilen, ıldırım Bayezid tarafından kapıkulu askerlerine verilmiştir. Eflak Voyvodalığı smanlıya bağlanmıştır. Timur Devleti ile smanlı arasında 1402 yılında gerçekleşen nkara Savaşı nda smanlı büyük bir yenilgiye uğramış ve dağılma tehlikesi geçirmiştir. nkara Savaşı nın Sonuçları ü ü Timur istilası nedeniyle nadolu da siyasi, sosyal ve ekonomik düzen bozulmuştur. ü ü nadolu nun tümü Timur tarafından ele geçirilmiş ve nadolu beyliklerine toprakları teslim edilmiştir. Böylece nadolu Türk siyasi birliği parçalanmıştır. ü ü smanlı Devleti nin Balkanlardaki ilerleyişi durmuştur. ü ü stanbul un fethi yarım yüzyıl kadar gecikmiştir. ü ü Doğu nadolu da kkoyunlular Devleti güçlenerek smanlı için bir tehlike oluşturmaya başlamıştır. ü ü etret Devri denilen ve ıldırım Bayezit in oğulları arasında 11 yıl sürecek olan ve taht kavgaları dönemi başlamıştır. etret Devri ( ) ıldırım Bayezid in nkara Savaşı nda Timur a esir düşüp bir süre sonra da ölmesi üzerine nadolu da taht kavgaları yaşanmaya başlamıştır. Timur, ıldırım Bayezid tarafından smanlı Devleti ne bağlanan nadolu beyliklerini tekrar eski beylerine vermiş böylece nadolu Türk Birliği bozulmuştur. Timur ayrıca smanlı topraklarını ıldırım ın oğulları Süleyman Çelebi, sa şağıdakilerden hangisi smanlı Devleti nin ikinci kurucusu olarak nitelendirilmiştir? ) rhan Gazi B). Murat ). Mehmet D). Bayezit E) Çelebi Mehmet ÇÖÜM ıldırım Bayezit in 1402 nkara Savaşı nda esir düşmesi üzerine oğulları, smanlı ülkesinin değişik yerlerinde hüküm sürmeye başlamıştır. Böylece ıldırım Bayezit in oğulları arasında taht mücadelesi başlamıştır. Timur tarafından da desteklenen bu siyasi parçalanmışlık 1413 yılında Mehmet Çelebi nin kardeşlerini yenilgiye uğratmasıyla sona ermiştir. Bu sebeple smanlı Devleti ni parçalanmışlıktan kurtaran ve yeniden derleyip toparlayan Çelebi Mehmet, devletin ikinci kurucusu olarak nitelendirilmektedir. (evap E) ÇEEB MEHMET ( ) smanlı Devleti nin ikinci kurucusu sayılan Çelebi Mehmet (. Mehmet) dönemindeki önemli gelişmeler şunlardır: Çelebi Mehmet, Bayezid in diğer oğulları (sa, Musa ve Süleyman) ile yaptığı taht mücadelesini kazanmış ve tek başına iktidar olmuştur. Saruhanoğulları, ydınoğulları, Menteşeoğulları gibi Beylikler tekrar otorite altına alınmış ve nadolu da birlik tekrar sağlanmıştır. Gelibolu da ilk kez küçük çaplı bir donanma kurulmuştur. 64

68 Venedik le yapılan mücadeleler sonucu ilk smanlı Venedik anlaşması yapılmıştır. smanlı sarayının idare şekli bu dönemde belirginleşmiştir. Mehmet Çelebi döneminde iki önemli isyan hareketi gerçekleşmiştir. lki kardeşi Mustafa Çelebi tarafından çıkarılan isyandır. Timur un nadolu dan ayrılırken yanında götürdüğü ıldırım Bayezid in diğer oğlu Mustafa Çelebi, Timur un ölümünden sonra serbest kalarak nadolu ya gelmiş ve padişahlık iddiasında bulunmuştur. Bizans ın da yardımıyla taht mücadelesine girişen Mustafa Çelebi üzerine gönderilen kuvvetler karşısında tutunamamış ve Bizans a sığınmıştır Mehmet Çelebi döneminin diğer bir önemli olayı da Şeyh Bedrettin syanı dır ( ). Şeyh Bedrettin in yargılanarak idam edilmesiyle sonuçlanan bu isyan smanlı Devleti nde gerçekleşen ilk dini ve sosyal içerikli isyandır.. MURT ( ) Türklerin Balkanlara kesin olarak yerleşmesini sağlayan Padişah ll. Murat döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: Para karşılığında Bizans ta tutulan Bayezid in oğullarından Şehzade Mustafa padişaha karşı bir kez daha taht mücadelesine girişmiş ve kaybetmiştir. Sultan Murat, 1422 yılında smanlı Devleti ne karşı zararlı faaliyetlerine devam eden Bizans üzerine yürüyerek stanbul u kuşatmıştır. ncak kardeşi şehzade Mustafa nın isyanı (1422) nedeniyle kuşatmayı yarıda kesmek zorunda kalmıştır. T smanlı Devleti uruluş Dönemi Bu dönemde Haçlıların desteklediği Macar rallığı ile yapılan mücadeleler sonucu 1444 tarihli Edirne Segedin Barışı imzalanmıştır. smanlı nın imza ettiği bu ilk anlaşma sonunda padişah tahttan feragat etmiştir. ncak yeniden bir Haçlı ittifakı oluşması üzerine tahta çıkıp Varna Savaşı nda (1444) Haçlıları yenmiştir. Edirne sarayında, Enderun mektebi açılmıştır. Pençik sistemi yerine devşirme usulü uygulanmaya başlamış ve yasalaşmıştır. Buçuktepe isyanı (1446) denen ilk yeniçeri isyanı. Murat ın tahtı oğlu. Mehmet e bırakması üzerine yaşanmıştır.. Murat Varna aferi den sonra devlet yönetimini bir kez daha oğlu. Mehmet e bırakmıştır..ncak durumu fırsat bilen haçlılar tekrar harekete geçmiştir. Haçlı ordusuyla,. osova Savaşı (1448) yapılmış ve Türkler Balkanlara kesin olarak yerleşmiştir.. Murat, Muradi mahlasıyla şiirler yazmıştır. SRU. Moğollardan kaçan Türkmenlerin batı daki bölgelere yerleşmesi. ırım Hanlığının smanlı Devleti ne destek vermesi. aresioğulları Beyliğinin smanlı topraklarına katılması ukarıdaki durumlardan hangileri smanlı Devleti nin Balkanlar a geçişini kolaylaştırmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve. Murat ın taht mücadelesinde avantaj elde etmek için, amcası Mustafa Çelebi nin Beyazıd ın oğlu olmadığı propagandasını yaptığı söylenir.. Murat döneminde andaroğulları ve aramanoğulları yeniden itaat altına alınmış ydınoğulları ve Menteşeoğulları Beylikleri nin toprakları ise doğrudan smanlı ülkesine katılmıştır. Bu arada Germiyanoğlu akup Bey in ölümü üzerine beyliğinin toprakları, vasiyeti gereği, smanlılara katılmıştır. Böylece nkara Savaşı ndan sonra bozulan nadolu Türk siyasi birliği büyük ölçüde yeniden kurulmuştur. ÇÖÜM aresioğullarının egemenlik altına alınması smanlı Devleti nin Balkanlar a geçişini kolaylaştıran durumların başında gelmektedir. Çanakkale ve Balıkesir çevresinde kurulan aresi Beyliği, kara ordusu yanında etkin bir donanmaya sahipti. Bu sebeple aresioğullarının smanlı egemenliğine girmesiyle mevcut kara ve deniz gücü de smanlı bünyesine katılmıştır. (evap ) 65

69 smanlı Devleti uruluş Dönemi SRU smanlı Devleti nin iskan politikasını uygularken dikkate aldığı unsurlar arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? ) Göç edenlerin eski bölgelerine geri dönmelerinin yasaklanması B) skan işleminin birden ve hep birlikte yapılması ) onar göçerlerin iskanına öncelik verilmesi D) ralarında anlaşmazlık olan ailelerin farklı bölgelere yerleştirilmesi E) Göç edenlere belli bir süre vergi muafiyeti tanınması ÇÖÜM,, D, E seçeneklerinde verilen ifadeler smanlı Devleti nin iskan politikasını uygularken dikkate aldığı hususlardır. ncak iskan işlemi karışıklık çıkmaması için birden ve hep birlikte değil aralıklarla yapılırdı. (evap B) SRU smanlı Devleti,. oyunhisar. iğbolu. Birinci osova savaşlarından mücadele etmiştir? hangilerinde haçlı birlikleriyle SRU smanlı Devleti Beyşehir, kşehir, alvaç, Seydişehir ve araağaç gibi toprakları,. Çeyiz. Savaş. Satın alma gibi yollardan hangileri vasıtasıyla elde etmiştir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM smanlı Devleti Beyşehir, kşehir, alvaç, Seydişehir ve araağaç topraklarını smanlı himayesine giren Hamidoğulları ndan satın alarak elde etmiştir. SRU (evap ) sman Bey in askeri bir lider ve bir tarihi şahsiyet olarak öne çıkması aşağıdaki olaylardan hangisiyle olmuştur? ) Çirmen B) Maltepe ) Sırsındığı D) Palekanon E) oyunhisar ) alnız B) alnız )alnız D) ve E), ve ÇÖÜM Sırpsındığı,. osova, iğbolu, Varna ve. osova Savaşları, smanlı Devleti nin kuruluş döneminde birleşik haçlı kuvvetleriyle yaptığı mücadelelerdir. ncak 1302 yılında gerçekleşen oyunhisar Savaşı smanlı Beyliği ve Bizans mparatorluğu arasında yapılan ilk savaştır. (evap D) ÇÖÜM sman Bey in tarihi kimliğinin ortaya çıkması 1302 yılında gerçekleşen oyunhisar (Bafeon) Savaşı ile ilişkilendirilmektedir. sman Bey in Bizans kuvvetleriyle yaptığı bu ilk savaştan alınan galibiyet sman Bey i bir askeri lider ve tarihi bir şahsiyet olarak öne çıkarmıştır. (evap E) 66

70 2. ÜTE DÜ GÜÜ SM DEVET DÜ GÜÜ SM DEVET ( ) atih Sultan Mehmet in stanbul u fethinden, Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa nın 1579 da ölümüne kadar geçen dönem, smanlı Devleti nin yükselme dönemi olarak nitelendirilmektedir. ükselme Dönemi Padişahları atih Sultan Mehmet (. Mehmet). Bayezıd avuz Sultan Selim (. Selim) anuni Sultan Süleyman (. Süleyman). Selim. Murat TH SUT MEHMET ( ) Devleti, imparatorluğa dönüştüren, atih Sultan Mehmet (. Mehmet) döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: atih Sultan Mehmet ilk seferini, daha önce smanlı Devleti ne bıraktığı bazı kaleleri geri almış olan Sırbistan üzerine yapmıştır. ralıklarla devam eden seferler sonunda Sırbistan ın başkenti Semendire alınarak bir smanlı sancağı hâline getirilmiştir. Sırpların Macarlara bıraktığı Belgrad alesi ise iki kez kuşatılmasına rağmen alınamamıştır. stanbul fethedilmiş ve devletin başkenti yapılmıştır. EŞ M stanbul un kuşatıldığı 1453 yılında vrupa da üzyıl Savaşı ransa nın zaferiyle sonuçlanmıştır. ethin edenleri ü ü Bizans ın smanlı şehzadelerini kışkırtması, ü ü Bizans ın Haçlı Seferlerine zemin hazırlaması, ü ü nadolu ve Rumeli toprakları arasındaki bağlantının sağlanabilmesi, ü ü Bölge ticaret yollarının ve kazançlarının ele geçirilmek istenmesi, ü ü Hz. Muhammed in stanbul un fethiyle ilgili hadisinin olması, ü ü Eski bir kültür ve yerleşim merkezi olması. stanbul un ethinin Türk Tarihi çısından Sonuçları ü ü smanlı Devleti nin nadolu ve Rumeli toprak bütünlüğü sağlanmıştır. ü ü pek olu ve aradeniz i kdeniz e bağlayan deniz ticaret yollarının kontrolü smanlı Devleti ne geçmiştir. ü ü stanbul, smanlı Devleti nin başkenti yapılmıştır. ü ü. Mehmet, atih unvanını almıştır. ü ü smanlı Devleti, ükselme Dönemine girmiştir. ü ü ener Patrikhanesi nin smanlı Devleti ne bağlanmasıyla smanlı padişahları rtodoks halkın koruyucusu durumuna gelmiştir. stanbul un ethinin Dünya Tarihi çısından Sonuçları ü ü teşli silahların surlar üzerindeki etkisi anlaşılmış, böylece vrupa da derebeylikler yıkılış sürecine girmiştir. ü ü Bizanslı bilim insanları stanbul dan ayrılarak talya da Rönesans hareketlerinin başlamasında etkili olmuştur. ü ü Ticaret yollarının smanlı Devleti nin denetimine girmesiyle yeni yollar bulmak amacıyla vrupa da oğrafi eşifler başlamıştır. ü ü rta Çağ sona ermiş, eni Çağ başlamıştır. smanlı Devleti imparatorluk özelliği kazanmıştır. nadolu seferine esnasında enevizlilerin önemli üslerinden biri olan masra, andaroğulları ndan ise Sinop alınmıştır. tlukbeli Savaşı yla kkoyunlu Devleti zayıflatılmıştır (1475). aradeniz Türk denizi hâline getirilmiştir. 67

71 smanlı Devleti uruluş Dönemi aradeniz in Türk denizi olması için yapılan fetihler 1453 stanbul 1459 masra 1461 Sinop 1461 Trabzon 1475 ırım ırım Hanlığı 1477 de smanlı Devleti nin egemenliğine alınmıştır. Eflak bir smanlı eyaleti hâline gelmiş, Bosna tamamen ele geçirilmiştir. Hersek in büyük bölümü ile rnavutluk taki bazı kaleler fethedilmiştir. Ege de Taşoz, imni, Eğriboz, mroz, Semadirek, Midilli gibi adalar fethedilmiştir. Hicaz suyollarının smanlı Devleti nce tamiri sebebiyle, bu görevin asıl sahibi olan Memluk devletiyle diplomatik krizler yaşanmıştır. atih döneminin son seferi, talya nın güneyinde bulunan ve apoli rallığı egemenliğinde olan tranto üzerine düzenlenmiştir. smanlı Devleti nin ilk kanunnamesi olan anunname-i li sman hazırlanmış, kardeş katli yasal hâle getirilmiştir. Sadrazamlık makamına devşirme kökenlilerin getirilmesi uygulaması başlatılmıştır. Enderun, devlet adamı yetiştiren bir kurum hâline getirilmiştir yılında Tersane-i mire ismiyle bugünkü Haliç Tersanesi kurulmuştur. Bilim ve sanat ve mimarinin gelişmesine büyük katkıda bulunmuştur. Ünlü matematikçi ve astronomi bilgini li uşçu nun stanbul da kalmasını sağlamış, talyan ressam Bellini ye resimlerini yaptırmıştır. endisi de vni mahlasıyla şiirler yazmıştır. Divana padişahların yerine Vezir-i azamın başkanlık etmesi geleneği başlamıştır. apı kulu askerlerine cülus verilmesi kanun hâline getirilmiştir. azasker ve defterdarlar nadolu ve Rumeli olmak üzere ikiye ayrılmıştır. stanbul Üniversitesinin temeli olan Sahn-ı Seman Medresesi açılmıştır. lk altın para bastırılmıştır yılları arasında gerçekleşen smanlı Venedik Savaşları bir anlaşmayla son bulmuştur yılında yapılan bu antlaşmayla smanlı ile Venedik arasındaki savaş sona erdi. ntlaşmaya göre Venedik, smanlı Devleti ne yıllık vergi ödeyecek, buna karşılık Venedikliler stanbul da balyos adı verilen bir elçi bulunduracak ve smanlı sularında serbestçe ticaret yapabileceklerdi. Böylece ticareti geliştirmek ve Hristiyan birliğini bozmak amacıyla ilk kez Venediklilere ticari ayrıcalıklar (kapitülasyon) verilmiştir. Topkapı Sarayı ve Rumeli Hisarı yaptırılmıştır. PU ÜPÜ ltın para bastırılması ekonominin iyi olduğunun göstergesidir.. BED ( ) ükselme içinde, duraklama döneminin yaşandığı ll. Bayezid döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: ardeşi em Sultan ın tahtta hak iddia etmesi üzerine uzun süre onunla mücadele etmiştir. em Sultan ın Rodos şövalyelerine sığınması ile em olayı bir vrupa sorunu hâline gelmiştir. Bu dönemde ran da Safevi Devleti kurulmuştur. Safevi Devleti nin Şii propagandası yapması sonucu ilk defa smanlı da dinî nitelikli bir isyan olan Şahkulu yaklanması çıkmıştır. atih zamanında Memlük Devleti yle başlayan diplomatik sorunlar, Bayezid döneminde savaşa dönüşmüştür. ncak her iki taraf da savaşlarda kesin bir üstünlük sağlayamamıştır. smanlı tarihinin gördüğü en büyük deprem 1509 yılında stanbul da yaşanmış ve sonradan bu deprem küçük kıyamet diye anılmıştır. Divan edebiyatında dli mahlasıyla şiirler yazan. Bayezid, aynı zamanda bir hattat ve bestekârdır.. Bayezid döneminde, eonardo da Vinci Haliç te bir köprü yapma projesi sunmuş ancak bu teklif padişahça geri çevrilmiştir. Türk denizciliğinin gelişim süreci. Bayezit Dönemi nde önemli bir ivme kazanmıştır. Tersane sayısının arttığı, daha büyük gemilerin yapıldığı ve uzun menzilli topların kullanıldığı bu dönemde smanlı denizciliği Venedik, eneviz, spanya ve Portekiz donanmalarına karşı savaşmıştır. Türk denizcileri, Hristiyanlar tarafından din değiştir- 68

72 smanlı Devleti uruluş Dönemi meye zorlanan, katledilen ve spanya dan çıkarılan Endülüs Müslümanlarını ve Musevileri bu dönemde stanbul a getirmiştir. ll. Bayezid döneminde ruhsal bozuklukların tedavi edilmesi için Edirne de açılan. Bayezid ülliyesi bugün Türkiye nin tek sağlık müzesi durumundadır ve 2004 te vrupa onseyi tarafından vrupa Müze Ödülüne layık görülmüştür. atih döneminde kurulan ve smanlı mparatorluğu nun yıkılışına kadar kullanılan Haliç Tersanesi bu dönemde geliştirilmiştir. Piri Reis, tarafından hazırlanan harita 1517 de sultan. Selim e sunulmuştur.. Selim Selimi mahlasıyla Divan şiirleri yazmıştır. EŞ M spanyadan kaçırılan müslüman ve hristiyanların smanlıya sığındığı 1492 yılında olomb merika kıtasına ulaşmıştır. VU SUT SEM ( ) smanlı Devleti ne halifeliği getiren avuz Sultan Selim (. Selim) döneminin önemli gelişmeleri şunlardır. uzey frika nın fethi başlamıştır. pek ve Baharat yolları smanlı nın egemenliğine geçmiştir Çaldıran Savaşı yla Safevi Devleti zayıflatılmış; ayrıca yine bu tarihte Ramazanoğulları beyliği egemenlik altına alınmıştır Turnadağ Savaşı sonucu da Dulkadiroğulları smanlıya bağlanmıştır. Böylece nadolu da Türk birliği tamamen sağlanmıştır. Selimname adlı eserin müellifi smanlı Devlet adamı ve şair dris-i Bitlisi, Şiî propagandasının etkisini yıkmak amacıyla Doğu bölgesine gönderilmiştir Mercidabık, 1517 Ridaniye savaşları sonucu Memlük Devleti yıkılmıştır. Mısır ın fethiyle, halifelik smanlı Devleti ne geçmiştir. Böylece smanlı Devleti teokratik bir nitelik kazanmıştır. yrıca kutsal emanetler stanbul a getirilmiş ve Çift hazineli döneme geçilmiştir. smanlı hazinesi en çok avuz Sultan Selim döneminde dolmuştur. Bu nedenle vasiyeti üzerine hazine kapısında daima onun mührü kullanılmıştır de Bozoklu elal syanı yaşanmış ve kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Bu isyan, XV. yüzyılda yaşanan elali isyanlarına ilham olmuştur. PU ÜPÜ Türk-slam Devletleri içinde yalnızca smanlı Devleti nde, saltanat makamı içinde halifelik anlayışı uygulanmıştır. ani padişah aynı zamanda halife sayılmıştır. Memlük ve Selçuklularda halife ile padişah ayrı kişilerdi. Halifelik makamı, yaklaşık 405 yıl smanlı Devleti nde kalmış ve 3 Mart 1924 te kaldırılmıştır. SRU smanlı hazinesi en son, aşağıdakilerden hangisinin mührüyle mühürlenmiştir? ). Mehmet B). Selim ). Mahmut D) Vahdettin E) Mehmet Reşad ÇÖÜM. Selim Benim altınla doldurduğum hazineyi torunlarımdan her kim doldurabilirse kendi mührüyle mühürlesin aksi halde Hazine-i Humayun benim mührümle mühürlensin diye vasiyet etmiştir. itekim hiçbir smanlı sultanı hazineyi onun kadar dolduramadığı için hazinenin kapısında daima. Selim in (avuz Sultan Selim) mührü kullanılmıştır. (evap B) 69

73 smanlı Devleti uruluş Dönemi U SUT SÜEM ( ) smanlı Devleti nin en uzun süre tahtta kalan ve yaptığı kanunlardan dolayı anuni olarak anılan Sultan Süleyman döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: vusturya ile yapılan stanbul ntlaşması nda (1533) vusturya arşidükü (hükümdarı) smanlı sadrazamına denk sayılmıştır. Bu gelişme smanlı Devleti nin vrupa karşısında siyasal üstünlük sağladığının göstergesidir.. Süleyman döneminde Şam Beylerbeyi anberdi Gazali, Vezir hmed Paşa politik sebeplerle; Baba ünnun ve alender Çelebi ise dinî nedenlerle isyan etmişlerdir. Macar rallığı ile 1526 da yapılan Mohaç Meydan Muharebesi nde büyük bir zafer kazanılmış, Macaristan büyük bölümü smanlı mparatorluğu na bağlanmıştır da Viyana ilk kez kuşatılmış ancak alınamamıştır. T stanbul ntlaşması ile vusturya karşısında elde edilen üstünlük 1606 yılında yapılan itvatorok ntlaşması yla kaybedilmiştir de ndrea Deria komutasındaki Haçlı birlikleri ile Barbaros Hayrettin Paşa komutasındaki smanlı donanması arasında yapılan Preveze Deniz Savaşı yla kdeniz tümüyle smanlı egemenliğine girmiştir. Bu savaşın kazanıldığı 28 Eylül günümüzde Donanma günü olarak kutlanmaktadır. Mohaç 1535 yılında Gucerat Sultanlığı nın Portekiz mparatorluğu na karşı smanlı dan yardım istemesi üzerine Hint Deniz Seferleri başlamıştır. Hint Deniz Seferleri sonrası rap arımadası smanlı Devleti ne geçmiştir. önetim, askerlik ve toprak düzeni ile ilgili kanunnameler hazırlanmıştır. Ticareti canlandırmak ve Hristiyan birliğini bozmak için ransızlara ilk kez kapitülasyon verilmiştir ancak kapitülasyonların süresi iki ülke hükümdarının yaşamı ile sınırlandırılmıştır. T XV. yüzyılda. Mahmut zamanında ransa ya verilen kapitülasyonlar sürekli hâle gelmiştir. Batıda Belgrad, Rodos, Boğdan ve Macaristan ın büyük kısmını smanlı mparatorluğu nun topraklarına dâhil edilmiştir yılında vusturya nın elindeki önemli kalelerden biri olan Estergon alınmıştır. Safevi Devleti yle 1555 te masya ntlaşması isimli ilk barış antlaşması imzalanmıştır. uzey frika da ezayir ve Trablusgarp smanlı Devleti ne bağlanmıştır. Preveze zaferinden sonra 1560 yılında Haçlılarla tekrar karşı karşıya gelen smanlı donanması erbe Savaşı nda bir kez daha zafer kazanmıştır. anuni döneminde Malta kuşatılmış (1565) ancak alınamamıştır. Dönemin önemli isimlerinden Mimar Sinan a yılları arasında Süleymaniye ami, yaptırılmıştır. Bu eser Mimar Sinan tarafından kalfalık eseri olarak nitelendirilmiştir. Edirne de inşaa edilen Selimiye amii ise mimarın ustalık eseridir. Pir Sultan bdal, uzûlî, Bâki, Bağdatlı Ruhi anuni döneminde yetişen ünlü şairlerdir. Matrakçı asuh ise dönemin önemli ressam, tarihçi ve minyatür sanatçısıdır. yrıca nakkaş igarî ve hattat hmed arahisarî de öne çıkan diğer önemli sanatçılardır.. Süleyman döneminde smanlı Devleti nin ikinci büyük eğitim kurumu olan Süleymaniye Medreseleri açılmıştır.. Süleyman; cizi, Meftuni ve Muhibbi mahlasıyla şiirler yazmıştır yılında vusturya üzerine bir sefer daha düzenleyen anuni, igetvar uşatması sırasında ölmüştür. 70

74 smanlı Devleti uruluş Dönemi SRU anuni Sultan Süleyman döneminde kuşatılmış ancak alınamamıştır. Turgut Reisin şehit edilmesi üzerine kuşatma kaldırılmıştır de emen, 1574 te Tunus smanlı egemenliğine girmiştir.. Selim cülus bahşişinin ilmiye sınıfına da verilmesi âdetini ilk başlatan padişahtır. Sokullu Mehmet Paşa üç önemli projesiyle anılır. Bazı özellikleri verilen bu kdeniz adası, aşağıdakilerden hangisidir? ) ıbrıs B) Girit ) Sicilya D) Malta E) Rodos ÇÖÜM Malta, 1565 yılında anuni döneminde kuşatılmış ve Turgut Reis in ölümünden sonra kuşatması kaldırılmıştır. smanlı mparatorluğu, kdeniz in güvenliği açısından önemli bir konuma sahip olan bu ada ülkesini ele geçirmeyi istemiştir. Bunun dışında smanlı omutanı Turgut Reis in 1551 de Malta ya saldırılar düzenlemesi, Malta şövalyelerinin hacca giden smanlı kalyonlarına saldırması da kuşatmanın diğer sebepleri arasındadır. Hospitalier Şövalyeleri tarafından yapılan ada savunması yaklaşık dört ay sürmüş ancak Sicilya dan Malta ya gelen yardımın etkisi ve Turgut Reis in şehit edilmesi gibi sebeplerle smanlı kuvvetlerinin kuşatmayı kaldırması ile sonuçlanmıştır. Malta kuşatması, vrupa tarafından 1560 erbe Deniz Savaşı nın intikamı olarak nitelendirilmiş ve smanlı Devleti nin yenilmezliği algısının aşılmasına sebep olmuştur. (evap D). SEM ( ) Padişah ll. Selim den (Sarı Selim) ziyade, Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa nın adıyla anılan bu dönemin önemli gelişmeleri şunlardır: 1571 de ıbrıs dası alınmıştır. Bunun üzerine oluşturulan Haçlı birlikleriyle nebahtı Savaşı yapılmıştır. anuni döneminde Haçlı birlikleriyle yapılan Preveze Deniz Savaşı nda kdeniz de kazanılan üstünlük nebahtı Savaşı yla kaybedilmiş, smanlı donanması ilk kez bu savaş esnasında yakılmıştır. ncak. Selim kısa zamanda daha güçlü bir donanma teşekkül ettirmiştir. 1. Don Volga Projesi Rusya ve ran a karşı üstünlük sağlamak, pek olu nu denetlemek ve rta sya Türklerine yardım etmek amacıyla aradeniz e dökülen Don ve Volga nehirlerinin birbirine en çok yaklaştığı noktada bir kanal açarak iki nehri birleştirmek amaçlanmıştır. Don Volga Projesi ancak 1952 de Rusya tarafından gerçekleştirilmiştir. 2. Süveyş analı Projesi Baharat olu nu canlandırmak amacıyla kdeniz ve ızıldeniz i bir kanalla birleştirmek amacıyla hazırlanmıştır. Proje 1869 da ransa tarafından açılmıştır. 3. Marmara aradeniz anal Projesi Sapanca Gölü Marmara Denizi arasına kanallar açarak Marmara ve aradeniz arasında deniz yolunun açılması hedeflenmiştir. Gemi yapımı için Doğu aradeniz den gelecek kereste bu yolla taşınacaktı. ncak bu proje de diğer projeler gibi uygulanamamıştır.. MURT ( ) ükselme döneminin son, duraklamanın ilk padişahı sayılan lll. Murat döneminin önemli gelişmeleri şunlardır: ü ü 1578 de as ın alınmasıyla uzey frika nın fethi tamamlanmış. kyanuslara ulaşılmıştır. ü ü ran ile yapılan (1590) erhat Paşa ntlaşması ile smanlı Devleti doğuda en geniş sınırlarına ulaşmıştır. ü ü Venedik, eneviz ransızlardan başka bu dönemde ngiltere ye de ticari ayrıcalıklar verilmeye başlanmıştır. ü ü 1577 de Takiyüddin tarafından ilk smanlı rasathanesi kurulmuş ancak ulemanın kışkırtmasıyla bu rasathane yıkılmıştır. 71

75 smanlı Devleti uruluş Dönemi SRU şağıdaki Rönesans dönemi sanatçılarından hangisi, Haliç te bir köprü yapmak için. Bayezıd a proje sunmuş ancak geri çevrilmiştir? ) Donatello B) Petrarca ) Erasmus D) Michelangelo E) eonardo Da Vinci SRU Preveze Deniz Savaşı nda ve Hindistan seferlerinde görev almıştır. Mirat-ül Memalik adlı bir eseri vardır. Özellikleri verilen ünlü denizci aşağıdakilerden hangisidir? ) Barbaros B) Murat Reis ) Piri Reis D) ılıç li Reis E) Seydi li Reis ÇÖÜM Rönesans döneminin simge isimlerinden olan eonardo Da Vinci, Sultan. Bayezıd a Haliç te bir köprü yapmak için proje sunmuştur. ncak bu teklif padişah tarafından geri çevrilmiştir. (evap E) SRU Günümüzde Donanma Günü olarak kutlanan 27 Eylül tarihi, aşağıdaki olaylardan hangisine atfedilmiştir? ) Preveze B) Mohaç ) nebahtı ÇÖÜM Özellikleri verilen denizci Seydi li Reis dir. oğrafya ve matematik bilgini olan Seydi li Reis, anuni Sultan Süleyman döneminde yapılan Preveze Deniz Savaşı nda ve Hindistan seferlerinde önemli görevler üstlenmiştir. SRU (evap E) smanlı Devleti nde sadrazamlık makamına, devşirme kökenlilerin getirilmesi uygulaması ilk kez hangi dönemde başlamıştır? ). Murat B). Mehmet ). Selim D) anuni E). Murat D). osova E) Belgrad ın fethi ÇÖÜM smanlı Devleti 27 Eylül 1538 yılında Barbaros Hayrettin Paşa komutasında yapılan Preveze Deniz Savaşı nda Haçlı donanmasına karşı büyük bir zafer elde etmiş ve kdeniz tümüyle smanlı egemenliğine girmiştir. Bu sebeple Preveze Deniz Savaşının yapıldığı gün olan 27 eylül günümüzde Donanma Günü olarak kutlanmaktadır. (evap ) ÇÖÜM Sadrazamlık makamına devşirme kökenlilerin getirilmesi uygulaması. Mehmet (atih Sultan Mehmet) döneminde başlamıştır. Devşirmeyken Sadrazamlık makamına yükselen ilk kişi ise stanbul fethinden sonra padişah tarafından tayin edilen Veli Mahmud Paşa dır. (evap B) 72

76 3. ÜTE SM DEVET DURM DÖEM XV. ÜD VRUP, S VE SM DEVET DURUMU a. vrupa nın Genel Durumu XV. yüzyılda vrupa devletlerinde yönetim şekli olarak kralların hâkim oldukları mutlak monarşi yönetimi görülmektedir. Özellikle ngiltere ve ransa da krallar iktidara engel olan unsurları ortadan kaldırarak güçlerini artırmışlardır. oğrafi eşiflerin etkisiyle ekonomik yönden zenginleşen ve gelişen vrupa da ngiltere, ransa, spanya, Hollanda, Portekiz gibi devletler smanlı nın elindeki pek ve Baharat yollarına alternatif yeni ticaret yollarını hayata geçirme ve bu yollardan önemli bir ticari gelir elde etme yarışına girmişlerdir. Uzak Doğu ve Hindistan bölgesi ile tlas kyanusu limanları bu dönemde vrupa devletlerinin yeni gözde paylaşım bölgeleri olmuştur. Bu paylaşım rekabeti zaman zaman vrupa devletleri arasında savaşlara neden olmuştur. b. sya nın Genel Durumu XV. yüzyılda Rusya, sya da güçlü bir devlet olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. ltın rda Devleti nin yıkılmasıyla ilerleme yolundaki en büyük engeli ortadan kalkan Rusya, rta sya ya doğru yayılmayı amaçlamıştır. ltınorda Devleti nin dağılmasıyla bu devletin toprakları üzerinde Özbekler güçlenmiş; Hive, Buhara, Hokand gibi Özbek hanlıkları kurulmuştur. ine bu dönemlerde azak Hanlığı, ırgız, aşgar ve Babür Devleti özellikle rta sya ve Hindistan da hem önemli bir siyasi güç olmuşlar hem de Türk kültürünün bu bölgede yaşamasına ve yayılmasına katkıda bulunmuşlardır. Gerek yapmış oldukları mimari eserler gerekse dönemlerinde yazılmış kitaplar Türk kültürünün bölgede günümüze kadar devam edecek şekilde yaşamasını sağlamıştır. c. smanlı Devleti nin Genel Durumu XV. yüzyılda bütün Balkan arımadası dâhil olmak üzere Polonya nın güneyinden afkasya ya; uzey frika ve Habeşistan dan Mora ya ve Dalmaçya kıyılarına kadar olan bölge smanlı Devleti nin denetimindeydi. Bu dönemde topraklarını bu kadar genişletmiş ve büyütmüş olmasına rağmen smanlı Devleti nde bazı iç ve dış karışıklıklar da yaşanmaya başlamıştı. 28). eniçeri sayısının azalması.. SRU Müsadere uygulamasının genişlemesi ltizam sisteminin yaygınlaşması XV. yüzyılda smanlı Devleti nde tımar sisteminin bozulmasına bağlı olarak yukarıdaki durumlardan hangilerinin meydana geldiği söylenebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM XV. yüzyılın sonlarına doğru tımar sisteminin bozulmaya başlaması ve buna bağlı olarak vergilerin toplanamaması devletin nakit para ihtiyacının artmasına neden olmuştur. Bu sebeple devlet hızla artan giderleri karşılamak amacıyla dirlikleri mukataa hâline getirip iltizama vermeye başlamıştır. Bu sistemde iltizam sahipleri devlete peşin para ödeyerek herhangi bir mukataanın vergi gelirlerini toplama hakkına sahip olurdu. ltizam sisteminin XV. yüzyılda hızla yaygınlaşması bu sistemin giderek tımar sisteminin yerini almasına neden olmuştur. (evap ) 73

77 smanlı Devleti Duraklama Dönemi SM DEVET DURM DÖEM (XV. Ü) smanlı tarihinde, 1579 Sokullu Mehmet Paşa nın ölmesinden, 1699 arlofça ntlaşması na kadar geçen döneme Duraklama Dönemi denir. Duraklama Dönemi nde topraklar genişlemeye devam etmişse de devletin kurumlarında bozulmalar başlamıştır. smanlı mparatorluğu nun Duraklama Dönemi ne girmesinde iç ve dış nedenler etkili olmuştur. DURM Ç EDEER 1. Merkezî toritenin Bozulması edenleri. hmet in Ekber ve Erşed sistemi ve kafes usulü geleneğinin sonucu, devlet yönetimine yeteneksiz padişahların gelmesi Padişahların devlet işlerine ilgisiz kalmaları ve ordunun başında sefere çıkmamaları Padişah ve devlet adamlarının sık aralıklarla değişmesi Saray kadınlarının ve ulemanın devlet yönetimine karışması Rüşvet ve iltimasın yaygınlaşması etersiz devlet adamlarının işbaşına gelmesi Merkezî otoritedeki bozulmanın yerel yönetimlere yansıması Devlet gelirlerini artırmak için yapılan iltizam usulünün (vergileri toplama işinin ihale usulü kişilere verilmesi) taşrada feodal bir yapının oluşmasına sebep olması 2. rdunun Bozulması edenleri eniçeri cağı na askerlikle ilgisi olmayanların katılması ve cak devlet içindir geleneğinin yerini Devlet ocak içindir anlayışının almasıyla eniçeri cağı nın bozulması Tımar sisteminin bozulması Eyalet askerlerinin sayısının azalması Denizcilikle ilgisi olmayanların donanmada görev almaları sonucunda, donanmanın eski gücünü kaybetmesi vrupa da meydana gelen harp teknolojisindeki gelişmelerin takip edilmemesi 3. Maliyenin Bozulması edenleri Savaşların uzun sürmesi sonucunda savaş masraflarının artması ve alınan yenilgiler sonucu ganimet gelirlerinin azalması Tımar sisteminin bozulması sonucu üretimin düşmesi ve devlet gelirlerinin azalması. Bunun sonucunda hazineye gelir sağlamak için iltizam usulünün yaygınlaşması pek ve Baharat yollarının önemini yitirmesi Padişah değişiklikleri nedeniyle cülûs bahşişlerinin sık dağıtılması apitülasyonlar nedeniyle gümrük vergilerinin azalması apı kulu askerlerinin sayısının çoğalması sonucu ulufe giderlerinin artması Saray masraflarının artması T Tımar sisteminin bozulması ekonominin bozulmasının hem nedeni hem de sonucudur. 4. Eğitim ve dli Teşkilatın Bozulması edenleri Pozitif bilimlerin, medreselerin, müfredatından çıkarılması Çağın gerisinde kalınılması vrupa da eğitim alanında meydana gelen gelişmelerin takip edilememesi Beşik Ulemalığı nın (Âlimin oğlunun da doğuştan âlim sayılması) gelenek haline gelmesi ile ulema sınıfını oluşturan müderris (öğretmen), şeyhülislam (müftü), kadı (yargıç) ve kazasker (adalet ve eğitim bakanı) gibi görevlilerin yetenekli ve nitelikli olup olmadığına bakılmaksızın görevlerinin oğullarına geçmesi. Bu yöntemle liyakat sistemi tamamen ortadan kalkmıştır. Şeyhülislamların, çıkarları doğrultusunda dinî kullanarak bilimsel çalışmaların yasaklamaları da eğitimde dine ağırlık verilmesine sebep olmuştur. 74

78 smanlı Devleti Duraklama Dönemi DURM DŞ EDEER DURM DÖEM SR 1. Devletin Doğal Sınırlara Ulaşması Devlet sınırlarının coğrafi ve siyasi nedenlerden dolayı daha fazla genişleyememesi doğal sınırlara ulaşmak olarak nitelendirilir. Bu durum, fetihlerin durmasına ve dolayısıyla devletin en önemli gelir kaynaklarından olan savaş ganimetlerinin kesilmesine neden olmuştur. 2. oğrafi eşifler vrupalı devletler spanya ve Portekiz öncülüğünde Uzak Doğu nun ham madde kaynaklarına ulaşmak amacıyla büyük keşif hareketlerine girişmiş ve bunun sonucunda frika nın güney kısmındaki Ümit Burnu nu bulmuşlardır. Bu durum pek ve Baharat olu nun ve kdeniz limanlarının önemini kaybetmesine tlas kyanusu limanlarının önem kazanmasına neden olmuştur. Bu da smanlı nın en önemli gelir kaynaklarından olan gümrük gelirlerinin azalması ve fiyatların artması sonucunu doğurmuştur. eşfedilen yerlerden vrupa ya taşınan değerli madenler ticaret yoluyla smanlı ülkesine girmiş, smanlı Devleti ticaret dengesini sağlamak için vrupalı devletlere kapitülasyonlar vermeye başlamıştır. 3. Rönesans ve Reform Hareketleri vrupalı devletler, Haçlı Seferleri sonrası sahip oldukları doğunun kültürel birikimi üzerine bilim, düşünce, sanat alanındaki gelişmelerini ekleyerek ilerlemişlerdir. smanlı Devleti ise vrupa nın üstünlüğünü tanımadığından özellikle XV. yüzyılda bu gelişmeleri takip edememiştir. Bu durum yapılan savaşlarda smanlı nın yenilgiye uğramasına neden olmuştur. XVll. yüzyılda smanlı Devleti nde idari, mali ve askerî durumun bozulması nedeniyle stanbul, nadolu ve eyaletlerde büyük tehlike oluşturan isyanlar çıkmıştır. 1. STBU SR stanbul da kapı kulu askerleri (özellikle eniçeriler) tarafından çıkarılan isyanlardır. skerî isyanlar da denilen isyanlara bazen ulema, halk ve medrese öğrencilerinin de katıldığı görülmüştür. stanbul syanlarının çıkmasında; ü ü Devlet yönetimindeki otorite boşluğundan yararlanan yeniçeri ağaları ve saray kadınlarının yönetimi olumsuz yönde etkilemeleri ü ü Usulsüz asker alımları nedeniyle kapı kulu ocaklarındaki asker sayısının hızla artması ü ü apı kulu askerlerine verilen maaşların (ulufe) zamanında ödenmemesi veya maaşların değeri düşük para ile ödenmesi ü ü eniçerilerin cülus bahşişi almak için sık sık padişah değiştirmek istemeleri ü ü Devlet yönetiminde etkin olmak isteyen devlet adamlarının yeniçerileri kışkırtmaları ü ü eniçeri ve sipahilerin çıkarlarına ters düşen padişahlarla devlet adamlarını görevden uzaklaştırmak istemeleri ü ü skerlikle ilgisi olmayanların ocağa alınması ve cak, devlet içindir. anlayışı yerine Devlet, ocak içindir. anlayışının geçerli hâle gelmesi gibi nedenler etkili olmuştur. En önemli stanbul isyanları; lll. Murat, Genç sman (eniçeri cağı nı kaldırmak istediği için öldürülmüştür.), lv. Murat ve lv. Mehmet dönemlerinde yaşanmıştır. V. Mehmet döneminde yeniçeriler, ekonominin bozulmasından sorumlu tuttukları otuz kadar devlet adamını öldürmüşlerdir da gerçekleşen bu olaya Vak a-yı Vakvakiye (Çınar Vak ası) denir. UR stanbul isyanları devlet düzenini değiştirmeye yönelik olmayıp yönetimdeki şahıslara karşı yapılmıştır. 75

79 smanlı Devleti Duraklama Dönemi Ç SR GEE EDEER önetimde ve Saray damlarının ve Valide Sultanların Etkili lması Rüşvet ve ayırmanın rtması Veraset Sistemindeki Değişiklikler (Ekber-Erşed Sistemi) Halktan ğır Vergiler lınması ve öylünün Toprağını Terk Etmesi Merkezi toritenin ayıflaması Ç SR ÇMS Ekonominin Bozulması eniçeri cağı nın Bozulması Savaşların Uzun Sürmesi ve Masrafların rtması Tarımsal Üretimin zalması Tımar Sisteminin Bozulması rdunun Bozulması 76

80 smanlı Devleti Duraklama Dönemi stanbul syanlarının sonucunda; ü ü stanbul da huzur ve güven bozulmuş, halk zor durumda kalmış ve yağmalamalar yapılmıştır. ü ü syancılar, padişah ve devlet adamlarını görevden almışlar, hatta öldürmüşlerdir. ü ü Merkezî otorite zayıflamıştır. ü ü Şehirlerin nüfusunun artması sosyal hayatı olumsuz etkilemiştir. ü ü nadolu askerlerinden oluşan Tımarlı Sipahiler düzenli ordu özelliğini kaybetmiş ve etkileri azalmıştır. T 2. E SR XVll. yüzyılda nadolu da çıkan isyanlara elali syanları denilmiştir. Bu isyanlara elali denilmesi avuz Sultan Selim döneminde ozgat ta (Bozok) elal isimli bir kişinin çıkardığı isyanın daha sonraki dönemlerde terim olarak yerleşmesinden ileri gelmektedir. elali syanlarının çıkmasında; ü ü Eyaletlerde devlet yönetiminin bozulması ve yöneticilerin adaletsiz tutumları ü ü Dirlik sisteminin bozulması nedeniyle tımar dağıtımında haksızlıkların yapılması ü ü Ekonominin bozulması nedeniyle vergilerin ağırlaştırılması ü ü öylülerin ağır vergileri ödemeyerek çift bozan olup (toprağı terk edip) eşkıyalığa başlaması ü ü Savaşların uzun sürmesi ve yenilgiyle sonuçlanmasından dolayı askerden kaçanların nadolu da eşkıyalığa başlaması ü ü Tımar sisteminin bozulmasıyla tarım ve hayvancılığın gerilemesi ü ü adı ve sancak beylerinin reayadan kanunlara aykırı olarak para toplamaları nedenleri etkili olmuştur. l. hmet ve lv. Murat dönemlerinde yoğun olarak görülen en önemli elali syanları arayazıcı, anbolatoğlu, alenderoğlu, atırcıoğlu ve Gürcü ebi gibi kişiler tarafından çıkarılmıştır. elali syanlarının sonucunda; ü ü nadolu da devlet otoritesi sarsılmıştır. ü ü ırsal alandan şehirlere yapılan göçler (Büyük kaçgun) nedeniyle tarımsal üretim azalmış, smanlı ekonomisi bozulmuştur. ü ü nadolu da can ve mal güvenliği kalmamıştır. ü ü Vergilerin düzenli olarak toplanamaması nedeniyle devlet gelirleri azalmıştır. elali syanları, devlet düzenini değiştirmeyi amaçlamayan, kötü bir yönetim sergilenmesine karşı çıkan sosyoekonomik nitelikli ayaklanmalardır. T elali syanlarına medreselerden mezun olmalarına rağmen işsiz kalmış medrese öğrencileri (suhte) de katılmıştır. Bu durum, isyanlara sosyal içerik kazandırmıştır. 3. EET SR XVll. yüzyılda devlet otoritesinin bozulması sonucunda merkezden uzak olan eyaletlerde çıkan isyanlardır. Eflak, Boğdan, Erdel, Halep, emen, Bağdat, ırım isyanları gibi. edenleri ü ü Devlet otoritesinin bozulması ü ü Eyaletlerdeki devşirme kökenli devlet adamlarının halka baskı yapması ü ü Vergilerin devletin denetimi dışında artırılmak istenmesi ü ü Bağlı beyliklerin smanlı yönetiminden ayrılmak istemeleri Sonuçları ü ü Merkezden uzak yerlerde çıkan ayaklanmalar stanbul ve elali isyanları kadar devlet otoritesini sarsmamıştır. ü ü Milliyetçilik fikrinin gelişmemesinden dolayı ayaklanmalar bağımsızlıkla sonuçlanmamıştır. 77

81 smanlı Devleti Duraklama Dönemi T aşanan isyanlarda devletin tutumu; isyanların nedenini araştırarak köklü çözümler aramak yerine bazı isyancılara istediklerini vererek bazılarına ise baskı ve şiddet uygulayarak isyanları bastırmak olmuştur. Bu durum, sorunların çözülememesine ve karışıklıkların büyümesine neden olmuştur. DURM DÖEM SR syanlar edenleri Sonuçları Merkez (stanbul) Taşra (elali) Eyalet Maaşlarını ve cülûs bahşişlerini alamayan kapı kulu askerlerinin, ulemanın desteğiyle çıkardıkları isyanlardır. Tımar toprağı elinden alınan, tımar sahipleri ile ağır vergiler ve adaletsiz yöneticiler yüzünden isyan eden halk tarafından çıkarılan ayaklanmalardır. ç işlerinde bağımsız dış işlerinde smanlı Devleti ne bağlı beyliklerin bağımsız hareket etmek istemesi üzerine çıkan isyanlardır. UR syanlar, tavizler verilerek bastırıldı. Bu durum, merkezî otoritenin daha da zayıflamasına ve ordunun yönetimde etkin olmasına sebep oldu. Üretim azaldı. Maliye bozuldu. Halkın, devlete güveni sarsıldı. Halkın can ve mal güvenliği kalmadığından göçler başladı. syanlar, tavizler verilerek bastırıldı. Bu durum, merkezî otoritenin daha da zayıflamasına sebep oldu. Duraklama Dönemi isyanlarının ortak özelliği merkezî otorite ve maliyenin bozulmasına bağlı olarak yaşanmalarıdır. SRU smanlı Devleti nde XV. yüzyıl sonlarına doğru büyük bir nüfus artışı meydana gelmiştir. vusturya ile yapılan savaşlarda tüfekli sekbanlara ihtiyaç duyulması toprağı olmayan genç nüfusun paşa ve bey saraylarına sekban ya da kul olarak girmesine neden olmuştur. ncak bu gençlerin savaş sonunda işsiz kalması ciddi sorunlara sebep olmuştur. Bu sırada kapıkulu sayısında da büyük bir artış olmuştur. Bu sürecin sonucuyla ilgili olarak verilen,. Tımarlı sipahilerin önemi azalmıştır.. Devletin askeri alanda yenilikler yapması gerekmiştir.. apıları kuvvetli olan beylerin önemi artmıştır. V. Taşrada asayiş ve güvenlik sağlanmıştır. ifadelerinden hangileri doğrudur? ) alnız B) ve ),, D),, V E),,, V ÇÖÜM Savaşlarda tüfekli sekbanlara ihtiyaç duyulması taşra askeri olan tımarlı sipahilerin önemini azaltırken; emrinde sekbanları bulunan beylerin önemi artmıştır. Savaş sonunda işsiz kalan sekbanların kapıkulu olarak saraya girmeye çalışması kapıkulu sayısını artırırken bunların kontrolünü zorlaştırmıştır. Bu durum da askeri alanda ıslahatlar yapmayı zorunlu hale getirmiştir. (evap ) SRU smanlı Devleti nde Büyük açgun olarak nitelenen olay aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir? ) Safevilerin önünden kaçan Türkmenlerin smanlıya sığınması B) Şehirlerde yaşanan kontrolsüz nüfus artışı ) Tımar sistemindeki bozulma D) ırsal kesimde tarımsal üretim düşmesi E) elali isyanları sonucu köyden kentlere yaşanan göç hareketi ÇÖÜM XV. yüzyılda meydana gelen elâli syanları nadolu nun sosyal ve ekonomik yapısında büyük sarsıntılara yol açmıştır. Dirlik ve düzeni bozulan köylüler topraklarını bırakıp şehirlere göç etmek üzere köylerini terk etmeye başlamıştır. smanlı tarihinde bu olay Büyük açgun olarak adlandırılmıştır. (evap E) 78

82 DURM DÖEM R VE SHTR ü ü. Mehmet ü ü. hmet ü ü. Mustafa Duraklama Dönemi Padişahları ü ü. sman (Genç sman) ü ü V. Murat ü ü Sultan brahim ü ü V. Mehmet ü ü. Süleyman ü ü. hmet ü ü. Mustafa. MEHMET ( ) Sancaktan gelen son padişahtır. anuni den sonra ordunun başında sefere çıkan ilk padişahtır. Sancak sistemi bu dönemde kaldırılmıştır.. Mehmet padişahlığının ilk dönemlerinde Erdel ile vusturya arasındaki bağlantıyı kesmek için Eğri alesi ni almıştır. Bu olay Eğri fatihi olarak anılmasını sağlamıştır. Eğri muharebesinin ardından smanlı kuvvetleri vusturya ordusunu Haçova Meydan Savaşı nda yenilgiye uğratmıştır. yrıca anuni döneminde alınan ancak daha sonra elden çıkan Estergon alesi de bu dönemde tekrar alınmıştır (1595). anije alesi de bu dönemde smanlı kuvvetleri tarafından fethedilmiştir. Böylece anije, smanlı mparatorluğu nun en geniş topraklara sahip olduğu zamanda smanlı mparatorluğu nun en batıdaki kalesi olmuştur Sultan Mehmet döneminin en önemli olaylarından biri de sultanın tahta çıkar çıkmaz 19 kardeşini boğdurtması hadisesidir.. HMET ( ). hmet sancağa çıkmadan padişah olan ilk şehzadedir.. hmet tahta çıktığı sıralarda vusturya ile savaş devam etmekteydi. Bu savaş 1606 yılında itvatorok ntlaşması ile son bulmuştur. Bu antlaşma ile 1533 stanbul ntlaşması nda vusturya ya karşı kazanılan siyasi üstünlük kaybedilmiştir. Safeviler ile dokuz yıldan beri devam eden savaşlarda smanlı Devleti Duraklama Dönemi 1612 de yapılan asuh Paşa ntlaşması yla sona ermiştir. Bu antlaşma ile daha önce erhat Paşa ntlaşması ile alınan yerler ran a iade edilmiştir. Bu dönemde taht kavgalarını önlemek amacıyla veraset sisteminde ilk sistematik değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklikte padişahın henüz yetişmiş bir şehzadesinin olmaması ve babası. Mehmet in 19 kardeşini boğdurması hadisesi de etkili olmuştur. Ekber ve Erşed adı verilen bu sistem, hanedanın en yaşlı ve en olgun üyesinin padişah olmasını öngörüyordu. RUM Ekber ve Erşed sistemi ve kafes usulü geleneğinin getirilmesi taht kavgalarını büyük oranda önlese de smanlı Devleti ni daha büyük bir sorunla karşı karşıya getirmiştir. Bu sistemle, tecrübesiz, akli dengesi bozuk, küçük yaşta tahta çıkan şehzadeler yetişmeye başlamış, devlet yönetiminde saray kadınlarının ve sadrazamların etkisi artmıştır. stanbul daki tarihî yarımadada, Mimar Sedefkâr Mehmet ğa ya yaptırılan altı minareli Sultan hmed amii bu dönemden kalma en önemli eserdir.. hmet Bahti mahlasıyla şiirler yazmıştır. uyucu Murat Paşa l. hmet zamanında sadrazam olan Murat Paşa, elali isyanlarını sert tedbirler alarak önlemeye çalışmıştır. elali isyanları onun Sadrazamları döneminde büyük oranda bastırılmıştır.. SM (GEÇ SM) ( ) slahat hareketlerine girişen ilk padişahtır. Şeyhülislamın, fetva vermek dışındaki yetkilerini kısıtlayarak merkezî otoriteyi güçlendirmeye çalışmıştır. Başkenti stanbul dan nadolu ya taşımak istemiştir. atih yasasını çiğneyerek saray dışından evlilik yapmıştır. RUM Genç sman ın saray dışından evlenmesi, saray ile halk arasındaki kopukluğu giderme amacı taşımaktadır. sman döneminde ran ile yapılan savaşlar sonucunda Serav ntlaşması imzalanmıştır. 79

83 smanlı Devleti Duraklama Dönemi Duraklama döneminde ordu başında sefere çıkan ender padişahlardan biridir yılları arasında ehistan seferine çıkan Genç sman bu savaş esnasında eniçeri cağı ndaki sorunları daha yakından görmüştür. ehistan ile yapılan savaşın ardından Hotin ntlaşması imzalanmıştır. EŞ M yılları arasında gerçekleşen ve vrupa devletlerinin çoğunun katıldığı tuz ıl Savaşı. sman ın smanlı tahtına çıktığı dönemde başlamıştır. Disiplinden uzaklaşan ve bozulmaya uğrayan eniçeri cağı nı kaldırmayı planlamıştır ancak bu durumu öğrenen yeniçerilerin isyanı üzerine yeniçeriler tarafından öldürülmüştür. V. MURT ( ) çki, tütün ve gece sokağa çıkma yasağı getirerek huzur ve asayişi sağlamaya çalışmıştır. Merkezî otoriteyi güçlendirmek için baskı ve şiddeti çare olarak görmüştür. Devleti eski gücüne kavuşturmak amacıyla dönemin aydınlarına raporlar hazırlatmıştır. Bunlardan en ünlüsü atip Çelebi ve oçi Bey Risalesi dir. eniçeri zorbalarını ortadan kaldırarak askerî itaat altına almıştır. Saray kadınlarının devlet yönetimine karışmasını engellemiştir. nadolu daki elali syanlarını bastırarak devlet otoritesini sağlamıştır. Safevilerin Bağdat ı ele geçirmesi üzerine V. Murat ran üzerine bizzat iki sefer düzenlemiştir. Padişah Revan Seferi adıyla bilinen 1635 yılındaki ilk seferinde zerbaycan ın bir bölümü ile Doğu nadolu yu kurtarmıştır yılındaki Bağdat Seferi nde ise bu şehri yeniden smanlı topraklarına katmıştır. Bağdat ın alınmasından sonra 1639 yılında iki devlet arasında asr-ı Şirin ntlaşması yapılmıştır. Bu antlaşmayla bugünkü Türkiye ran sınırı büyük ölçüde çizilmiştir. V. Murat Bağdat ve Revan seferlerine itafen Topkapı Sarayı na Revan ve Bağdat öşkü nü ilave ettirmiştir. SUT BRHM ( ) Malta Şövalyelerinin Türk ticaret gemilerine saldırmaları sebebiyle bu dönemde Girit dası nın fethi başlamıştır. Dönemin önemli mimari eserleri; Topkapı Sarayı nın içine yapılan Sünnet dası ve yine Topkapı Sarayı nda Sünnet dası ile Bağdat öşkü arasına inşa edilen ameriye (ftar yeri) ve Topkapı Sarayı nın, deniz kıyısına yapılan yazlık Sepetçiler öşkü dür. V. MEHMET ( ) lv. Mehmet in devlet yönetiminde etkili olmaması, bu dönemin sadrazamların adlarıyla anılmasına neden olmuştur. Sadrazam Tarhuncu hmet Paşa smanlı Devleti nin gelir ve gider dengesini sağlayarak ilk denk bütçesini oluşturan sadrazamdır. Has ve zeamet gelirlerinin doğrudan hazineye girmesini sağlamıştır. ltizam uygulamasını yaygınlaştırmıştır. Saray masraflarını kısarak maliyeyi düzenlemiştir. Çıkarları zedelenen ulema sınıfının etkisiyle idam edilmiştir. Sadrazam öprülü Mehmet Paşa Uygun bir çalışma ortamı oluşturmak amacıyla saraya birtakım şartlar ileri sürerek sadrazamlığa gelen ilk devlet adamı öprülü Mehmet Paşa dır. rduyu disipline etmiştir. Devlet otoritesini sağlamıştır. Görevini yerine getirmeyen asker ve memurların maaşlarını kesmiştir. Bu dönemde devlet duraklama içinde yükselme dönemini yaşamıştır. öprülü Mehmet Paşa nın başarısından dolayı ailesinden birçok kişi sonraki dönemlerde sadrazam olmuş, bu döneme öprülüler Dönemi denmiştir. T smanlı Devleti nde görülen ıslahat hareketlerinin önündeki en önemli engel, çıkarlarının zedeleneceğini düşünen ulema sınıfı ve yeniçeriler olmuştur. 80

84 DURM DÖEM SHTR GEE ÖEER smanlı Devleti bu dönemde yaptığı ıslahat hareketlerinde vrupa nın üstünlüğünü tanımamış, dolayısıyla ıslahatlarda vrupa örnek alınmamıştır. slahatlar şahıslara bağlı kalmış ve devlet politikası hâline getirilememiştir. skerî ve ekonomik alanlara öncelik verilmiş, farklı alanlarda ıslahat görülmemiştir. slahatlarda, devletin sorunlarının temeline inilememiş, yüzeysel çözümler üretilmiştir. Baskı ve şiddet yoluyla devlet otoritesi sağlanmaya çalışılmıştır. XV. Ü B ÖEM GEŞMEER VEED SM ŞER Girit dasının ethi ( ) Girit dası XV. yüzyılda, Venediklilerin elinde bulunmaktaydı ve smanlı Devleti kdeniz in güvenliği için Girit dası nın alınmasını zaruri görüyordu. da, yaklaşık 25 yıl süren bir kuşatma sonucunda smanlı ya bağlanmıştır. Girit kuşatması smanlı Devleti nin en uzun süren deniz kuşatmasıdır. Girit, aynı zamanda smanlı Devleti nin kdeniz de fethettiği son adadır. VUSTUR SM ŞER itvatorok ntlaşması (1606) smanlı vusturya savaşları sonunda imzalanmıştır. ntlaşmaya göre; vusturya bir kereye mahsus olmak üzere smanlı Devleti ne savaş tazminatı ödeyecekti. smanlı padişahı, vusturya arşidüküne denk sayılacaktı. Bu madde ile anuni döneminde vusturya ya karşı elde edilen üstünlük kaybedilmiş ve siyasi dengeler smanlı aleyhine bozulmaya başlamıştır. T itvatorok ntlaşması nın müzarekeleri uyucu Murat Paşa tarafından yürütülmüştür. Vasvar ntlaşması (1664) smanlı Devleti Duraklama Dönemi smanlı vusturya savaşları sonunda imzalanmıştır. Bu anlaşmayla smanlı Devleti savaş hedeflerini elde etmiş ve Erdel in smanlı egemenliğinde olduğunu yeniden belgelendirmiştir. Vasvar ntlaşması nın diğer bir önemi ise Duraklama Devri nde smanlı Devleti nin vusturya karşısında toprak ve tazminat aldığı son antlaşma olmasından kaynaklanmaktadır. RUS SM ŞER Bahçe Saray ntlaşması (1681) smanlı Rus Savaşı sonunda imzalanmıştır. Genel itibarıyla smanlı nın kazançlı çıktığı anlaşmaya göre; Dinyeper rmağı iki devlet arasında sınır kabul edilmiştir. ncak bu antlaşmayı asıl önemli kılan Rus Çarlığı ile smanlı mparatorluğu arasında yapılan ilk resmî antlaşma olmasından kaynaklanmaktadır. stanbul ntlaşması (1700) utsal ttifak savaşlarında smanlı Devleti nin Rusya ile olan mücadelesini sonuçlandıran bir anlaşmadır arlofça nlaşması nın devamı niteliğindedir. Bu antlaşma ile Rusların aradeniz e inme ve stanbul da elçi bulundurma haklarını elde etmiştir. R SM ŞER erhat Paşa ntlaşması (1590) smanlı Safevi Savaşı nı sona erdiren antlaşmadır. ynı zamanda Duraklama Dönemi nin ilk antlaşması olarak bilinir. Bu antlaşma ile smanlı Devleti sınırları Hazar Denizi ne kadar genişlemiş ve doğuda en geniş sınırlara ulaşılmıştır. asuh Paşa ntlaşması (1612) erhat Paşa nlaşması ile alınan yerler Safevi Devleti ne geri verilmiştir. anunî zamanında smanlı Devleti ile Safevi Devleti arasında yapılan masya ntlaşması (1555) ile belirlenen sınırlar geçerli olacaktır. T asuh Paşa ntlaşması 3 yıl kadar yürürlükte kaldıktan sonra antlaşma Safevi Devleti nce bozulmuştur. apılan savaşlar sonucunda 1618 yılında Serav ntlaşması imzalanmış ve tekrar barış sağlanmıştır. 81

85 smanlı Devleti Duraklama Dönemi asr-ı Şirin ntlaşması (1639) Türklerin vrupa daki ilerleyişi durmuştur yılları arasında gerçekleşen smanlı ran savaşlarını sona erdiren antlaşmadır. V. Murat ın Bağdat ı alması üzerine Safevi Devleti yle imzalanmıştır. Bugünkü Türkiye ran rak sınırı büyük ölçüde belirlenmiştir. asr-ı Şirin ntlaşması yla zerbaycan ve Revan ran a, Bağdat ise smanlı Devleti ne bırakılmıştır. yrıca iki ülke arasındaki ağros Dağları sınır olarak kabul edilmiştir. Bu antlaşmadan sonra XV. yüzyılın ortalarına kadar devam eden barış dönemi başlamıştır. EHST SM ŞER Hotin ntlaşması (1621) smanlı ehistan Savaşı nı sonlandıran antlaşmadır. ehistan ile yapılan ilk antlaşmadır. rdudaki bozulma gün yüzüne çıkmış, bu seferden sonra padişah. sman (Genç sman), yeniçeri ocağını kaldırmayı düşünmüş ancak bu kararı onun öldürülmesi ile sonuçlanmıştır. Bucaş ntlaşması smanlı ehistan Savaşı sonunda imzalanmıştır. Savaş sonunda Podolya bir smanlı eyaleti hâline getirilmiştir. Bu yönüyle Bucaş ntlaşması, smanlı Devleti nin topraklarına toprak kattığı son antlaşmadır. smanlı Devleti bu antlaşmayla batıda en geniş sınırlara ulaşmıştır V BGUU edeni: smanlı Devleti nin Viyana yı alarak vusturya yı kesin bir yenilgiye uğratmak istemesi Sonuçları: smanlı Devleti büyük bir yenilgiye uğrayarak Viyana kapılarından geri dönmüştür. Türkler saldırıdan savunmaya geçmişlerdir. T Türkler Sakarya Savaşı na dek savunma durumunda kalmıştır. vrupalılar, (Venedik, vusturya, Rusya, ehistan) papanın çağrısıyla smanlı Devleti aleyhine utsal ttifak kurmuşlar ve smanlı Devleti yle 16 yıl süren utsal ttifak savaşlarını başlatmışlardır Viyana bozgunundan 1699 arlofça nlaşma sına kadar süren felaket yılları başlamıştır RÇ TŞMS Viyana bozgunu sonrası utsal ttifak devletleriyle girişilen mücadeleler sonucu ehistan, vusturya, Venedik devletleriyle smanlı arasında imzalanmıştır. T Malta, savaşa katılmasına rağmen anlaşmaya imza atmamıştır. Rusya ise ırım ın kendisine verilmemesi üzerine antlaşmayı imzalamamıştır. ncak 1700 yılında Rusya ile arlofça ntlaşması nın devamı niteliğinde stanbul ntlaşması imzalanmış ve Rusya aradeniz e inme imkânına kavuşmuştur. smanlı Devleti nin batıda en çok toprak kaybettiği antlaşmadır. T smanlı Devleti nin Doğuda en çok toprak kaybettikleri antlaşma ran la yapılan asuh Paşa ntlaşması dır. smanlı Devleti nin birden fazla devletle imzaladığı ilk uluslararası antlaşmadır. smanlı Devleti nin rta vrupa daki egemenliği son bulmuştur. smanlı Devleti nin Duraklama Devri sona ermiş, Gerileme Dönemi başlamıştır. smanlı Devleti nin XVlll. yüzyıl genel siyaseti arlofça ntlaşması ile kaybedilen toprakları geri almak üzerine kurulmuştur. Türklerin vrupa daki ilerleyişi durmuş ve Sakarya Savaşı na dek Türkler savunma halinde kalmıştır. 82

86 smanlı Devleti Duraklama Dönemi SRU SRU smanlı toplum yapısında meydana gelen aşağıdaki durumlardan hangisinin iyakat anlayışına ters düştüğü söylenebilir? ) afes usulü B) Beşik ulemalığı ) Veraset sistemi D) Çiftbozan vergisi E) ltizam Sistemi ÇÖÜM smanlı Devleti nde XV. yüzyıl padişahlarının yetersizliği ve kimi zaman da çocuk yaşta tahta geçmeleri çıkar gruplarının devlet üzerindeki etkisini arttırmıştır. Buna bağlı olarak devlet hizmetine girme ve görevde yükselmede liyakat prensibinin yerini rüşvet, yolsuzluk ve adam kayırmacılık almıştır. adılık ve müderrislik gibi eğitim gerektiren görevler bile para ile alınıp satılır hâle gelmiştir. Beşik ulemalığı adı verilen bu uygulamayla müderrislikler babadan oğula geçmeye başlamıştır. (evap B) SRU XV. yüzyılda meydana gelen aşağıdaki durumlardan hangisi, ekonominin bozulmasının hem sebebi hem de sonucu niteliğindedir? ) ülûs bahşişlerinin sık dağıtılması B) Vergilerin artırılması ) Tımar sisteminin bozulması D) Gümrük vergilerinin azalması E) Saray masraflarının artması ÇÖÜM XV. yüzyılda yaşanan savaşların uzun sürmesi sonucunda savaş masrafları artmıştır. lınan yenilgiler de ganimet gelirlerinin azalmasına yol açmıştır. Devlet azalan gelirleri gidermek için vergilerin artırmış ancak bu durum halkın tımar toprağını terk ederek üretici konumdan tüketici konuma geçmesine neden olmuştur. Tımar sisteminin bozulması da üretimin düşmesi, vergilerin toplanamaması, asayiş ve güvenliğin sağlanamaması gibi sonuçları doğurmuştur. (evap ) XV. yüzyılda, smanlı mparatorluğu nda, devlet dairelerinde rüşvet ve haksızlık yaygınlaşmış uzun süren ve başarısızlıkla sonuçlanan savaşlar yaşanmıştır. şağıdakilerden hangisi, XV. yüzyılda ortaya çıkan bu sorunların sonuçları arasında değerlendirilebilir? ) ç ayaklanmaların artması B) slahat hareketlerinin hızlanması ) nayasal yönetime geçilmesi D) Batı ile diplomatik ilişkiler kurulması E) eni ekonomik önlemler alınması ÇÖÜM XV. yüzyılda yetersiz ve çoğu küçük yaşta padişahın iş başına gelmesiyle devlet otoritesi zayıflamıştır. önetimde ortaya çıkan bozulmalar, ordunun ve halkın devlete güvenini sarsmış ve çeşitli çıkar gruplarının rüşvet ve yolsuzluğu bir adet haline getirmesine sebep olmuştur. Tüm bunlara bir de uzun süren ve başarısızlıkla sonuçlanan savaşlar eklenince ekonomi iyice bozulmuş ve bu durum başkent stanbul da ve bazı eyaletlerde isyanların çıkmasına yol açmıştır. (evap ) SRU. hmed in Ekber ve Erşed sistemini getirmesinde,. Sultan. Mehmed in on dokuz kardeşini katletmesi. smanlı tahtına oturacak yetişmiş bir şehzade bulunmaması. Ulemanın Ekber ve Erşed sistemine geçilmesi için baskı yapması durumlarından hangileri etkili olmuştur? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM. hmed in fatih yasasına aykırı olarak Ekber ve Erşed sistemini getirmesinde, küçük yaşta tahta çıktığı için henüz yetişmiş bir şehzadesinin olmaması temel sebeplerden biridir. Bunun dışında babası. Mehmed döneminde çoğu küçük yaşta olan on dokuz şehzadenin boğdurulması hadisesi ve bu olaya toplumun her kesiminin tepki göstermesi Ekber ve Erşed sisteminin getirilmesinde etkili olmuştur. (evap ) 83

87

88 4. ÜTE SM DEVET GEREME DÖEM smanlı Devleti Gerileme Dönemi B. ngiltere smanlı Devleti nin Gerileme Dönemi nin 1699 arlofça ntlaşması yla başlayıp 1792 aş ntlaşması na kadar sürdüğü kabul edilir. XV. üzyılda Genel Durum XV. yüzyılda vrupa nın belli başlı devletleri ransa, ngiltere, spanya, ehistan, Prusya, sveç ve Rusya idi. Bu merkezî krallıkların yanı s ıra vrupa da değişik hanedanlar tarafından yönetilen prenslikler hüküm sürmekteydi. lmanya ve talya ise henüz siyasi birliğini sağlayamamıştı. tuz ıl Savaşları ( ) sırasında belirginleşen millî çıkarların korunmasına dayalı diplomasi anlayışı bu yüzyılda da devam etmiştir. vrupalı devletler bu çağda dış politikadaki hedeflerini gerçekleştirebilmek için her türlü araca başvurmanın uygun olduğunu savunan Makyavelizm anlayışını benimsemişlerdir.. ransa XV. yüzyıla vrupa nın güçlü devletleri arasında giren ransa, bu yüzyılda spanya, ehistan ve vusturya da çıkan veraset savaşlarına katılmıştır. yrıca yılları arasında süren edi ıl Savaşlarında ngiltere ve Prusya ya karşı savaşmıştır. Bu savaşlar sırasında ransa mali yönden büyük zararlara uğramış; merika kıtası ve Hindistan daki sömürgelerini ngiltere ye kaptırmıştır. Bu kayıplara bir de katı mutlakiyet yönetimi eklenince ransa da krallık rejimine karşı büyük bir ihtilal çıkmıştır (1789). htilal sonrası yeni yönetimin kurulmasıyla birlikte smanlı ransız dostluğu bozulmuştur. itekim apolyon Bonapart dönemi nde ransa ekonomik yönden durumunu düzeltmek amacıyla bir smanlı toprağı olan Mısır ı işgal etmiştir. yrıca Rusya ile imzaladığı Tilsit ntlaşması yla da smanlı Devleti ne karşı gizli bir ittifak kurmuştur. ngiltere 18. yüzyılda hızla güçlenmiş; topraklarını ransa ve spanya aleyhine genişletmiştir. Büyük bir sömürge imparatorluğu kuran ngiltere demokrasisini daha da geliştirerek iç yapısını kuvvetlendirmiştir. ıtalara yayılmış geniş toprakları, güçlü donanması ve siyasi nüfuzu ile ngiltere, bu dönemde güneş batmayan imparatorluk adıyla anılmaya başlamıştır. ngiltere vrupa daki güç dengesinin ransa lehine bozulmaması için bu devlete karşı Rusya, Prusya ve Hollanda ile ittifaklar yapmıştır. Diğer yandan sömürgelerine giden yol üzerinde stratejik öneme sahip olan smanlı Devleti ile de diplomatik ilişkiler kurmuştur. ngiltere, bu dönemde Uzak Doğu daki sömürgelerine giden yolun güvenliğini tehlikeye düşüreceği için Rusya nın Balkanlar ve Boğazlar üzerinden kdeniz e inmesini engellemeye çalışmıştır. Bu nedenle 1791 yılından itibaren Rusya ya karşı smanlı toprak bütünlüğünü koruma politikası izlemeye başlamıştır. ngiltere, Mısır ı işgal eden ransa ya karşı da smanlı Devleti ni desteklemiştir.. vusturya smanlı Devleti nin Batı daki en büyük rakiplerinden biri olan vusturya 18. yüzyıla arlofça ntlaşması nın taraflarından biri olarak girmiştir. Bu antlaşmayla Macaristan ın büyük bölümünü ele geçiren vusturya, bundan sonra da Sırbistan ve Bosna Hersek e yerleşmek için faaliyetlere girişmiştir. Bir kara devleti olan vusturya nın esas amacı ise denizlere ulaşmaktı be sebeple smanlı Devleti nin bir taraftan driyatik ve Ege denizine kıyısı olan Balkan topraklarını kendisine genişleme alanı olarak seçmişti. vusturya, Balkanlar üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için 18. yüzyılda Rusya ile ittifaklar kurarak smanlı Devleti ne karşı savaşmıştır. ncak ransız 85

89 smanlı Devleti Duraklama Dönemi htilali nden sonra ortaya çıkan milliyetçilik akımının kendi ülkesine sıçramasından çekinerek bu politikasından vazgeçmiştir. Bu nedenle 1791 yılında smanlı Devleti ile iştovi ntlaşması nı imzalayarak barış siyaseti izlemeye başlamıştır. Bu devlet, ilerleyen dönemde de Rusya nın Balkanlarda izlediği Panslavizm siyasetine karşı smanlı Devleti nin yanında yer almıştır. D. Rusya 17. yüzyılın sonlarına doğru Çar. Petro nun tahta geçmesiyle birlikte güçlenmeye başlayan Rusya bu yükselişini 18. yüzyılda da devam ettirmiştir.. Petro nun dış politikası; Baltık Denizi nde egemen olma, ırım ı alarak aradeniz e ulaşma, Balkanlara doğru yayılma ve Boğazları ele geçirerek sıcak denizlere inme hedeflerine dayanmaktaydı. yrıca Rusya sınırlarını rta sya ve afkasya ya doğru genişletmek istiyordu. Petro nun izlediği bu dış politika kendisinden sonra gelenler tarafından da devam ettirilmiştir. Böylece Rusya 18. yüzyılın ilk yarısında topraklarını sveç, ehistan ve smanlı Devleti aleyhine büyütmüştür. Rusya, smanlı Devleti üzerindeki hedeflerine yüzyılın ikinci yarısında büyük oranda ulaşmıştır. smanlı Devleti nin Genel Durumu smanlı Devleti, XV. yüzyılda 1699 arlofça ve 1700 stanbul antlaşmalarıyla kaybettiği büyük topraklarını tekrar elde etmek için Rusya, Venedik ve vusturya ile çeşitli savaşlar yapmıştır. Bu dönemde vrupalı devletler arasındaki çekişmelerden yararlanmaya başlayan smanlı Devleti, Batı nın üstünlüğünü kabul etmiş ve özellikle askerî alanda ıslahatlar yaparak kaybettiği toprakları geri alma politikası gütmüştür. ncak bu çabaları pek sonuç vermeyip yeni topraklar kaybedilince dönemin sonlarına doğru mevcut topraklarını koruma politikasına yönelmiştir. Eski gücüne yeniden ulaşmak için Batılı anlamda ıslahat çalışmalarını başlatan smanlı Devleti, Batı nın gerisinde kaldığını kabul etmiştir. ncak Batı nın smanlı karşısındaki üstünlüğü bu dönemde başlayan Sanayi nkılabı ile iyice pekişmiştir. Böylece smanlı Devleti büyük devlet olma özelliğini yitirmiştir. üü üü üü üü üü üü üü GEREME DÖEM SHTR (XVlll. Ü) GEREME DÖEM PDŞHR. hmet. Mahmut. sman. Mustafa. bdülhamit. Selim V. Mustafa. hmet Dönemi ( ) Padişah. Mustafa nın zamanının çoğunu Edirne de geçirmesi ve Edirne yi başkent yapacağı söylentisinin yayılması 1703 yılında büyük bir isyana dönüşmüştür.. hmet, Edirne Vakası denen bu isyan neticesinde tahta çıkmıştır. ale Devri boyunca padişahlık yapan. hmet, aynı zamanda şair ve hattattır. ecip mahlasıyla şiirler yazmıştır. ale Devri ( ) smanlı tarihinde 1718 Pasarofça ntlaşması ile başlayıp 1730 Patrona Halil syanı ile sona eren döneme ale Devri denir. Dönemin padişahı. hmet, sadrazamı ise evşehirli Damat brahim Paşa dır. Bu devirde askerî alanda ve yönetim alanında ıslahat yapılmamış, yenilikler daha çok teknik ve sosyokültürel alanlarda yoğunlaşmıştır. vrupai (Batılı) tarzda ilk ıslahatlar bu dönemde yapıldığı için vrupa nın üstünlüğünün bu dönemden itibaren kabullenmeye başlandığı görülür. vrupa da meydana gelen yenilik hareketlerini takip etmek amacıyla ilk kez vrupa nın Paris, ondra, Viyana gibi çeşitli başkentlerinde geçici elçilikler açılmıştır. T vrupa ya ilk gönderilen geçici elçi irmi Sekiz Mehmet Çelebi olmuştur. Paris e gönderilmiştir. ale Devri nde Sait Efendi ve brahim Müteferrika aracılığıyla ilk Türk matbaası kurulmuştur (1727). Matbada basılan ilk eser Vani Mehmet Efendi nin Vankulu ügatı dır. Hattatlar ve müstensihlerin (eserleri çoğaltan kişiler) işsiz kalmaması için matbaada dinî eserlerin basılması yasaklanmıştır. 86

90 T ale Devri nin önde gelen sanatçıları Şair edim ve minyatür sanatçısı evni dir. ransız asıllı bir mühendis olan Gerçek Dâvud tarafından 1720 yılında eniçeri cağı nda tulumbacılar adında bir itfaiye bölüğü oluşturulmuştur. lk kez çiçek aşısı uygulanmıştır. stanbul da kütüphaneler açılmıştır. Doğu klasiklerinin çevrilmesi için Tercüme Heyeti oluşturulmuş, birçok eser dilimize çevrilmiştir. âğıt, kumaş ve çini fabrikaları ile imalathaneler kurulmuştur. lk kez vrupa tarzında mimari eserler yapılmıştır. (Barok tarzı). Topkapı Sarayı ünündeki hmet Çeşmesi bu dönemin önde gelen eserlerindendir. SRU irmisekiz Mehmet Çelebi, aşağıdaki vrupa şehirlerinden hangisine elçi olarak gönderilmiştir? ) Viyana B) Paris ) ondra D) Roma E) Moskova ÇÖÜM smanlı Devleti nin ilk geçici elçisi olan irmisekiz Mehmet Çelebi, Paris şehrinde elçilik yapmıştır. eniçeri cağından yetişen Mehmet Çelebi, ocağın yirmi sekizinci ortasında hizmet gördüğü için hayatı boyunca bu isimle anılmıştır. Sultan. hmed in saltanatı döneminde vrupa yı yakından takip etme düşüncesinin bir tezahürü olarak 1720 yılında ransa ya büyükelçi olarak gönderilmiştir. Paris te bir yıla yakın kalan Mehmet Çelebi seyahati sırasında edindiği izlenimleri sefaretnamesinde kaleme almıştır. itabında stanbul Paris yolculuğu, kral XV. ouis, ransızların o sıralarda yaşadığı veba korkusu, katıldığı askeri merasimler ve Paris in ilgi çekici yerlerini konu edinmiştir. (evap B). Mahmut ( ) skeri alanda vrupa yı örnek alarak ıslahat yapan ilk smanlı padişahı olmuştur. smanlı Devleti Duraklama Dönemi nşaatı. sman zamanında tamamlanan ve uru smaniye ami ismini alan stanbul un ilk barok tarzı camisinin yapımına bu dönemde başlanmıştır. rdunun subay ihtiyacını karşılamak için 1734 te Hendesehane (ara Mühendishanesi) adında bir askerî mühendis okulu açılmıştır. ransa ya verilen kapitülasyonlar sürekli hâle getirilmiştir (1740). ransız asıllı Humbaracı hmet Paşa (omte de Bonneval), bu dönemde Humbaracı cağı nı kurmuştur. PU ÜPÜ vrupa dan getirilen ilk askerî uzman Humbaracı hmet Paşa dır (omte de Bonneval).. Mustafa ( ) ransız Baron dö Tott, topçu ocağını ıslah etmiştir. Rusya nın 1770 te Çeşme deki smanlı donanmasını yakması üzerine yeni bir donanma hazırlanmış ve bu donanmaya deniz subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i Bahr-i Hümayun un (Deniz Mühendishanesi) temelleri atılmıştır (1773). vrupa tarzında Sürat Topçuları Birliği kurulmuştur. Ekonomiyi düzeltmek amacıyla ilk kez Galata bankerlerinden borç alınmış yani iç borçlanmaya (esham senetleri aracılığıyla) gidilmiştir. T Esham sistemiyle, ahudi tüccarlardan borç alınmıştır.. bdülhamit ( ) eniçeri cağı nda (apı kulu) ilk kez sayım yapılmış ve askerlikle ilgisi olmayanlar ıslah edilmiştir. stihkâm kulu (skeriyede inşaat faaliyetleri yapan sınıf) açılmıştır. ülus bahşişi kaldırılmıştır. Ulufe alım satımı yasaklanmıştır. Sürat topçuları, humbaracı ve lağımcı ocakları ıslah edilmiştir. event teşkilatı kaldırılmıştır. apitülasyonların olumsuz sonuçlarını önlemek için, yerli malı kullanılması zorunlu hâle getirilmiştir. T l. bdülhamit, ıslahatlar için getirilen yabancı danışmanların Müslüman olmaları şartını kaldırmıştır. 87

91 smanlı Devleti Duraklama Dönemi RD (ÖÜ) DEĞŞM BŞG. SEM DÖEM ( ) (M- EDT DÖEM) lll. Selim, belli bir plan dâhilinde bir ıslahat programı hazırlayan ilk padişahtır. Bu programa yeni düzen anlamına gelen izam-ı edit adı verilmiştir. Bu dönem itibarıyla smanlı Devleti nde öncelikle askerî alanda olmak üzere her alanda radikal değişiklikler başlamıştır.. Selim Devri yenilikleri; Batı yı yakından takip etmek için, vrupa başkentlerinde açılan elçilikler sürekli hâle getirilmiştir. PU ÜPÜ lk daimi elçi usuf gâh Efendi dir. ondra da elçilik yapmıştır. Sorunların çözümü için, ülkenin ileri gelen devlet adamlarından bir Meşveret Meclisi (Danışma Meclisi) oluşturarak raporlar (layiha) hazırlatmıştır. ezzar hmet Paşa öncülüğünde vrupa tarzında ilk ordu olan izam-ı edit ordusu, kurulmuştur. T Görünüşüyle ve içeriğiyle tamamen vrupa dan örnek alınmış izam-ı edit ordusunun ilk ve en önemli başarısı, 1798 de apolyon Bonapart ın Mısır ı işgali sonrasında apolyon gibi bir askerî dehanın ordusunu mağlup etmesidir. ngiltere ve Rusya nın yardımları da bu galibiyette etkilidir ama eniçeri cağı nın önemli oranda bozuk olduğu bu dönemde yeni kurulan bir ordunun bu başarısı yeniçerileri çileden çıkarmış, yeniçeriler ve abakçı Mustafa nın isyanı ile izam-ı edit ordusunun dağıtılmasını sağlamışlardır. izam-ı edit ordusunun giderlerini karşılamak için rad-ı edit adıyla bir hazine oluşturulmuştur. Türkçe resmî dil, ransızca resmî yabancı dil olarak kabul edilmiş ve yabancı dil eğitimi (ransızca) zorunlu hâle getirilmiştir. erli malı özendirilmeye çalışılmıştır de ilk kez stanbul da vrupa dan gelen bir grup opera gösterisi sergilemiştir. Şiire ve müziğe meraklı olan. Selim lhami mahlasıyla şiirler yazmış, ayrıca klasik Türk müziğine birçok makam kazandırmıştır. eniçerilere haftanın belli günlerinde eğitim yapma mecburiyeti getirilmiştir. lk resmî devlet matbaası Matbaa-ı mire adıyla kurulmuştur te smanlı ordusuna kara subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i Berri Hümayun adlı askerî bir okul açılmıştır.. Selim in birçok alanda yaptığı bu düzenlemeler çıkarları zedelenen zümrelerin kışkırtması sonucu başlayan abakçı Mustafa isyanı sonucu kesintiye uğramıştır. ynı zamanda bu isyan. Selim in öldürülmesine sebebiyet vermiştir. ncak âyanların desteğini alarak başa gelecek olan. Mahmut, ıslahat hareketlerine kaldığı yerden devam etmiştir. SRU şağıdakilerden hangisi rad-ı edit hazinesinin oluşturulmasına neden olmuştur? ) eniçeri cağının kaldırılması B) eni saraylar yapılması ) izam-ı edit ordusunun kurulması D) lk Türk matbaasının açılması E) sâkir-i Mansure-i Muhammediyenin kurulması ÇÖÜM. Selim zamanında izam-ı edid adında Batı tarzında modern bir ordu kurulmuştur. Bu dönemde girişilecek reformların finanse edilmesi, bunlar için yeni kaynaklar bulunması için de rad-ı edid adında bir hazine teşkil edilmiştir. rad-ı edid in kaynakları pamuk resmi, esham mahlulatı, miri ve Haremeyn mukataaları, humbaracı tımarları ile alkollü içecekler, kahve, Mora üzümü, yapağı ve canlı hayvan resimleriydi. (evap ) 88

92 GEREME DÖEM SHTR GEE ÖEER Gerileme Dönemi nde yapılan ıslahatların temel amacı arlofça ntlaşması ile kaybedilen yerleri geri almaktır. Bu dönemde smanlı Devleti, vrupa dan geri kaldığını kabul ederek vrupa yı örnek alan ıslahatlar yapmaya başlamıştır. Savaşlarda alınan yenilgiler, yenilik hareketlerinin askerî alanda yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. ncak ilk kez teknik ve kültürel alanda yeniliklerde yapılmıştır. slahatlar halkın isteği ve desteğiyle değil, devlet adamlarının arzusuyla yapılmış ve bir devlet politikasına dönüşmüştür. slahatlar özellikle yeniçeriler ve ulemanın gösterdiği tepkiler nedeniyle başarıya ulaşamamıştır. Bu gelişmelere rağmen Duraklama Dönemi (XV. yüzyıl) ıslahatlarına oranla daha kapsamlı ve köklü değişiklikler gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. XVlll. Ü B ÖEM GEŞMEER EDRE VS (1703) smanlı Devleti nin kötü gidişine rağmen; padişah. Mustafa nın ( ) sürdüğü zevk ve sefa, devlet işlerini sadrazamlarına ve şeyhülislama bırakması, stanbul yerine Edirne de oturması gibi sebepler ordu içinde hoşnutsuzluğa yol açmıştır. Bu sebeple yeniçeriler ayaklanarak Edirne ye yürümüştür. (Edirne Vakası) Şeyhülislam eyzullah Efendi yi öldüren isyancılar,. Mustafa yı tahttan indirerek yerine kardeşi Sultan. hmet tahta çıkarmışlardır. smanlı Devleti Duraklama Dönemi RUS SM ŞER Prut ntlaşması (1711) smanlı Rus savaşları sonunda imzalanmıştır. Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa önderliğinde yapılan savaşta smanlı başarılı olmuş, Rus ordusunu yok etme fırsatını yakalamışken barış antlaşmasını imzalamıştır. Prut nlaşması, smanlı Devleti ne önemli bir kazanç sağlamamış ancak kaybedilen toprakların geri alınabileceği düşüncesini artırmıştır. üçük aynarca nlaşması (1774) Rus Çariçesi ll. aterina nın önce aradeniz e, daha sonra sıcak denizlere inmek istemesi sonucu yapılan smanlı Rus savaşları sonunda imzalanmıştır. Sonuçları smanlı Devleti büyük bir yenilgiye uğrayarak tarihinin en ağır antlaşmalarından biri olan 1774 üçük aynarca ntlaşması nı imzalamıştır. ırım a bağımsızlık verilmiştir (lk kez bir eyalet smanlı Devleti nden ayrıldı.). ırım hanlarının yalnızca dini bakımdan smanlı halifesine bağlı kalması kararlaştırılmıştır. T Rus donanması Çeşme de bulunan smanlı donanmasını yakmıştır (1770). smanlı Devleti daha güçlü bir donanma kurmak için Batı tarzı askerî okullar açmaya yönelmiştir (Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, Mühendishane-i Berr-i Hümayun). PTR H S (1730) ale Devri icraatlarından memnun olmayan, yapılanları israf olarak gören, ekonomik sıkıntı içindeki halk kitleleri ve epeydir maaşlarını alamayan yeniçeriler, ran seferinden de olumsuz haber gelmesi üzerine Patrona Halil önderliğinde isyan çıkarmışlardır. syan neticesinde dönemin sadrazamı evşehirli Damat brahim Paşa idam edilmiş; Sultan. hmet tahttan indirilmiş ve yerine yeğeni. Mahmut tahta çıkarılmıştır. Patrona Halil isyanı ile ale Devri sona ermiştir. Rusya savaşta işgal ettiği Eflak, Boğdan, Besarabya ve kdeniz deki adaları smanlı ya geri vermiştir. Rus Hristiyanları ve rahipleri kutsal yerleri serbestçe ziyaret edebilme hakkını elde etmiştir. Rusya, aradeniz de donanma bulundurma hakkı elde etmiş, smanlı Devleti nin aradeniz egemenliği sona ermiştir. Rusya, ilk kez Boğazlardan geçiş hakkı elde etmiştir. Rusya, smanlı Devleti ndeki rtodoksların koruyuculuğunu üstlenmiştir. 89

93 smanlı Devleti Duraklama Dönemi T VUSTUR SM ŞER Pasarofça ntlaşması (1718) Rusya nın rtodoksların koruyuculuğunu elde etmesi, orjinal metinde olmamasına rağmen Ruslar anlaşmanın 1775 teki değiştirilmiş ransızca metnine bu maddeyi eklemişlerdir. Böylece smanlı Devleti nin iç işlerine müdahale etme fırsatını elde etmişlerdir. ngiliz ve ransızlara verilen kapitülasyonlar ilk kez Rusya ya da verilmiştir. smanlı Devleti, ilk kez Rusya ya savaş tazminatı ödemiştir. T ırım ın bağımsız olmasından sonra Rusya, ırım ı egemenliğine almak için işgal etmiş ve 1792 aş ntlaşması ile ırım resmen Rusya ya bırakılmıştır. Bu antlaşma ile aynı zamanda Gerileme Dönemi sona ermiş ve Dağılma Dönemi ne girilmiştir. Belgrad ntlaşması (1739) 1736 yılında başlayan smanlı Rus Savaşı na 1737 de vusturya nın dâhil olması sonucu yapılan savaşlar neticesinde imzalanmıştır. Bu antlaşmayla vusturya Pasarofça ntlaşması ile smanlıdan aldığı yerleri geri vermiş; zak alesi yıkılarak smanlı ile Rusya arasında sınır olmuştur. Rusya nın ırım dan çekilmesi ve aradeniz de savaş ve ticaret gemileri bulundurması engellenmiştir. Belgrad ntlaşması, aradeniz in smanlı ya ait olduğunu belirten en son anlaşmadır. Belgrad ntlaşması smanlı mparatorluğu nun vusturya ve Rusya ile imzaladığı son kârlı antlaşmadır. smanlı Devleti, Belgrad ntlaşması nda arabuluculuk eden ransa nın kapitülasyonlarını süresiz olarak uzatmıştır (1740). aş ntlaşması (1792) smanlı Rus Savaşı sonunda imzalanmıştır. üçük aynarca ntlaşması ile bağımsız olan ırım ı almak isteyen Rusya, bu hedefine ulaşmıştır. aş ntlaşması ile ırım resmen Rusya ya bırakılmıştır. smanlı Devleti Dağılma Dönemi ne girmiştir smanlı, vusturya Venedik savaşları neticesinde imzalanmıştır. smanlı Devleti bu antlaşmayla vusturya ya toprak vermesine rağmen, Venedik ten toprak almıştır. ntlaşma neticesinde barış ortamı sağlandığından smanlı, iç işleri ile uğraşma imkânı bulmuş ve ale Devri ıslahatları başlamıştır. Bu anlaşmayla Venedik, Ege kıyılarından uzaklaştırılmıştır. iştovi ntlaşması (1791) smanlı Rus savaşı çerçevesinde gelişen smanlı vusturya Savaşı sonunda imzalanmıştır. vusturya savaş sırasında aldığı toprakları smanlı Devleti ne geri vermiştir. ransız htilali nin patlak vermesi çok uluslu vusturya Devleti ni endişelendirmiş ve iştovi ntlaşması ndan sonra kendisi gibi çok uluslu olan smanlı Devleti ile iyi ilişkiler geliştirmesine yol açmıştır. Bilindiği üzere. Dünya Savaşı nda da bu iki güç birlikte hareket etmiştir. R SM ŞER Safevi Devleti nin Şii propagandasının devam etmesi, zaman zaman smanlı topraklarına tecavüzü veya smanlı nın vrupa da kaybettiği toprakları ran ile telafi etmeyi umması gibi sebeplerden ötürü smanlı ran savaşları ; ; ; ; dönemleri başta olmak üzere XV. yüzyılda da devam etmiştir. RS SM ŞER ransa nın Mısır Seferi ( ) ransa, Mısır ve doğu ticaret yolları üzerinde üstünlük elde etmek amacıyla 1798 de apolyon önderliğinde Mısır ı işgal etmiştir. Sömürgeleri ile bağlantısının kesilmesinden endişelenen ngiltere nin de desteğiyle smanlı Devleti, ransa yı Mısır dan çıkarmayı başarmıştır. Savaş sonunda 1801 yılında smanlı ile ransa arasında El riş ntlaşması imzalanmış ancak ngiltere nin bu anlaşmayı reddetmesi üzerine 1802 yılında Paris ntlaşması isimli nihai bir anlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşmayla ransa, Mısır topraklarından çekilmiş ve Mısır tekrar smanlı denetimine girmiştir. 90

94 smanlı Devleti Duraklama Dönemi 1789 RS HT edenleri ü ü ralın baskıcı yönetimi ü ü Ekonominin ciddi şekilde bozulması ve bu durumun halka yeni vergiler koyarak çözümlenmeye çalışılması ü ü ransız halkının ngiltere ve merika da uygulanan rejimlerden etkilenmesi ü ü ransız aydınlarının halkı aydınlatması Sonuçları ewcomen (ivkomın) adlı bir başka ngiliz mühendis, Savery nin makinesini 1712 de daha da geliştirmiştir da da James Watt (eymis Vat), ewcomen ın makinesini daha verimli ve kullanışlı hâle getirmiş böylece üretimde kol gücünün yerini makinelerin almasını sağlayarak Sanayi nkılabı nı başlatmıştır. Gelişimi Sanayi nkılabı ile birlikte buhar makineleri dokuma fabrikalarında, gemilerde ve lokomotiflerde yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. ü ü ransa da feodalite yıkılmış ve vatandaşlar arasında eşitlik ilkesi kabul edilmiştir. ü ü Demokratik, laik devlet anlayışı ortaya çıkmıştır. ü ü Milliyetçilik akımının yayılmasıyla ulusal devletler kurulmaya başlamıştır. ü ü Hürriyet, eşitlik, adalet gibi kavramlar yayılmaya başlamıştır. ü ü Mutlak krallıklar yıkılmaya başlamıştır. ü ü Meşrutiyet, cumhuriyet rejimleri yayılmaya başlamıştır. ü ü eni Çağ sona ermiş, akın Çağ başlamıştır. ü ü nayasa kavramı, toplumlar için önemsenmeye başlamıştır. S DEVRM rtaya çıkışı oğrafi keşifler sonucu keşfedilen yerlerden vrupa ya bol miktarda hammadde gelmesi ve vrupa da sermaye birikiminin artması sanayi devriminin temel sebepleri arasındadır. ydınlanma Çağı nda vrupa da bilim alanında ve üretim teknolojisinde yaşanan gelişmeler de sanayi devrimin sebeplerindendir. itekim o güne değin ortaya konan bilimsel bilgi ve buluşlardan yararlanan mucitlerin günlük yaşamı kolaylaştıran ve üretimi arttıran makineleri icat etmeleri sanayi devrimini başlatmıştır. Örneğin ransız bilim insanı Denis Papin (Döni Papen) ilk buhar makinesini icat etmiştir. ngiliz mühendis Thomas Savery (Tomas Saveri) de bu buhar makinesinden yararlanarak madenlerde biriken suları dışarı atmak için kullanılan bir tulumba yapmıştır. Buhar gücü ile çalışan bu makine ilk olarak kömür madeni ocaklarında biriken suları boşaltmak amacıyla kullanılmıştır. Üretim biçiminde gerçekleşen köklü değişim yalnız sanayi alanında değil, tarımda da etkisini göstermiştir. imya sanayisinin gelişimi sonucu elde edilen yapay gübrelerin kullanımıyla tarımsal üretim görülmedik ölçüde arttırılmıştır. Pastörizasyon ve soğutma yöntemleriyle gıda ürünlerinin bozulmadan uzun süre saklanması kolaylaşmıştır. Sanayi nkılabı ngiltere den sonra ıta vrupası nda da yayılmıştır. ransa, lmanya ve Rusya birer sanayi ülkesi olma yolunda hızla ilerlemeye başlamıştır. Özellikle zengin kömür yataklarına sahip olan lmanya, ağır sanayiye önem vererek vrupa nın en büyük ekonomik gücü hâline gelmiştir. ynı dönemde merika Birleşik Devletleri de önemli bir sanayi devi olarak ortaya çıkmıştır. Sonuçları Ham madde ve pazar ihtiyacı ortaya çıkmış ve sömürgecilik yarışı hızlanmıştır. şçi sınıfı ortaya çıkmıştır. Büyük şehirler kurulmaya başlanmıştır. öyden kente göç hızlanmıştır. Makineleşmenin hızlanmasıyla işsizlik artmıştır. apitalizm, sosyalizm, emperyalizm gibi akımlar ortaya çıkmıştır. Temel ihtiyaçları karşılamaya yönelik mallar daha hızlı, ucuz ve bol miktarlarda üretilmeye başlanmış bunun sonucunda da fiyatlar düşmüştür. iyatların düşmesi beraberinde tüketim artışını getirmiştir. Sanayi devrimi ile birlikte içten yanmalı motor, telefon, gramofon, mikrofon, telsiz, lamba, araba lastiği, bisiklet, daktilo gibi icatlar günlük hayata girmiştir. 91

95 smanlı Devleti Duraklama Dönemi smanlı Üzerindeki Etkileri smanlı Devleti Batı da ortaya çıkan makineleşme hareketini takip edememiştir. vrupa da buhar makineleriyle çalışan fabrikalar kurulurken smanlı ülkesinde üretim büyük ölçüde atölyelerde ve el tezgâhlarında kol gücüne dayalı olarak sürdürülmeye devam etmiştir. Bu nedenle smanlı malları vrupa nın ucuz ve kaliteli sanayi malları ile rekabet edememiştir. apitülasyonlar ve ticaret antlaşmalarıyla sanayileşmiş ülkelere tanınan gümrük kolaylıkları smanlı Devleti nin yerli sanayisini çöküntüye uğratmıştır. Sanayi nkılabı yla birlikte smanlı Devleti dışarıya ham madde satan, dışarıdan ise mamul madde alan bir devlet hâline gelmiştir. smanlı ülkesi vrupa nın açık pazarı hâline gelmiş, küçük imalathaneler kapanırken; smanlı pazarları yabancı sanayi malları ile dolmuştur. malathanelerin kapanmasıyla ülkede işsizlik artmıştır. Bu durum dış ticaret açığının büyümesine yol açarken bir yandan da smanlı Devleti ni dışa bağımlı hale getirmiştir. SRU Çınar Vakası. sman ın şehit edilmesi abakçı Mustafa syanı gibi gelişmelerinin ortak yönü, aşağıdakilerden hangisidir? ) slahat hareketlerine sebep olmaları B) Veraset sistemiyle ilgili olmaları ) Merkezi otoriteyi güçlendirmeleri D) eniçeri isyanı sonucu gerçekleşmeleri E) Egemenlik anlayışında değişikliğe sebep olmaları ÇÖÜM XV. yüzyılın sonlarına doğru, ulufelerini ayarı düşük akçelerle almak istemedikleri için başkaldıran yeniçeriler sonraki yıllarda da benzer nedenlerle defalarca isyan etmişlerdir. stanbul da ortaya çıkan bu isyanların belli başlıları: 1622 de. sman ın katledilmesi, V. Mehmet döneminde 1656 yılında gerçekleşen ve otuz kadar devlet adamının idamına neden olan Çınar Vakasıdır yılında gerçekleşen abakçı Mustafa isyanı ise izam-ı edit ordusunun varlığına karşı çıkan bir yeniçeri isyanıdır. Bu isyan sonunda. Selim i tahttan indirmiş yerine V. Mustafa tahta çıkarılmıştır. (evap D) SRU Hezarfen hmet Çelebi, agari Hasan Çelebi, Şair ef i ve Evliya Çelebi gibi bilim ve kültür adamları, aşağıdakilerden hangisi döneminde yaşamıştır? ). hmed B). sman ) V. Murat D). Murat E) V. Mehmet ÇÖÜM Soru kökünde belirtilen bilim ve kültür adamları yılları arasında hüküm süren V. Murat döneminde yaşamıştır. Hezarfen hmet Çelebi kollarına taktığı kanatlarla Galata ulesi nden Üsküdar a devam eden bir uçuş denemesi yapmıştır. agari Hasan Çelebi barutla doldurduğu kendi icadı olan bir rokete binerek gökyüzüne yükselmiştir. Divan edebiyatının ünlü şairlerinden efî bu dönemde yazdığı hicivleriyle tanınmıştır. Bir gezgin olan Evliya Çelebi ise tuz altı boyunca sya, vrupa ve frika kıtalarındaki çeşitli ülkeleri dolaşarak Seyahatname adlı ünlü eserini yazmıştır. (evap ) 92

96 5. ÜTE SM DEVET DĞM DÖEM XlX. ÜD S VE VRUP D DEVETER GEE DURUMU ngiltere de aralıklarla açılıp kapanan parlamento, yeniden açılmış ve 1689 da insan hakları bildirisi kabul edilmiştir. XX. yüzyılın en güçlü devleti olan ngiltere, büyük bir sömürge imparatorluğu kurmasına rağmen ransa ile birlikte milliyetçilik düşüncesine sempati ile bakmaktaydı. Çok uluslu devletlerin parçalanmasının, sömürgelerindeki hâkimiyetine hizmet edeceğini düşünüyordu. ransa, sömürgecilikte ngiltere kadar başarılı bir sonuç alamamasına rağmen gücünü koruyor ve özellikle smanlı topraklarına yönelmek amacıyla ittifaklara giriyordu htilali sonrasında ransa da ikinci cumhuriyet ilan edilmiş ve herkese oy verme hakkı tanınmıştı. vusturya, smanlı Devleti gibi çok uluslu bir yapı taşıdığından ransız htilali nin sonuçlarını bir tehdit olarak görüyordu. rta vrupa nın en etkin gücü olan vusturya ile Rusya arasında Balkan toprakları üzerinde üstünlük mücadelesi başlamıştır. ine XX. yüzyılın ikinci yarısında vusturya, lman birliğinin sağlanmasında Prusya ile mücadeleye girmiştir. XV. yüzyılda Rusya, sıcak denizlere ulaşmak için bir yandan smanlı Devleti üzerindeki politikalarına ağırlık verirken diğer yandan da rta sya ya doğru Türk slam ülkelerine yayılma politikasını hızlandırmıştır. Bu yüzyılda rta sya da aka Türkmenleri, amud ve mralı gibi Türkmen boyları ile bir araya gelerek güç birliği yapmışlardır. kdeniz çevresinde yetiştirilen pamuğun ngiltere ve ransa nın kullanımında olduğunu gören Rusya, rta sya pamuğunu ele geçirmek ve sömürgeler kurmak için işgallere başlamıştır. XX. yüzyılın ikinci yarısında Rus ilerleyişi rta sya ya yayılmıştır. uşid Han ın başında bulunduğu aka Türkmenleri, 1879 da Rusları ağır bir yenilgiye uğratmış ancak bu başarı uzun sürmemiştir. Sonunda Çarlık Rusya sının egemenliğine girmek zorunda kalmışlardır (1884). smanlı Devleti, XV. yüzyıldan itibaren iç ve dış meselelerini kendi başına çözemiyordu. XX. yüzyılda daha da belirginleşen bu durum, smanlı Devleti nin vrupa devletleri ile çeşitli ittifaklar kurmasına neden olmuştur. Siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda büyük sıkıntılar yaşanmasına rağmen smanlı Devleti nin sınırları kuzeyde, ırım a; güneyde, uzey frika nın tamamına; doğuda, ran a ve rap arımadası nın tamamına; batıda ise Balkan arımadası na kadar uzanıyordu. Denizlerde ıbrıs, Girit, Rodos ve n iki da smanlı nın elindeydi. smanlı toprakları Sanayi nkılabı nın ardından hızlanan sömürgecilik faaliyetleriyle başta ngiltere olmak üzere bütün vrupa devletlerinin iştahını kabartıyordu. SM DEVET DĞM DÖEM SHTR (XX. Ü) Genel Özellikleri Temel amaç, smanlı Devleti ni dağılmaktan kurtarmak ve vrupalı devletlerin smanlı iç işlerine karışmasını önlemektir. etih siyasetinden vazgeçilmiştir. Denge politikası izlenmeye başlanmıştır. Bu dönemde, yapılan ıslahatlarda ransız htilali ve Sanayi nkılabının etkileri silinmeye çalışılmıştır. Hukuk alanında ilk kez köklü değişiklikler yapılmıştır. üü üü üü üü üü üü üü DĞM DÖEM PDŞHR. Mahmut bdülmecit bdülaziz V. Murat. bdülhamit Mehmet Reşat (V. Mehmet) Vahdettin (V. Mehmet) 93

97 smanlı Devleti Dağılma Dönemi. MHMUT DÖEM ( ) Sened-i ttifak (1808) smanlı Devleti nde XVll. yüzyılda merkezî otoritenin zayıflamasıyla taşrada, âyan adı verilen zengin, itibarlı nüfuzlu kişilerin etkinlikleri artmıştır. amanla ekonomik ve siyasi olarak güçlenen âyanlar, devlete karşı önemli bir güç hâline gelmişlerdir. ll. Mahmut, devlete asker ve vergi göndermekte sorun çıkaran âyanların devlete bağlılığını sağlamak amacıyla Sened-i ttifak adında bir sözleşme imzalanmasını kabul etmiştir. Sadrazam lemdar Mustafa Paşa ile ayanlar arasında imzalanan bu antlaşma ile âyanlar padişahın otoritesini desteklemeyi kabul etmiştir. Bu sözleşmeye göre; ü ü Âyanlar, devlete bağlı kalacaklarına ve yenilikleri destekleyeceklerine dair söz vermişlerdir. ü ü Âyanlar, devlerte istendiği zaman asker göndermeyi ve stanbul da çıkabilecek ayaklanmaları bastırmayı kabul etmişlerdir. ü ü Padişahın aşırı vergi koymaması, eşit ve adaletli vergi alması ve vergilerin kanun ve hükümlere göre toplanması kararlaştırılmıştır. ü ü yanların yetki alanına giren işlere karışılmaması ve hiçbir âyanın suçsuz yere cezalandırılmaması konularında da anlaşmaya varılmıştır. UR ü ü ll. Mahmut bu belgeyle, âyanların varlığını ve haklarını resmen tanımıştır. ü ü Bu senet, merkezî otoriteyi artırma amacına yönelik olarak yapıldıysa da içerik itibarıyla merkezî otoritenin zayıfladığını göstermektedir. ü ü Bu belge ile ilk kez smanlı da padişahın mutlak otoritesi sınırlandırılmıştır. Padişah ilk defa kendisinden başka bir gücün (âyanların) varlığını tanımıştır. ü ü Bu belgede vergilerin kanunlara aykırı olarak toplanmasına karşı çıkılmıştır. ü ü Sened-i ttifak bazı tarihçilere göre; hükümdarın yetkilerini kısıtlaması yönüyle ngiltere de halk ile kral arasında imzalanan 1215 Magna harta ya benzetilmektedir. ncak şu da unutulmamalıdır ki Magna harta da halk lehine kararlar alınırken Sened-i ttifak ta feodalleşme belirtisi gösteren âyanlar lehine kararlar alınmıştır. yrıca bazı tarihçiler de Sened-i ttifak ı anayasal monarşinin ilk adımı olarak kabul etmiştir. ani bu yönüyle smanlıda demokratikleşme yolunda atılan ilk adımdır. dari landa apılan slahatlar Halkın devlete güvenini sağlamak için, atih ten sonra ilk kez padişah ll. Mahmut döneminde, vatandaşlar arasında din ve mezhep ayrılığı gözetilmeyeceği teminatı verilmiştir. Divan teşkilatı kaldırılmıştır. erine Heyet-i Vükela adında nazırlıklar (bakanlıklar) kurulmuştur. MERE TEŞTD DÜEEMEER ES DÜE E DÜE Divanıhümayun azırlıklar Sadrazamlık Başvekâlet Reisülküttap Hariciye ezareti Sadaret ethüdası Dâhiliye ezareti Darphane Hazinesi, Maliye ezareti Hazineiamire Vakıflar Şeyhülislamlık RUM Evkafıhümayun ezareti Babımeşihat Dairesi Ticaret ezareti maç, padişahın devlet yönetimindeki etkisini artırmak ve merkezî otoriteyi güçlendirmektir. SRU Reis-ül üttablık görevi,. Mahmut un saltanatı döneminde aşağıda verilen bakanlıklardan hangisine dönüştürülmüştür? ) Harbiye B) dliye ) Maliye D) Hariciye E) Dahiliye ÇÖÜM Reis-ül üttablık görevi, smanlı Devletinde ilk kez stanbul un fethinden sonra oluşturulmuş ve XV. yüzyılda da, dış siyasete ait işlerden tek başına sorumlu bir birim haline getirilmiştir. XX. yüzyıla kadar smanlı Devleti nde dışişleri Reis-ül üttablar tarafından yürütülürken padişah. Mahmut döneminde bu birim Hariciye azırlığı adıyla yeniden örgütlenmiş ve elçilikler de bu daireye bağlanmıştır. Bu değişiklikte smanlı Devleti nin vrupa dan aldığı borçların artması, vrupa ülkelerinin smanlı Devleti nin içişlerine karışmaya başlaması ve elçileri tek bir merkeze bağlama düşüncesi etkili olmuştur. (evap D) 94

98 . Mahmut Dönemi nde devlet memurları dâhiliye ve hariciye memurları olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Devlet işlerinin planlanmasını ve düzenli yürütülmesini sağlamak üzere çeşitli meclisler ve komisyonlar kurulmuştur. Darü ş Şura-yı skerî askerlik işlerini düzenlemekle görevlendirilmiştir. Darü ş Şura-yı Bab-ı li nin görevi, yapılacak ıslahatları belirlemek ve memurları yargılamaktır. Meclis-i Valayı hkâm-ı dliye ise adalet işlerine bakmakla yükümlüydü.. MHMUT DÖEM MESER Görev lanları dları skerlik Dar-ı Şûra-yı skerî dalet Meclisi hkâm-ı dliye dari argı Dar-ı Şûra-yı Babıali Dirlik sisteminin bozulması nedeniyle devlet görevlilerinin ücretlerini düzenli alamadıklarını görmüş ve dirlik sistemini kaldırmıştır. Buna bağlı olarak da memurlara maaş bağlanmıştır. Müsadere uygulamasına (memurların öldüğünde ya da görevden alındığında mallarına ve gelirlerine devletin el koyması) kısmi olarak son verilmiş, böylelikle özel mülkiyet güvence altına alınmıştır. RUM Müsadere usulünün kaldırılmasıyla devlet adamlarının devlete olan güveni ve bağlılığını artırmak amaçlanmıştır. Müsadere usulünün tam olarak kaldırılması Tanzimat dönemine denk gelir. Vergilerin mültezimler yerine muhassıl denilen devlet görevlileri tarafından toplanması, uygulaması başlatılmıştır. Taşrada güvenliğin sağlanması için redif birlikleri kurulmuştur Valilerin üzerindeki askerlik görev ve yetkileri kaldırılmış; askeri ve mülki sınıflar ayrılmıştır. skerî ve ekonomik amaçlı ilk nüfus sayımı yapılmıştır (1831). vrupa ülkelerinde olduğu gibi vilayet sistemine geçilmiştir. ller doğrudan merkeze bağlanmıştır. Âyanlık geleneğine son verilmiştir. smanlı Devleti Dağılma Dönemi Devletin merkeziyetçi yapısını güçlendirmek ve eyaletlerin kontrolünü sağlamak için, ilk kez posta teşkilatı kurulmuştur. öy ve mahallelere muhtarlar atanmış ve muhtarlar muhtesiplere bağlanmıştır. lk resmî gazete olan Takvim-i Vekayi 1831 de çıkarılmıştır. Gazete smanlıca dışında rapça, arsça, Rumca, Ermenice ve ransızca dillerinde de yayımlanmıştır. RUM Takvim-i Vekayi birçok kaynakta, kültür alanındaki ıslahatlar içinde yer almaktadır. ncak, resmî gazete olması ve devlet kararlarının kamusal alanda duyurulması maksatlı olduğu için merkeziyetçi devlet yapısını güçlendirmek amaçlanmıştır. Dolayısıyla idari alanda verilmelidir. SRU şağıdakilerden hangisi smanlı Devleti nin ilk resmî gazetesidir? ) Tasvir-i Efkar B) Tercüman-ı Hakikat ) Takvim-i Vekayi D) eride-i Havadis E) Tercüman-ı hval ÇÖÜM Takvim-i Vekayi, smanlı mparatorluğu sınırları dahilinde yayımlanmaya başlanan ilk smanlı Türk resmi gazetesidir. 11 asım 1831 de yayın hayatına başlayan Takvim-i Vekayi, smanlı Türkçesi dışında rapça, Rumca, Ermenice, arsça ve ransızca, yayımlanmıştır. Haftalık olarak yayımlanan gazetede resmî ilanlar ve gayrı resmi duyurular dışında, iç ve dış gelişmelere ilişkin haberler de basılmaktaydı.. bdülhamit devrinin büyük bir kısmında yayınlanmayan Takvim-i Vekayi.. Meşrutiyetin ilanından sonra yeniden yayın hayatına girmiştir. Türkiye umhuriyeti kurulduktan sonra Takvim-i Vekayi nin görevini Resmî Gazete ye devralmıştır. (evap ) 95

99 smanlı Devleti Dağılma Dönemi Bulaşıcı hastalıkların kontrolü için karantina uygulaması başlatılmıştır. Pasaport uygulamasına geçilmiştir. Devlet memurlarına fes, pantolon ve ceket giyme zorunluluğu getirilmiştir.. Mahmut vrupalı hükümdarlar gibi devlet dairelerine resmini astırmıştır. Padişah, devlet dairelerine resmini astırmıştır. stanbul nüfusunu kontrol altına almak için, stanbul da giriş çıkışlar kontrol altına alınmıştır. stanbul a gelmek için yerel yönetimlerden Mürur Tezkeresi adında bir izin belgesinin alınması zorunluluğu getirilmiştir. T l. Mahmud, eyaletlerin yönetimini kontrol etmek amacıyla ilk yurt içi seyahati düzenleyen padişahtır. skerî landa apılan slahatlar lemdar Mustafa Paşa tarafından izam-ı edit rdusu yerine 1808 de Sekban-ı edit adıyla bir ordu kurulmuştur. ncak bu ordu kısa süre sonra dağıtılmış, yerine 1825 te Eşkinci cağı kurulmuştur. Bu ordu da eniçeri syanı sonucu dağılmıştır. rdudaki bozulmanın temelinin eniçeri cağı nın bozulması olduğunu halk ve ulema sınıfı tarafından kabul edilmesiyle 1826 da eniçeri cağı kaldırılmıştır (Vaka-i Hayriye). Eğitim ve ültür lanında apılan slahatlar smanlı Devleti nin kuruluş dönemi itibarıyla temel eğitim kurumları, dinî ilimler yanında pozitif bilimlerin de okutulduğu medreseler olmuştur. kulların ilköğretim düzeyinde olanlarına sıbyan ya da mahalle mektebi adı verilmiştir. Özellikle XlX. yüzyıl itibarıyla vrupa tarzı ortaöğretim seviyesinde rüştiyeler, lise seviyesinde sultani ve idadi adı verilen askerî ve sivil liseler kurulmuştur. ükseköğretim (üniversite) ayarında medreselere ise atih Sultan Mehmet tarafından açılan Sahn-ı Seman ve anuni Sultan Süleyman tarafından açılan Süleymaniye medreseleri örnek olarak gösterilebilir. Bunun dışında saraya memur yetiştirmek amaçlı. Murat zamanında stanbul da açılan Enderun, mesleki eğitim veren oncalar diğer eğitim kurumlarıdır. ll. Mahmut döneminde ise; lk kez vrupa tarzında eğitim kurumları açılmıştır. RUM Halkın tepkisinden çekinildiği için medreseler kapatılmamış, bu durum da eğitimde ikiliklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. abancı dil bilen ve vrupa kültürünü yerinde görmüş memurların sayısını arttırmak amacıyla ilk kez vrupa ya öğrenci gönderilmiştir. RUM RUM eniçeri cağı nın kaldırılması sonucu; yeniliklerin önü açılmış ve merkezî otorite güçlenmiştir. eniçeri cağı nın yerine sakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. Seraskerlik (Millî Savunma Bakanlığı) makamı oluşturularak modern Türk ordusunun temelleri atılmıştır. vrupa ya gönderilen öğrenciler orada demokratik eğilime girmişler ve sonraki yıllarda Jön Türkler (Genç smanlılar) olarak smanlı Devleti nde demokratikleşme çalışmalarının öncüsü olmuşlardır. lk yabancı dil okulu açılmıştır. Saraya memur yetiştiren Enderun mektebi kaldırılmış, yerine Mekteb-i Maarif-i dliye kurulmuştur. unan syanı yla birlikte Rum tercümanlara olan güvenin sarsılmasından dolayı yeni mütercimler yetiştirmek üzere tercüme odaları kurulmuştur. 96

100 Batı müziği ve tiyatro gibi yabancı kültür unsurları smanlı ülkesine bu dönemde daha yoğun şekilde girmeye başlamıştır. lköğretim kız ve erkek çocukları için zorunlu ve parasız hâle getirilmiştir. Bu amaçla sıbyan mekteplerinin sayısı arttırılmıştır. Mekteb-i Ulum-ı Edebiye gibi orta dereceli okullar açılmıştır. eni kurulan ordunun subay ihtiyacını karşılamak amacıyla Mekteb-i Harbiye (Harp ku lu); hasta ve yaralı askerlerin tedavisini yapacak doktorları yetiştirmek için de Mekteb-i Tıbbiye-i skeriye (skeri Tıp kulu) açılmıştır. eniçeri cağı nın kapatılmasıyla kapanan mehterhane yerine ordunun merasim alaylarında ve resmî geçitlerde gerekli olan bir bando takımı oluşturmak amacıyla Giuseppe Donizetti önderliğinde Mızıkayı Hümayun Mektebi açılmıştır. Mekteb-i Tıbbiye açılmıştır. rta dereceli okullar açılmıştır. Ekonomi lanında apılan slahatlar apitülasyonların olumsuz etkisini en aza indirmek için yerli malı kullanımı teşvik edilmiştir. Bazı malların ülke dışına çıkarılmasını yasaklayan uygulamayı kaldırarak ihracatı arttırma yoluna gidilmiştir. rdunun üniforma ve fes ihtiyacını karşılamak üzere eshane Dokuma abrikası kurulmuştur. alova da kumaş fabrikası kurulmuştur. RUM ll. Mahmut döneminde birkaç fabrikanın kurulmuş olması smanlı Devleti nin sanayileştiğini göstermemektedir. smanlı tüccarlarının vrupalı tüccarlarla rekabet edebilmeleri için gümrük vergilerinde kolaylık sağlanmıştır de denge politikasının önemli bir adımını atmış ve Mısır Valisi avalalı Mehmet li Paşa isyanına karşın ngiltere nin desteğini almak için ngiltere ile Balta imanı Ticaret Sözleşmesi ni imzalamıştır. RUM smanlı Devleti Dağılma Dönemi Balta imanı ntlaşması, adından da anlaşılacağı üzere smanlı ekonomisini baltalamıştır. Bu anlaşma ile yerli tüccarlardan yüzde on iki oranında alınan vergi ngilizlerden yüzde beş oranında alınmıştır; ayrıca ngilizler iç gümrük vergilerinden muaf tutulmuştur. nlaşma ile smanlı, ngiltere nin açık pazarı ve yarı sömürgesi hâline gelmiştir. SRU. Mahmut döneminde Vaka-i Hayriye olarak adlandırılan eniçeri cağının kaldırılmasıyla ıslahatların önü açılmıştır. Bu dönemde ayrıca posta teşkilatı nazırlıklar, modern asker okulları ve muhtarlıklar kurulmuştur. Takvim-i Vekayi adı verilen ilk resmi gazete de bu dönemde yayımlanmıştır. Bu bilgiler ışığında aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? ) apılan çalışmaların reayaya duyurulmasına önem verilmiştir. B) slahatlar halkın istekleri doğrultusunda gerçekleşmiştir. ) Bürokraside yenilikler yapılmıştır. D) slahatların yapılabilmesi için uygun bir ortam yaratılmıştır. E) Merkezi yapı güçlendirilmiştir. ÇÖÜM smanlı merkez teşkilatında köklü değişiklikler yapan. Mahmut yılları arasında hüküm sürmüştür. Bu dönemde başta devlet yönetimi olmak üzere, ekonomik ve askeri alanda, eğitim ve kültür alanında bir çok ıslahat yapmıştır. ncak ne bu dönemde ne de smanlı tarihinde ıslahatlar hiçbir zaman halkın isteğiyle gerçekleşmemiştir. (evap B) 97

101 DR D P EER - Divan örgütü kaldırıldı. erine Heyet-i Vükela (Bakanlar urulu) kuruldu. Heyet-i Vükela, nazırlıklardan oluşturuldu. - Sadrazamlık, Başvekâlet makamı olarak değiştirildi. - ller merkeze bağlandı. Âyanlık kaldırıldı. - Müsadere usulü kaldırıldı, mülkiyet hakkı güvence altına alındı. - Tımar sistemi kaldırılarak devlet memurları maaşa bağlandı. - alnız erkeklerin sayıldığı ilk nüfus sayımı yapıldı. - Posta ve karantina servisleri kuruldu. SERÎ D P EER - Sekban-ı edit cağı kuruldu. - Sekban-ı edit ordusunun kaldırılmasından sonra Eşkinci cağı adı verilen bir ordu kuruldu. - eniçeri cağı kaldırıldı (1826). - eniçeri cağı nın yerine sakir-i Mansure Muhammediye adı verilen modern bir okul kuruldu. - Dar-ı Şûra yı skerî adı verilen kurul oluşturuldu. - Seraskerlik makamı kuruldu. - ıyafet alanında değişiklik yapılarak memurların fes, ceket ve pantolon giymeleri kararlaştırıldı. - öy ve mahallelere muhtarlar tayin edildi. - urt dışı seyahatlerinde pasaport uygulamasına geçildi. - Takvim-i Vekayi adlı ilk resmî gazete çıkarıldı. - skeri, idari meclis ve komisyonlar kuruldu. EĞTM VE ÜTÜR D P EER - lköğretim zorunlu hâle getirildi. - skerî alanda yetişmiş eleman ihtiyacını karşılamak için Rüştiye Mektebi açıldı. - Harbiye, skerî tıbbiye mektepleri açıldı. - lk kez vrupa ya öğrenci gönderildi. - Mehterhane yerine Mızıka-yı Hümayûn kuruldu.. MHMUT DÖEMDE P EER EM D P EER - erli malı kullanımı teşvik edildi. - Gümrük vergisi oranlarında değişiklik yapıldı. - nadolu da ticari hayatın canlandırılmasına çalışıldı. - rdu teşkilatının ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla kumaş, fes ve kundura fabrikaları kuruldu. - eni yollar yapılarak ulaşımın kolaylaşması sağlandı.

102 smanlı Devleti Dağılma Dönemi BDÜMET DÖEM ( ) bdülmecit Döneminde apılan slahatlar TMT ERM (3 asım 1839). Mahmut döneminde hazırlanan Tanzimat ermanı,. bdülmecit döneminde ilan edilmiştir. Tanzimat ermanı padişah, devlet adamları ve yabancı elçiler huzurunda Gülhane Parkı nda Mustafa Reşit Paşa tarafından okunmuştur. Bu nedenle Gülhane Hatt-ı Hümayunu adıyla da anılmaktadır. Bu fermanın ilanıyla smanlı tarihinde Tanzimat Dönemi başlamıştır. Tanzimat dönemi ıslahatları, bdülmecit döneminde yapılanlar ve bdülaziz döneminde yapılanlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır ondra onferansı nda azınlık sorununun gündeme gelmesini önlemek ve Mehmet li Paşa syanı konusunda lehte bir karar çıkması amacıyla ilan edilmiştir. T Tanzimat ermanı nda yargı, askerlik, vergi ve eğitim alanında ıslahat yapılması öngörülmüştür. Tanzimat ermanı nın ilan edilmesinde vrupa nın baskısı olmamakla birlikte etkisi vardır. TMT ERM (1839) nahtar Sözcük: Herkes, Tüm tebaa maç: zınlıkların devletten kopmasını önlemek için, gayrimüslim halkın Müslümanlarla eşit haklara sahip olması ve tüm halkın smanlıcılık fikri etrafında toplanması amacıyla yayımlanmıştır. Maddeleri: ü ü rk, din, dil ve mezhep ayrımı yapılmaksızın her smanlı vatandaşının yasalar önünde eşit haklara sahip olması kararı alındı. ü ü Herkesin can, mal, namus güvenliği sağlandı. ü ü Vergilerin herkesin gelirine göre alınması kararlaştırıldı. ü ü skerlik herkes için vatan görevi hâline getirildi ve belli bir zamanla sınırlandırıldı (4 veya 5 yıl). ü ü Mahkemelerin herkese açılması kararlaştırıldı. ü ü Herkese özel mülkiyet ve miras hakkı tanındı. ü ü Müsadere sistemi kaldırıldı ve özel mülkiyet güvence altına alındı. ü ü Padişahın dahi bu yasalara uymakla yükümlü olduğu belirtildi. Sonuç: Tanzimat ermanı ile ilk kez bir padişah, yasa üstünlüğünü kabul etmiştir. Dolayısıyla smanlı Devleti nde ilk kez hukuk devleti olma ve nayasal düzene geçiş süreci başlamıştır. Tanzimat ermanı nın 1839 da ilanından 1876 da l. Meşrutiyet in ilan edilmesine kadar geçen döneme smanlı tarihinde Tanzimat Dönemi adı verilmektedir. Bu dönem smanlı Devleti nin en hızlı Batılılaştığı ve modernleşmeye çalıştığı dönemdir. ncak geleneksel kurumların da işlevini devam ettirmesi bu dönemde kültürel çatışmaların yaşanmasına, eğitim ve hukuk alanlarında ikiliklerin artmasına neden olmuştur. l genel meclisleri kurulmuştur. Devlet kanunlarının yayımlandığı Düstur dergisi çıkartılmıştır. lk demir yolu bağlantısı zmir Turgutlu arasında ve telgraf hattı stanbul Edirne Varna arasında kurulmuştur. Maarif-i Umum ezareti (Millî Eğitim Bakanlığı) kurulmuştur (1856). lk özel gazete olan Tercüman-ı hval, Şinasi ve gâh Efendi tarafından yayımlanmıştır. ız rüştiyeleri açılmış ve kız öğrencilerin eğitimi ilk kez devletin görevleri arasına girmiştir. aime adı verilen ilk kâğıt para bastırılmıştır. (1840) Galata Bankerleri tarafından Bank-ı Dersaadet adı verilen ilk smanlı Bankası kurulmuştur (1847). bdülmecit devrinde ırım Savaşı sırasında ilk dış borç ngiltere ve ransa dan alınmıştır (1854). abancı destekli (ngiltere) ilk banka olan Bank-ı smani kurulmuştur (1856) Posta nizamnamesi ile Posta işleri düzene konmuştur. Polis teşkilatı kurulmuştur. Devlet merkezi Dolmabahçe Sarayı na taşınmıştır. Heybeliada ruhban okulu açılmıştır. lk smanlı Üniversitesi olan Darülfunun un açılması için girişimler bu dönemde başlamıştır (1846) Erkek öğretmen okulu açılmıştır (Darulmuallimun) 1851 de hmet evdat Paşa öncülüğünde smanlı nın ilk bilim akademisi olan Encümen-i Daniş açılmıştır.. Mahmut döneminde kurulan Meclis-i hkamı dliye etkinleştirilerek yasa yapma yetkisi verilmiştir. Belediye örgütü ilk kez teşkilatlandırılmıştır. 99

103 smanlı Devleti Dağılma Dönemi 1858 razi anunnamesi ile bir toprağın uzun süre işletenler o toprağın sahibi (zilyetlik) sayılmıştır. yrıca üç yıl ekilmeyen toprakların göçmenlere satılması kararı alınmıştır. Müsadere usulü kesin olarak kaldırılmıştır te Boğaziçi nde yolcu ve yük taşımacılığı yapmak amacıyla Şirket-i Hayriye adında bir anonim şirketi kurulmuştur. skerlikte kura benimsenmiştir. ransız eza anunu örnek alınarak bir ceza kanunu hazırlamıştır. Ticaret mahkemeleri kurulmuştur Topraktan alınan tüm vergilerin yerine tek bir vergi olarak ürün üzerinden 1/10 oranında alınan aşar vergisi tarım vergisi hâlini almıştır. Türkçenin sadeleştirilmesi akımı başlamıştır. abancı devletlere okul açma izni verilmiştir. SRU şağıdakilerden hangisi Tanzimat ermanı yla hedeflenen reformlar arasında yer almaz? ) Vergi vermede adaletin sağlanması B) Müsadere usulünün kaldırılması ) Meşruti yönetimin ilan edilmesi D) skerliğin vatan görevi kabul edilmesi E) Tüm vatandaşların can ve mal güvenliğinin sağlanması ÇÖÜM 1839 yılında ilan edilen Tanzimat ermanı, smanlı Devleti nin rta Çağ a ait bir devlet yapısından, hukuki manada yeni ve çağdaş bir devlet yapısına geçişini ifade eden bir dönüm noktasıdır. Bu fermanla başlayan Tanzimat döneminde devletin siyasi, sosyal, askerî ve kültürel bir çok alanında reformlara girişilmiştir., B, D, E seçeneklerinde verilen gelişmeler bu reformlardan bazılarıdır. ncak meşruti yönetim 1876 da ilan edilmiştir. (evap ) SHT ERM (1856) smanlı Devleti ile Rusya arasında yılları arasında yapılan ırım Savaşı nda, ngiltere ve ransa smanlı Devleti ne yardım etmişlerdir. smanlı Devleti, bu savaş sonrası imzalanan Paris ntlaşması nda özellikle azınlıklar konusunda kendi lehine kararlar alınmasını sağlamak için slahat ermanı nı yayımlamıştır. SHT ERM (1856) nahtar Sözcük: zınlıklar, Gayrimüslimler maç: Doğrudan azınlıklara yönelik olarak hazırlanan bu ferman, Paris onferansı kararlarını etkilemek ve vrupalı Devletlerin smanlı iç işlerine karışmasını önlemek amacıyla yayımlanmıştır. Maddeleri: ü ü Gayrimüslimlerin askerlik yapma zorunluluğu kaldırıldı ve bedelli askerlik esası getirildi. ü ü zınlıklara devlet memuru olma hakkı verildi. ü ü Gayrimüslimlere mahkemelerde Müslümanlarla eşit şahitlik hakkı tanındı. ü ü Gayrimüslimlere küçük düşürücü sözcüklerle hitap etmek yasaklandı. ü ü Mahkemelerde herkesin kendi dinine göre yemin etmesi kararı alındı. ü ü Gayrimüslimlere; şirket kurma, memur olma, mal mülk edinme gibi haklar tanındı. ü ü Gayrimüslimlerin ödediği cizye ve haraç vergisi kaldırıldı. ü ü l meclisleri açılarak azınlıklar da üye olma hakkı elde etti. orum: zınlıkların il meclislerine üye olması devlet yönetimine katıldıkları anlamına gelmez. Sadece yerel yönetimlere katıldıkları söylenebilir. Sonuç: zınlık hakları genişletilmesine rağmen ayrılıkçı isyanların önüne geçilememiştir. slahat ermanı ile; Gayrimüslimlere askerî okullara gitme hakkı verilmiştir. ltizam usulü kaldırılmıştır. Herkesin gelirine göre vergi ödemesi ilkesi kabul edilmiştir. 100

104 Eşit haklar ve eşit yükümlülükler ilkesi gereği gayrimüslimlere askerlik yapma yükümlülüğü getirilmiştir. Gayrimüslimlere, patrikhanelerinde kendi meclislerini kurarak cemaatlerini ilgilendiren konularda karar alma ve bunları (hükümetin onayını aldıktan sonra) uygulama hakkı verilmiştir. ermanla ülkedeki gayrimüslimlere ait kilise, okul, manastır ve hastane gibi binaların tamiri veya yenilerinin yapımı serbest bırakılmıştır. Daha önce yalnızca Müslümanların alındığı devlet memurluğuna gayrimüslimler de girebilmişlerdir. zınlıklara banka, şirket kurma okul açma hakkı verilmiştir. vrupa devletlerinin yurttaşlarına mülkiyet hakkı tanınmış, yabancı yatırımcılar bu sayede, smanlı topraklarında yatırım yapıp etkinliklerini artırmışlardır. Gayrimüslimlerin ödediği cizye ve haraç vergisi kaldırılmıştır. Gayrimüslimlere belediye ve il meclislerine katılma hakkı verilmiştir. Gayrimüslimler mahkemelerde Müslümanlarla eşit şahitlik hakkı kazanmış ve kendi dinlerine göre yemin etmeleri sağlanmıştır. Gayrimüslimler için kullanılan küçük düşürücü sözler kaldırılmıştır. abancılara bedelini ödemek şartıyla smanlı topraklarında mal mülk edinebilme hakkı getirilmiştir. T slahat ermanı, azınlıkları mutlu etmediği gibi ayrıcalıklı durumdaki Müslüman halkın da tepkisine yol açmıştır. UR ermanlar, bdülmecit döneminde; Meşrutiyetler ise bdülhamit döneminde ilan edilmiştir. BDÜ DÖEM ( ) smanlı Devleti Dağılma Dönemi. Mahmut un oğlu ve Sultan bdülmecit in kardeşi olan Padişah bdülaziz tahtta kaldığı sürece en çok üzerinde çalıştığı konu smanlı donanmasının modernizasyonu olmuştur. Bu dönemde smanlı donanması dünyanın üçüncü büyük filosu haline getirilmiştir. rduya yetecek kadar son model top ve tüfeklerin sağlanması bdülaziz döneminde gerçekleşmiştir. EŞ M Sultan bdülaziz in tahta geçtiği 1861 yılında merikan iç savaşı ( ) başlamıştır. bdülaziz Döneminde apılan slahatlar 1864 Vilayet nizamnamesi yayımlanarak ülke vilayet, sancaklara, kazalara, bucak ve köylere ayrılmıştır de idari düzenlemeye ahiyeler eklenmiştir. iraat Bankasının temelini oluşturan memleket sandıkları Mithat Paşa nın Tuna Valiliği sırasında Rusçukta (Bulgaristan) kurulmuştur. (1864) avuz Sultan Selim den sonra Mısır ı ziyaret eden ilk ve tek smanlı Padişahı bdülaziz dir. Eyaletlerin yanı sıra bdülaziz Batı vrupa da resmî ziyaretler yapan ilk ve tek padişahtır. Sultan bdülaziz in 1867 de gerçekleştirdiği vrupa seyahati sırasında kullandığı vagon, günümüzde Rahmi oç Müzesi nde sergilenmektedir. Posta pulu uygulaması ilk kez bu dönemde uygulanmıştır. (1863) Sahillere deniz fenerleri inşâ edilmiştir. tfaiye teşkilatı kurulmuştur. Darüşşafaka kurulmuştur. (1863) Ülke genelinde yeni vilayetler ilan edilmiş ve stanbul Üniversitesi ransız eğitim sistemi örnek alınarak tekrar düzenlenmiştir. izamiye mahkemeleri kurulmuştur. (1869) rman madencilik ve tıp okulları açılmıştır. Posta ve Telgraf idareleri birleştirilerek Dahiliye ezareti ne bağlanmıştır te Mahkemelere ait yargı kararlarını yayımlamak üzere eride-i Mahakim adlı gazete çıkarılmaya başlamıştır. Çırağın ve Beylerbeyi Sarayı inşa ettirilmiştir. Beylerbeyi Sarayı nın mimarı dönemin önde gelen isimlerinden Sarkis Balyan dır. 101

105 smanlı Devleti Dağılma Dönemi 1870 yılında kız öğretmen okulu (Darülmuallimat) açılmıştır. Galatasaray Sultanisi açılmıştır (1868) 1863 yılında Darülfünun da konferans şeklinde ilk dersler başlamıştır de iş ve Tuna da Mithat Paşa öncülüğünde sanayi mektepleri açılmıştır. Meclis-i hkam-ı dliye, Divan-ı hkam-ı dliye (argıtay) ve Şurayı Devlet (Danıştay) olmak üzere ikiye ayrılmıştır de Divan-ı li Muhasebe adıyla günümüzdeki Sayıştay ın temelleri atılmıştır te ransız destekli ve para basma imtiyazına sahip Bank-ı sman-ı Şahane kurulmuştur de ilk mizah dergisi olan Diyojen yayımlanmaya başlamıştır da ilk kadın dergisi olan Terakki-i Muhaderat yayımlanmaya başlamıştır. Tam adı Mecelleyiahkâmıadliye olan smanlı Medeni anunu bu dönemde hazırlanmıştır. Bu anun ile fıkıh kitaplarındaki borçlar, usul, eşya ve diğer konulara ilişkin kurallar Batı hukuk tekniğine uygun olarak bir araya getirilmiştir. Bununla birlikte Mecelle de bir medeni kanunda bulunması gereken kişi, vakıf, aile ve miras hukukuna ilişkin hükümlere yer verilmemiştir. Bu eksiklik 1917 yılında çıkarılan ile ararnamesi ile giderilmeye çalışılmıştır. ÇÖÜM Sultan bdülaziz, smanlı tarihinde seyahat amacıyla yurt dışına çıkan ilk ve son smanlı padişahıdır. 21 Haziran 1867 de stanbul dan hareket eden padişah ilk olarak ransa yı ardından ngiltere yi ziyaret etmiştir. Bundan sonra Belçika üzerinden lmanya ya oradan da vusturya ya gelen bdülaziz 7 ğustos 1867 de yurda dönmüştür. Sultan bdülaziz in bu seyahati sırasında kullandığı vagon günümüzde Rahmi oç müzesinde sergilenmektedir. (evap ) SRU XX. yüzyılda görülen; Çırağan ve Beylerbeyi sarayları yaptırılmıştır. smanlı donanması dünyanın en büyük üçüncü filosu haline getirilmiştir. gibi gelişmeler, aşağıda ismi verilen padişahlardan hangisi döneminde gerçekleşmiştir? ). Selim B). Mahmut ) bdülmecit D) bdülaziz E). bdülhamit SRU Sultan bdülaziz in 1867 yılında gerçekleştirdiği vrupa seyahati sırasında kullandığı vagon, aşağıdaki müzelerden hangisinde sergilenmektedir? ) Rahmi oç müzesi B) Topkapı Sarayı ) Erimtan Müzesi D) Dolmabahçe Sarayı E) slam eserleri müzesi ÇÖÜM Günümüzdeki Çırağan ve Beylerbeyi sarayları yılları arasında saltanat süren Sultan bdülaziz döneminde yaptırılmıştır. Bu dönemin diğer bir önemli gelişmesi de donanmada yapılan çalışmalardır. Sultan bdülaziz döneminde smanlı donanması dünyanın sayılı donanmaları arasına girmiştir. ncak sonraki padişahlar döneminde bu durum devam ettirilememiş donanma adeta çürümeye terk edilmiştir. (evap D) 102

106 l. BDÜHMT DÖEM ( ). MEŞRUTET DÖEM ( ) urulduğundan beri monarşik bir rejimle yönetilen smanlı Devleti nde meşruti rejime geçilmesinin sebeplerini şu şekilde sıralayabiliriz: Balkan uluslarının durumunu görüşmek için toplanan stanbul onferansı kararlarına etki etmek vrupa da okuyan ve Jön Türkler olarak bilinen aydın sınıfın (amık emal, li Suavi, iya Paşa) Meşrutiyet in ilanı için baskı yapması smanlı Devleti ni dağılmaktan kurtarmak ve vrupalı Devletlerin iç işlere müdahalesini önlemek ransız htilali nin ortaya çıkardığı özgürlükçü fikirlerin benimsenmesi SRU. anunuesasinin hazırlanması. Matbaanın kullanılması. Tanzimat ermanı nın ilan edilmesi smanlı Devleti nde yukarıdakilerden hangileri ransız htilali nin etkisiyle yapılmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM ransız htilâli ( ), ransa daki mutlak monarşinin devrilip, yerine cumhuriyetin kurulması sürecidir. Dünya tarihinde bir dönüm noktası olan ransız htilali sonucunda milliyetçilik ilkesi siyasi bir karakter kazanarak mutlak krallıkların yıkılmasında etkili olmuştur. yrıca demokrasi ilkesi ıta vrupası nda gelişmeye başlamış ve egemenliğin halka ait olduğu anlayışı kabul edilmiştir. Bununla birlikte eşitlik, özgürlük ve adalet ilkeleri yaygınlaşmaya başlamıştır. ransız htilâli nin yaydığı bu düşünceler diğer ülkeler gibi smanlı Devleti ni de etkilemiştir yılında Tanzimat ermanı nın ilan edilmesi ve 1876 yılında meşruti yönetime geçilmesi, ransız htilali nin smanlı üzerindeki etkilerini yıkmaya yönelik girişimlerdir. smanlı Devleti nde XV. yüzyıldan itibaren ahudi, Ermeni ve Rumlar matbaayı kullanmaya başlamıştır. Müslümanların kendi eserlerini bastıkları ilk resmî matbaa ise 1727 yılında yani ransız htilali nden çok önce faaliyete geçmiştir. (evap D) smanlı Devleti Dağılma Dönemi Meşrutiyet in ilanına karşı olan ve gelenekçi yapısından taviz vermek istemeyen bdülaziz, baskılar sonucunda tahttan indirilmiş, yerine Meşrutiyeti ilan etmek şartıyla. bdülhamit getirilmiştir. Padişah ll. bdülhamit, Mithat Paşa nın hazırladığı anunuesasi yi kabul ederek 23 ralık 1876 da Meşrutiyet i ilan etmiştir. stanbul onferansı nın toplandığı gün ilan edilen meşrutiyetin ardından meclis çalışmalarının başlaması için hazırlıklar yapılmıştır. Türk tarihinin ilk yazılı anayasası olan anunuesasi ile halk kısıtlı da olsa ilk kez seçme ve seçilme hakkını elde etmiş ve yönetime ortak olmuştur. T ü ü Türk tarihinde ilk defa yönetim şekli değişmiş ve halk, hükümdarın yanında yönetime katılmıştır. ü ü Türk tarihinde halk ilk defa seçme ve seçilme hakkını kullanmış ve ilk defa Batılı tarzda bir anayasa kabul edilmiştir. ü ü Türk tarihinde ilk defa millet meclisinin açılmasıyla parlamenter sisteme geçilmiştir. Demokratikleşme yolunda çok önemli bir adım atılmıştır. anunuesasi nin Önemli Maddeleri üü anun-uesaside tüm smanlı vatandaşlarının smanlı sayıldığı ve ülke topraklarının ayrılık kabul etmez bir bütün olduğu vurgulanmıştır. üü nayasada devletin resmî dili Türkçe olarak belirtilmiştir. üü slam resmî din olarak kabul edilmekle birlikte din ve inanç özgürlüğüne yer verilmiştir. üü Basın-yayın özgürlüğü güvence altına alınmıştır. üü nayasa da padişaha hükümeti atama ve görevden alma, kanunları yürürlüğe koyma, meclisi kapatma gibi geniş yetkiler tanınmıştır. yrıca hükümetin kurulması ve görevden alınması yetkileri de padişaha verilmiş ve hükümet padişaha karşı sorumlu tutulmuştur. üü nayasaya göre kanun teklifleri de yalnızca hükümet tarafından yapılabilmekteydi yapılan kanunlar ise ancak padişah onayından sonra yürürlüğe girebiliyordu. ü ü anunuesasi ye göre Meclis-i Umumi iki kısımdan oluşmaktaydı. Bunlardan birincisi Âyan Meclisi, ikincisi ise Mebusan Meclisi dir.. Âyan Meclisi Üyeleri, Mebusan Meclisi üyelerinin üçte birini aşmamak koşuluyla, doğrudan padişah 103

107 smanlı Devleti Dağılma Dönemi tarafından atanırdı. Âyan Meclisine seçilmek için kamunun güvenini kazanmış olmak, devlet hizmetinde başarı göstermek, tanınmış ve 40 yaşından aşağı olmamak gerekliydi. Üyeler yaşam boyu atanır ancak kendi istekleriyle başka göreve geçmek için istifa edebilirlerdi.. Mebusan Meclisi Üyeleri, smanlı uyruğundaki her 50 bin erkeğe bir üye olmak üzere saptanıyordu. Bunlar özel bir yasa gereğince gizli oyla seçilirlerdi. Görev süreleri 4 yıldı. Mebusan Meclisi ne seçilmek için 30 yaşını tamamlamış olmak ve Türkçe bilmek gerekliydi. Meşrutiyet hayalleri kısa sürmüş,. bdülhamit Meşrutiyet in ilanından kısa bir süre sonra 93 Harbi ni bahane göstererek Mebusan Meclisi ni dağıtmış ve anunuesasi yi askıya almıştır. Bu nedenle 1878 Berlin ntlaşması ndan, Meşrutiyet in ilanına kadar geçen sürece smanlı tarihinde stibdat (baskı) Dönemi adı verilmiştir. stibdat döneminin ( ) özellikleri ve gelişmeleri şunlardır: stibdat döneminin genel politikası Panislamizm = Ümmetçilik = slamcılıktır.. MEŞRUTET (1876) nahtar Sözcük: Meclis, parlamento, yönetime katılma, temsil edilme 1876 stanbul onferansı kararlarını etkilemek ve dağılmayı önlemek amacıyla halkın yönetime katılması hedeflenmiştir.. bdülhamit devrinde Jön Türklerin (Genç smanlılar) baskısı sonucu ilan edilmiştir. smanlı tebaasını (reaya) ilk kez yönetime ortak eden smanlı nın ilk nayasası anunuesasi kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Buna göre çift meclisli bir sistem başlamış ve smanlı Devleti anayasal düzene geçmiştir: anunuesasi ye göre, Son söz padişaha aittir. Mutlak otorite padişahtır. Âyan Meclisi Üyeleri padişah tarafından atanır. Görev süreleri yaşam boyudur. Mebusan Meclisi kararlarını denetleme yetkisi vardır. Mebusan Meclisi Üyeleri halk tarafından seçilir. Görev süreleri dört yıldır. orum: Mebusan Meclisinin açılması anunuesasi nin demokrasi ile bağdaşan tek niteliğidir. Sonuç: smanlı halkı ilk kez padişahla birlikte yönetime ortak olmuştur. Padişahın yetkileri bir meclisle sınırlandırılmıştır. smanlı Devleti anayasal düzene geçmiştir. T ll. bdülhamit Panislamizm düşüncesini savunarak halifeliği, siyasal bir araç ve güç kaynağı olarak kullanmıştır de ıbrıs dası, Rusya dan çekinildiği için yardım karşılığında ngiltere ye üs olarak verilmiştir de smanlı Devleti, Muharrem ararnamesi ile ekonomik iflasını bildirmiştir. EŞ M smanlı Devleti nin iflasını ilan ettiği yıllında Selanik te Mustafa emal tarük doğmuştur de ransa Tunus u, 1882 de ngiltere Mısır ı işgal etmiştir de Düyun-u Umumiye adıyla Genel Borçlar daresi kurulmuş ve yabancı devletler alacakları için smanlı Devleti nin gelirlerine el koymuştur. RUM smanlı Devleti bu gelişmeyle ekonomik bağımsızlığını kaybetmiştir. abotaj hakkı (Türk kara sularında ulaşım ve ticaret yapma hakkı) yabancı devletlere verilmiştir. syan ihtimaline karşı donanma Haliç e çekilmiş ve çürümeye bırakılmıştır. 104

108 T Donanmanın Haliç te çürümesi, Trablusgarp Savaşı na denizden yardım gönderilememesine sebep olmuştur. Tanzimat döneminde hazırlanan ve Mecelle adı verilen smanlı Medeni anunu yürürlülüğe girmiştir. smanlı Devleti nde Mecelle adı verilen ilk medeni kanun Tanzimat döneminde Sadrazam hmed evdet Paşa tarafından hazırlanmış ve ll. bdülhamit tarafından stibdat döneminde yürürlüğe konmuştur. Bu kanunda kadının erkeğinden izinsiz sokağa çıkması, istediği işte çalışması, evlenme ve boşanma gibi sosyal haklarına yer verilmemiştir. Boşanma hakkı, erkeğe tanınmış, boşanma durumunda çocukların velayet hakkı da babaya verilmiştir. yrıca mahkemelerde tanıklıkta bir erkeğin şahitliği, iki kadınınkine eş değer tutulmuştur. lmanya ile yakınlaşma başlamış ve Berlin stanbul Bağdat Demir olu Projesi uygulamaya konmuştur. RUM ttihat ve Terakki emiyetinin temelini oluşturan Genç smanlılarda lman hayranlığı, bu dönem itibarıyla başlamış ve bu durum daha sonra l. Dünya Savaşı na lmanya nın yanında girilmesinde etkili olmuştur. Doğu nadolu da Ermeni syanları baş göstermiştir. Ermenilere karşı Doğu nadolu da Hamidiye layları kurulmuştur. Jön Türkler (Genç smanlılar) sürgüne gönderilmiş ve basın yayına sansür getirilmiştir. Jön Türklerin devamı niteliği taşıyan ttihat ve Terakki emiyeti kurulmuştur. T Harp kademisinden kurmay yüzbaşı olarak mezun olan Mustafa emal de Şam da kurmay subaylığa atandığı sıralarda birkaç arkadaşıyla gizlice Vatan ve Hürriyet emiyeti ni kurmuştur. Selânik te de bir şube açan cemiyet, daha sonra ttihat ve Terakki emiyetiyle kısa süreliğine birleşmiştir. smanlı Devleti Dağılma Dönemi Jurnal adı verilen Hafiye Teşkilatı oluşturulmuştur. Rüştiyeler ve dadiler tüm yurtta yaygınlaştırılmıştır. Darülfunun da kesintisiz eğitim başlamıştır (1900) ız sanat okulları ilk kez bu dönemde açılmıştır. Divan-ı Muhaserat (Sayıştay) gerçek anlamda tesis edilmiştir da Şükufezar adlı kadın gazetesi çıkarılmaya başlamıştır te atma liye nin de yazılarının yayımlandığı Hanımlara Mahsus Gazete çıkarılmaya başlamıştır. ıldız Sarayı bu dönemde inşa ettirilmiş ve devletin yönetim merkezi olmuştur. Memleket Sandıkları 1888 yılında iraat Bankası na dönüştürülmüştür. sman Hamdi Bey tarafından 1881 de Sanayi-i efise adıyla güzel sanatlar mektebi kurulmuştur. Toplum, gelenekçi yenilikçi olmak üzere iki kutba ayrılmaya başlamıştır. Darülaceze açılmıştır.. MEŞRUTET DÖEM ( ) Makedonya da ttihat ve Terakki emiyetinin önde gelen isimleri ngiltere ve Rusya nın Reval görüşmelerinde Makedonya da ıslahat yapılmasını istemelerine tepki göstererek Manastır ve Selânik merkezli bir isyan çıkarmıştır. syanın daha fazla büyümesinden endişe duyan Padişah. bdülhamit ise istibdat (baskı) yönetimine son vererek Meşrutiyet i bir kez daha (23 Temmuz 1908) ilan etmiştir. ll. Meşrutiyet in ilanından beş ay kadar sonra gazete ve dergiler yeniden çıkmaya başlamış ve ilk kez siyasi partilerin kurulmasına izin verilmiştir. Bu nedenle,. Meşrutiyet,. Meşrutiyet e oranla daha demokratik ve çağdaş nitelikler taşımaktadır.. Meşrutiyet in ilan edildiği sırada meydana gelen gelişmeler: vusturya Macaristan, Bosna Hersek i ilhak etmiştir (kendine bağladı). Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiştir. (1908) unanistan, Girit i ilhak etmiştir. T ll. Meşrutiyet döneminde smanlıcılık, fikri etkisini kaybetmiş ve Türkçülük (Turancılık) düşüncesi güçlenmiştir. 105

109 smanlı Devleti Dağılma Dönemi 31 Mart layı (13 isan 1909) ttihat Terakki Partisine muhalefeten kurulmuş hrar Partisi ile bazı gazetelerin (Volkan, Serbesti) kışkırtmaları sonucu Meşrutiyet yönetimine karşı olan gelenekçi halk kitleleri ile vcı taburlarından bir grup Rumi takvime göre 31 Mart günü ayaklanmışlardır. syancıların Mebusan Meclisi nin kapısına gelip bazı subay ve gazetecileri öldürmeleri üzerine isyan büyümüş ve stanbul Hükümeti nin isyana karşı tepkisiz kalması üzerine de Selânik ten gelen Hareket rdusu isyanı bastırma görevini üstlenmiştir. syan kısa sürede bastırılmış ve isyancılar yargılanmıştır. Padişah. bdülhamit olaya sebebiyet verdiği gerekçesiyle tahttan indirilmiş yerine V. Mehmet Reşat padişah ilan edilmiştir. 31 Mart yaklanması, smanlı Devleti nde rejime (yönetime) karşı girişilen ilk irticai (gerici) faaliyettir. Bu yönüyle umhuriyet döneminde meydana gelen Şeyh Sait syanı ve Menemen layı ile ortak özellikler taşımaktadır. T Hareket rdusu nun komutanı,. Balkan Savaşı ndan sonra Bab-ı Âli Baskını ile hükümetin başında göreceğimiz Mahmut Şevket Paşadır. urmay Başkanlarından biri de ilk kez tarih sahnesinde gördüğümüz genç urmay üzbaşı Mustafa emal dir. Hareket ordusunda azım arabekir de yer almıştır. T ttihat ve Terakki emiyetinin ilk başlarda smanlı Devleti ne demokratik ve çağdaş bir yapı kazandırmak amacını güttüğünü düşünen Mustafa emal, başlangıçta ttihat ve Terakki düşüncesini benimsemiştir. ncak örgütün devlet yönetimini ele geçirmek maksatlı yasa dışı ve gizli örgütsel eylemler içerisinde yer almalarından dolayı bu oluşumdan uzaklaşmıştır. Özellikle ttihat ve Terakki yönetiminin ısrarla istediği l. Dünya Savaşı na lmanların yanında girme düşüncesine karşı olduğunu her fırsatta dile getirmiş ve bu durumun zararlarını anlatmaya çalışmışsa da engel olamamıştır. 31 Mart yaklanması Sonrası anunuesasi de apılan Değişiklikleri (1909) Padişahın sansür ve sürgün yetkisine son verilmiştir. Hükümet, meclise karşı sorumlu hâle getirilmiştir. Padişahın meclisi açma ve kapama yetkisi sınırlandırılmıştır. Basın yayın özgürlüğü yasalarla güvence altına alınmıştır. Milletvekillerine kanun önerme yetkisi verilmiştir. Toplantı düzenleme ve dernek kurma özgürlükleri tanınmıştır. Meclise, güvensizlik oyu ile hükümeti düşürebilme yetkisi verilmiştir. Padişah tarafından veto edilen kanunların mecliste 2/3 çoğunlukla yeninden kabulü ilkesi getirilmiştir. SM DEVET DĞMT URTRM M E RT T DÜŞÜE MR ransız htilali nin getirdiği milliyetçilik akımının etkisiyle smanlı Devleti ne karşı azınlıklar isyan etmeye başlamışlardır. zınlık isyanları sonucu smanlı Devleti nin dağılmaya başlaması üzerine smanlı yöneticileri ve aydınları bu isyanları durdurup devleti kurtarmak ve ülke bütünlüğünü korumak amacıyla ıslahatlar yapmaya ve fikirler üretmeye başlamışlardır. 1. SM smanlı toprakları üzerinde yaşayan herkesin ırk, din, dil ve mezhep ayrımı yapılmaksızın eşit olduğunu kabul eden düşünce akımıdır. ransız htilali nin yaydığı milliyetçilik düşüncesinden etkilenen azınlıkların, ayrılıkçı hareketlerini engellemeyi ve müslim gayrimüslim ayrımını ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Tanzimat ermanı, slahat ermanı Meşrutiyet in ilanı, anayasal yönetime geçilmesi, smanlıcılık düşüncesi doğrultusunda yapılan çalışmalardır Tanzimat ermanı ndan 1878 Berlin ntlaşması na kadar devletin genel politikası olmuş ancak vrupalı devletlerin kışkırtmaları ve azınlıkların bağımsız yaşama arzusu nedenleriyle başarıya ulaşamamıştır; Balkan Savaşları sonrası önemini yitirmiştir. Bu akımın önde gelen temsilcileri; amık emal, iya Paşa ve Mithat Paşa dır. 106

110 smanlı Devleti Dağılma Dönemi SRU şağıdakilerden hangisi smanlıcılık düşüncesi doğrultusunda yapılan çalışmalardan biri değildir? ) Mebusan Meclisinin açılması B) Tanzimat ermanı nın ilan edilmesi ) slahat ermanı nın yayımlanması D) Sened-i ttifak ın kabul edilmesi E) anunuesasi nin yürürlüğe girmesi UR slamcılık, smanlı toprakları içinde yaşayan tüm Müslümanları birleştirmeyi hedeflerken ümmetçilik tüm dünya Müslümanlarını tek çatı altında toplamayı hedeflemektedir. Bu akımın önde gelen temsilcileri Sait Halim Paşa ve Mehmet kif tir. 3. TÜRÇÜÜ TUR ÇÖÜM smanlıcılık, smanlı mparatorluğu içindeki tüm ulusları smanlılık ruhu içinde birleştirmeyi amaçlayan bir düşünce sistemidir Tanzimat ermanı yla ortaya konan bu anlayış slahat ermanı nın ilan edilmesi, meşruti yönetime ve anayasal düzene geçilmesi gibi faaliyetlerle uygulama sahası bulmuştur. Sened-i ttifak ise 7 Ekim 1808 de padişah. Mahmut, ayanlar ve devlet ricali arasında imzalanan ve güvenliğinin sağlanması karşılığında ayanların ayrıcalıklarını taahhüt eden bir anlaşmadır. anunsuz şekilde oluşan yerel otoritenin devlet tarafından tanınması anlamına gelen bu belge ile padişah ilk kez kendi otoritesinin yanında bir gücün varlığını kabul etmiştir. 2. SM VE ÜMMETÇ (PSMM) smanlı toprakları içinde yaşayan Türk ulusunu bağımsız, modern ve refah seviyesi yüksek bir toplum yapma esaslarına dayanmaktadır.. Meşrutiyet dönemi itibarıyla ttihat ve Terakki emiyetinin savunduğu bu düşünce akımının nadolu da yayılmasında ve destekçi bulmasında ttihat ve Terakkiciler tarafından kurulan Türk cakları etkili olmuştur. urtuluş Savaşı yıllarında bu fikir akımı nadolu da birleştirici bir etki yapmıştır. Turancılık, özellikle smanlı sınırları dışındaki Türk aydınları arasında rta sya Türklüğünü baskı altında tutan Rusya ya tepki olarak gelişmiştir. T Türkçülük ile Turancılık arasındaki fark: (evap D) Türkçülük, smanlı toprakları içinde yaşayan Türk ulusunu birleştirici etkiye sahiptir. Turancılık ise tüm Dünya Türklerini kapsamaktadır. Balkanlar da yaşayan Hristiyan azınlıkların hızla bağımsızlıklarını kazanmaları karşısında, smanlı aydınlarının bir bölümü kurtuluşun slam birliğinde olduğunu düşünmüşlerdir.. bdülhamit in stibdat (Baskı) döneminde etkinlik kazanan bu düşünce akımı, ttihat ve Terakki nin yönetimde etkili olmaya başladığı. Meşrutiyet sonrasında zayıflamaya başlamış,. Dünya Savaşı sırasında padişahın cihat ilanına rapların kayıtsız kalmasıyla sönmüş, rapların ngiltere ile iş birliği yapması ile tamamen sona ermiştir. Turancılık ilk olarak ttihat ve Terakki emiyeti tarafından gündeme getirilmiştir. iya Gökalp, Mehmet Emin Resulzade, Mahmut elaleddin Paşa, usuf kçura, smail Gaspıralı, Mehmet Emin urdakul ve Enver Paşa önde gelen savunucularındandır. Turancılık, smanlı nın. Dünya Savaşı na girmesinde de etkili olmuş,. Dünya Savaşı nda afkas ephesi ndeki başarısızlık sonucu önemini yitirmiş, urtuluş Savaşı yıllarında, Mebusan Meclisi nde Misakımillî kararlarının kabulüyle tamamen sona ermiştir. 107

111 smanlı Devleti Dağılma Dönemi 4. BT Batıcılık düşüncesi, ale Devri nde başlamasına rağmen XX. yüzyılda bir fikir akımı hâline gelmiştir. Batıcılığı savunanlar, Batı nın sosyal, hukuki, ilmi ve kültürel gelişmelerinden faydalanmanın gerekliliğini savunmuşlardır.. Meşrutiyet döneminde stanbul da yayınlanan Mehtab dergisi bu düşünceyi yaymış ve bir fikir akımı hâline gelmiştir. Türkiye umhuriyeti nin ilk yıllarında başarıyla uygulanmıştır. elal uri, bdullah evdet, Tevfik ikret bu akımın önde gelen temsilcileridir. Günümüze kadar da savunucu bulmuş ve önemini yitirmemiştir. 5. ÂDEMMEREETÇ (EDER). Meşrutiyet Dönemi nde hrar ırkası kurucusu Prens Sabahattin tarafından ortaya atılmış ancak uygulanamamış bir düşüncedir. Bu fikir akımı bölgesel yönetimlerin yetkilerinin artırılmasını amaçlamış, böylelikle devletin de yükünün hafifleyeceğini savunmuştur. SRU yastefanos ntlaşması ndan hemen sonra büyük devletlerin Berlin de bir konferans düzenlemelerinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? ) Rusya nın güç kazanmasını önleme B) ngiltere nin sömürge yollarını korumak istemesi ) lmanya nın smanlı Devleti üzerindeki etkisini kırmak D) Balkanlarda ıslahat yapmak E) rtadoğu da yeni siyasi yapılar oluşturmak ÇÖÜM yastefanos (eşilköy) ntlaşması, smanlı-rus Savaşı sonunda imzalanmıştır. ncak Rusya yı aşırı derecede güçlendiren bu antlaşma başta ngiltere olmak üzere vrupa devletleri tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Tepkiler üzerine Rus Çarı. leksander, yastefanos ntlaşması nın yeniden görüşülmesi için Berlin de bir kongre toplanmasını kabul etmiştir. (evap ) SRU XX. yüzyılda meydana gelen, nayasası. slahat ermanı. Tanzimat ermanı gelişmelerinden hangilerinin smanlıcılık düşüncesi doğrultusunda yapıldığı söylenebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM smanlıcılık fikri, smanlı sınırları içindeki tüm ulusları bir çatı altında birleştirmeyi amaçlayan bir düşünce sistemidir Tanzimat ermanı yla ortaya konan bu anlayış, 1856 da slahat ermanı nın ilan edilmesi ve 1876 da anayasal düzene geçilmesi gibi çalışmalarla desteklenmiştir. (evap E) SRU vusturya-macaristan mparatorluğu aşağıdakilerden hangisi döneminde Bosna- Hersek i ilhak etmiştir? ). Mahmut B) bdülmecid ) bdülaziz D). bdülhamid E) V. Mehmet Reşad ÇÖÜM Bosna-Hersek in yönetimi 1878 Berlin ntlaşması yla geçici olarak vusturya ya bırakılmıştır. ncak. Meşrutiyetin yeniden ilanı sürecinde yaşanan iç karışıklıklardan yararlanan vusturya - Macaristan mparatorluğu, Bosna-Hersek i topraklarına katmıştır. Bu dönem Padişah. bdülhamit in saltanatının son dönemine rastlamaktadır. (evap D) 108

112 XlX. Ü ÖEM SS GEŞMEER B UUSR MR edenleri ransız htilali nin yaydığı milliyetçilik düşüncesinin Balkan uluslarını etkilemesi Rusya ve vrupa devletlerinin Balkan uluslarını kışkırtması Sonuçları Sırbistanla başlayan isyanlar unanistan, Romanya, aradağ, Bulgaristan ve rnavutluk devletlerine de sıçramıştır. lk olarak unanistan 1829 Edirne ntlaşması ile daha sonra Sırbistan, Romanya, aradağ 1878 Berlin ntlaşması ile smanlı Devleti nden ayrılmışlardır. Bulgaristan ll. Meşrutiyet dönemindeki kargaşadan, rnavutluk ise l. Balkan Savaşı nı fırsat bilerek smanlı Devleti nden kopmuştur. SM D R B UUSR unanistan (1829 Edirne ntlaşması) Sırbistan - aradağ - Romanya (1878 Berlin ntlaşması ile) Bulgaristan (1908. Meşrutiyet Döneminde) rnavutluk ( Balkan Savaşı nda) ÇÖÜM smanlı Devleti Dağılma Dönemi Rusya nın Balkanlar daki rtodoks ve Slav topluluklarını kışkırtma politikasına Panslavizm denmektedir. Panslavizmin çıkışının temelinde ırım Savaşı nın ardından daha belirgin hale gelen vrupa karşıtlığı yatmaktadır. Çeşitli slav halkları arasında ortak kültürel ve siyasal hedefler sağlamaya çalışan bu hareketin etkisiyle XX. yüzyılda unanistan Sırbistan, aradağ ve Romanya bağımsız olmuştur. Bulgaristan, XX. yüzyılın başında. Meşrutiyetin ilanı esnasında ortaya çıkan karışıklıktan faydalanarak 1908 de bağımsızlığını ilan etmiştir. rnavutluk ise. Balkan Savaşı nın etkisiyle 1912 de bağımsızlığını kazanmıştır. (evap ) SM RUS SVŞ edenleri unan ayaklanması sırasında smanlı Devleti nin avarin deki donanmasının yakılması Rusya nın unanistan ın bağımsızlığını sağlamak istemesi Sonuçları Rusya ile Edirne ntlaşması imzalanmıştır. unanistan smanlı Devleti nden ayrılan ilk Balkan ulusu olmuştur. smanlı Devleti nin üçük aynarca ntlaşması ndan sonraki en ağır antlaşmadır. MSR SRUU (Mısır Valisi avalalı Mehmet li Paşa syanı) edenleri SRU şağıdakilerden hangisi Rusya nın panslavist politikasının etkisiyle XX. yüzyılda bağımsızlığını ilan eden devletlerden biri değildir? ) rnavutluk B) Sırbistan ) aradağ D) Romanya E) unanistan unan isyanını bastırması karşılığı kendisine vadedilen Mora nın elden çıkması Mısır valisinin Mora ya karşılık, Suriye valiliğini de istemesi Mehmet li Paşa nın güçlenmesinden çekinen ll. Mahmut un valinin isteklerini geri çevirmesi Sonuçları Mısır Valisi Mehmet li Paşa, 1833 ütahya ntlaşması ile isteklerine kavuşmuştur. smanlı Devleti ilk kez bir valisiyle antlaşma imzalamıştır. 109

113 smanlı Devleti Dağılma Dönemi 1833 HÜÂR SEES TŞMS VE BĞR SRUU smanlı Devleti Mısır isyanına karşı, Rusya ile antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşma ile Rusya herhangi bir saldırı karşısında karadan ve denizden yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Rusya nın saldırıya uğraması durumunda da smanlı Devleti Boğazları kapatmayı kabul etmiştir. 8 yıl yürürlükte kalması kararlaştırılan antlaşma, vrupalı devletlerin çıkarlarına ters düştüğü ve Boğazlardaki smanlı egemenliğini sınırlandırdığı için Boğazlar Sorunu na neden olmuştur BT M SÖEŞMES Rusya ile imzalanan Hünkâr skelesi ntlaşması en çok ngiltere nin çıkarlarına ters düşmüştür. smanlı Devleti de ngiltere nin bu antlaşmaya tepkisini azaltmak için Balta imanı ntlaşması nı imzalayarak ngiltere ye yeni kapitülasyonlar vermiştir. Önemi Balta imanı ntlaşması, smanlı ekonomisini baltalamış ve smanlı Devletini dışa bağımlı hâle getirmiştir.. DR ERS VE MSR MESEES ÇÖÜMÜ (1840) Mısır Valisi Mehmet li Paşa nın kdeniz de güçlenmesini istenmeyen ngiltere, Rusya, vusturya ve Prusya devletleri ve smanlı Devleti nin katılımıyla ondra onferansı düzenlenmiştir. lınan kararlar neticesinde; Mısır ın; iç işlerinde serbest, dış işlerinde smanlı Devleti ne bağlı, yıllık vergi ödeyen özerk bir yapıya kavuşması kabul edilmiştir.. DR ERS VE BĞR MESEES ÇÖÜMÜ (1841) Hünkâr skelesi ntlaşması nın 8 yıllık süresinin dolması üzerine ngiltere nin öncülüğünde, vusturya, Rusya, Prusya, ransa ve smanlı Devleti ondra da Boğazlar meselesini görüşmek üzere bir araya gelmiştir. onferans sonrası imzalanan ondra Boğazlar Sözleşmesine göre; Boğazlar smanlı Devleti nin egemenliğinde kalacak ve hiçbir savaş gemisi geçemeyecekti. T ondra onferansı nda Boğazlar meselesi çözümlenmesine rağmen Sevr ntlaşması ile tekrar gündeme getirilmiştir SM RUS SVŞ RM SVŞ VE PRS ŞMS Rusya nın Hünkâr skelesi ile kazandığı ve ondra onferansı yla kaybettiği hakları yeniden elde etmek istemesi Rusya nın Eflak ve Boğdan ı işgal etmesi Rusya nın kutsal yerlerin koruyuculuğunu istemesi ve rtodoks hakları konusunda smanlı Devleti nden yeni isteklerde bulunması Sonuçları ü ü Paris ntlaşması imzalanmış ve bu antlaşmayla, smanlı Devleti ilk kez bir vrupa devleti sayılmıştır. ü ü smanlı Devleti nin toprak bütünlüğünün vrupalı devletlerce korunması kabul edilmiştir. ü ü smanlı Devleti aradeniz de donanma bulundurma hakkını kaybetmiştir. ü ü Eflak ve Boğdan a özerklik verilmiştir. Önemi ü ü smanlı Devleti galip devlet olmasına rağmen mağlup devlet muamelesi görmüştür. ü ü Rusya nın smanlı Devleti üzerindeki emelleri geçici de olsa durdurulmuştur. ü ü smanlı Devleti ilk kez bir vrupa Devleti sayılmıştır. ü ü smanlı Devleti ilk kez bu savaş esnasında ngiltere dış borç almıştır (bdülmecit Dönemi). ü ü smanlı Devleti Paris ntlaşması nda ngiltere ve ransa nın desteğini alabilmek için slahat fermanıyla azınlık haklarını genişletmiştir SM RUS SVŞ (93 HRB) VE BER TŞMS edenleri ü ü Rusya nın, Paris ntlaşması yla kaybettiği hakları tekrar elde etmek istemesi ü ü ngiltere nin, smanlı Devleti nin toprak bütünlüğünü koruma politikasından vazgeçmesi ve Rusya karşısında smanlı Devleti ni yalnız bırakması ü ü Rusya nın Balkanlar da Panslavist politikalar izlemesi Rumi takvime göre 1293 yılında gerçekleştiği için 93 Harbi de denilen bu savaşın başlamasıyla birlikte Rusya iki cephede birden saldırıya geçmiştir. Rus kuvvetleri Balkanlarda Bulgaristan topraklarını işgal ede- 110

114 smanlı Devleti Dağılma Dönemi rek Edirne ye doğru ilerlemiştir. ncak Rusya Şıpka Geçidi nde Süleyman Paşa nın, Plevne önlerinde de Gazi sman Paşa nın başarılı savunmalarıyla karşılaşmıştır. Rus kuvvetleri Doğu ephesi nde de rdahan ve Doğubeyazıt ı ele geçirdikten sonra ars ta hmet Muhtar Paşa tarafından durdurulmuştur ancak bu savunma fazla uzun sürmemiştir. Ruslar ars ı aldıktan sonra Erzurum a kadar ilerlemiş bu sırada Erzurum halkı, ene Hatun adlı kahraman Türk kadınının etrafında toplanarak Rusları ziziye tabyalarında durdurmuştur. Dömeke Meydan Savaşı (1897) 1829 yılında imzalanan Edirne ntlaşması ile bağımsızlığını kazanan unanistan, her fırsatta sınırlarını genişletmek için faaliyetler yürütmüştür. Berlin ntlaşması ndan sonra Teselya yı topraklarına katan unanistan, bir yandan da Etnik-i Eterya emiyeti öncülüğünde Megali dea adını verdiği hedefi gerçekleştirmek için çalışmalarına hız vermiştir. Rumların yaşadığı bütün toprakların unanistan a bağlanmasını içeren bu ülkünün nihai amacı, stanbul u Türklerden alarak Bizans mparatorluğu nu yeniden kurmaktı. Sonuçları ü ü Rusya, stanbul eşilköy e kadar ilerlemiş ve smanlı Devleti büyük bir yenilgiye uğramıştır. ü ü Rusya ile yastefanos (eşilköy) ntlaşması imzalanmış ancak vrupalı devletlerin itirazı sonucunda bu antlaşma yürürlüğe girmeden kaldırılmıştır. erine Berlin ntlaşması hazırlanmıştır. 3 Mart 1878 tarihli yastefanos ntlaşması na göre; ü ü Büyük bir Bulgaristan krallığı kurulacak ü ü Sırbistan, aradağ ve Romanya bağımsız olacak ü ü ars, rdahan, Batum, Doğubeyazıt Rusya ya bırakılacak ü ü Bosna Hersek e özerklik verilecek ü ü smanlı, Rusya ya savaş tazminatı ödeyecek ü ü Girit ve Ermenilerin bulunduğu yerlerde ıslahatlar yapılacak Berlin ntlaşması yastefanos ntlaşması nın yerine imzalanmıştır. Bosna ve Hersek geçici olarak vusturya ya bırakılmıştır. Girit ve Ermenistan da ngiltere gözetiminde ıslahat yapılması kararlaştırılmıştır. Sırbistan, aradağ, Romanya bağımsız olmuştur. (lk kez birden fazla devlet smanlıdan ayrılmıştır.) ars, rdahan, Batum Rusya ya Doğu Beyazıt smanlı ya bırakılmıştır. Bulgaristan ın üçe ayrılarak asıl Bulgaristan ın smanlı ya bağlı bir prenslik olması, Doğu Rumeli nin özerk olması ve Makedonya nın ıslahat şartı ile smanlı ya bırakılması kararlaştırılmıştır. Etnik-i Eteryanın Megali dea yı gerçekleştirmeye yönelik çalışmaları sonucunda 1896 yılında Girit syanı başlamıştır. rtaya çıkan karışıklıktan yararlanmak isteyen unanistan adaya asker çıkararak Girit i kendisine bağladığını ilan etmiştir. Bir yandan da Balkan sınırını geçerek smanlı kuvvetleri üzerine saldırıya geçmiştir. Bunun üzerine smanlı Devleti 1897 de unanistan a savaş açmıştır. smanlı ordusu Dömeke mevkisinde yapılan meydan savaşında unanistan ı ağır bir bozguna uğratmış Teselya yı geri aldığı gibi tina yolunu da açmıştır. ncak Rusya ve vrupa devletlerinin araya girmesiyle daha fazla ilerleme imkânı bulamamamıştır. Savaş her iki tarafın da savaş öncesi sınırlarına geri dönmesiyle sona ermiştir. Dömeke Meydan Savaşı nın ardından ngiltere, ransa, Rusya ve talya Girit te özerk bir yönetim kurulması konusunda anlaşmıştır. Buna göre Girit smanlı egemenliğinde kalacak, ancak adanın yönetimi unan ralı nın oğluna verilecekti. Bu kararın smanlı Devleti tarafından kabul edilmesiyle Girit 1898 yılından itibaren fiilî olarak unanistan a bağlanmıştır. Balkan Savaşları sonunda da ada resmen unanistan a katılmıştır. ondra ntlaşması yla; Bulgaristan; avala, Dedeağaç ve Edirne ye sahip olmuştur. Selânik, Güney Makedonya ve Girit unanistan a verilmiştir. rta ve uzey Makedonya Sırbistan a bırakılmıştır. rnavutluk ve Ege adalarının durumu ise büyük devletlerin vereceği karara bırakılmıştır. 111

115 smanlı Devleti Dağılma Dönemi XVll. Ü DURM (S- HTŞM) DÖEM XVll. Ü GEREME (BT- ŞM) DÖEM XlX VE XX. Ü DĞM (DE- MRTEŞME) DÖEM Temel amaç smanlı Devleti ni eski gücüne kavuşturmaktır. etih siyaseti devam etmiştir. smanlı Devleti kendisini vrupa dan üstün gördüğü için yapılan ıslahatlarda Batı etkisi olmamıştır. slahatlar kişilere bağlı kalmış, sorunların kökenine inilmemiştir. syanlar baskı ve şiddet yoluyla bastırılmıştır. Maliye, yönetim alanında düzenlemeler yapılmıştır. Düzenlemeler daha çok askerî alanda yoğunlaşmıştır. Temel amaç arlofça ntlaşması ile kaybedilen yerleri geri almaktır. etih siyaseti devam etmiştir. Teknik ve askerî alanda vrupa üstünlüğü kabul edildiği için, yapılan yenilik çalışmalarında Batı örnek alınmıştır. slahatlar kişilere bağlı kalmış sorunların kökenine inilmemiştir. skerî ve ekonomik ıslahatların yanında ilk kez kültürel anlamda ıslahatlar yapılmıştır. lk teknik yenilikler de bu dönemde gerçekleşmiştir. ale Devri ve lll. Selim dönemi yenilikleri, bu yüzyıl içinde önemli bir yere sahiptir. Temel amaç smanlı Devleti ni dağılmaktan kurtarmak ve vrupalı devletlerin smanlı iç işlerine karışmasını önlemektir. Bu amaçla denge siyaseti izlenmeye başlanmıştır. etih siyasetinden vazgeçilmiştir. ransız htilali ve Sanayi nkılabının etkileri görülmeye başlamıştır. XV ve XV. yüzyıla göre çok daha köklü ıslahatlar yapılmış ancak bu durum smanlı Devleti nin dağılmasını önleyememiştir. Hukuk alanında ilk kez köklü değişiklikler yapılmış, demokratikleşme süreci başlamıştır. ll. Mahmut dönemi, Sened-i ttifak, l. hmet, Genç sman, lv. Murat, Tanzimat ermanı, slahat ermanı, l ve ll. Meşrutiyet, bu yüzyılda Tarhuncu hmet Paşa, öprülü Mehmet Paşa bu dönemde önemli bir yere sahiptir. bir yere sahiptir. SRU SRU smanlı tebaasında din, dil, ırk ve mezhep bakımından ayırt edici tabirlerin kaldırılmasına se- halifeliğin kendilerinin hakkı olduğunu empoze etmiş ngiltere XX. yüzyılın sonlarından itibaren raplara, bep olan slahat ermanı nın amaçları arasında ve smanlı Devleti nden ayrılmaları halinde onları aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? destekleyeceğinin sözünü vermiştir. ) aiklik ilkesini devlet düzenine yerleştirme ngiltere nin bu tutumunun sebepleri arasında, B) Toplumsal sorumlulukları tüm kesimlere paylaştırma. smanlı Devleti ni zayıf düşürme. rapları tek çatı altında toplama ) Gayrimüslimlerin devlet dairelerinde çalışabilmeleri için gerekli zemini hazırlama. Sömürge yollarının güvenliğini sağlama önemli D) Gayrimüslimleri Müslümanlarla eşit hale getirme V. rtadoğu da yeni bir siyasi yapı oluşturma E) Din farklılıklarının yarattığı toplumsal gerilime düşüncelerinden hangileri gösterilemez? son verme ) alnız B) alnız ) ve ÇÖÜM D), ve V E), ve V vrupalı devletlerin gayrimüslimlere yeni haklar ÇÖÜM verilmesi için smanlı Devleti ne baskı yapması rap toprakları ngiltere için stratejik öneme sahipti çünkü bu topraklar ngiltere nin sömürge yolları slahat ermanı nın ilan edilmesinin en önemli sebebidir. vrupa nın desteğini almak, yabancıların iç üzerindeydi. Bu nedenle ngiltere bölgede kendi gü- işlerine karışmasını önlemek ve gayrimüslimlerin dümünde yeni bir siyasi yapı oluşturmak istiyordu. ayrılıkçı hareketlerini engellemek isteyen smanlı Devleti, 1856 da ilan ettiği slahat ermanı yla Müslüman ve gayrimüslim tebaa arasında tam bir eşitlik Bu amaçla rap ülkelerinde milliyetçilik duygusunu kışkırtarak onların smanlı Devleti ne karşı isyan etmesini sağlamıştır. itekim. dünya Savaşı ndan sağlamaya çalışmıştır. ncak bu fermanda laiklik ilkesi gözetilmemiştir. sonra bölgede manda rejimleri kurmak suretiyle amacına ulaşmıştır. (evap B) (evap ) 112

116 4. ÜTE SM DEVET ÜTÜR VE MEDEET. MERE TEŞT DEVET ÖETM Önceki Türk ve Türk slam devletlerinden farklı olarak smanlı Devleti nde daha merkezî bir yönetim oluşturulmuştur. Hükûmet, ordu ve eyaletler doğrudan doğruya padişahın şahsına bağlı bir bütün olarak düşünülmüş, bütün birimler devletin merkezî olan stanbul dan yönetilmiştir. Merkez teşkilatı; hükümdar, saray ve Divanıhümayun olarak sıralanmıştır. Padişah Donanma SM D DEVET VE ÜE ÖETM Merkez Teşkilatı (stanbul) Divan-ı Hümayun lmiye Seyfiye alemiye apıkulu skerleri Taşra Teşkilatı (stanbul Dışı) Eyaletler (Beylerbeyi) Sancaklar (Sancak Beyi) azalar (adı) ahiyeler (ahiye Müdürü) (1871) öyler (Tımar Beyi) smanlıların daha önceki Türk devletlerinden farklı olarak; ü ü Ülkeyi hanedan üyeleri arasında paylaştırmaması, ü ü ethedilen toprakları fetheden komutanlara vermemesi merkezî otoriteyi güçlü tutmalarında etkili olmuştur. smanlılarda eski Türklerdeki ut anlayışı devam etmiş; devleti yönetme hakkı smanlı hanedanına ait sayılmış ve bu durum devletin yıkılışına kadar devam etmiştir. smanlı Devleti ne kadar kurulan Türk devletlerinde Ülke, hanedanın ortak malıdır. anlayışı geçerli olmuştur. Bu kural, hanedan üyeleri arasında sürekli taht kavgalarına ve Türk devletlerinin parçalanmasına neden olmuştur. smanlı padişahları bu olumsuzlukları engellemek için merkezî otoritenin kurulmasına ve güçlü tutulmasına önem vermiştir. Bu amaçla; ü ü l. Murat döneminde Devlet yönetiminin hükümdar ve oğullarına ait olması kural hâline getirilmiştir. ü ü atih döneminde çıkarılan anunname-i li sman ile Ülke, padişahın malıdır, devletin bütünlüğünü korumak ve nizam-ı âlemi kurmak için padişah kardeşlerini öldürebilir. anlayışı benimsenmiş ve mutlakiyet yönetimi belirginleşmiştir. ü ü l. hmet, Ekber ve Erşed sistemini uygulamaya koyarak yönetme yetkisinin hanedanın en büyük ve en olgun üyesine ait olduğunu ortaya koymuştur. Böylece verasetteki belirsizliği ortadan kaldırarak taht kavgalarını önlemeyi amaçlamıştır. UR Ekber ve Erşed Sistemi ile daha önce şehzadelerin eğitimi için uygulanan sancağa çıkma usulü, yerini kafes usulüne bırakmıştır. ani şehzadeler yönetim tecrübesi kazanmak için sancaklarda (Manisa, onya, masya) bir tür vali olarak lala adlı eğitmen (tecrübeli devlet adamı) gözetiminde staj yaparlarken artık şehzadeler sancağa gitmeyerek sarayda yetiştirilmeye başlanmış; saray onlar için kafes hâline gelmiştir. Bu da halktan kopuk, küçük yaştan itibaren saray kadınlarının etkisinde kalan, devlet tecrübesinden yoksun akli dengesi bozuk padişahların yetişmesine neden olmuştur. T avuz Sultan Selim döneminde halifeliğin smanlı Devleti ne geçmesiyle devletin teokratik yapısı güçlenmiş ve padişahın kişisel otoritesi artmıştır. 113

117 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SM DEVET DE VERSET Ş PDŞH sman ve rhan Beyler l. Murat atih Sultan Mehmet l. hmet VERSET Ş Ülke, hükümdar ve ailesinin ortak malıdır. Ülke, padişah ve oğullarınındır. Ülke, padişahındır ve kardeş katli yasaldır. Ekber ve Erşed Sistemi MÇ Merkezî otoriteyi güçlendirmek Taht kavgalarını önlemek SUÇ Taht kavgalarına neden olmuştur. Taht kavgaları azalarak devam etmiştir. Merkezî otoriteyi güçlendirmek ardeşler arasındaki taht kavgaları meşrulaşmıştır. Merkezî otorite zayıflamış ve deneyimsiz kişiler padişah olmuştur. PDŞH D DÜEEE BEGEER Hatt-ı Hümayun: 19. yüzyıla kadar, padişaha arz edilecek konunun özeti arz tezkiresi veya telhis olarak adlandırılan bir belge ile padişaha sunuluyordu. Padişah da görüşünü bizzat kendi el yazısı ile bildiriyor ve buna hatt-ı hümâyûn deniliyordu. rade: Padişahın bir mesele hakkında kendi el yazısıyla yazılmış emirleridir. hidname: smanlı klasik devrinde yabancı devletlerle yapılan anlaşmalar ve verilen imtiyazlar için kullanılan bir belge çeşididir. 19. asırdan itibaren muâhede ismini almıştır. âme-i hümayun: Müslüman ve Hristiyan devlet başkanlarına, smanlı Devleti ne bağlı ırım hanlarına, Mekke-i Mükerreme şeriflerine, Erdel beylerine ve diğer tâbi yerlerin idarecilerine padişah tarafından gönderilen mektuplara nâme-i hümâyûn adı verilmiştir. erman: Örfe uygun, sosyal ve ekonomik hayatı düzenleyen padişahın emirlerine ferman denmiştir. Berat: Padişah tarafından verilen onay belgeleridir. smanlıda hükümdarlar bey, gazi, hüdavendigâr, han, hakan, sultan, padişah ve halife gibi unvanlar kullanmışlar; hutbe, sikke, davul, sancak ve tuğ hükümdarlık sembolleri sayılmıştır. atih döneminden itibaren padişahlar Eyüp Sultan Türbesi nde kılıç kuşanarak görevlerine başlamıştır. Padişahlığı onaylanan şehzadeler ılıç layı denen tahta geçiş törenlerinde askerlere cülus adı verilen bahşiş dağıtırlardı. smanlı Devleti nde, hükümdarların tahta çıkış törenlerinde askerlere dağıttığı bahşiştir. T ülus bahşişi sadece hükümdar değişikliği olduğu zamanlarda bir defaya mahsus olarak verilirdi. smanlı tarihindeki ilk cülus bahşişi 1389 yılında osova da padişah seçilen, ıldırım Bayezid tarafından kapıkulu askerlerine verilmiştir. ülus verilmesi atih Sultan Mehmet tarafından kanun hâline getirilmiştir. lk zamanlarda padişah tarafından askerlere verilen bir hediye niteliğinde olan cülus, devletin zayıfladığı dönemlerde askerlerin isyan çıkarmalarındaki bir neden hâline gelmiştir. smanlı Devleti nde tek kişi yönetimi esas olduğu için monarşiktir; yönetim dine dayandığı için teokratiktir, yönetim tek merkezden gerçekleştirildiği için merkezîyetçidir ve ülke çok uluslu yapıya sahip olduğu için de imparatorluktur. smanlı Devleti nde saray, Türk slam devletlerinde olduğu gibi hem padişahın özel hayatının geçtiği evi hem de devlet işlerinin yürütüldüğü merkezdi. Divan toplantıları, cülus töreni, yabancı elçilerin kabulü ve bayramlaşma törenleri burada yapılırdı. Devletin yürütme organı olan hükûmet, sarayın Bâbüssaâde denilen kısmında toplanırdı. lk smanlı sarayları Bursa ve Edirne de inşa edilmiştir. stanbul un fethinden sonra da Topkapı Sarayı yaptırılmıştır. Topkapı Sarayı Birun ve Enderun denen iki bölümden oluşmaktaydı. Harem ise Enderunun en önemli bölümlerinden biridir. SMD SR BÖÜMER Divanın ve devlet işlerinin yürütüldüğü dairelerin bulunduğu ilk avludur. skerî merasimlerin, bayramlaşma törenlerinin ve asker Birûn maaşlarının dağıtıldığı yerdir. Enderun Harem Devşirme sistemiyle saraya alınan çocukların, Türk slam geleneklerine göre eğitilip yönetim ve askerlik konusunda yetiştirildikleri saray okuludur. (. Murat zamanında açılan Enderun, 1909 yılında kapatılarak yerine mülkiye açılmıştır.) Hükümdar ve ailesinin yaşadığı ve saray kadınlarının yetiştirildiği (okul işlevi de gören) yerdir. 114

118 smanlı Devleti nde, devlet ve ülke sorunlarının görüşülüp karara bağlandığı en üst yönetim organı ve hukuksal sorunların nihai çözüme kavuşturulduğu en yüksek mahkeme Divan-ı Hümayun dur. Divan kararlarında son söz padişahındır. Bu durum, divanın bir karar organı değil de danışma organı olduğunu göstermektedir. ü ü Divan, ilk olarak rhan Bey döneminde kurulmuş; ll. Mahmut döneminde ise kaldırılarak yerine nazırlıklar (bakanlıklar) kurulmuştur. ü ü Divana atih dönemine kadar padişahlar başkanlık ederken atih ten itibaren sadrazamlar başkanlık etmeye başlamıştır. smanlı Devleti nde resmî törenlerin büyük önemi vardı. smanlı Devleti nde düzenlenen resmî törenler şunlardır: ü ü rdunun büyük bir sefere çıkmasından önce ü ü ülûs törenleri ü ü Padişahın cuma namazlarına gitmesiyle düzenlenen törenler ü ü Surre layı denen Mekke ve Medine ye hediye gönderilirken düzenlenen merasimler ü ü Dinî bayramlar ü ü Şehzadelerin doğumu ve sünnet düğünü smanlı Devleti nde devlet adamları şu bölümlere ayrılmıştır: 1. Seyfiyye: Sadrazam, Vezirler, aptan-ı Derya, eniçeri ğası, Beylerbeyi, Sancak beyi 2. alemiyye: Defterdar, işancı, Reisülküttap 3. lmiyye: Şeyhülislam, azasker, adı, Müderris Seyfiye dare skerlik Vezirler Sadrazam eniçeri ğası PDŞH DV- HÜMU lmiye argı, Eğitim, Din Şeyhülislam azasker alemiye azışma, Maliye işancı, Defterdar, Reisülküttap 1. PDŞH smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti DV ÜEER VE GÖREVER Örfi hukukun uygulanmasından sorumludur. atih ten sonra divan toplantılarını perde gerisinden takip etmişler, böylece yöneticilere özgür bir tartışma ortamı oluşturmuşlardır. 2. VERM (SDRM) Padişahtan sonraki en yetkili kişidir. Günümüzdeki Başbakan ile eşleştirilebilir. atih ten itibaren divana başkanlık etmeye başlamıştır. Padişah sefere çıkmadığında Serdar-ı Ekrem unvanını alarak seferlere katılmıştır. lk vezir ataması rhan Bey zamanında yapılmıştır. Murat zamanında vezir sayısı ikiye çıkarılmış ve ilk vezire veziriazam denmiştir. anuni döneminden itibaren de sadrazam unvanı kullanılmaya başlanmıştır. smanlı Devleti nde yeni bir padişah tahta geçince birbirinin aynı iki mühür yaptırır, biri kendinde olan mührün diğerini sadrazam taşırdı. Türkçe bilmesi ve Müslüman olması zorunluluğu bulunan sadrazam, büyük devlet adamlarının atama ve azil işlemlerini de yapardı. 3. VERER Günümüzdeki devlet bakanlarıdır. Devlet işlerinde sadrazama yardımcı olurlar. Görevlendirildiklerinde orduya komuta da edebilirler. rhan Bey döneminde 1, atih döneminde 3, anuni döneminde 6 olmak üzere sayıları giderek artmıştır. Bu da devletin büyüdüğünün göstergesidir. 4. SER Eğitim ve adalet işleri ile kadı ve müderrislerin atama, yer değiştirme ve terfilerine bakarlardı. nadolu ile Rumeli kazaskeri olmak üzere sayıları ikiydi. Protokol bakımından Rumeli kazaskeri, nadolu kazaskerinden üstündü. Tanzimat dönemine kadar kadıların vermiş olduğu hükümler kazasker tarafından incelenirdi. Bu görevi Tanzimat tan sonra şeyhülislam üstlenmiştir. azaskerler terfi ettiklerinde şeyhülislam oluyorlardı. azaskerler 1830 yılından itibaren divan üyeliğinden alınıp şeyhülislamın emrine verildiler. 5. DETERDR Günümüz Maliye Bakanıdır. Devletin gelir giderlerini tutar, hazine ile ilgili işlerde hüküm yazar ve bütçeyi hazırlardı. 115

119 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SRU smanlı Devleti nde hazineden sorumlu görevli aşağıdakilerden hangisidir? ) Defterdar B) Şeyhülislam ) işancı D) Reisül küttap E) Vezir-i zam ÇÖÜM Murat döneminde görev yapan Molla enari dir. Şeyhülislamların atamaları bizzat padişahın kendisi tarafından yapılırdı. 9. PTDER stanbul da bulunduğu zamanlarda toplantılara katılırdı. Donanmanın başkomutanı olarak denizcilik ve donanma faaliyetlerinden sorumluydu. XV. yüzyıldan itibaren divan üyesi olmuştur. smanlı Devleti nde maliyeden sorumlu devlet görevlisi Defterdardı. ynı zamanda Divan-ı Hümayun üyesi olan defterdar maliye teşkilatının başıydı. smanlılar da genel olarak diğer devlet müesseseleri gibi defterdarlık da daha önceki Türk ve slam devletlerinin müessese ve teşkilatlarına dayanmaktadır. Defterdarlığın ne zaman kurulduğu bilinmemekle birlikte. Murat dönemine kadar tarihlenmektedir. ncak XV. üzyıl ortalarında tamamen şekillendiği kesindir. (evap ) 6. Ş Padişah adına yazılan belgelere tuğra (mühür) çeker; iç ve dış yazışmalara bakar; kanunları düzenler, fethedilen toprakları kaydedip dirliklere ayırır ve tahrir defterlerini (Toprağın mülkiyet ve kullanma hukuku, vergi tür ve miktarları, arazi ve yükümlü nüfus kaydı) tutardı. 7. RESÜÜTTP Önceleri nişancıya bağlı iken yabancı devletlerle ilişkilerin artması üzerine XV. yüzyıldan itibaren devletin dış işleriyle ilgili tüm yazışmalarını yürütmeye başlamıştır. Günümüz dışişleri bakanı gibidir. Divandaki işlemleri düzenler, konuşulanları divan kararlarının tutulduğu mühimme defterlerine kaydederdi. 8. ŞEHÜSM (MÜTÜ) Divanda alınan kararların slam dinine uygun olup olmadığı hususunda fetva verirdi. lmiye sınıfının en üst temsilcisi olan şeyhülislam, atih Sultan Mehmet döneminde rütbe ve makam olarak kazaskerlerden sonra gelirdi. anuni Sultan Süleyman zamanında ise sadrazamla eşit sayılmıştır. avuz Sultan Selim zamanında halifeliğin smanlı Devleti ne geçmesiyle şeyhülislamlık makamının da önemi artmıştır. lk şeyhülislam. 10. EÇER ĞS eniçeri cağı nın komutanıdır. ynı zamanda stanbul un güvenliğinden sorumludur. Divan toplantısı olduğu günlerde, yeniçeriler hakkında divana bilgi verir, divanda alınan kararları da yeniçerilere bildirirdi. B. TŞR TEŞT smanlı Devleti nin, stanbul dışındaki bölümüne taşra denirdi. Taşra teşkilatı ülke sınırlarının genişlemesi üzerine merkezden yönetimi kolaylaştırmak için kurulmuştur. smanlı Devleti nde ülke yönetimini kolaylaştırmak için. Murat döneminden itibaren ülke toprakları eyaletlere ayrılmıştır. Başlangıçta nadolu ve Rumeli olmak üzere iki eyalet varken zamanla bu sayı artmıştır. Taşra yönetimine bağlı olarak yine. Murat döneminde tımar sistemi kurulmuştur. Eyaletler (yöneticisi beylerbeyidir) sancaklardan; sancaklar (yöneticisi sancak beyidir) kazalardan; kazalar (yöneticisi kadıdır) ise köylerden (yöneticisi tımar beyi/ muhtardır) oluşmuştur. smanlı da idari yönetim genelden özele doğru şu şekildedir: Eyalet (Bölge): Beylerbeyi Sancak (l): Sancak beyi aza (lçe): adı ahiye (asaba): ahiye Müdürü öy: Tımar beyi 116

120 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SM TŞR DRES ÖEER EETER a. Salyaneli (ıllıklı) üü üü üü Tımar sistemi uygulanmaz ve vergiler iltizam usulüne göre toplanırdı. Eyalet gelirleri buradaki görevlilerin maaşları çıktıktan sonra merkeze gönderilirdi. Trablusgarp, Bağdat, Mısır, Habeş, emen, Tunus, ezayir, Basra. T l. Murat döneminde Rumeli Beylerbeyliği, ıldırım Bayezid döneminde nadolu Beylerbeyliği kurulmuştur. Rumeli Beylerbeyliği nin daha önce kurulması ve Rumeli deki yöneticilerin nadolu Beylerbeyliği ndeki yöneticilerden daha kıdemli kabul edilmesi smanlıların Rumeli ye önem vermesinin bir sonucudur. b. Salyanesiz ü ütımar sisteminin uygulandığı eyaletlerdi. ü ütahrir defterlerinin tutulması, tımarların teftiş edilmesi bu eyaletlerde merkeze bağlılığı kuvvetlendirdi. ü ürumeli, Budin, Bosna, nadolu, araman, Sivas, Musul, Erzurum, Diyarbakır, Musul, Halep, Şam, Trablusşam MT HÜÛMETER ü üsmanlı Devleti nin hâkimiyetini kabul ederlerdi. ü üç işlerinde serbest, özel statülü birimlerdi. ü üdareciler, devlet tarafından seçilirdi. ü üvergi verirler ve gerektiğinde seferlere asker gönderirlerdi. (Hicaz hariç) ü üırım, Erdel, Eflak, Boğdan ve Hicaz özel yönetimi olan eyaletlerdir. Hicaz, diğerlerinden farklı bir statüye sahipti. Vergi ve asker göndermezdi. URTU ü übazı toprakların tasarruf hakkı yerli beylere verilirdi. ü ürazi satılamaz, bağışlanamaz, vakfedilemez ancak miras bırakılabilirdi. ü übeyler, beylerbeyine karşı sorumlu ve eyalet kadısı tarafından kontrol edilirdi. ü üvergilerden, gerekli pay alındıktan sonra kalanı merkeze gönderilirdi. ü übarış zamanlarında kale tamiri vb. işlerle uğraşan bey ve askerleri, savaş durumunda beylerbeyinin emrine girerdi. ü ütımardan farkı, hizmet karşılığı verilmeyişi ve sahibinin bir kısım kazaî yetkilere de sahip olmasıydı. TŞR GÖREVER dari Birim önetici Güvenlik dalet Eyalet Beylerbeyi Subaşı adı Sancak (Vilayet) Sancak Beyi (Mirliva) Subaşı adı aza adı Subaşı adı ahiye adı aibi Subaşı öy (arye) T Tımar Beyi (Muhtar) iğitbaşı adı aibi (Vekili) adı aibi (Vekili) adılar, kazalarda hem adli hem de idari işlerden sorumludur. adılar, merkezden gelen emirleri halka ulaştırır, adli davaları çözer, belgeleri onaylar (noterlik), olağanüstü durumlarda alınan avarız vergilerini toplayıp merkeze ulaştırır, nikâh akitlerini yapar ve belediye hizmetlerini yürütürdü. Taşradaki diğer görevliler: ü ü Taşrada çarşı pazarda düzeni sağlayan ve fiyatları denetleyen Muhtesip (bir tür zabıta), ü ü Günümüzdeki hâl in o günkü karşılığı olan apan a gelen malları vergilendiren ve dağıtımı organize eden apan Eminleri, ü ü Beldede kamu haklarının ve devlet çıkarlarının korunmasını sağlayan Beyt ül Mal Emini, ü ü anaat ve ticaretle uğraşanlardan vergi toplayan Gümrük ve Bac Eminleri vardı. 117

121 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti T T smanlıda stanbul payitaht (başkent) olduğu için özel bir öneme ve yönetime sahiptir. stanbul da güvenlik işlerine eniçeri ğası, adalet işlerine stanbul Taht adısı, belediye işlerine Şehremini bakar ve sadrazamlar sık sık şehri dolaşarak denetim yaparlardı. Taşra teşkilatının temelini dirlik (tımar) ve iltizam sistemi oluşturmaktadır. Dirlik Sistemi Has eamet Tımar Geliri 100 Geliri 20 bin- Geliri 3 bin - bin ve üzeri 100 bin akçe 20 bin akçe Dirlik (Tımar) Sistemi Selçuklulardaki ikta sisteminin geliştirilmiş hâlidir. Hizmet karşılığı olarak devlet görevlilerine ve savaşlarda yararlılık gösteren askerlere tahsis edilen gelir kaynaklarına tımar (dirlik) denir. Gelir durumuna göre üçe ayrılırdı: 1. Has: Gelirleri akçe ve üzeri olan topraklardır. Padişah, hanedan üyeleri, divan üyeleri gibi yüksek dereceli devlet adamlarına verilirdi. Tımar sahibi kişisel ihtiyaçlarından artakalan paranın her akçesi için devlete cebelü (atlı asker) yetiştirirdi. 2. eamet: Gelirleri ile akçe arası olan topraklardır. Divan kâtipleri kale komutanları, defterdar, alaybeyi, subaşı, kadı gibi orta dereceli devlet adamlarına verilirdi. Tımar sahibi kişisel ihtiyaçlarından kalan gelirin her akçesi için devlete cebelü yetiştirirdi. 3. Tımar: Gelirleri ile akçe arasında olan topraklardır. Başarılı askerler, saray hizmetlileri hafız, imam gibi din görevlilerine ve sipahilere verilirdi. Her akçe için bir cebelü yetiştirirlerdi. Tımar sisteminin faydaları şunlardır: üü üü üü üü Güvenliğin sağlanması Üretimde artış ve süreklilik sağlanması Vergi toplamanın kolaylaşması sker yetiştirilmesi, hazineden para çıkmadan hazır bir ordu kurulması Tımar sistemi XVll. yüzyıldan itibaren bozulmaya başlamış ve en sonunda ll. Mahmut döneminde kaldırılarak devlet memurlarına maaş bağlanmıştır. ltizam Sistemi smanlı Devleti nde vergileri toplama görevinin ihale usulüyle kişilere devredilmesine iltizam, iltizam alan kişilere ise mültezim denirdi. Mültezimler, iltizamını aldıkları yerlerin vergilerini devlete peşin olarak öderler, kendi kârlarını da ilave ederek bu vergileri halktan toplarlardı. Bu sayede devletin nakit para ihtiyacı giderilmiş olurdu. Mültezimler, iltizamını aldığı bölgenin aynı zamanda yöneticisi durumundaydı. Bu sistemin sakıncalı tarafı ise mültezimlerin halktan gerektiğinden çok daha fazla vergi toplamalarıdır. Çünkü vergi yükünü kaldıramayan halk, toprağını satarak kentlere göç etmek zorunda kalmıştır. PU ÜPÜ ltizam sistemi atih Sultan Mehmet döneminde uygulanmaya başlamış ve 1864 Tanzimat Dönemi nde tamamen kaldırılmıştır. SRU skerlere ve devlet memurlarına hizmetleri karşılığında maaş olarak toprak tahsis edilmesine smanlı Devleti nde ne ad verilmiştir? ) Vakıf B) Gedik ) kta D) ltizam E) Müsadere ÇÖÜM smanlı Devleti nde devlet görevlilerine ve savaşlarda yararlılık gösteren askerlere hizmet karşılığı olarak tahsis edilen gelir kaynaklarına ikta (dirlik, tımar) denmekteydi. Bu sistemde mülkiyeti devlete ait olan toprağın işletim hakkı köylülere bırakılmıştır. Toprağın işletim hakkı kendisine verilen tımar sahipleri toprağın gelirinin bir kısmı ile kendi geçimlerini sağlar, geri kalanı ile atlı asker beslerlerdi. (evap ) 118

122 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SS HT lmiye smanlı toplumu askerî (yönetici) ve reaya (yönetilenler) olmak üzere iki büyük sınıfa ayrılmıştı. önetenler - Seyfiye - lmiye - alemiye smanlı Toplumu. ÖETEER (skeriler) önetilenler (Reaya) - Esnaf - öylü - onargöçerler skerî sınıf, padişahın dinî ve idari yetki tanıdığı her türlü vergi yükümlülüğünden muaf olan devlet görevlilerinden oluşuyordu. Bu sınıfın başında padişah ve saray görevlileri bulunmaktaydı. Müslüman olması şartı aranan yönetici sınıfın üyeleri saray halkı, seyfiye, ilmiye ve kalemiye mensuplarındandı. Saray Halkı smanlı padişahları üç buçuk asır süresince atih in yaptırdığı Topkapı Sarayı nda oturdular. Padişahın meskeni olan bu sarayda halkla ilişkiler, yabancı devlet temsilcileriyle görüşmeler ve devlet törenleri yapılırdı. Seyfiye Seyfiye yönetim görevinde bulunan askerî zümreyi ifade eder. Bu sınıfın tabanını eyaletlerde tımarlı sipahiler, merkezde kapı kulu askerleri teşkil ediyordu. Sadrazam, vezirler, beylerbeyi ve sancak beyleri, kapı kulu zabitleri ve neferleri ile tımarlı sipahiler ve deniz askerleri bu grubun üyeleriydi. yrıca vergi muafiyeti ile kendilerine çeşitli hizmetler yaptırılan muaf ve müsellemler de seyfiyenin diğer üyeleriydi. apı kulu askerleri, enderun hizmetlileri, kale muhafızları, subaşıların maaşları (ulûfe) hazineden nakit olarak verilirdi. Tımarlı sipahiler, sancak beyleri, beylerbeyi ve vezirler ise hizmet karşılığı olarak dirlik alırlardı. Din, adalet ve eğitim öğretim faaliyetlerinde bulunanlar ve bilginler ilmiye sınıfını oluşturmaktaydı. Şeyhülislam, kadıasker, kadılar, müftüler, müderrisler, imamlar, müezzinler ve medrese öğrencileri bu sınıfının üyeleriydi. lmiye sınıfı mensupları eğitimin ücretsiz olduğu medreselerde yetişiyordu. alemiye Devlet dairelerinde çalışan her seviyedeki idari memurların oluşturduğu üst seviye bürokrat zümre, kalemiye sınıfını oluşturmaktaydı. Defterdar, nişancı, reisülküttap ve divan kâtipleri bu sınıfın üyeleriydi. Müslüman ailelerden seçilen kalemiye üyeleri, çalıştıkları bürolarda, usta çırak ilişkisi içinde yetiştirilirlerdi. Çıraklar sabahları görevli bulundukları kalemlerde mesleki eğitimlerini görür, öğleden sonra slami bilgilerini ve genel kültürlerini artırmak için medreselerde veya büyük camilerde derslere devam ederlerdi. Bunlar yetenek ve başarı durumlarına göre kalfalığa ve ustalığa yükselirlerdi. B. ÖETEER (Reaya) smanlı toplumunda vergi veren şehir, kasaba ve köy halkı ile konargöçer aşiretler reaya sınıfını oluşturmaktaydı. öneten sınıfı Müslümanlardan meydana geldiği hâlde yönetilenler Türkler, Ermeniler, Bulgarlar, Sırplar, Boşnaklar, Romenler, rnavutlar, raplar olmak üzere çeşitli etnik ve dini gruptan meydana gelmekteydi. smanlı Devleti bu toplulukları dinî inançlarına göre cemaatlere ayırmıştı. ynı din veya mezhepten insanların oluşturduğu bu cemaatlerin her birine millet adı verilirdi. smanlı Devleti nin slam hukukunu esas alarak oluşturduğu bu yönetim düzenine ise millet sistemi denmekteydi. smanlı Devleti rtodokslar, Ermeniler ve Musevileri temel milletler olarak kabul etmiş; Müslümanları ise devletin kurucu ve asli unsuru olduğu için millet sisteminin dışında tutmuştur. Tüccar ve Esnaf Tüccarlar reayanın en önemli gruplarından biri olup zorunlu tüketim maddelerini alma, taşıma, depolama ve üretim için gerekli malzemeyi teminle ilgileniyorlardı. 119

123 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Başta stanbul olmak üzere büyük şehirlerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılama işini tacirler ve toptancılar üstlenmişti. Rumlar, ahudiler ve Ermenilerin yanı sıra Türkler de ticaretle uğraşıyorlardı. smanlı şehir halkının bir diğer grubu da esnaftı. Mahalli üretim ve ticaret esnaf tarafından yapılmaktaydı. smanlı Devleti nde XV. yüzyılda iki yüz yirmi beş değişik meslek sahibi yani esnaf vardı. âğıtçı, ciltçi, terzi, kürkçü, kalaycı, telci, kılıççı, kalkancı, çadırcı, bıçakçı, iğneci ve berberler bunlardan bazılarıydı. üçük ticaret erbabından ve zanaatkârlardan oluşan esnaf, hem iş kollarıyla ilgili ham maddeyi işleyerek üretim yapıyor hem de bunların satışıyla meşgul oluyorlardı. öylüler smanlı nüfusunun büyük kısmı köylerde yaşamaktaydı. Tımar beyleri, çiftçi aileleri, mukataa usulüyle toprağı işleyenler, mülk sahipleri, müsellemler ve muaflar köy nüfusunu oluşturmaktaydı. öylülerin büyük bir bölümü ise çifthane sistemi ile devletin kendilerine tahsis ettiği raiyyet çiftliklerini işleten ailelerden oluşmaktaydı dönüm arasında tahsisi yapılan bu çiftlikler satılamaz, hibe olarak verilemez ve vakfedilemezdi. akat babadan oğla bir işletme olarak geçerdi. öylü işlediği bu toprağa karşılık çift vergisi öderken ürettiği ürün için de ayrıca vergi öderdi. Hukuken bir dirlik sahibinin reayası olan köylünün temel görevi toprakları işlemekti. ürekçilik, marangozluk, kuşçuluk, madencilik ve çeltik işleri de köylüler tarafından yapılırdı. öylerde çiftlik sisteminin korunması ve sürekli denetimin yapılması maksadıyla tımar sahipleri de oturmaktaydı. yrıca dizdar, mülazım, hizmetkâr gibi kale görevlileri; şeyh ve fakih gibi din adamları; subaşı, kethüda, çeribaşı ve korucu gibi yerel yöneticiler de köylerde oturmaktaydı. Göçebeler (onargöçerler) smanlı toplumunda hayvancılıkla uğraşan göçebeler şehirlerin et, yağ, yoğurt, tereyağı ve peynir ihtiyaçlarının çoğunu karşılarlardı. Hayvan sayısına göre devlete ağıl resmî ve otlakların kullanılmasına karşılık kışlak ve yaylak resmî öderlerdi. Çok az da olsa tarımla uğraşanlar vardı. Sefer yolları üzerinde bulunanlardan geçici askerî hizmete alınanlar nakliye işlerinde görevlendirilirlerdi. yrıca vergi muafiyeti karşılığında yol kavşak ve dağ geçitlerinin korunmasında görev alırlardı. Sahillerde yaşayanlar donanma için malzeme sağlamak ve gemi yapımında çalışmak zorundaydılar. eni fethedilen yerlere göçebelerin yerleştirilmesi sonucu nadolu da Van Gölü çevresi, Diyarbakır, Maraş ve Sivas arasında Bozok ve Toroslar da yoğun olarak göçebe nüfusu oluşmuştu. smanlı toplumunda; 1. atay Hareketlilik: ısaca mekân değiştirmedir. Balkanlar daki halkın nadolu ya göç etmesi, köyden kente göç edilmesi gibi. 2. Dikey Hareketlilik: ısaca statü/sınıf değişimidir. Gayrimüslimken Müslüman olmak, halktan birinin yönetici olması, medreseyi bitiren birinin devlette görev almaya başlaması gibi. MET SSTEM smanlı toplumunun büyük bölümünü Türkler oluşturmasına rağmen toplumun diğer unsurları Rum, Ermeni, ahudi, Rumen, Slav ve raplardı. Devlet, toplum yapısını şekillendirirken din temeline dayalı bir model uyguladı. smanlı Devleti nin ülkede yaşayan toplulukları din ya da mezhep esasına göre örgütleyerek yönetme biçimine millet sistemi deniliyordu. Devlet, her inanç topluluğunu kendi içinde serbest bırakarak onlara belirli bir özerklik tanımıştı. smanlı toplumunda Türk, rap, cem, Boşnak ve rnavutlar, Müslüman çoğunluğu oluştururken rtodoks, Ermeni ve ahudiler diğer üç temel millet olarak kabul ediliyordu. smanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren geçerli olan bu sistem, 1789 ransız htilali nin yaydığı milliyetçilik düşüncesiyle önemini yitirmiştir. VR smanlılar döneminde en önemli sosyal yardım kuruluşu vakıflardır. Vakıf; bir malı, menfaati kamuya bırakılmak üzere özel mülkiyetten çıkartmaktır. 120

124 Vakıflar; hayır yapmak, topluma faydalı olmak, dinî ihtiyaçları gidermek; sağlık, kültür ve bayındırlık alanlarında toplumun ihtiyaçlarını karşılamak, toplumun kültür ve sanat düzeyini yükseltmek amacıyla kurulmuştu. Bunlardan başka Türk kültürünün yeni fethedilen topraklarda yerleşmesi ve yayılması, sınırlar dışında yaşayan Türklerin nadolu ya gelişlerinde kolaylık sağlanması amaçlarına yönelik vakıflar da kurulmuştur. Vakfın kurucusu, kuruluşun şartlarını belirleyen vakfiyeyi belde kadısı ve şahitlerin huzurunda düzenlerdi. Mütevelli adı verilen yönetici tarafından idare edilen vakfın kuruluş sebepleri ortadan kalkmadıkça varlığı devam ederdi. Vakıflar yoluyla cami, mescit, mektep, kütüphane, çeşme, yol, köprü, imaret, hastaneler inşa edilerek işletilmişti. Böylece vakıflar aracılığı ile eğitim, din, sosyal ve bayındırlık hizmetleri görülmüştü. smanlı Devleti nde vakıfların bir diğer türü de avarız vakıflarıydı. Bu vakıflar avarız vergilerini ödeyen, mahalle, köy ve esnaf teşekküllerinin ihtiyaçlarını karşılayan, yerleşim birimlerinde bulunan cami, mescit, su yolları gibi yapıların bakım ve onarımını gerçekleştiren vakıf binalarında çalışan görevlilerin ücret ve maaşlarını ödeyen yardımlaşma kurumlarıydı. Vakıf müessesi smanlı toplum hayatında; iskân, istikrar, şehircilik, eğitim, kültür, sosyal hizmet ve ekonomik açılardan önemli rol oynamıştır. Bu sistem sayesinde ülke zenginlikleri paylaşılmış ve adil devlet yönetimi tesis edilmiştir. SRU smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti smanlı Devleti nde ilk nüfus sayımı 1831 yılında sultan. Mahmut döneminde yapılmıştır. şağıdakilerden hangisi, bu tarihten önce smanlı nüfus yapısıyla ilgili fikir veren belgelerdir? ) Mühime Defterleri B) Şeriye sicilleri ) hkam Defterleri D) yniyat Defterleri E) Tahrir defterleri ÇÖÜM smanlı Devleti nin nüfus yapısıyla ilgili bilgi veren en önemli kaynak tahrir defterleridir.bu defterler ir yer fethedildiğinde ya da belirli aralıklarla kaza ve sancakların vergi yükümlüsü "erkek nüfusunu" ve bunların ödeyeceği vergi miktarını saptamak amacıyla tutulurdu. (evap E) SRU şağıdakilerden hangisi smanlı Devleti nde profesyonel anlamda taşıyıcılık yapan mesleki örgütlenmedir? ) arh B) onca ) Derbent D) Mekkari E) Menzil ÇÖÜM smanlı Devleti nde yolcu ve mal taşıma işlerini meslek edinmiş esnaf örgütlenmesine mekkari denmekteydi. Mekkariler günümüzdeki nakliye şirketlerine benzer kurumlardı. (evap D) 121

125 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti EM Tarihî süreç içinde smanlı ekonomisinde klasik dönemde üç ana ilke etkili olmuştur. Bunlar; iaşecilik, fiskalizm ve gelenekçiliktir.. aşecilik Bu ilkeye göre reayanın refahını sürekli kılmak için öncelikle piyasalarda istenilen kalitede uygun fiyata yeterli miktarda mal bulunmalıdır. Bu nedenle smanlı ekonomisinde üretime büyük önem verilmiştir. Büyük çapta ve seri üretiminin olmadığı bir ortamda, küçük işletmelere dayalı yüksek bir üretim potansiyeline erişilmişti.. Gelenekçilik Bu ilke sosyal ve iktisadi ilişkilerde mevcut dengeleri korumayı ve var olan düzeni bozacak değişme eğilimlerini engellemeyi ifade etmektedir. Üretimde küçük bir düşme veya tüketimde küçük bir artış, mevcut ulaşım imkânlarının yetersizliği karşısında kolayca kıtlığa dönüşebileceğinden, tüketimi artıracak nitelikteki değişme eğilimleri kontrol altında tutulurdu. Bu anlayış, israf ve lüks tüketime yönelik yasaklamaların önemli bir kaynağıydı. Dengenin korunmasında yalnız tüketimin değil, üretimin de kontrol altında tutulması gerekiyordu. Devlet, ihtiyaç duyulan miktarda ithalata müsaade ediyordu.. iskalizm Hazineye ait gelirleri mümkün olduğu kadar yüksek düzeye çıkarmak ve ulaştığı düzeyin altına inmesini engellemeyi amaçlıyordu. ktisadi kararlar alınırken devletin bir yandan gelirleri yükseltmesi, diğer yandan harcamaları kısması olarak özetlenebilen fiskalizm, smanlı ekonomi anlayışını diğer iki ilke ile birlikte şekillendirmişti. Ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayalı olan smanlı, ticareti geliştirmek ve korumak için çeşitli teşkilatlar kurmuştur. Ticari Teşkilatlar Menzil Derbentçi Mekkari onca Haberleşme Güvenlik Taşımacılık Esnaf Menzil Teşkilatı: ollar üzerinde posta ve haberleşme hizmetini yürüten teşkilattır. Derbentçiler: na yollar üzerindeki geçitlerin denetimini yapan ve güvenliğini sağlayan bir teşkilattı. Mekkâri Taifesi: Ticaret yolları üzerinde taşımacılığı meslek edinmiş kişilerdi. onca Teşkilatı Ehl-i hirfet olarak adlandırılan esnaf ve zanatkarların örgütlendiği teşkilattı. oncalar, hiyerarşik bir yapıya sahipti. Bunun alt derecelerinde çıraklar, kalfalar ve ustalar; daha üst seviyelerde ise şeyh, nakip, çavuş, yiğitbaşı ve kethüda yer alırdı. Herhangi bir meslek dalında çırakların kalfalığa, kalfaların ise ustalığa yükselmeleri ve gedik adı verilen dükkân açma hakkını elde edebilmeleri loncaların iznine bağlıydı. hlak ve dürüstlük ilkelerine dayanan loncalar yalnız esnafın değil, tüketicinin de haklarını korumaya büyük önem verirlerdi. Bu amaçla her lonca ehl-i hibre denilen bir bilirkişi tayin ederdi. Ehl-i hibre, üretilen malların fiyat ve kalite kontrollerini yaparak tüketicinin zarar görmesini önlerdi. oncaların görevleri: ü ü Mal ve hizmetlerin fiyatlarını belirlerdi (arh uygulaması). ü ü Üretilen malın kalitesini denetlerdi. ü ü Haksız rekabeti önlerdi. ü ü Üyelerine kredi verir ve mesleki dayanışmayı sağlardı. ü ü Devlet ile esnaf arasındaki ilişkileri düzenlerdi. ü ü oncalara bağlı zanaatkârların gerçekleştirdikleri ekonomik faaliyetler dışında smanlı ekonomik sistemi içindeki asıl ticaret faaliyetlerini bezirgan adı verilen büyük tüccarlar yürütürdü. Şehirlerde belirli ihtiyaç mallarının ve hamaddelerinin satışının yapıldığı yerlere de kapan denirdi. smanlı Devleti nde mali işleri defterdarlar yürütmüştür. Para birimine sikke denirdi. lk bakır sikke sman Bey, gümüş akçe rhan Bey, altın para ise atih döneminde bastırılmıştır. Bu da ekonominin giderek güçlendiğini göstermektedir. Sultan bdülmecit Tanzimat döneminde kaime adıyla ilk kâğıt paraları bastırılmıştır. 122

126 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti T smanlı Devleti nde başlıca giderler: smanlı Ekonomisinin Bozulmasına Sebep lan Belli Başlı Etmenler: 1) apitülasyonlar a. Saray masrafları: XVll. yüzyıldan itibaren lüks ve israfın artmasıyla giderek bu masraflar artmıştır. b. rdu ve donanma masrafları: En önemli giderlerdendir. c. Ulûfe maaşları ve cülûs bahşişleri: eniçeriye ödenen üç aylık maaşa ulufe; padişah tahta oturunca dağıtılan bahşişe de cülûs bahşişi denir. smanlı maliyesinde ilk zamanlarda gelirler giderlerden fazla olmuş; ancak XVll. yüzyıldan itibaren ekonomi bozulmaya başlamıştır. Bunda oğrafi eşifler, savaşların uzun sürmesi ve yenilgiyle sonuçlanması ile kapitülasyonlar etkilidir. Maliyedeki ilk düzenleme ilk denk bütçeyi hazırlayan Tarhuncu hmet Paşa ya aittir. smanlı esnaf ve zanaatkârı, XX. yüzyılda Sanayi nkılabının ve kapitülasyonların etkisiyle smanlı pazarları seri üretilmiş ucuz ithal malların istilasına uğrayınca iflas etmeye başlamış, üretim gerilemiş ve lonca teşkilatı ortadan kalkmaya başlamıştır. Bankacılık faaliyetleri smanlı Devleti nde XX. yüzyıla kadar bankalara rastlanmamaktadır. ncak belli şehirlerde bir parayı diğer parayla değiştiren ve bunu meslek edinmiş sarraflar bulunmaktaydı. Sarraflık işini çoğunlukla ahudi ve Ermeniler yaparlardı. Sarraflar zamanla banker diye anılmaya başlandı. aiz karşılığı para veren bu bankerler özellikle Galata semtini mekân tutmuşlardı. XlX. yüzyılın ilk yarısından itibaren, Batılı ülkeler smanlı Devleti nin ekonomik ilişkileri arttı. vrupalılar sanayi mallarını satmak için smanlı da piyasalar yaratmaya çalıştılar. Bu durum, özellikle stanbul a bir miktar para ve sermayenin gelmesine sebep oldu. Devletin 1847 de bankerlere banka kurma izni vermesi ile yabancı sermayeli bankalar kurulmaya başladı. Bunların ilki de Bank-ı Dersaadet adıyla 1847 de kurulan stanbul Bankasıdır. apitülasyon bir devlete verilen siyasi, hukuki, ekonomik ayrıcalıklardır. smanlı Devleti nde ilk kez atih döneminde Venediklilere verilen kapitülasyonlar, anuni döneminde ransa ya da verilmeye başlamıştır. Devletin yükselme döneminde ticaretin geliştirilmesini sağlayan kapitülasyonlar, XVll. yüzyıldan itibaren devletin ekonomik olarak çökmesine sebep olan en önemli faktör olmuştur. 2) 1838 Balta imanı ntlaşması smanlı Devleti, Mısır Valisi Mehmet li Paşa nın isyanına karşı bir dış destek aramış ve Rusya yla anlaşmıştır. smanlı Devleti, bu antlaşmaya ngiltere nin göstereceği tepkiyi azaltmak için 1838 Balta imanı ntlaşması yla ngiltere ye tek taraflı ekonomik ve ticari ayrıcalıklar tanınmıştır. Bu antlaşmayla % 8 olan ithalat vergisi % 5 e düşürülmüştür. erli tüccarlar, iç gümrük vergisi öderken yabancı tüccarlar bu vergiden muaf tutulmuştur. Bu antlaşma, smanlı nın dışa bağımlılığı artırarak tam anlamıyla smanlı ekonomisini baltalamıştır. 3) Dış Borç lınması ve Düyun-u Umumiye smanlı Devleti ilk kez yılları arasında Rusya yla yaptığı ırım Savaşı nda ngiltere ve ransa dan dış borç almıştır. Sonraki yıllarda bu borçlanmalar katlanarak artmıştır. Devlet 1875 te borçlarını ödeyemeyeceğini ilan edince alacaklı devletler, smanlı Devleti nden alacaklarını tahsil etmek için 1881 de Düyun-u Umumiye yi (Genel Borçlar daresi) kurmuşlardır. Bu teşkilat, smanlı nın gelir kaynaklarına, alacaklarına karşılık el koymuştur. urumun kaldırılması ancak 1923 ozan onferansı nda gerçekleşmiştir yılında da tamamen kalkmıştır. 123

127 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti TPR ÖETM smanlı ekonomisinin en temel kaynağı topraktı. smanlıda ekilebilen toprakların çoğu devletin malıydı. Bu toprakları kullanma hakkı ise reayanındı. MR TPRR (Devlet razisi) smanlı toprakların en büyük çoğunluğunu oluşturuyordu. Bu toprağın sahibi devletti. Mülkiyeti devlete ait olan bu topraklar ekilip biçilmesi ve işlenmesi amacıyla reayaya bırakılmıştı. urtluk: Geliri sınırların güvenliği için ayrılan topraklardır. Mukataa: Geliri iltizam usulüyle doğrudan hazineye aktarılır. caklık: Geliri kale muhafızı ve tersane giderlerine ayrılır. Malikâne: Bazı devlet görevlilerine üstün hizmetlerinden ötürü mülk olarak verilen topraklardır. Paşmaklık: Gelirleri padişahın kızlarına, annelerine ve eşlerine bırakılır. Metruk: aylalar gibi ortak kullanım alanlarıdır. Dirlik: Vergi gelirleri, hizmet karşılığı devlet adamlarına ve askerlere ayrılırdı. Toprağın mülkiyeti devlete, kullanım hakkı çiftçiye, vergisi ise dirlik sahibine (sipahi) aitti. a. Has: Geliri 100 bin akçe üzeri olan dirliklerdir. b. eamet: Geliri 20 bin 100 bin akçe arası olan dirliklerdir. c. Tımar: Geliri 3 bin 20 bin akçe arası olan dirliklerdir. V TPRR SRU smanlı Devleti nde;. üretimin tarıma dayalı olması,. ürün üzerinden vergi alınması,. fethedilen toprakların padişaha ait olması durumlarından hangileri toprakların boş bırakılmasına izin verilmemesinin nedenleri arasındadır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM smanlı toplumunda ekonominin en önemli kaynağı tarımdı. Tarım topraklarının büyük bir kısmı da miri topraklardı. Bu topraklar devlete ait topraklardı ve vergi gelirlerinin büyük bir kısmını oluşturmaktaydı. Bu sebeple ekip-biçmek ve boş bırakılmamak şartıyla yine eski sahipleri üzerinde bırakılırdı. öylü, toprağı sürekli işleme ve miras bırakma hakkını devam ettirebilmek için bazı yükümlülükleri yerine getirmek zorundaydı. Buna göre; kişi sebepsiz olarak toprağını terk edemezdi. Vergilerini sipahiye ödemek zorundaydı ve toprağını sebepsiz olarak üç yıl üst üste boş bırakamazdı. Eğer bırakırsa toprak kendisinden alınırdı. (evap E) Dinî ve sosyal hayır kurumlarına bağışlanmıştır. Devredilemez, satılamaz ve vergi alınmazdı. Toplumun bazı ihtiyaçları bu hayır kurumları aracılığıyla giderilirdi. MÜ TPRR Mülkiyeti şahsa aittir. işi satabilir, devredebilir veya miras bırakabilir. Öşri: Müslüman a aittir. Öşür vergisi alınır. Haraci: Gayrimüslimlere aittir. Haraç vergisi alınır. SM DEVET R DÖEMERDE THS EDE VERGER ŞER VERGER ğıl, ağnam vergisi: ğıl, sipahinin arazisine yaptığı ağıl için, ağnam ise koyun ve keçi üzerinden alınırdı. Geçit vergisi: stanbul dışındaki yerlerde sürülerin geçitlerden geçişi veya stanbul a sevki nedeniyle sürü sahibinden, hayvan başına alınırdı. Miktarı bölgeye göre değişirdi. tlak, yaylak vergileri: Dışarıdan gelip dirlik topraklarında koyun ve diğer hayvanların otlatılması üzerine alınırdı. Öşür vergisi: Müslüman üreticiden 1/10 oranında alınan ürün vergisidir. 124

128 Dönüm vergisi: Reayadan sipahilere tahsis edilmiş olan topraklarda bulunanlardan, ekip biçtikleri yerlerin dönümüne göre yıllık olarak alınan vergilerdi. Çift hane vergisi: Müslüman reayadan, bir çift öküzün işleyebileceği büyüklükteki çiftlik karşılığında alınıyordu. Çift bozan vergisi: Toprağını izinsiz olarak terk eden veya üç yıl üst üste ekmeyenlerden alınan vergidir. Tapu vergisi: Üzerine bina, harman vb. yapılan mirî arazinin ziraattan alıkoyulması nedeniyle alınırdı. htisâb vergisi: Şehir ve kasabaların pazar ve panayır yerlerinde alınırdı. izye vergisi: Gayrimüslim erkeklerden askerlik hizmeti muafiyeti karşılığında alınırdı. adınlar, çocuklar ve yaşlılar ödemezdi. ltizam vergisi: Devlete ait bazı gelirleri tahsil etme yetkisinin verilmesi karşılığında alınan bedeldi. Maden, gümrük vergileri: Ülkeye giriş yapan mallardan alınırdı. Haraç vergisi: Gayrimüslimlerden alınan ürün vergisidir. ÖR VERGER Padişahın emriyle konan ve üretici reayanın statüsüne göre alınan vergiler / Raiyyet Rüsumu. mdadiyye-i seferiyye vergisi: Hane reislerinden savaş harcamalarını karşılamak için tahsil edilirdi. mdadiyye-i hazariyye vergisi: Hane reislerinden savaş olmayan zamanlarda ihtiyaç doğması hâlinde personel ücretleri vb. için alınırdı. âne-i cihâdiyye vergisi: Hane reislerinden savaşa yardım için alınırdı. Derbend resmî vergisi: Tüccarlardan geçtiği kapılarda, geçitlerde vb. yerlerde bulundurulan bekçilerin ücretleriyle, han ve köprülerin yaptırılması, korunması masraflarına karşılık alınırdı. ürekçi bedeli vergisi: Hane reislerinden gemilerde kürek çeken ve yelken açıp toplayanların ücretlerinin ödenmesi için tahsil edilirdi. zn-i sefine vergisi: abancı tüccarlardan aradeniz ve kdeniz boğazlarından geçen tüccar gemilerine verilen izinlere karşılık alınırdı. varız vergisi: lk önce savaş sel, yangın gibi devletin paraya ihtiyaç duyduğu durumlarda sıkça toplandı. Bâcı bâzari: Pazar yerlerinden alınırdı. smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Resm-i ispenç: iraatla uğraşan Hristiyanlardan alınırdı. Bağlı hükümetlerin ödediği yıllık vergiler SRU smanlı Devleti nde toprağın özel mülkiyete geçmesi aşağıdakilerden hangisiyle gerçekleşmiştir? ) 1876 nayasası B) Müsadere Usulü ) Tanzimat ermanı D) Gedik Usulü E) razi anunnamesi ÇÖÜM smanlı toprak yönetimi 1854 arazi kanunnamesi ile yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeyle uzun süre bir toprağı kullananlar o toprağın sahibi olmuşlardır. (evap E) SRU. Öşür. Çift resmi. iyabet rüsumu ukarıdakilerden hangileri, smanlı Devleti nde alınan örfi vergiler arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM smanlı Devleti nde vergiler örfi ve şer i olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Örfi vergiler padişahın iradesiyle konulan vergilerken; Şer i vergiler şeriatın emrettiği vergilerdir. Öşür, Haraç, izye şer i vergileri oluştururken; çift Resmi, niyabet rüsumu (erime), mücerred, bennak, gibi vergiler örfi vergilerdir. (evap D) 125

129 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SM RDUSU smanlılarda kuruluş yıllarında düzenli bir ordu yokken ilk ordu yaya ve müsellemler adıyla rhan Bey döneminde kurulmuştur. rhan Bey, smanlı Devleti nde teşkilatlanmayı başlatmıştır. nun faaliyetlerini l. Murat dönemindeki teşkilatlanma çalışmaları izlemiştir. smanlı ordusu, kara ve deniz kuvvetleri olmak üzere ikiye ayrılıyordu. ara uvvetleri; apı ulu skerleri, Eyalet skerleri ve ardımcı uvvetler olmak üzere üçe ayrılırdı. uruluş Döneminde cemi ğlanlar cağı eniçeri cağı ebeci cağı Topçu cağı Top rabacıları cağı Humbaracılar cağı ağımcılar cağı Bostancılar R UVVETER PUU PDEER Diğer ocaklara asker yetiştirmek üzere ilk eğitimin verildiği ocaktır. Savaşta merkezde bulunur ve padişahı korur. Silahların yapım, onarım ve korunmasıyla görevlidir. Top dökmek ve topları kullanmak için kurulmuştur. Topların nakli için gerekli top arabalarını yapar. Havan topu ve humbara (el bombası) yapar ve kullanır. ale kuşatmalarında surları yıkıp köprü inşa eden teknik bir sınıftır. Saray ve köşklerin korunmasında görevli askerlerdir. P UU SERER Özellikleri ü ü l. Murat kurmuştur. ü ü Barış zamanında stanbul un güvenliğini sağlamakla yükümlüydüler. ü ü sker ihtiyacı 1363 te çıkarılan bir kanuna göre pençik sistemiyle (savaşlardaki esirlerin 1/5 inin yetiştirilmesi) sağlanırken; sonraları devşirme sistemiyle sağlanmıştır. ü ü Üç ayda bir ulûfe adlı maaş, padişah değişikliği sırasında da cülûs bahşişi almışlardır. ü ü Emekli oluncaya kadar evlenmeleri ve askerlik dışında bir meslek yapmaları yasaktı. ü ü apı ulu askerlerinin en kalabalık bölümünü oluşturan eniçeri cağı ll. Mahmut, tarafından 1826 da kaldırmıştır (Vaka-i Hayriye). Devşirme toplama kuralları üü Öncelikle gönüllü ailelerden çocuk alınırdı. üü Toplama işlemi üç veya beş yılda bir yapılırdı. üü Hristiyan ailelerin yaşları arasındaki güçlü kuvvetli, zeki görünüşlü çocukları seçilirdi. üü Bir aileden birden fazla, bir köy ya da kasabadan ise kırkta birden fazla sayıda çocuk alınmazdı. üü Tek çocuğu olan aileler devşirme işleminin dışında tutulurdu. üü ilesinin geçimini sağlayan çocuklara dokunulmazdı. üü ahudi ailelerin çocukları ile kimsesiz çocukların alınması yasaktı. Devşirmelerin yetişmesi T aya ve müsellemler ile kıncılar ve zaplar kuruluş döneminden itibaren varolan askeri sınıflardır. Devşirilen çocuklar, devşirme memurları ve muhafızlar eşliğinde başkente getirilir ve burada törenle Müslümanlığı kabul ederlerdi. Bu çocukların en akıllı, seçkin ve yetenekli olanları sarayda yetiştirilerek padişahın hizmetinde görevlendirilmek üzere ayrılırdı. alanları ise geçici bir zaman için nadolu daki Müslüman Türk ailelerine verilirdi. Çocuklar bu ailelerin yanında en az üç, en fazla sekiz sene kalır ve bu süre içinde Türkçeyi, slamiyet i, Türk gelenek ve göreneklerini öğrenirlerdi. Belli bir yaşa gelince de askerî eğitim almak üzere önce cemi cağına gönderilirlerdi. Buradan sonra yeteneklerine göre yükselirlerdi. 126

130 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti P UU SÜVRER EET SERER uruluş Döneminde Sipahi Silahtar Sağ Ulufe Sol Ulufe Savaş sırasında padişahın çadırını korurlar. Savaş sırasında saltanat sancaklarını korurlar. Tımarlı Sipahiler kıncılar örükler Eyalet askerlerinin en önemli kısmıdır. Maaşları dirliklerden oluşur. Sınır ve uçlarda bulunur. tlı birli lerdir. eşif savaşları yaparlar. onar-göçerlerin oluşturduğu yardımcı birliklerdir. Sağ Garip Sol Garip Savaş sırasında savaş araç gereçleri ve hazineyi korurlar. Gönüllüler Sınır şehir ve kasabalarını korurlar. Sınırlarda halkın içinden seçilir. apı ulu Piyadeleri cemioğlanlar cağı: Devşirme kökenlilerin ilk eğitim yeridir ve eniçeri cağı nın altyapısını oluşturur. eniçeri cağı: apı kullarının en kalabalık ve etkili birimidir. Başında yeniçeri ağası bulunur. ebeci cağı: Silah bakım, onarım ve yapım işlerine bakarlar. Topçu cağı: Top mermilerini kullanırlar. Özellikle atih Sultan Mehmet döneminde çok gelişmiştir. Top rabacıları cağı: Top ve taşıma arabalarını yapar ve taşırlar. ağımcı cağı: ale kuşatmalarında, tünel kazar ve patlayıcı maddelerle surları yıkarlardı. Humbaracı cağı: Barut, fişek ve top mermisi üretirlerdi. apı ulu Süvarileri. Murat tarafından sipah ve silahtar adlarıyla iki bölük hâlinde kurulan bu ocağın askerleri savaşta padişahın otağını korumakla görevliydi. apıkulu süvarileri, rütbe ve maaş bakımından piyadelere göre daha yüksekteydi. Bu nedenle süvariler genellikle eniçeri cağından terfi edenler arasından seçilirdi. Sipahiler, silahtarlar: Padişahın yakın korumalığını yaparlar. Sağ ulufeciler, Sol ulufeciler: Savaş ganimetlerini ve saltanat sancağını korurlar. Sağ garipler, Sol garipler: rdunun ağırlıkları ile hazineyi taşır ve korurlar. Beşliler zaplar ayalar Müsellemler Deliler Sakalar Sınır boylarında bulunur. aleleri korurlar. Beş aileden bir kişi alındığı için bu ismi alırlar. Bekâr erkeklerden oluşur. Savaşta yeniçerilerin önünü açar. rdunun geri hizmetinde bulunur. ollarını açar ve köprüleri tamir eder. rdunun geri hizmetinde bulunur. ollarını açar ve köprüleri tamir ederler. Sınırları koruyan hafif süvari birlikleridir. esaretlerinden dolayı bu ismi alırlar. rdunun su ihtiyacını karşılayan gruptur. EET SERER (TMR SPHER) Tımarlı sipahi: smanlı kara ordusunun nüfus bakımından en büyük bölümünü eyalet askerleri Eyalet askerlerinin en büyüğünü ise tımarlı sipahiler meydana getirirdi. Tımarlı sipahiler, dirlik sahipleri ve onların vergi toplama işi karşılığında yetiştirdiği cebelü denilen atlı askerlerden oluşmaktaydı. Bunlar devletten maaş almazdı tüm ihtiyaçları tımarlı sipahi tarafından karşılanırdı. Savaş zamanı, birliklerindeki askerlerle orduya katılan tımarlı sipahiler, barış zamanında bulunduğu bölgenin huzur ve asayişini sağlamakla yükümlüydü. XV. yüzyıldan itibaren tımar sisteminin bozulmaya başlamasıyla tımarlı sipahilerin sayısı ve güçleri de azalmıştır. zaplar: nadolu daki bekâr Türk erkeklerinden seçilir ve savaşta ilk çatışmada önden giderek kendilerini feda ederlerdi. 127

131 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti kıncılar: Sınır boylarında düşmanı taciz eden, istihbarat toplayan, düşmanı oyalayan birliklerdir. aya ve müsellemler: rdunun geçeceği yolları açan, köprüleri tamir eden, hendek kazan ve orduya yol gösteren birliklerdir. Gönüllüler: Sınırdaki şehir ve kasabaların korunmasından sorumlu gönüllülerdir. Derbentçiler: skerî ve ticari yolları, geçitleri, sınır boylarını koruyan birliktir. Sakalar: rdunun su ihtiyacını karşılarlar. Deliler: Sınırları koruyan hafif süvari birlikleridir. esaretlerinden ötürü böyle adlandırılmışlardır. Gayri Müslim Destek Birlikleri erahorlar: rdunun geçeceği yerde yol açan, siper kazan Hristiyan askerlerdir. Voynuklar: Hristiyan askerler olup, ordunun atlarına bakar, ot biçip, atları eğitirlerdi. Mortulozlar: Sarp geçitlerde güvenliği sağlamakla görevli maaşlı Hristiyan askerlerdi. RDM BRER Bağlı devlet ve beyliklerin gönderdiği kuvvetlerdir. DM smanlıda donanma, rhan Bey döneminde aresioğulları Beyliği nin smanlı ya bağlamasıyla oluşmuştur. lk düzenli ve büyük smanlı tersanesi ise ıldırım Bayezid döneminde Gelibolu da kurulmuştur. lk büyük deniz gücü atih döneminde Venedik ve enevizliler örnek alınarak oluşturulmuş; donanma en parlak dönemini anuni döneminde yaşamıştır. Donanma komutanına kaptanıderya, deniz askerine levent, gemi kaptanına ise reis denilmiştir. T lk smanlı deryabeyi aramürsel lp tir. XVll. yüzyıldan itibaren donanmaya gereken önemin verilmemesi üzerine donanma zayıflamaya başlamıştır. smanlı donanması tarihinde; 1571 de nebahtı da, 1770 te Çeşme de (zmir), 1827 de avarin de (Mora arımadası açıkları) ve 1853 te de Sinop ta olmak üzere dört defa yakılmıştır. smanlı da Barbaros Hayrettin Paşa, Piri Reis, Turgut Reis, ılıç li Reis, Seydi li Reis gibi ünlü Türk denizcileri yetişmiştir. ılıç li Reis: yılları arasında smanlı donanmasında kaptanıderya olarak görev yapmış talyan asıllı bir denizcidir. nebahtı Savaşı ndaki başarılarıyla tanınmıştır. Piri Reis:. Bayezid döneminde smanlı donanmasına girmiştir. Hiç gitmediği merika yı gösteren dünya haritası ve itab-ı Bahriye adlı eseriyle tanınmıştır. Murat Reis: anuni Sultan Süleyman döneminde smanlı donanmasına girmiş, Hindistan seferlerinde bir dönem kaptanlık yapmıştır. Seydi li Reis: oğrafya ve matematik bilginidir. anuni döneminde yapılan Preveze Deniz Savaşı nda ve Hindistan seferlerinde görev almıştır. Barbaros Hayrettin: sıl adı Hızır Reis olan ve kdeniz de korsanlık yapan Barbaros Hayrettin Paşa, smanlı Devleti nin Paşa Unvanı verilen ilk kaptanıderyasıdır. kdeniz in Türk denizi olmasında büyük katkıları olmuştur. Preveze Deniz Savaşı ndaki üstün başarısıyla tanınır. SRU Topkapı Sarayı hem padişahın özel mülkü hem de bir devlet dairesi görevi görmekteydi. Buna göre Topkapı Sarayı nda,. Galebe divanı toplantıları. ulüs bahşişleri töreni. Tımarlı sipahi eğitimleri gibi etkinliklerden hangileri yapılmazdı? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Tımarlı sipahiler smanlı Devlet nde hizmetleri karşılığı tımar almış kişilerdi. Taşrada yaşayan bu kişiler bulundukları yerde askeri eğitimlerini alır ve savaş zamanında da orduya katılırlardı. (evap ) 128

132 SMD HUU smanlı Devleti nin temel aldığı iki hukuk sistemi vardı. Bunlar şeri hukuk ve örfi hukuktur. Şeri hukuk: slam inancına göre düzenlenmiş kurallardı. Gerek ceza gerekse vergi konuları devletin sınırları içerisinde yaşayan tüm Müslüman halka ayrım gözetmeksizin uygulanırdı. Şeri kanunları denetleme ve yorumlama işi yine padişah adına ilmiye sınıfına mensup şeyhülislam ve kadılar tarafından yapılırdı. Örfi hukuk: Şeri hukuk kuralarına uymak kaydıyla eski Türk geleneklerinden gelen ve fethedilen yerlerdeki devam eden kurallardan oluşurdu. Padişahların çıkarttığı kanunnamelerde örfi ve şeri hukuk hükümleri beraber kullanılırdı. Padişahların ağzından yazılan örfi kanunlar fermanlar aracılığıyla duyurulurdu. Örfi hukukun uygulanmasından sadrazam sorumluydu. smanlı Devleti nde kanunların ilk defa yazılı hâle gelmesi atih döneminde gerçekleşmiştir. endinden önceki kanunları da anunname-i li sman adı ile bir araya toplamıştır. Böylece şeri ve örfi kanunlar yazılı hâle getirilmiş ve resmîyet kazandırılmıştır. anuni Sultan Süleyman döneminde ise birçok kanunname çıkarılmıştır. anuni nin kanunnamelerinin içeriği çok geniştir. Sosyal düzenlemeler, askerî düzenlemeler, reaya hak ve görevleri tımarların dağıtım esasları, idari düzenlemelere kadar birçok konu hakkında kanun çıkarılmıştır. smanlı Devleti nde değişik milletler ve farklı dinler vardı. Hukukta slam dinine ait kuralların geçerli olduğu smanlı Devleti nde, bu insanlar için slami hukuk geçerli değildi. ncak şeriata uygun olarak geliştirilen örfi hukuka uymak zorundaydılar. Gayrimüslimler smanlı Devleti nin hiçbir döneminde, mensubu olmadıkları slam dininin kurallarına uymak zorunda bırakılmamışlardır. Davalar, şikâyetçilerin mahkemeye müracaatı ile açılırdı. Şikâyetin kabul edilmesi ile naip tarafından ilk soruşturma yapılır ve sonuç kadıya bildirilirdi. argılama; davacı, davalı ve bunların şahitlerinin bulunduğu ortamda açık yapılırdı. adı tarafından verilen karar, gerekçesiyle birlikte davacı ve davalıya yazılı olarak bildirilip mahkeme kararının bir nüshası mahkeme siciline kaydedilirdi. Dava ile ilgili yeni bir delil gösterildiği takdirde daha önce verilen karar değiştirilebilirdi. smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Divanıhümayun smanlı Devleti nin en yüksek yargı organıydı. Ülkedeki tüm yargı örgütünü denetleme yetkisi vardı. smanlı hukuk sistemi Tanzimat döneminde önemli değişiklikler yaşamış hukukun üstünlüğü ilkesi bu dönemde kabul edilmiştir. T smanlıda XlX. yüzyılda Şeri Mahkemelerin yanı sıra; 1. izamiye Mahkemeleri: Müslüman ve gayrimüslimlerin sosyal ve ekonomik davalarını çözmek için kurulmuştur. 2. zınlık emaat Mahkemeleri: zınlıkların evlenme, boşanma, miras gibi davalarına bakmak için kurulmuştur. 3. onsolosluk Mahkemeleri: vrupalıların smanlıda yaşayan vatandaşlarının davalarının görülmesi için kurulmuştur. Bu durum, smanlıda XlX. yüzyılda hukuki birliğin olmadığını gösterir. SRU smanlı toplumunda reayanın memnun olmadığı durumlarla ilgili olarak şikayette bulunma hakkı vardı. Buna göre smanlı mparatorluğu nda klasik dönemde;. adı. Galebe divanı. yan meclisi gibi mercilerden hangileri halkın şikayetlerini sunabildiği bu kurumlardan biri değildir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM smanlı toplumunda halkın şikayetleri kadılar aracılığıyla giderilmeye çalışılırdı. adının yetkisini aşan davalar ise Divan-ı Hümayunda görülürdü. Âyan Meclisi, 1877 de açılan smanlı Genel Meclisinin padişah tarafından tayin edilen mebuslarından oluşmaktaydı. Galebe divanı ise yabancı devlet elçilerinin kabulü sırasında toplanan bir divandı. Her iki merciinin de halkın şikayetlerini dinleme gibi yetkisi yoktu. (evap E) 129

133 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti EĞTM VE ÖĞRETM XV. yüzyıla kadar smanlı Devleti nde mevcut örgün eğitim kurumları şunlardı: Sivil eğitimin yapıldığı Sıbyan Mektepleri, medreseler, askerî eğitim yapılan cemi ğlanları cağı, eniçeri cağı ve Enderun Mektebidir. amiler, tekkeler, zaviyeler, loncalar ile öğretim yapılan saray ve konaklar da yaygın eğitim kurumlarıydı. yrıca smanlı Devleti Müslüman olmayan halka eğitim ve öğretim alanında tam bir özgürlük vererek onların kendi eğitim öğretim kurumlarını oluşturabilecekleri bir ortam sağlamıştır. a. Sıbyan Mektepleri smanlı Devleti nde eğitim ve öğretimin yapıldığı ilk okul, sıbyan mektebi (mahalle mektebi) idi. ülliyelerin içerisinde, camilerin bitişiğinde veya müstakil bir yapı hâlinde kurulan sıbyan mektepleri her köy, mahalle ve semtte açılmıştır. yrıca bu mektepler kız, erkek veya karma olmak üzere farklı binalar şeklindedir. kulların genel amacı 5 6 yaşlarına gelen çocuklara okuma yazma ile slam dininin kaidelerini ve ur an-ı erim okumayı öğretmekti. smanlı Devleti nde ilköğretim,. Mahmut döneminde stanbul da zorunlu hâle getirildi. Sıbyan mektepleri Tanzimat dönemine kadar görevlerini devam ettirdi. SRU şağıda verilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Has: Üst düzey devlet yöneticilerine verilen ve geliri yüz bin akçeden fazla olan dirliklerin ismi B) etret Devri: smanlı Devleti nde taht kavgalarının yaşandığı yıllarını kapsayan dönem ) Harem: Saray kadınlarının gündelik yaşamlarını geçirdikleri ve eğitildikleri saray bölümü D) Sıbyan Mektebi: Padişah çocuklarının yetiştirildiği saray okulu E) izye: Gayrimüslimlerden askerlik hizmeti karşılığı alınan vergi ÇÖÜM Padişah çocuklarının yetiştirildiği saray okulu, Enderun dur. Sıbyan mektebi ise smanlı Devleti ndeki geleneksel ilköğretim kurumudur. Mahalle mektebi de denen bu okulların hocasına muallim, yardımcısına kalfa, öğrencilerine de Talebe, Sûhte, Tilmîz, Puser ve Şâkird adı verilmekteydi. smanlı kent ve kasabalarında en yaygın eğitim öğretim kurumu olan Sıbyan mektepleri daha çok bir caminin ya da hayır kurumunun yanında açılırdı. Sıbyan mekteplerini başarıyla bitirmenin şartı uran ı en az bir kez hatmetmekti da Tanzimat ermanı nın ilanından sonra sıbyan mektepleri iptidai denen yeni ilköğretim kurumlarına dönüştürülmüştür. (evap D) b. Medreseler smanlı Devleti nde orta ve yükseköğretim kurumlarının temeli medrese teşkilatına dayanmaktaydı. smanlı fetih politikasına göre fethedilen yerlerde ilk önce cami ve yanında medrese açılması bir gelenek hâlini almıştı. Medreseler ile topluma ve devlete gerekli din, ilim ve eğitim hizmetleri yanında devlet idaresinde ihtiyaç duyulan idari (ilmiye, kalemiye) ve adli personelin yetiştirilmesi de sağlanmıştı. Böylece smanlılar devlet işlerinde bilgili ve aynı zamanda yapılan işlerin kanunlara uygun olması hususlarına riayet eden yetişkin insan gücüne sahip olmuşlardır. Bu da merkezî idareyi sağlam ve güçlü kılmıştır. smanlılarda ilk medrese, 1330 da rhan Bey tarafından znik te yaptırılmıştır yılları arasında atih ülliyesi (Sahnı Seman) yaptırılmıştır. anuni Sultan Süleyman, Mimar Sinan a stanbul da Süleymaniye ami ve medresesini yaptırmıştır. smanlı eğitim ve öğretimini en yüksek noktaya ulaştıran Süleymaniye Medresesi, fen ve tıp ilimlerinin verildiği bir eğitim kurumu hâline getirilmiştir. rta düzeydeki medrese öğrencilerine softa, yükseköğretim düzeyindeki öğrencilere de danişment denirdi. Sahn ı bitirenlere icazetname denen diploma verilirdi. Her medresede esas olarak bir müderris bulunur, yardımcısına da muit denirdi. Müderrisler, Sahn 130

134 düzeyindeki bir medreseyi bitirenlerden mülazemet denen ve esası sıra beklemeye dayanan bir sistemle atanırdı. Medreselerden mezun olanlar müderris, müftü, kadı, defterdar, hekim, imam, nişancı vb. olurlardı. XV. yüzyıldan itibaren medreselerin bozulmasında; okutulmakta olan felsefe, mantık gibi akli bilimlerin boş ve gereksiz olduğunun düşünülmesi, müderris atama sisteminin bozularak kanunlara aykırı devlet adamlarının müdahalesiyle bazı ulema çocuklarına küçük yaşlarda müderrislik verilmesi (beşik uleması), öğrencilerin yeterli öğretim yapmadan müderris olmaları sayılabilir. c. Mesleki Eğitim smanlı Devleti nde esnaf teşkilatı birer eğitim kurumu olarak kabul edilmelidir. smanlı Devleti nin sosyal kurumlarından olan esnaf teşkilatları eğitimde önemli rol oynuyorlardı. onca teşkilatına alınanlar teşkilatın eğitim öğretim kurallarına uyarak çıraklıktan kalfalığa, kalfalıktan ustalığa kadar yükselebilirdi. Ustalık belgesi almaya icazet denirdi. cazet alanlara iş yeri açma izni verilirdi. d. Saray Eğitimi Sarayda eğitim verilen kurumlar Enderun, Harem ve şehzadegan maktebi idi. Enderun atih döneminde tam olarak kuruluşu gerçekleştirilen Enderun mektebine başlangıçta devşirme sistemiyle Hristiyan tebaanın zeki ve yetenekli çocukları alınırdı. Türk ailelerin yanında Türk slam gelenek ve göreneklerini öğrenen çocuklar iç oğlan olarak saraya alınırlardı. Enderun daki temel amaç iyi bir Müslüman, güvenilir, kabiliyetli devlet adamları yetiştirmekti. Enderun da devşirmelerin eğitimi koğuş denilen odalarda yapılırdı. Enderun Mektebinde eğitim; Büyük da, üçük da, Doğancılar dası, Seferli dası, iler dası, Hazine dası ve Has da adı verilen yedi odada yapılmaktaydı. oğuş adı da verilen bu odaların her birindeki eğitim süresi 1 2 yıl arasında değişirdi. Her odanın da ağa denilen başkanları vardı. üçük da Büyük da Doğancılar dası Seferli dası iler dası Hazine dası Has da smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Bu odalardaki öğrencilerin görevi okuma yazma öğrenmek ve öteki odalara geçmek için hazırlanmaktı. Padişahın av sırasında kullandığı doğanlar ile ilgilenen görevliler bulunurdu. padişahın giyim işleriyle ilgilenen görevliler bulunurdu. padişahın yiyecek hizmetlerine bakan görevliler bulunurdu. padişahın değerli eşyalarını ve hazinesini koruyan görevliler bulunurdu. Padişahın en yakınında bulunan ve ona hizmet eden görevliler bulunurdu. Her odanın eğitimi öğrencilerin kabiliyetlerine göre bir ya da iki yıl olabilirdi. skerî eğitimden güzel sanatlara hatta musiki derslerinin de verildiği çok yönlü bir eğitim kurumuydu. ine yeteneklerine göre sportif faaliyetlerde bulunurlardı. Padişahın özel hizmetini yaparak yetişen bu öğrenciler eğitimlerinin sonunda çıkma usulü denen yöntemle birunda ya da taşrada yönetici olarak görevlendirilirdi. ükselme Dönemi nde Enderun dan birçok vezir, sadrazam ve yüksek dereceli devlet adamı yetişmiştir. Harem T Topkapı Sarayı sadece devletin yönetildiği bir yer değildi. Tecrübeli devlet adamlarının yetiştirilmesinden hanedan mensuplarının eğitilmesine kadar birçok yönü olan büyük bir okuldu. Haremde; padişahın eşleri, çocukları ve cariyeleri yaşardı. Padişahın yaşadığı bölüme Hünkâr Dairesi denirdi. Harem aynı zamanda okul niteliğindeydi. Hareme alınan cariyeler, kalfaların sıkı disiplini altında eğitimden geçirilirdi. Bu cariyeler özel yeteneklerine göre müzik, resim, edebiyat, örgü gibi dersler alır, bu arada dinî bilgileri öğrenmelerine de önem verilirdi. 131

135 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Harem halkı, günlerini kitap okumakla özellikle tarih öğrenerek geçirir ve musiki ile uğraşırlardı. yrıca padişahların erkek çocukları olan şehzadeler saray içerisinde açılmış şehzadegân mektebinde ilköğrenim eğitimlerini görürlerdi. Şehzadegan Mektebi anuni döneminde ezayir Beylerbeyi Barbaros Hayrettin Paşa nın smanlı Deniz uvvetleri nin komutanlığına getirilmesinden sonra smanlı donanması, çağın teknolojisine uygun gemi yapımına önem vermiş ve uygulamalı eğitimle denizciler yetiştirmiştir. Tersane, gemicilerin yetişmesini sağlayan önemli bir kurumdu. Deniz seferlerine çıkan azap ve leventler çeşitli usullere göre toplanır ve eğitilirlerdi. smanlı Devleti nde, ordunun, vrupa karşısında başarısız olması üzerine, Batı tarzı askerî okullar açılmaya başlamıştır. Bunların başlıcaları: Haremde padişahın erkek çocukları olan şehzadeler için de ayrı bir okul vardı. Şehzadeler burada ileri gelen devlet adamlarının katıldığı bir törenle eğitimlerine başlarlardı. Şehzadegan Mektebinde ilk dersi şeyhülislam verir, daha sonraki dersler için özel hocalar görevlendirilirdi. Programı sıbyan mekteplerine benzeyen bu okulda şehzadelere ur an okutulur, namaz sureleri ezberletilir ve yazı öğretilirdi. e. skerî Eğitim apı kulu ordusunun içerisinde birçok ocak bulunmaktaydı. Her ocak uzmanlaştığı alanda kendi eğitimini verirdi. cemi ocağına alınan devşirmeler Türk slam geleneklerine göre eğitilir. eniçeri cağı na geçerlerdi. eniçeriler kışlalarda düzenli askerî talim yapar, savaşa her an hazır durumda olurlardı. Tophane: Top döküm ve yapımı ile ilgili askerî sanat mektebidir. Humbarahane: Havan toplarını ve el bombalarını yapan askerî sanat mektebidir. Tüfekhane: Tüfek yapımı, bakımı ve onarımı ile ilgili askerî sanat mektebidir. ılıçhane: ılıç ve kesici silahların yapımı ile ilgili askerî sanat mektebidir. Mehterhane: skerî mızıka mektebidir. Padişahların zaman zaman düzenledikleri sürek avları da tatbikat niteliğinde eğitim çalışmalarıdır. smanlılarda atih döneminden itibaren denizciliğin gelişmesine paralel olarak denizcilik eğitiminde de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bu dönemde büyük denizciler yetişmişti. ü ü l. Mahmut zamanında Hendesehane adıyla açılan askerî mühendis okulu (1734) ü ü lll. Mustafa döneminde Sürat Topçuları Birliği ve bugünkü Deniz Harp kulunun temelini oluşturan Mühendishane-i Bahri Hümayun ü ü ll. Selim tarafından kara subayı yetiştirmek için açılan Mühendishane-i Berri Hümayun ü ü ll. Mahmut döneminde Mızıka-ı Hümayun dur. zınlık kulları: Ermeni, Rum ve ahudilerin açtıkları okullardır. Çok uluslu bir yapıya sahip smanlı Devleti, azınlıkların kendi kültürlerini geliştirmeleri fırsatını tanımıştır. smanlı Devleti, açtığı okullarda gayrimüslimlerin eğitim görmesine müsaade etmiş fakat ticaretle zenginleşen gayrimüslimler bu okullara ilgi göstermemişlerdir. Çocuklarını ya vrupa daki okullarda okutmuşlar ya da Ermeni, Rum ve ahudilerin oluşturduğu okullara göndermişlerdir. zınlıkların Tanzimat tan önce de kendi okulları vardı ancak 1856 slahat ermanı nda, azınlıklara kendi okullarını açma ve geliştirme hakkı tanınmasıyla bu okulların sayısı hızla artmıştır. abancı kullar: apitülasyonlar sebebiyle XlX. yüzyılda ngiltere, ransa, lmanya, vusturya, talya, Rusya, BD nin smanlı topraklarında açtıkları okullardır. T zınlıklar ve yabancılar devlet denetiminin olmadığı bu okullar vasıtasıyla kendi dil, din ve kültürlerinin propagandasını serbestçe yaparak siyasi nüfuzlarını artırmışlardır. Bu okullar, azınlıkların milliyetçi duygularını tahrik ederek olumsuz faaliyetler yürütmüşlerdir. 132

136 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti D, EDEBT VE BS smanlıda resmî yazışmalarda Türkçe kullanılırdı. ncak Türk diline rapça ve arsça birçok kelimenin girmesiyle smanlıca denilen yapay ve karma bir yazı dili ortaya çıkmış ve Türkçe ikinci plana itilmiştir. a) Divan Edebiyatı smanlı Devleti nde Basın ayın a) Gazeteler smanlı Devleti nde ilk gazete stanbul daki ransız elçiliği tarafından 1795 yılında çıkarılmıştır. Bu gazeteyi Mısır Valisi Mehmet li Paşa tarafından 1828 yılında ahire de Türkçe ve rapça olarak yayımlanan Vakayı Mısriyye adlı resmî vilayet gazetesi izlemiştir. ran ve rap edebiyatlarından etkilenerek saray ve medrese çevrelerinde gelişen edebiyat türüdür. Belli kalıplara ve kurallara göre yazılan şiirlerin toplandığı kitaba divan denirdi. Divan edebiyatı XV ve XVl. yüzyılda altın çağını yaşamıştır. Hayali, evi, Taşlıcalı ahya, Bağdatlı Ruhi, uzuli ve Baki nin yanı sıra vni mahlasıyla atih Sultan Mehmet, dli mahlasıyla ll. Bayezid, Muhibbi mahlasıyla anuni Sultan Süleyman şiirler yazmıştır. ine divan şairlerinden hmet Paşa, ecati, ati; nesircilerden Mercimek hmet, Sinan Paşa edebiyatta önemli yer tutmuştur. XVll ve XVlll. yüzyıllarda ise ef i, edim ve Gazali ön plana çıkmaktadır. b) Halk Edebiyatı Sözlü masallar ve destanlarla başlamış, bunlara koşma, mani, türkü, ağıt vb. türler de eklenince geniş bir edebiyat oluşmuştur. Daha çok taşrada ve yüksek tahsilli olmayan halk arasında rağbet gördüğü için adına halk edebiyatı denmiştir. T Dönemin en ünlü şairlerinden biri de Mahremi dir. Halk edebiyatında; Pir Sultan bdal, öroğlu, aracaoğlan, Emrah, Dadaloğlu, Âşık Ömer gibi isimler yetişmiştir. c) Tasavvuf Edebiyatı Dinî içerikli bu tür nazım şekli açısından halk edebiyatına daha yakındır. Tasavvuf edebiyatı Mevlevi ve Bektaşi tarikat mensupları tarafından geliştirilmiştir. Önemli temsilcileri Hacı Bayram Veli, Şeyh Galip, aygusuz bdal, kşemsettin, Eşrefoğlu Rumi ve emal Ümmi dir. XV. yüzyılda ise bdürrahim Tırsi, brahim Gülşeni ve Pir Sultan bdal dır de de Padişah. Mahmut tarafından stanbul da Takvim-i Vekayi adlı resmî gazete çıkarılmıştır. Haftada bir yayımlanan bu gazetede resmî devlet haberlerinden başka iç ve dış gelişmelere yer verilmiştir. Padişah, Takvim-i Vekayi dışında, yabancı devletler karşısında smanlı Devleti nin çıkarlarını korumak amacıyla e Moniteur ttoman (ö Monitör ttoman) adında ransızca bir gazete daha çıkarılmasını sağlamıştır.. Mahmut gibi basının önemini fark eden Sultan bdülmecit de 1840 yılından itibaren Türkçe yayın yapan eride-i Havadis Gazetesi'ni yayımlatmıştır. Takvim-i Vekayi ve eride-i Havadis gibi devlet tarafından basılan gazetelerden ayrı olarak Türkler tarafından çıkarılan ilk özel gazete, 1860 ta yayımlanmaya başlanan Tercüman-ı hval Gazetesi dir. gâh Efendi tarafından çıkarılan ve başyazarlığını Şinasi nin yaptığı bu gazetede, hükûmete yönelik eleştiriler yer almıştır. Şinasi tarafından yayımlanan Tasvir-i Efkâr da haber gazetesi olmaktan çok, bir fikir gazetesi olarak öne çıkmıştır. Şinasi nin Paris e gitmesinden sonra amık emal tarafından çıkarılan Tasvir-i Efkâr da kadınların okutulması, stanbul un güvenliği, tıp eğitiminin Türkçe olması, şehrin ulaşım ve altyapı eksiklikleri, Türk dilinin sorunları gibi konulara yer verilmiştir de li Suavi tarafından çıkarılmaya başlanan Muhbir Gazetesi de basın hayatının önemli yayın organlarından biridir. Gazete, ezilen Giritli Türklere yardım kampanyası açarak önemli miktarda para toplamıştır. b) Dergiler XX. yüzyılda smanlı Devleti nde gazetelerin yanı sıra dergiler de çıkarılmaya başlamıştır. lk Türk dergisi 1850 de yayın hayatına başlayan Veka-yı Tıbbiye dir. nu Mecmua-i ünun, Mecmua-i skeriye ve Mirat dergileri izlemiştir. 133

137 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Teodor asap Efendi nin Türkçe olarak çıkardığı Diyojen ise Türk basınının ilk mizah dergisi olarak tarihe geçmiştir. smanlı Devleti'nde kadın dergileri Tanzimat döneminden itibaren yayım hayatına başlamıştır. ayımlanan ilk kadın dergisi terakki-i Muhadderat'tır.. Meşrutiyet Döneminde kadın dergileri yayım hayatına hızlı bir giriş yapmıştır. Demet, Mehasin ve adın dergileri bunların ilklerindendir. adınlar Dünyası, Hanımlar lemi, Türk adını, nci, Genç adın, Bilgi urdu şığı, Seyyale, Siyanet, adınlık Hayatı, Musavvar adın.... Meşrutiyet Döneminde çıkan diğer kadın dergileridir. smanlı basınında, yöneticilere karşı sert eleştirilerde bulunulması nedeniyle 1864 yılından itibaren devlet tarafından bazı kısıtlayıcı tedbirler alınmıştır. Bunun üzerine amık emal, li Suavi ve iya Paşa gibi muhalif kalemler hükümet karşıtı yazılarına vrupa nın çeşitli kentlerinde çıkardıkları gazetelerde devam etmek zorunda kalmışlardır. smanlı basını, Matbuat izamnamesi nin çıkarıldığı 1864 yılından itibaren yeni bir döneme girmiştir. Bu dönemde Şemsettin Sami nin başyazarlığını yaptığı Tercüman-ı Şark ve hmet Mithat Efendi nin çıkardığı Tercüman-ı Hakikat gazeteleri ile aragöz ve Çocuk adlı mizah gazetesi gibi çok sayıda yeni gazete ve dergi yayın hayatına başlamıştır. Birinci Meşrutiyet Dönemi nde Mithat Paşa nın sadrazamlığa getirilmesiyle birlikte devlete ait basımevlerinde özel gazete ve kitapların basılmasına izin verilmiştir. yrıca kıraathane denilen okuma salonları açılarak gazete ve dergilerin buralarda vatandaşlar tarafından okunması sağlanmıştır.. Meşrutiyet in ilanından sonra basın üzerindeki sıkı kontrolün gevşetilmesiyle birlikte meşrutiyet yanlısı yayın yapan gazeteler çıkmaya başlamıştır. Hüseyin ahit tarafından çıkarılan Tanin bu devrin en tanınmış gazetelerinin başında gelmektedir. Meşrutiyet karşıtı grupların en etkili yayın organı ise Volkan gazetesiydi. SRU şağıdakilerden hangisi 1914 yılında çıkarılan kadın dergisidir? ) Parça bohçası B) Mehasin ) Demet D) Seyyale E) Terakki-i Muhadderat ÇÖÜM XX. yüzyıl smanlı da kadının sosyal hayat içindeki etkinliğinin öne çıktığı yıllardır da yayımlanan ve ilk kadın dergisi olan Terakki-i Muhadderat tan sonra bu alandaki yayımlar hız kazanmıştır. Bu dergilerden seyyale 1914 yılında stanbul da çıkarılmaya başlanan bilimsel ve yazınsal bir dergidir. SRU. Demet. Mehasin. adın (evap D) ukarıdakilerden hangileri. Meşrutiyet Döneminde çıkarılan kadın dergileridir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM smanlı Devleti nde kadın dergileri Tanzimat Döneminde yayım hayatına başlamıştır.. Meşrutiyetin ilanının ardından çıkan ilk dergiler Demet, Mehasin ve adın isimli dergilerdir.. Meşrutiyet Döneminde çıkarılan diğer kadın dergileri şöyledir: Hanımlar lemi ( ), Musavvar adın (1911), adınlar Dünyası (1913), adınlar lemi ( ), Seyyale (1914), Siyanet (1914), Bilgi urdu şığı (1916), adınlık ( ), adınlık Hayatı (1915), Genç adın ( ), Türk adını (1918), nci ( ). (evap E) 134

138 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti GÜE STR iltçilik Minyatür Sanatı El yazması eserleri süslemek ve metnin aydınlatılmasını sağlamak için perspektif olmadan yapılan resimlere minyatür denir. smanlı Devleti nde minyatür yapımına tasvir veya nakış, bunları yapan sanatçılara ise nakkaş denmiştir. Minyatürler, yapıldığı dönemin sosyal ve siyasal özellikleri hakkında en çok bilgi veren eserlerdir. smanlı minyatür sanatında, slam ve smanlı edebiyatı, sultan ve sadrazamların hayatları, seferler, dinî ve bilimsel konular ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir.. Bayezit, avuz Sultan Selim ve anuni Sultan Süleyman dönemlerinde sarayda minyatür atölyeleri kurulmuş ve sanatçılar himaye edilmiştir. atih devrinde Sinan Bey ve Seyyid okman, XV. yüzyılda ise akmacılık akkaş sman, Matrakçı asuh, Şair Mustafa Sai ve hşap, taş ve metal üzerine belirli bir desen şekillendirerek açılan oyuklara gümüş, sedef, altın gibi igâri, Türk minyatürcüleridir. maden- hat ustasıdır. Süleymaniye amisi nin kubbesinin etrafındaki yazıları yazan hmet arahisari ise hat sanatında zirveye çıkmıştır. Hafız sman ve Mustafa Rakım Efendi diğer ünlü hattatlardır. El yazması eserlerin dağılmasını engellemek için yapılan ve çeşitli malzemelerle süslenen sanat türüdür. Ebru âğıt süsleme sanatı olan ebru özel karışımlı suyun içine boya serpiştirmesiyle yapılan bir süsleme sanatıdır. smanlılarda ebru sanatı ciltçilikte, levhaların iç ve dış cephelerinde kullanılmıştır. T Meşhur ebru sanatkârları Şebek Mehmet Efendi, Hatip Mehmet Efendi, Şeyh Sadık Efendi ve çiçekli ebruların ilk uygulayıcısı Hezarfen brahim Edhem Efendi dir. lerin gömülerek yapıldığı süsleme sanatıdır. Hat Sanatı Çinicilik Güzel yazı yazma sanatı olan hat, Türklerin slamiyeti kabul etmesiyle önem kazanmıştır. Bu sanatla uğraşanlara hattat denir. nakışlarla süslenip pişirilmesiyle ortaya çıkan süs- Özel olarak hazırlanmış toprağın sırlanarak çeşitli leme sanatıdır. znik, ütahya, Diyarbakır, Bursa ve smanlı Devleti döneminde hat sanatı çok gelişmiştir. stanbul da çini atölyeleri açılmıştır. atih döneminde masyalı Şeyh Hamdullah en ünlü T Bursa eşil ami, eşil Türbe ve Topkapı Sarayı çini sanatının en güzel örneklerinin verildiği yerlerdir. Tezhip El yazması kitapları süsleme sanatıdır. XV ve XV. yüzyılda kitaba ve güzel sanatlara verilen önemin artması tezhip sanatının da hızla gelişmesine katkı sağladı. Topkapı Sarayı nda tezhip ile uğraşanlar için bir atölye kurulmuştur. T XV. yüzyıla damgasını vuran en önemli tezhip sanatçısı ara Mehmet tir. Tiyatro Türklerin rta sya dan bu yana devam eden kukla, dans ve birtakım taklit oyunları smanlı Devleti zamanında da devam etmiştir. Bu temel üzerine Güllü gop, 1866 da Gedikpaşa Tiyatrosu adıyla ilk smanlı Tiyatrosunu kurmuştur. Musiki Mehterhane, mevlevihane ve enderunla birlikte gelişmiş, bu alanda Hacı rif Bey, Mustafa tri Efendi, smail Dede Efendi ve Tamburi emil Bey gibi önemli isimler yetişmiştir. 135

139 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti Resim Diğer slam devletlerinde olduğu gibi smanlı Devleti nde de resim sanatı en az gelişme gösteren sanat dalı olmuştur. ncak XX. yüzyılda smanlı resim sanatında köklü değişimler yaşanmıştır. ale Devri nde evni ile başlayan değişim,. Mahmut un resim sanatına olan ilgisiyle birlikte hız kazanmıştır. Bilindiği gibi. Mahmut Batılı ressamlara yaptırdığı portresini devlet dairelerine astırmış ayrıca resim dersinin okul programlarına alınmasını sağlamıştır. XX. yüzyılda kadınların eğitime ve toplumsal hayata katılımı resim sanatında da kendini hissettirmiştir. lk Türk kadın ressam olan Mihri Müşfik bu dönemde yetişmiştir. Sanatçı stanbul da aldığı resim derslerinden sonra sanat eğitimine Roma ve Paris te devam etmiştir. stanbul a dönüşünde de nas Sanayi-i efise Mektebi nin (adın Güzel Sanatlar kulu) kuruluşuna öncülük etmiştir. XX. yüzyılda, resim sanatı Batılılaşmanın en önemli göstergelerinden biri olarak kabul edilmiş ve padişahlar tarafından desteklenmiştir. Bu nedenle 1835 ten itibaren yetenekli öğrencilerin resim eğitimi almak üzere vrupa başkentlerine gönderilmesi uygulaması başlatılmıştır de de Türk öğrencilerin daha iyi resim eğitimi almaları için Paris te Mekteb-i smani açılmıştır. Paris te resim eğitimi gören ve dönemin ünlü ressamlarının atölyelerinde çalışan Şeker hmet Paşa ve Süleyman Seyyid manzara ve natürmort çalışmalarıyla dönemin tanınmış ressamları arasına girmişlerdir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Bu yeni dönemin en dikkat çeken sanatçısı sman Hamdi Bey dir. sman Hamdi Bey 1883 te smanlı Devleti nin ilk güzel sanatlar okulu olan Sanayi-i efise Mektebini kurmuştur. T rkeoloji eğitimi de alan sman Hamdi Bey 1891 de. bdülhamit in emriyle stanbul rkeoloji Müzesi ni kurmuştur. Bu nedenle sman Hamdi Bey, smanlı Devleti nde müzeciliğin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Genellikle portre çalışmaları yapan ünlü sanatçı, Batı tarzı Türk resminde insan figürü çizen ilk smanlı ressamı olarak tarihe geçmiştir. SRU XV. yüzyıldan itibaren smanlı mimarisinde vrupa etkisi görülmeye başlamıştır. şağıdaki yapılardan hangisinde bu tür bir etki söz konusu değildir? ) Dolmabahçe B) aleli ülliyesi ) uru smaniye D) Sultan hmet ami E) shak Paşa Sarayı ÇÖÜM yılları arasında inşa edilen Sultan hmet amii, smanlı Padişahı. hmet tarafından Mimar Sedefkâr Mehmet ğa ya yaptırılmıştır. ami, mavi renkli znik çinileriyle bezendiği ve kubbelerinin içi mavi ağırlıklı kalem işleri ile süslendiği için vrupalılarca Mavi ami olarak adlandırılmıştır. Sultan hmet amii XV. yüzyılda stanbul da yapılmış lasik Dönem smanlı mimarisinin son büyük eseridir. (evap D) T sman Hamdi Bey in 1906 ve 1907 yıllarında iki farklı versiyonunu çizdiği *aplumbağa Temsilcisi en ünlü tablosudur. 136

140 MMR smanlı mimarisinde XV ve XV. yüzyıllarda (lasik Dönem) birçok eser ortaya konmuştur. stanbul un fethinden sonra atih Sultan Mehmet tarafından yaptırılan Topkapı Sarayı sivil mimarinin en güzel örneklerindendir. Topkapı Sarayı bütün bir yapı değildir. aman içerisinde saraya birtakım daireler ve köşkler eklenmiştir. Topkapı Sarayı nın avlusundaki Revan ve Bağdat köşkleri smanlı mimari zenginliğini gösteren eserler arasındadır. Sosyal hizmetler için yapılmış olan hanlar da sivil mimari örneklerindendir. stanbul daki ürkçü Hanı ile Sivas ta bulunan eni Han, en özgün eserler olarak dikkati çeker. T skerî mimarinin örnekleri olarak ıldırım Bayezid in yaptırdığı nadolu Hisarı, atih Sultan Mehmet in yaptırdığı Rumeli Hisarı ve Topkapı Sarayı surları gösterilebilir. Mimaride XVlll. yüzyılda ale Devri nden itibaren vrupa mimarisinin barok ve rokoko tarzları etkili olmaya başlamıştır. vrupa mimarisinin etkisiyle yapılan ilk eser ûr-u smaniye ami dir. (1755) PU ÜPÜ Mimari alanda döneme damgasını vuran kişi Mimar Sinan dır. smanlı ordusuna yeniçeri olarak katılan Mimar Sinan, Mohaç Meydan Savaşı nda gösterdiği yararlılık sayesinde terfi etmiştir. Şehzade amii Mimar Sinan nın çıraklık eseri olarak bilinmektedir. Süleymaniye amii alfalık; Selimiye amii ise mimarın ustalık eseridir. smanlı Sarayları Topkapı Sarayı: yılları arasında atih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. XX. yüzyıla kadar devletin yönetim merkezî olarak kullanılmıştır. XX. yüzyılda Batı etkisiyle yapılan diğer sarayların kullanılmasıyla boşaltılmıştır yılında da müzeye çevrilmiştir. smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti ıldız Sarayı: XX. yüzyılda yapılmış. bdülhamit zamanında smanlı Devleti nin merkez sarayı olarak kullanılmıştır. 31 Mart Vakası nda yağmalanmış, kısmen yakılmıştır. Dolmabahçe Sarayı: yılları arasında padişah bdülmecit zamanında yaptırılmıştır. XX. yüzyılda smanlı padişahlarının kullandığı saray merkezlerinden biridir. Beylerbeyi Sarayı: yılları arasında padişah bdülaziz zamanında yaptırılmıştır. XX. yüzyılda kullanılan saray merkezlerinden biridir. Çırağan Sarayı: Padişah bdülaziz zamanında 1871 de tamamlanmıştır. XX. yüzyılda yapılan saray, zaman zaman merkez olarak kullanılmıştır. smanlı Devleti ndeki Diğer Önemli Mimari Eserler: ale-i Sultaniye: atih Sultan Mehmet tarafından 1462 yılında Çanakkale de yaptırılan kaledir. nadolu Hisarı: ıldırım Bayezid tarafından stanbul un ikinci kez kuşatılmasına hazırlık için yapılan surdur (1395). Rumeli Hisarı: atih Sultan Mehmet tarafından stanbul un fethinden önce, kuzeyden gelecek yardımları önlemek için yaptırılmıştır de inşası başlayan hisar, aynı yıl tamamlanmıştır. ilitbahir alesi: atih Sultan Mehmet tarafından 1452 yılında Çanakkale nin karşısında bulunan ilitbahir köyünde yaptırılmıştır. apılış amacı stanbul un fethi esnasında, papalık donanmasının Bizans a yardım yollamasını önlemektir. Çanakkale savaşlarında önemli rol oynayan kale, 1980 yılında ültür Bakanlığı tarafından orunması gereken kültürel varlık olarak tescil edilmiştir. 137

141 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti SM ST ESERER Dinî Mimari Sivil Mimari Hacı Özbek ami (znik) eşil ami (znik) ilüfer Hatun mareti ami (znik) Ulu ami (Bursa) Üç Şerefeli ami (Edirne) atih ami (stanbul) Hüdavendigar ami (Bursa) rhan Bey ami (Bursa) Hüsreviye ami ve ülliyesi (Şam) Şehzade ami ve ülliyesi (stanbul) Süleymaniye ami ve ülliyesi (stanbul) Selimiye ami ve ülliyesi (Edirne) Sultan hmet ami ve ülliyesi (stanbul) Eminönü eni ami (stanbul) Beyazıt ami (stanbul) ûr-u smaniye ami (stanbul) aleli ami (stanbul) Barok ve Rokoko Tarzları usretiye ami (stanbul) Dolmabahçe ami (stanbul) rtaköy ami (stanbul) mpir Üslup Erken Dönem Mimari Eserleri lasik Dönem Eserleri Geç Dönem Eserleri Topkapı Sarayı (stanbul) Çinili öşk (stanbul) Revan öşkü (stanbul) Bağdat öşkü (stanbul) Rüstem Paşa ervansarayı (Edirne) ara Mustafa Paşa ervansarayı Ulukışla ervansarayı (iğde) Emir Han Büyük Valide Sultan Hanı Hasan Paşa Hanı (Diyarbakır) Edirne Bedesteni (Edirne) Mahmut Paşa Bedesteni (nkara) Mısır Çarşısı (stanbul) Bursa Çarşısı (Bursa) Tahtakale Hamamı (Edirne) brahim Paşa Çeşmesi (Edirne) nadolu Hisarı (stanbul) Davut Paşa Çeşmesi (stanbul) Gazi Mihal öprüsü (Edirne) ilitbahir alesi (stanbul) ale-i Sultaniye (stanbul) Rumeli Hisarı (stanbul) Dolmabahçe Sarayı (stanbul) Beylerbeyi Sarayı (stanbul) ıldız Sarayı (stanbul) shak Paşa Sarayı (ğrı) Çırağan Sarayı (stanbul) Sadabad öşkü ve asırları (stanbul) evşehirli Damat brahim Paşa ülliyesi lasik Dönem Eserleri Geç Dönem Eserleri 138

142 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti BM VE TEJ ükselme döneminde başlayan siyasi ve sosyal gelişmeler bilimsel yaşamda da etkili olmuştur. Bu dönemde, oğrafya ve astronomi alanında Piri Reis, li uşçu, Seydi li Reis, Matrakçı asuh çalışmalarıyla ön plana çıkmıştır. pozitif bilimleri padişahların da bizzat destekleme- Matematikçi ve astronom Takiyüddin Mehmet siyle, smanlı Devleti nin başkenti stanbul bir kültür merkezî hâline gelmiştir. smanlı, bilim insanlarını korumayı ve onlara karşı saygılı olmayı devlet politikası hâline getirmiştir. Bilimsel çalışmalar yapanlar saray tarafından desteklenmiş ve ödüllendirilmiştir. Medreselerin işleyişlerine müdahale edilmemiş, böylece özgür çalışma ortamı sağlanmıştır. Özellikle atih Sultan Mehmet in bilim insanlarını koruması her dinden bilim insanlarına değer vermesi, kendisinin de bilim ile yakından ilgili olması Sahnı Seman Medresesi ni kurmasına neden olmuştur. atih döneminin bir başka özelliği de slam bilimlerinin yanında, pozitif bilimlerin de çok gelişmesidir de stanbul da smanlı Devleti nin ilk rasathanesini kurmuştur. Sefaretnameler, smanlı Devleti nde, bir dış merkeze sefir (elçi) olarak atanan kişinin, döneminin siyaset ve diplomasisine ve bu arada da sefirlik görevinde bulunduğu şehrin ve ülkenin güncel hayatına ilişkin izlenim ve görüşlerini kitap şeklinde bir araya getirdiği eserlerdir. En tanınmış örnekleri irmisekiz Mehmed Çelebi ve hmed Resmi Efendi nin sefaretnameleridir. XV. üzyılın öne çıkardığı düşünürler arasında Hacı Bayram Veli, kşemseddin, Emir Sultan ve Varidat adlı eseriyle ünlü Şeyh Bedrettin gibi isimler vardır. smanlı Devleti nin ilk tıp medresesi ıldırım Bayezid tarafından Bursa da kurulmuştur. atih döneminde tıp alanında büyük bilim insanları yetişmiştir. Bunlardan Sabuncuoğlu Şerafettin in Türkçeye tercüme ettiği errâhiyetü l Hâniyye adlı eser çok ünlüdür. Sabuncuoğlu bu eserinde cerrahi müdahale tekniklerini göstermiştir. endi bulduğu teknikleri kitabında resimli bir şekilde anlatmıştır. anuni Sultan Süleyman, stanbul da Mimar Sinan a ünlü Süleymaniye amisi ve medreselerini yaptırmıştır. Süleymaniye ülliyesi nde bir de tıp medresesi vardır. atih, Batlamyus un oğrafya tlası gibi çok sayıda Eski unan, atin, rap ve ars klasiklerini Türkçe ye tercüme ettirmiştir. Çağın önemli astronomlarından li uşçu Semerkant tan stanbul a getirilmiştir. atih döneminde tarih alanında da masyalı Şükrullah ve Tursun Bey gibi bilim adamları yetişmiştir. XV. yüzyılda tarihte Hoca Sadettin Efendi nin Tac üt Tevarih adlı eseri, coğrafyada ise Piri Reis in itab-ı Bahriye, Seydi li Reis in de Mir atül-memalik adlı eserleri ün yapmıştır. ine bu yüzyılda bn-i emal ve Ebussuud Efendi gibi âlimler ve usuf ile üleyha eseriyle ünlü emalpaşazade gibi düşünürler yetişmiştir. XVll ve XVlll. yüzyılda ise âtip Çelebi nin eşfü z- ünûn (Bibliyografya), ihannüma (oğrafya), ezleke-i smanlı (smanlı Tarihi) ve Tuh et ül ibar-fi Esfar ül-bihar (smanlı Deniz Savaşları) eserleri gözü doldurmaktadır. ine Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi ile önemli mutasavvıflardan Erzurumlu brahim Hakkı nın Marifetname si bu dönemin ünlü eserleri arasında yer almaktadır. ıldırım Bayezid döneminde Dar üt Tıp adıyla açılan hastane, atih döneminde hekimlik okulu hâline getirilmiştir. hi hmet Çelebi ve ltunizade gibi ünlü hekimler devrin önemli tıp bilginleri arasındadır. XV. yüzyılda tarih biliminde Enveri, Tursun Bey, masyalı Şükrullah, emal Paşazade, eşri ve Mustafa Selaniki, Âşık Paşazade, ütfi Paşa, Hoca Sadettin; slami bilimlerde Molla eğen, Hızır Bey, Hocazade, Molla enari gibi alimler yetişmiştir. Molla enari, aynı zamanda smanlı Devleti nde ilmiye sınıfının da kurucusu sayılır. T XVll. yüzyıl öncesinde hükümdarın emriyle (irdevsi nin Şehnamesi yle ortaya çıkmıştır.) Şehnameciler padişahların hayatlarını ve yaptıklarını anlatırken XVll. yüzyıl sonrasında smanlıda resmî tarih yazıcıları olan vakanüvisler ortaya çıkmıştır. ncak vakanüvislerin yazdığı bu eserler padişahların emriyle hazırlandığı için objektif tarih yazıcılığına girdiği söylenemez. 139

143 smanlı Devleti ültür ve Medeniyeti adın Hakları DĞER GEŞMEER Sanayi nkılabı sonrası kadınların da çalışma hayatına girmesi 19. yüzyılda kadın hakları konusunu gündeme getirmiştir. vrupa da başlayan kadın hareketi smanlı kadınlarını da harekete geçirmiştir. adınlar, Tanzimat ermanı ve anun-ı Esasi nin ilanı gibi gelişmelerin de etkisiyle toplumda seslerini daha fazla duyurma başlamış ve haklarını elde etme mücadelesine girmişlerdir. Özellikle büyük kentlerde kadın haklarının savunulması amacıyla çeşitli dernekler ve yardım kuruluşları oluşturulmuştur. Teali-i isvan emiyeti, smanlı adınları Şefkat emiyeti, ttihat ve Terakki adınlar Şubesi ve Müdafaa-ı Hukuk-ı isvan emiyeti bu kuruluşların önde gelenlerindendir. 19. yüzyıl smanlı toplumunda kadın hakları konusunda yaşanan önemli gelişmelerden biri de kadınların basın hayatına girmeleri olmuştur. Bunlardan 1868 tarihli Terakki Gazetesi, ilk kez kadınların siyasi haklarından söz etmiştir. Bundan sonra smanlı Devleti ndeki ilk kadın dergisi olan Teraki-i Muhadderat (adınların ükselişi) Dergisi yayın hayatına başlamıştır da yayın hayatına başlayan ve fife Hanım tarafından çıkarılan Şükufezar (Çicek Bahçesi) tüm yazarları kadın olan bir dergiydi.. bdülhamit in destek verdiği Mürüvvet dergisinin yayın politikası, smanlı kadınlarını dünya kadınlarından haberdar etmekti da Hatice Semiha ve Rabia âmile adlı kadınlar tarafından çıkarılan Parça Bohçası adlı dergi ise ev düzeni, çocuk bakımı, yemek ve pasta yapımı gibi konularda bilgi vermekteydi. Tanzimat Dönemi nde amık emal, hmet Mithat, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Tevfik ikret, Halit iya Uşaklıgil gibi aydınlar da kadın sorunları ve kadın erkek eşitliği üzerinde yazılar yazmışlardır. adınlara yönelik yayınlar arasında en dikkat çekici olanı 1895 te yayın hayatına başlayan Hanımlara Mahsus Gazete dir. Birçok kadın yazar ilk yazılarını bu gazetede yayımlama imkânı bulmuştur.. Meşrutiyet in ilanından sonra kadın hareketi güçlenerek ülke geneline yayılmıştır. Bu dönemde kamuoyu oluşturmaya önem veren kadınlar bu amaçla 1908 den itibaren önce Demet, ardından da Mehasin ve adın adlı dergileri yayımlanmışlardır. Bunlardan Demet te Halide Edip, atma Müzehher gibi kadın yazarların yazıları yer almıştır. adın dergisinde ise tanınmış yazarlardan atma liye ve Emine Semiye hanımların yazıları yayımlanmıştır. smanlı Devleti nde 19. yüzyıl ortalarından itibaren kadın hakları konusunda yaşanan anlayış değişikliği, özellikle şehirlerde kadın erkek rollerinde değişim yaşanmasına neden olmuştur. adın hakları ile ilgili diğer gelişmeler şunlardır: 1843 te adınlar Tıbbiye Mektebinde ebelik eğitimi almaya başlamıştır de ız rüştiyeleri açılmaya başlamıştır te Darü l Muallimat adıyla kız öğretmen okulu açılmıştır ile Hukuku ararnamesi ile evlilik sözleşmesinin resmî görevli önünde yapılması uygulamasına geçilmiştir. 1876: lköğretim kız ve erkekler için zorunlu hâle getirilmiştir. 1892: lk Türk kadın romancı atma liye Hanım Muhadarat adlı ilk eserini yayımlamıştır. 1897: adınlar ücretli işçi olarak çalışmaya başlamıştır. 1913: adınlar devlet memuru olarak çalışmaya başlamıştır. 1914: nas Darü l-ünunu adıyla kızlar için bir yüksek öğretim kurumu açılmıştır. 1920: lk Türk kadın tiyatro sanatçısı fife Jale stanbul da sahneye çıkmaya başlamıştır. 1921: Dr. Safiye li, tıp eğitimini tamamlayarak ilk Türk kadın hekim olarak Türk tarihindeki yerini almıştır. 140

144 TEST 1 smanlı Tarihi 1. şağıdakilerden hangisi, 14. yüzyıl başlarında akın Doğu da bulunan devletlerden biri değildir? ) Harzemşahlar B) Memluklular ) lhanlılar D) ltın rda E) Türkiye Selçukluları 6. smanlı Devleti nin ilk derya beyi aşağıdakilerden hangisidir? ) ruç Reis B) Seydi li Reis ) Barbaros Hayrettin D) ılıç Reis E) aramürsel lp 2. smanlı Beyliğinin ilk merkezi aşağıdakilerden hangisidir? ) Söğüt B) negöl ) aracahisar D) Bilecik E) enişehir 3.. ıldırım Bayezid. kinci Murat. kinci Mehmed stanbul, yukarıdaki smanlı padişahlarından hangileri döneminde kuşatılmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 4. apıkulu cağı, Tımar sistemi ve ülkenin eyaletlere bölünmesi gibi uygulamalar hangi padişah döneminde gerçekleştirilmiştir? ) rhan B). Murat 7. smanlı ticaret hayatıyla ilgili aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Ehl-i hirfet: anaat erbabı B) Bezirgan: Büyük tüccarlar ) Gedik: Dükkan açma hakkı D) Ehl-i hibre: Bilirkişi E) Mekkare: Posta ve haberleşme teşkilatı 8.. Murat sonrası tahtı oğlu. Mehmet e bırakmıştır. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ). osova Savaşı B) Sırpsındığı Savaşı ) iğbolu Savaşı D) Edirne-Segedin Barışı E) aramanoğullarının itaat altına alınması ). Bayezıd D). Mehmed E). Murat 5.. Topçu. ebeci. Humbaracı ukarıdakilerden hangileri, smanlı Devleti nin kuruluş döneminde apıkulu piyadeleri arasında yer almamıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 9.. Başkentin Bursa ya taşınması. Güçlü bir donanmanın kurulması. dalet, yönetim, askerlik, eğitim ve maliye alanlarında kurumlar oluşturulması ukarıdakilerden hangileri, rhan Bey in bazı tarihçiler tarafından devletin asıl kurucusu olarak kabul edilmesinin gerekçelerini oluşturmaktadır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 141

145 smanlı Tarihi 10. bbasi halifesi iğbolu aferi nden sonra ıldırım Bayezit e hitaben Sultanıiklimirum unvanını kullanmıştır. Buna göre;. smanlıların slam dünyasındaki saygınlığı artmıştır. 14. şağıdakilerden hangisi, stanbul un güvenliğinden sorumlu görevliler arasında gösterilemez? ) sesbaşı B) Subaşı ) Muhtesip D) Muhzır ğa E) eniçeri ğası. bbasi halifesi smanlı himayesine girmiştir.. Memluklular smanlı üstünlüğünü kabul etmiştir. yargılarından hangilerine ulaşılabilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 11.. nadolu da siyasi birliğin sağlanması. Denizcilikte söz sahibi olunması. Balkanlardaki ilerleyiş Çimpe alesi nin alınması ve Edirne nin başkent yapılması gibi gelişmeler smanlı Devleti için yukarıdakilerden hangilerini kolaylaştırıcı bir rol oynamıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 12. atih ten itibaren kılıç kuşanma törenleri aşağıdaki yerlerden hangisinde düzenlenmiştir? ) t Meydanı B) Eyüp Sultan Türbesi ) Topkapı Sarayı D) atih amii E) Sarayburnu 13. stanbul kadısı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? ) Şehirdeki davalara bakardı. B) Hükümet emirlerinin uygulanmasını sağlardı. ) stanbul yönetimindeki en yetkili kişi durumundaydı. D) Belediye hizmetlerinin yerine getirilmesini gözetirdi. E) Beş yıllığına seçilirdi. 15. Dirlikler başlangıçta has ve tımar olarak ikiye ayrılmıştı Dönemi nde zeametin de katılmasıyla dirlik türlerinin sayısı üçe çıkmıştır. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ) rhan B). Murat ) atih 16.. Vekalet verme. D). Selim E) anuni Vakıf kurma. ikah yapma ukarıdakilerden hangileri smanlı adılarının görev alanları arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 17. şağıda verilen smanlı eyalet askerlerinden hangisi yol açma, siper kazma, kale tamiri ve ordunun ağırlıklarını nakletme gibi hizmetleri yerine getirirdi? ) örükler B) Sakalar ) Deliler D) Beşliler E) zaplar 18.. Müderris yardımcısı: muid. rta kademedeki medrese öğrencisi: softa. ükseköğrenim düzeyindeki medrese öğrencisi: danişment smanlı eğitim sistemiyle ilgili yukarıdaki eşleştirmelerden hangileri doğrudur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 142

146 smanlı Tarihi 19.. Enderun. Harem. Şehzadegan ukarıdakilerden hangileri, smanlı sarayındaki eğitim kurumlarıdır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 23. smanlı Devleti nde aşağıdakilerden hangisi Millet-i Sadıka olarak adlandırılmıştır? ) ahudiler B) cemler ) Boşnaklar D) Ermeniler E) Sırplar 24. Preveze aferi ninin kazanıldığı ---- nümüzde Türk Donanma Günü olarak kutlanmaktadır. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? 20.. Macellan. Del ano. Vasco De Gama ukarıdakilerden hangileri, Dünya nın yuvarlaklığının kanıtlanmasına katkıda bulunmuştur? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 21. şağıdakilerden hangisi, Dünya merkezli evren teorisini çürüterek Güneş merkezli evren teorisini ortaya atmış ve Dünya nın, kendi ekseni ve Güneş ekseni etrafında olmak üzere iki türlü hareketi olduğunu kanıtlamıştır? ) Erasmus B) rşimet ) opernik D) Machiavelli E) ewton ) 5 ğustos B) 28 Eylül ) 12 Ekim D) 2 asım E) 25 ralık 25.. Malta. Rodos. erbe V. Sakız ukarıdaki adalardan hangileri anuni döneminde kuşatılmış ancak alınamamıştır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve V E), ve V 26. smanlı Devleti nin Haçlılara karşı denizlerde uğradığı ilk büyük yenilgi olan 1571 nebahtı Savaşı, aşağıdakilerden hangisinin smanlı himayesine girmesi üzerine çıkmıştır? ) Mora B) Girit ) Rodos D) erbe E) ıbrıs 22. smanlı Devleti nde aynı din veya mezhepten insanların oluşturduğu cemaatlerin her birine millet adı verilirdi.. Ermeniler. ahudiler. Müslümanlar smanlı Devleti nde yukarıdakilerden hangileri millet sisteminin dışında tutulmuştur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E),, 27 y ın haritasını çıkaran ilk bilim insanı olarak tarihe geçmiştir. S tarafından y daki bir bölgeye onun adı verilmiştir Özellikleri verilen smanlı bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir? ) kşemseddin B) Takiyüddin ) Matrakçı asuh D) li uşçu E) Sabuncuoğlu Şerafettin 143

147 smanlı Tarihi 28. şağıdakilerden hangisi smanlı Devleti nde çıkarılan ilk kadın dergisidir? ) Demet B) Mürüvvet ) Şükufezar 32. şağıdakilerden hangisi, smanlı sınırlarında Türkler tarafından çıkarılan ilk gazetedir? ) Takvim-i Vekayi B) Vaka-yı Mısriyye ) eride-i Havadis D) Tercüman-ı hval E) Tasvir-i Efkâr D) Parça Bohçası E) Teraki-i Muhadderat 29. ızların yüksek öğretim eğitimi alması için kurulan nas Darü l-ünunu hangi dönemde açılmıştır? ) Tanzimat B) stibdat ). Meşrutiyet D). Meşrutiyet E) umhuriyet 30.. Mahmut döneminde kaldırılan mehter takımının yerine öncülüğünde Mızıka-yı Hümayun adıyla Batı tarzında bir asker bando takımı kurulmuştur. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ) Donizetti B) ezzar hmet ) sman Hamdi D) Baron de dott E) omte bonneval 33. yastefanos ntlaşması başta ngiltere olmak üzere vrupa devletlerinin tepki göstermesi üzerine geçersiz sayılmış ve yerine Berlin ntlaşması imzalanmıştır. Buna göre yastefanos ntlaşması nın;. Sırbistan, aradağ ve Romanya nın bağımsız olması. Doğu Beyazıt ın hangi devlete verileceği. Bulgaristan topraklarının geleceği ile ilgili maddelerinden hangileri üzerinde değişiklik yapılmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve Bey tarafından 1908 de kurulan smanlı Millî limpiyat emiyetini n çalışmaları sonucunda smanlı Devleti 1912 yılında ilk kez ---- olimpiyatlarına katılmıştır. Verilen boşluklara sırasıyla aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? ) Teyfik Bıyıklıoğlu, Paris B) Selim Sırrı, Stockholm ) Mihri Müşfik, Paris D) Selim Sırrı, ondra E) Refik Saydam, Berlin 34. şağıdakilerden hangisiyle smanlı maliyesinin tuz, ipek, tütün, ispirto ve balık üretiminden kaynaklanan vergilerine ve pul gelirlerine alacaklı devletler tarafından el konulmuştur? ) Halepa ermanı B) Paris ntlaşması ) Muharrem ararnamesi D) Düyun-ı Umumiye E) slahat ermanı 144

148 smanlı Tarihi 35. ngiliz vatandaşlarına hububat, pamuk, ipek, yün ve bakır gibi ihracı yasak veya izne tabi smanlı ürünlerini serbestçe ihraç etme hakkı verilecek. smanlı Devleti nin kendi topraklarında uyguladığı iç gümrükler yerli tüccarlar için devam ederken yabancılar için tamamen kaldırılacak. smanlı Devleti nin imzaladığı ve öncülde bazı maddeleri verilen sözleşme aşağıdakilerden hangisidir? 38. şağıdaki ıslahatlardan hangisi karşısında belirtilen padişah döneminde yapılmamıştır? ). Mahmut $ Humbaracı cağı B). sman $ Eşkinci cağı ). Selim $ Mühendishane-i Berr-i Hümayun D). bdülhamit $ stihkam kulu E). Mustafa $ Mühendishane-i Bahri Hümayun ) Paris ntlaşması B) yastefanos ntlaşması ) ondra Sözleşmesi D) Hünkar skelesi E) Balta imanı ntlaşması 36. şağıdaki sözleşmelerden hangisinin yapılmasında XX. yüzyılda yaşanan Mehmet li Paşa syanının etkisi olmamıştır? ) Hünkar skelesi B) ondra Sözleşmesi ) Balta imanı ntlaşması D) ütahya ntlaşması E) Berlin ntlaşması 37. şağıdakilerden hangisi, 1815 Viyana ongresi nde kurulan ve Dörtlü Bağlaşma adı verilen devletlerden biri değildir? ) ngiltere B) Prusya ) ransa D) Rusya E) vusturya 39. Günümüz Türk- ran sınırını büyük oranda belirleyen 1639 asr-ı Şirin ntlaşması yla aşağıdaki yerlerden hangisi iki ülke arasında sınır kabul edilmiştir? ) Erivan B) Revan ) Tebriz D) ağros Dağları E) ırat ehri 40. smanlı Devleti nin en uzun kuşatması olan Girit seferi ---- döneminde başlamış ve döneminde sona ermiştir. Boşluklara sırasıyla aşağıdakilerden hangisi getirilebilir? ). hmet. sman B) brahim V. Mehmet ) V. Mehmet V. Murat D). Mustafa brahim E) V. Murat. Mustafa D 4.B 5. 6.E 7.D 8.D B 13.E B 16.E E 19.E D 24.B E 27.D 28.E 29.D B 32.B 33.D E 36.E B 39.D 40.B 145

149 146 TRM

150 TTÜR EER VE P TRH (XX. yüzyıl başından XX. yüzyılın ortalarına kadar, smanlı Devleti nin yıkılışından kinci Dünya Savaşı nın sonuna kadar Türkiye tarihinde yaşanan siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmeler) 1) XX. üzyılda smanlı Devleti 2) urtuluş Savaşına Hazırlık Dönemi 3) urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi 4) tatürk lkeleri 5) umhuriyet Dönemi nkılapları Politika 6) Dış

151

152 1. ÜTE XX. ÜD SM DEVET edenleri TRBUSGRP SVŞ ( ) ü ü ngiltere ve ransa nın talya yı lmanya nın yanından ayırmak için Trablusgarp a yönlendirmesi ü ü Piyemonte rallığı önderliğinde 1870 te siyasi birliğini tamamlayan talya nın sömürge arayışı içine girmesi ü ü Trablusgarp ın ham madde kaynaklarına sahip olması ü ü Trablusgarp ın talya ya coğrafi olarak yakın olması ü ü ngiltere ve ransa nın talya ya, işgal konusunda pasif destek vermesi Gelişimi talya Trablusgarp ve Bingazi nin uygarlık bakımından geri bırakıldığı, burada yaşayan talyanlara kötü davranıldığı gerekçesiyle smanlı Devleti ne savaş ilan etmiştir. smanlı Devleti. bdülhamit döneminde donanmanın Haliç te çürümeye bırakılması yüzünden Trablusgarp a denizden yardım yollayamamış; ancak Enver Paşa, ethi (kyar) Bey, Mustafa emal gibi gönüllü subayları karadan gizlice bölgeye gönderebilmiştir. Mustafa emal in Derne ve Tobruk ta Enver Bey in Bingazi de başarılar elde etmesi üzerine talya, smanlı Devleti ni barışa zorlamak için Çanakkale yi ablukaya almış ve n ki da yı işgal etmiştir. Sonuçları ü ü Balkan savaşlarının patlak vermesi ve n ki da nın talya tarafından işgali üzerine smanlı Devleti barış istemiştir. ü ü 1912 Uşi ntlaşması imzalanmıştır. ü ü Uşi ntlaşması na göre; Trablusgarp ve Bingazi talya ya bırakılmış, Rodos ve n ki da nın Balkan Savaşlarının bitimine kadar geçici olarak talya da kalması kararlaştırılmıştır. ü ü talya, Trablusgarp ve Bingazi nin Düyun-u Umumiye omisyonuna ödemesi gereken taksitleri üstlenmiştir. ü ü Trablusgarp ta dinî görevleri dışında yetkisi bulunmayan bir halife temsilcisinin bulunması kabul edilmiştir. Önemi ü ü uzey frika daki son toprak parçası elden çıkmıştır. ü ü smanlı Devleti nin kendi topraklarını koruyamayacak kadar güçsüzleştiği iyice anlaşılmıştır. ü ü Geçici olarak talya ya verilen Rodos ve n ki da bir daha geri alınamamıştır. ü ü talya nın Ege ve kdeniz deki etkinliği artmıştır. T talya, ll. Dünya Savaşı nda aldığı yenilgi üzerine, n ki da yı 1947 Paris ntlaşması yla unanistan a bırakmak zorunda kalmıştır. edenleri. B SVŞ ( ) ü ü Balkan uluslarının milliyetçilik akımından etkilenmesi ü ü Rusya nın Balkanlar daki Slav ulusları kışkırtması (Panslavizm: Slav birliği düşüncesi) ü ü Sırbistan, aradağ, unanistan ve Bulgaristan ın smanlıyı Balkanlar davn atmak ve topraklarını genişletmek istemesi ü ü rnavutluk ta isyan çıkması 149

153 XX. üzyılda smanlı Devleti. Balkan Savaşı, aradağ ın saldırısıyla başlamıştır. T ü ü smanlıcılık fikir akımı geçerliliğini tamamen yitirmiştir. ü ü Bulgaristan en fazla toprak alan devlet olmuştur. Bu durum. Balkan Savaşı nın çıkmasına neden olmuştur. Sonuçları ü ü smanlı Devleti dört cephede birden savaşmak zorunda kalması, Balkanlar daki ordunun büyük bir kısmının savaş öncesinde terhis edilmesi, lojistik destek yetersizliği ll. Meşrutiyet in ilanıyla ordu içindeki ittihatçı itilafçı çekişmesinin belirginleşmesi sebepleriyle üç cephede de başarısız olmuştur. T Mustafa emal in rdunun siyasete karışmaması görüşünün haklılığı ortaya çıkmıştır. ü ü Balkan arımadası nın yeni siyasi haritasının belirlenmesi için ngiltere öncülüğünde ondra onferansı düzenlenmiştir. ü ü Balkan Devletleri ile ondra ntlaşması (30 Mayıs 1913) imzalanmış ve smanlı Devleti Midye Enez hattının batısındaki (Edirne, ırklareli dâhil) tüm Balkan topraklarını kaybetmiştir. ü ü ondra ntlaşması yla; Bulgaristan; avala, Dedeağaç ve Edirne ye sahip olmuştur. Selânik, Güney Makedonya ve Girit unanistan a verilmiştir. rta ve uzey Makedonya Sırbistan a bırakılmıştır. rnavutluk ve Ege adalarının durumu ise büyük devletlerin vereceği karara bırakılmıştır. ü ü arışıklıktan faydalanan rnavutluk, bağımsızlığını ilan ederek smanlıdan ayrılan son Balkan ulusu olmuştur. ü ü ondra onferansı devam ederken ttihat ve Terakki Partisi Babıali darbesiyle yönetime tam egemen olmuştur. Bu darbe ile amil Paşa Hükümeti devrilirken Mahmut Şevket Paşa Hükümeti kurulmuştur. T. Meşrutiyet in ilanından sonra yönetimde etkin olmaya başlayan ttihat Terakki partisi, kendisine muhalefet eden bazı subayların kurduğu Halaskar abitan grubunun baskısıyla bir süre iktidardan uzaklaşmıştı. edenleri. B SVŞ (1913) ü ü l. Balkan Savaşı nda Bulgaristan ın fazla toprak alması sonucunda, diğer Balkan devletlerinin huzursuz olması ü ü Sırbistan, aradağ, Romanya ve unanistan ın kendi aralarında Bulgaristan a karşı birleşmesi Sonuçları ü ü Bulgaristan,. Balkan Savaşı nda smanlı Devleti nin düştüğü duruma düşmüş ve dört cephede birden yenilgiye uğramıştır. ü ü arışıklıktan yararlanan smanlı Devleti, ondra antlaşmasını ihlal ederek Edirne ve ırklareli yi geri almıştır. ü ü Balkan ulusları kendi aralarında Bükreş ntlaşması nı imzalamıştır. ü ü Bükreş ntlaşması yla Bulgaristan Selânik, Serez ve Drama yı unanistan a bırakmıştır. Diğer yandan Dobruca ve Silistre yi Romanya ya; Manastır, Üsküp ve Priştine yi içine alan Makedonya topraklarını ise Sırbistan a vermiştir. ü ü smanlı Devleti ise Balkan Devletlerinden Bulgaristan ve unanistan ile ayrı ayrı antlaşmalar imzalamıştır. stanbul ntlaşması Bulgaristan la smanlı arasında imzalanmıştır. Edirne, Dimetoka ve ırklareli smanlı Devleti nde kalmıştır. avala ve Dedeağaç Bulgaristan da kalmıştır. Meriç ehri iki taraf arasında sınır kabul edilmiştir (Günümüz Bulgaristan Türkiye sınırı). Bulgaristan daki Türklere müftülerini seçebilme, mal mülk edinebilme ve Türkçe eğitim görebilme hakları tanınmış böylece bölgedeki Türkler azınlık statüsüne düşmüştür. 150

154 tina ntlaşması unanistan la smanlı arasında imzalanmıştır. T Sırbistan ile smanlı Devleti arasında stanbul ntlaşması imzalanmıştır. ncak bu antlaşmaya yanlızca Sırbistan da yaşayan Türklerin haklarını koruyan hükümler konulmuştur. tina ntlaşması unanistan'la smanlı arasında imzalanmıştır. Bu antlaşmayla anya, Selânik ve Girit in unanistan a ait olduğu kabul edilirken Meriç ehri iki devlet arasında sınır olarak belirlenmiştir. unanistan da yaşayan Türkler tıpkı Bulgaristan daki Türkler gibi azınlık statüsüne düşmüştür. Balkan Savaşlarının rtak Sonuçları Balkan savaşlarından sonra Balkanlar da yaşayan Türkler, akın akın nadolu ya göç etmiştir. Bu yüzden smanlı sınırları daralırken nüfusu artmıştır. ttihat ve Terakki yönetimi orduyu ıslah etmek için lmanya dan silahlar almış ve subaylar getirtmiş bu durum smanlı lman yakınlaşmasına sebep olmuştur. unanistan Sırbistan aradağ Bulgaristan smanlı Devleti B SVŞR. B SVŞ. B SVŞ unanistan Sırbistan Romanya aradağ XX. üzyılda smanlı Devleti Balkan Savaşlarında smanlı Devleti'nin Sırbistan ile sınırı kalmamıştır. Günümüze kadar devam eden Batı Trakya, Türk azınlığı ve Ege kıta sahanlığı problemleri ortaya çıkmıştır. Makedonya, Batı Trakya, Girit, rnavutluk ve Ege adaları elden çıkmıştır. SRU şağıdakilerden hangisi 1913 Bab-ı li darbesi sonrası hükümet kurma görevini üstlenmiştir? ) Enver Paşa B) Talat Paşa ) emal paşa D) Salih Paşa E) Mahmut Şevket Paşa ÇÖÜM Bab-ı li baskını, ttihat Terakki güçleri tarafından. Balkan Savaşı nda alınan yenilginin sorumlusu olarak görülen amil Paşa hükümetine karşı yapılmıştır. smanlı tarihinin bu ilk askeri darbesinden sonra Mahmut Şevket Paşa hükümeti kurulmuş ve ttihat ve Terakki ırkası nın yönetimdeki etkinliği artmıştır. (evap E) Bulgaristan smanlı Devleti ondra onferansı stanbul ntlaşması tina ntlaşması (30 Mayıs 1913) Midye Enez hattının batısındaki tüm Bulgaristan - smanlı Devleti unanistan - smanlı Devleti topraklar Balkan Devletlerine bırakıld ı. Edirne, ırklareli ve Dimetoka smanlılarda anya, Selanik ve Girit unanistan a kaldı. bırakıldı. Dedeağaç Bulgaristan a bırakıldı. Meriç ırmağı sınır kabul edildi. rtak Sonuçları Meriç ırmağı sınır kabul edildi. Batı Trakya, rnavutluk, Makedonya ile Gökçeada ve Bozcaada hariç Ege daları kaybedilmiştir. smanlı Devleti nin Balkanlardaki varlığı Doğu Trakya ile sınırlanmıştır. Batı Trakya, Türk azınlığı, kıta sahanlığı sorunları çıkmış ve günümüze kadar da devam etmiştir. 151

155 XX. üzyılda smanlı Devleti l. DÜ SVŞ ( ) Genel edenler vrupalı devletler arasındaki ham madde ve pazar arayışının artması yani ekonomik rekabet ransız htilali nin getirmiş olduğu milliyetçilik akımı Özel edenler Siyasi birliğini geç tamamlayan ve ham madde arayışına giren lmanya nın gözünü ngiltere nin sömürgelerine dikmesi Savaşın Başlaması vusturya Macaristan veliahdı Gavrilo Princip adında bir Sırplı tarafından öldürülünce vusturya intikam için Sırbistan a savaş ilan etmiştir. Rusya müttefiki Sırbistan ı; lmanya ise tarihi kökleri olan vusturya yı desteklemiştir. ngiltere ve ransa da Rusya yı destekleyince savaş bir anda çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. ransa nın zengin kömür madenleriyle ünlü lsas oren bölgesini lmanya dan almak istemesi talya ve ransa nın uzey frika da sömürge rekabetine girmesi Japonya nın sya ve Büyük kyanus ta yayılma amacını gütmesi Rusya nın Panslavizm politikasının smanlı ve vusturya gibi çok uluslu devletlere zarar vermesi. yrıca Rusya nın Çar Deli Petro zamanında ortaya atılan stanbul, Boğazlar ve Ege Denizi üzerinden sıcak denizlere inme ideali. T Rusya nın sıcak denizlere inme idealine karşı ngiltere ve ransa, önce smanlının toprak bütünlüğünü korumaya çalıştı. akat smanlı nın parçalanmasına kesin gözüyle bakılmasıyla birlikte toprakları paylaşma yoluna gittiler. ngiltere gözünü özellikle smanlı nın elindeki petrol bölgelerine dikti.. Balkan Savaşı sonuçlarından tarafların memnun olmaması ve toprakları kendi istekleri doğrultusunda paylaşmak istemeleri. vusturya nın Sırbistan ın iç işlerine karışması. Hanedan Çekişmeleri: Rusya da Romanovlar, vusturya da Hohenzollern, ngiltere de Hannover hanedanlarının birbirleri ile akrabalık ilişkileri vardı. Başka bir devlete kendi hanedanlarından bir prensi kral seçtirmek için aralarında yarışıyorlardı. T Hanedan çekişmeleri, l. Dünya Savaşı nın çıkmasında en az etkiye sahiptir BŞMR tilaf (nlaşma) ttifak Devletleri Devletleri ngiltere lmanya ransa talya Rusya vusturya Macaristan Sonradan atılanlar Sonradan atılanlar Sırbistan Romanya smanlı Japonya Bulgaristan BD unanistan 1882 T ü ü talya 1915 te nlaşma Devletleri yle yaptığı ondra ntlaşması sonucu nlaşma Devletleri tarafına geçmiştir. ü ü talya dan boşalan yeri önce smanlı Devleti, Çanakkale Savaşı ndan sonra ise Bulgaristan doldurmuştur. ü ü Savaşın tarafları, ngiltere ve lmanya eksenli olarak belirlenmiştir. ü ü Rusya, Bolşevik htilali nedeniyle savaştan ilk önce çekilen devlet olmuştur. ü ü BD, savaşı sona erdiren devlet olmuştur. ü ü Japonya, savaşta 3 ay kalıp lmanya nın Uzak Doğu sömürgelerini almıştır. ü ü unanistan, savaşa dâhil olan son devlettir. ü ü Bulgaristan, savaştan en az zarar gören ittifak devletidir. 152

156 XX. üzyılda smanlı Devleti SM DEVET SVŞ GRMES Savaşın başlangıcında tarafsızlığını ilan eden smanlı Devleti, Boğazları kapatmış, seferberlik ilan etmiş ve kapitülasyonları tek taraflı olarak kaldırmıştır. Savaşın kaçınılmaz olmasıyla birlikte smanlı Devleti önce nlaşma Devletleri nin kapısını çalmıştır. akat savaşın daha geniş alanlara yayılmasını istemeyen nlaşma Devletleri, smanlı Devleti nin savaş dışı kalmasını istemiştir. Bunun üzerine smanlı Devleti lmanya ya yaklaşmış ve gizli bir antlaşma yapmıştır. SRU. Dünya Savaşı nın sonuçları göz önüne alındığında aşağıdakilerden hangisinin diğerlerinden daha az zarar gören bir ittifak devleti olduğu söylenebilir? ) talya B) vusturya ) lmanya D) Bulgaristan E) smanlı lmanya nın smanlı Devleti ni endi anında Savaşa Sokmak stemesinin edenleri ü ü eni cepheler açarak yükünü hafifletmek ü ü smanlı padişahının hilafet gücünden yararlanarak, cihat çağrısı yapmasını sağlamak ü ü smanlı nın yer altı ve yer üstü kaynaklarından yararlanmak ü ü smanlı Devleti nin Boğazlar, Süveyş analı gibi jeopolitik konumundan faydalanmak ü ü ngiltere nin sömürgeleriyle ilişkisini kesmek (Süveyş üzerinden), ayrıca Rusya ya yardım gitmesini engellemek ü ü Petrol bölgelerine hâkim olma düşüncesi smanlı Devleti nin lmanya anında Savaşa Girme edenleri ü ü Balkan Savaşlarında kaybedilen yerleri geri alma düşüncesi ü ü ttihat ve Terakki yönetiminin lman hayranlığı ÇÖÜM ttifak devletleri lmanya, vusturya- Macaristan, smanlı ve Bulgaristan devletlerinden oluşmaktadır.. Dünya Savaşı ndan en az zarar gören ttifak devleti ise Bulgaristan dır. itekim lmanya, vusturya Macaristan ve smanlı devletleri parçalanmıştır. (evap ) SRU. Dünya Savaşı nda Brest itowsk ntlaşması ile kapanan cephe aşağıdakilerden hangisidir? ) afkas B) anal ) Çanakkale D) Suriye-ilistin E) Galiçya ü ü Savaşı lmanya nın kazanacağına olan inanç ü ü Turan imparatorluğu kurma düşüncesi ü ü lmanya nın yardımıyla ekonomiyi düzeltme ümidi ÇÖÜM smanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı ndaki ilk cephesini Doğu nadolu da Rus Çarlığına karşı açmıştır. ncak smanlı kuvvetleri bu cephede başarılı olamamış ve Doğu nadolu Rus işgaline uğramıştır. Buna rağmen Rus Çarlığında 1917 yılında meydana gelen ihtilal sonucu çarlık rejimi yıkılmış ve yeni yönetim 3 Mart 1918 de Brest itowsk ntlaşması nı imzalayarak savaştan çekilmiştir.. Böylece afkas cephesi kapanmış ve Ruslar Doğu nadolu daki işgal ettikleri yerlerden çekilmiştir. (evap ) 153

157 HR DE XX. üzyılda smanlı Devleti SM DEVET SVŞTĞ EPHEER Sonuçları Saldırı anal afkas (Sarıkamış) PU ÜPÜ EPHEER Savunma Çanakkale Suriye - ilistin rak Hicaz - emen Müttefiklere ardım Galiçya Makedonya Romanya Mustafa emal Paşa; Çanakkale, afkas ve Suriye ilistin cephelerinde görev yapmıştır. smanlı Devleti yalnızca Çanakkale ephesi nde başarılı olmuştur. Belgrad Romanya Makedonya ephesi ephesi Bükreş Çanakkale stanbul DE anal ephesi Çanakkale ephesi DE Sivastapol RDE zak RUS Erzurum afkasya ephesi Muş Halep Bitlis Şam Musul rak ephesi udüs Bağdat ilistin-suriye ephesi Medine Mekke Hicaz ephesi den RBST urtuluş Savaşı nda epheler ) TRRU EPHEER S (SRMŞ) EPHES edenleri Basra R ü ü lmanya nın rta sya (Bakü) petrollerine hâkim olmak istemesi ü ü smanlı Devleti nin ars, rdahan, Batum gibi kaybedilen yerleri Ruslardan geri almak istemesi ü ü smanlı Devleti nin rta sya Türkleriyle birleşerek Turancılık düşüncesini gerçekleştirmek istemesi ü ü Enver Paşa isteklerini gerçekleştirmek için Sarıkamış harekâtını düzenlemişse de harekât başarısız olmuş, binlerce asker donarak ölmüştür. Bunun üzerine harekete geçen Rusya; Muş, Bitlis, Erzurum, Van ve Trabzon a kadar olan yerleri ele geçirmiştir. ü ü Çanakkale ephesi nden sonra afkas ephesi ne gelen Mustafa emal, Muş ve Bitlis i Ruslardan geri almıştır. ü ü 1917 Bolşevik htilaliyle Çarlık Rusya sı yıkılmış ve yerine Sovyet Rusya kurulmuştur (yrıca nadolu nun kuzeydoğusunda zerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan devletleri kurulmuştur.). ü ü Sovyet Rusya hem yeni rejimini güçlendirmek hem de güney bölgelerini güvenlik altına almak için 3 Mart 1918 de imzalanan Brest itowsk ntlaşması yla ars, rdahan ve Batum u smanlı Devleti ne geri vermiştir. ü ü Sovyet Rusya, smanlı aleyhine imzalanan tüm gizli antlaşmaları dünya kamuoyuna duyurmuştur. şağıdakilerden hangisi smanlı Devleti nin. Dünya Savaşı nda rta sya Türkleri ile birleşmek için açtığı cephedir? ) anal B) afkas ) rak SRU D) emen E) Çanakkale ÇÖÜM smanlı Devleti nin. Dünya Savaşı nda rta sya Türkleri ile birleşmek için açtığı cephe, afkasya ephesidir yılında Enver Paşa yönetiminde Rusya ya karşı açılan bu cephe smanlının. Dünya Savaşı nda açtığı ilk cephedir. ynı zamanda ilk taarruz cephesi olan afkas ephesi, 1917 yılında Rusya daki Çarlık rejiminin yıkılması ile kapanmıştır. (evap B) 154

158 XX. üzyılda smanlı Devleti 1915 ERME TEHR B) SVUM EPHEER smanlı Devleti, Rusların kışkırtmasıyla ayaklanan Ermenileri 1915 te çıkardığı Tehcir (zorunlu göç) asası yla Diyarbakır Vilayeti güneyine, ırat ehri Vadisine, Urfa ve Süleymaniye yakınlarına sevketmiştir. Bu göç esnasında birçok Ermeni vatandaşı soğuk kış şartlarından, salgın hastalıktan ve kişisel öfkelerden dolayı ölmüştür. Bu sorun günümüze kadar devam eden Ermeni soykırımı meselesini başlatmıştır. Tehcir anunu üç maddeden oluşmaktaydı. 1. Sefer zamanında ordu, hükümet emirlerine, mevcut düzene karşı gelen ve silahla saldıranlara karşı koyacaklardır. 2. asusluk ve hainlik hissedilen bölge halkı tek tek veya toplu olarak memleketin diğer bölgelerine gönderilebilir. 3. Bu kanun yayımlandığı tarihten itibaren geçerlidir (27 Mayıs 1915). 4. Bu kanunun uygulanmasından Başkumandanlık Vekili ile Harbiye azırı sorumludur. T Günümüzde Ermenilerin soykırım günü olarak ilan ettiği 24 isan 1915 te ve onu takip eden günlerde smanlı Hükümet vilayetlere ve mutasarrıflıklara gönderdiği tamimde Ermenilerin komite merkezlerinin kapatılmasını, evraklarına el konulmasını ve Ermeni komitelerinin ele başlarının tutuklanmasını istemiştir. Buna istinaden bu tarihte Ermeni Taşnak htilal Örgütü üyesi kişi tutuklanmıştır. EPHES edenleri ü ü smanlı Devleti nin, daha önce ngilizlere kaptırdığı Mısır ı geri almak istemesi ü ü lmanya nın, Süveyş analı aracılığıyla ngiltere nin sömürgeleriyle olan bağlantısını kesmek istemesi Sonuçları ü ü rapların, ngilizlerle iş birliği yapması sonucu, bu cephede başarısız olunmuştur. ÇE EPHES edenleri ü ü ngiltere ve ransa nın müttefikleri Rusya ya yardım göndermek istemesi ü ü nlaşma Devletleri nin stanbul u alarak smanlı Devleti ni savaş dışı bırakma düşüncesi Sonuçları ü ü smanlı Devleti nin. Dünya Savaşı nda başarılı olduğu tek cephedir. ü ü nlaşma Devletleri nin donanması Boğazları geçmeyi başaramamıştır. ü ü stanbul alınamadığından smanlı Devleti saf dışı bırakılamamış ve savaşın süresi uzamıştır. ü ü Rusya ya yardım gönderilememesi Rusya da ihtilal çıkmasında etkili olmuştur. ü ü Bulgaristan, Dimetoka yı smanlı Devleti nden almak koşuluyla smanlı yanında savaşa girmiş ve smanlı lmanya arasında kara bağlantısı sağlanmıştır. ü ü Mustafa emal, nafartalar ve onkbayırı nda yaptığı mücadelelerle ulusal kahraman olarak tanınmıştır. Bu durum, onun urtuluş Savaşı nın doğal lideri olmasında etkili olmuştur. T Mustafa emal, Çanakkale ephesi nde 19. Tümen komutanı olarak onkbayırı, rıburnu, nafartalar, Seddülbahir gibi mevkilerde önemli savunmalar yapmış, Çanakkale ephesi ndeki başarılarından dolayı tuğgeneralliğe yükselmiştir. H EME EPHES Mekke Şerifi Hüseyin, 1915 yılında ngiltere ile imzaladığı Mac Mahon gizli antlaşmasıyla ngiltere den bağımsız devlet kurma sözü almış, bu nedenle. Dünya Savaşı nda ngilizlerle birlikte smanlı Devleti ne karşı savaşmıştır. Güneydeki diğer cephelerde olduğu gibi smanlı Devleti bu cephede de başarısız olmuştur. RUM Mekke Şerifi Hüseyin in smanlı Devleti ne karşı ngilizlerle iş birliği yapması dinî duyguların ikinci planda kaldığının ve ümmetçilik düşüncesinin geçerliliğini kaybettiğinin göstergesidir. 155

159 XX. üzyılda smanlı Devleti R BSR EPHES ngiltere nin, rak petrol bölgelerine hâkim olmak ve kuzeye doğru ilerleyerek Rusya ya karadan yardım göndermek için açtığı cephedir. smanlı Devleti, başarısız olmuştur. rak ephesi nde Selman-ı Pak Muharebeleri ve utu l-mare savunmasında Türk ordusu başarılar elde etmiştir. SURE ST EPHES anal ephesi nin devamı niteliğindedir. anal ephesi nde başarısız olan smanlı birlikleri Suriye ilistin hattına çekilmiştir. Burada ngilizler ve onların kışkırttığı raplarla savaşılmıştır. Mustafa emal, Çanakkale ve afkas cephelerinden sonra bu cephede 7. rdu ve ıldırım rduları grup komutanı olarak görev yapmıştır. Mondros Mütarekesi nin imzalanmasıyla cephe kapanmış, Türk birlikleri geri çekilmiştir. T Milli Mücadeleye destek veren gazetecilerden atih Rıfkı tay bu cephede yedek subay olarak görev yapmış ve anılarını eytindağı adlı eserde kaleme almıştır. ) MÜTTEERE RDM EPHEER Galiçya, Romanya ve Makedonya epheleri smanlı kuvvetleri bu cephelerde, ttifak Devletleri içerisinde yer alan vusturya Macaristan mparatorluğu ve Bulgaristan a yardım için Rusya, Romanya ve ransa ya karşı mücadele etmiştir. ncak başarısız olmuştur. SRU Milli Mücadele dönemi tanıklarından alih Rıfkı tay ın ilistin ve anal cephesini anlattığı eseri, aşağıdakilerden hangisidir? ) aban B) eytindağı ) Çankaya D) Dağa çıkan urt E) stiklal Harbimiz ÇÖÜM alih Rıfkı tay, smanlı Devleti nin son dönemlerine tanıklık etmiş, Millî Mücadele ye büyük destek vermiş ve her zaman Mustafa emal in yakınında bulunan bir gazeteci yazardır. Bu sebeple tanık olduğu durumları, anılarını sonraki yıllarda kaleme almıştır.. Dünya Harbinde yedek subay olarak katıldığı Suriye-ilistin ephesindeki anılarını da 1932 de yayımladığı eytindağı adlı eserinde konu edinmiştir. (evap B) SVŞ DEVM EDERE P G TŞMR ( ) GTERE, RS, RUS RSD M TŞMR stanbul (Boğazlar) ntlaşması (1915) ngiltere, ransa ve Rusya arasında imzalanmıştır. ngiltere ve ransa, Rusya yı kendi yanlarına çekmek için boğazları Rusya ya bırakmışlardır. Petrograd Protokolü ngiltere, ransa ve Rusya arasında imzalanmıştır. Rusya ya Boğazların yanı sıra Doğu nadolu Bölgesi ve Trabzon a kadar olan aradeniz Bölgesi de verilmiştir. Sykes Picot ntlaşması (1916) ngiltere, Rusya ve ransa arasında imzalanmıştır. Rusya nın onayıyla imzalanan bu antlaşmaya göre ngiltere ye rak, emen ve ilistin; ransa ya Çukurova, Güneydoğu nadolu, Suriye ve Musul; Rusya ya ise Doğu nadolu ve Doğu aradeniz in bir bölümü bırakılmıştır. GTERE, RS, T RSD M TŞMR St. Jean de Maurienne ntlaşması (1917) talya nın, Sykes Picot ntlaşması na itiraz etmesi üzerine ngiltere, ransa ve talya arasında imzalanmıştır. Bu antlaşma ile talya ya, onya, zmir ve ydın verilmiştir. Bu antlaşma Rusya tarafından onaylanmadığından yürürlüğe girmemiştir. ondra ntlaşması (1915) ngiltere, ransa, talya arasında imzalanmıştır. Bu antlaşmayla Güneybatı nadolu, Rodos, 12 da talya ya bırakılmıştır. Bu antlaşmadan sonra talya saf değiştirerek nlaşma Devletleri tarafına geçmiştir. T talya, ondra ntlaşması yla nlaşma Devletleri tarafına geçmiş ancak kendisine vadedilen zmir ve çevresi Paris Barış onferansı nda unanistan a verilmiştir. 156

160 XX. üzyılda smanlı Devleti DĞER G TŞMR Mac Mahon ntlaşması (1916) ngiltere nin Mısır valisi ile Hicaz Emiri Şerif Hüseyin arasında imzalanmıştır. ngiltere raplara bağımsızlık sözü vermiş, bunun karşılığında onları yanına çekmiştir. Polonya bağımsız olacaktır. Gizli antlaşmalar yapılmayacaktır (çık diplomasi). Her millet, çoğunlukta olduğu bölgelerde kendi geleceğini belirleme hakkına sahip olacaktır. BD SVŞ GRMES VE WS EER BD, savaşın başlarında tarafsızdı fakat nlaşma Devletleri ne silah ve cephane satıyordu. Bu durumu bilen lmanya, BD ye ait ticaret gemilerini batırınca BD başkanı Wilson kendi adını taşıyan ve 14 maddeden oluşan Wilson lkelerini yayınlayarak savaşa girmiştir (1917). WS EER (8 cak 1918) enen devletler yenilen devletlerden savaş tazminatı ve toprak almayacaktır. RUM smanlı Devleti bu maddeye güvenerek savaştan çekilmiştir. Devletler arasındaki anlaşmazlıklar barış yoluyla çözülecektir. Uluslararası alanda kalıcı barışı temin edecek bir barış cemiyeti kurulacaktır. RUM RUM Ulusçuluk fikrinin uzantısı olan bu madde smanlı Devleti nin tamamen parçalanmasına sebep olacak niteliktedir. Türklerin çoğunlukta olduğu yerlerde Türklere devlet kurma hakkı tanınacaktır. RUM Bu madde, urtuluş Savaşı nın resmî gerekçesini oluşturur. PU ÜPÜ ttifak Devletleri nin savaştan çekilme sırası şu şekildedir: Bulgaristan smanlı vusturya Macaristan lmanya Savaştan sonra Milletler emiyetinin (emiyeti kvam) kurulmasında bu madde etkili olmuştur. ncak savaştan sonra kurulan Milletler emiyetinde BD yer almamıştır. Boğazlar dünya ticaretine açılacaktır. Sömürgecilik ve silahlanma yarışı sonlandırılacaktır. RUM Bu madde, sömürgeciliğin şekil değiştirerek manda ve himaye şeklinde devam etmesinde etkili olmuştur. T BD nin insancıl gibi görünen Wilson ilkelerini yayınlamaktaki amacı, vrupa daki devletlerin yeni sömürgelerle zenginleşmesini önlemektir. sıl amacı sömürge elde etmek olan nlaşma Devletleri nin bu ilkeleri kabul etmesinin nedeni ise Rusya nın savaştan ayrılmasıyla oluşan boşluğu bir an önce BD ile doldurmak istenmesinden kaynaklanmaktadır. BD, bu ilkelerden de anlaşılacağı üzere savaşa toprak kazanmak için değil, dünya siyasetinde etkin olmak için girmiştir. 157

161 XX. üzyılda smanlı Devleti. DÜ SVŞ SUÇR smanlı Devleti, vusturya Macaristan, Rus Çarlığı gibi imparatorluklar parçalanmıştır. Bu topraklarda Polonya, vusturya, Macaristan, itvanya, Ukrayna, Estonya, ugoslavya, Çekoslovakya, rak, Türkiye gibi yeni devletler kurulmuştur. Sömürgecilik şekil değiştirerek manda ve himaye şekline dönüşmüştür. enilen devletlere uygulanan ve çok ağır şartlar içeren barış antlaşmaları (özellikle Versay ntlaşması) ll. Dünya Savaşı nın çıkmasında etkili olmuştur. lk kez uçaklar, zehirli gazlar denizaltılar ve tanklar bu savaşta kullanılmıştır. omünizm, faşizm, azizm gibi yeni siyasi rejimler ortaya çıkmıştır. Wilson ilkelerinden hareketle uluslararası barışı korumak amacıyla emiyet-i kvam (Milletler emiyeti) kurulmuştur. (10 cak 1920) vrupa ülkeleri çöküntüye uğrarken BD ve Japonya gibi devletler güçlenmiştir. T. Dünya Savaşı ndan sonra Milletler emiyeti;. Dünya Savaşı ndan sonra ise Birleşmiş Milletler kurulmuştur. Savaştan en kârlı çıkan devlet ngiltere, en ağır yenilgiye uğrayan devlet ise lmanya olmuştur. rta Doğu da smanlı egemenliği sona ererken, ngiltere nin egemenliği başlamıştır. l. Dünya Savaşı ndan ngiltere en güçlü devlet olarak çıkmıştır. Hava saldırısıyla sivil alanlarında hedef hâline gelmesi üzerine sivil savunma teşkilatları kurulmaya başlamıştır.. Dünya Savaşı Sonrası mzalanan teşkes ntlaşmaları üü üü Bulgaristan ve ttifak Devletleri rasında: Selanik ntlaşması (23 Eylül 1918) smanlı Devletiyle tilaf Devletleri rasında: Mondros teşkesi (30 Ekim 1918) ü ü vusturya Macaristan mparatorluğu ile tilaf Devletleri rasında: Villa Gusti teşkesi (3 asım 1918) ü ü lmanya ile tilaf Devletleri rasında: Rethandes teşkesi (11 asım 1918). Dünya Savaşı Sonrası mzalanan Barış ntlaşmaları üü üü üü üü üü Bulgaristan: öyyi vusturya: Sen Jermen Macaristan: Triyanon lmanya: Versay smanlı: Sevr SRU BD Başkanı Wilson un. Dünya Savaşı sırasında yayımladığı Wilson ilkelerinin;. Milletler emiyetinin kurulması. Ulusların kendi geleceklerini kurma hakkının olması. enen devletlerin yenilenlerden toprak ve tazminat almaması şeklindeki maddelerinden hangileri imparatorlukların parçalanmasına zemin hazırlamıştır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM BD Başkanı Wilson ın 8 cak 1918 de yayımlanan 14 maddelik Wilson bildirisi savaşın seyrini değiştirmiştir. ntlaşmanın, imparatorluklar içinde yaşayan milletlere kendi geleceklerini belirleme hakkı tanıması çok uluslu devletlerin parçalanmasına zemin hazırlamıştır. (evap B) 158

162 XX. üzyılda smanlı Devleti. DÜ SVŞ SRS SM DEVET MDRS MÜTREES (30 Ekim 1918) smanlı Devleti nin limanları, tersaneleri, demir yolları, tünel ve geçitleri ile yer altı ve yer üstü kaynakları nlaşma Devletleri nin denetimine bırakılacaktır. l. Dünya Savaşı nın son yıllarında padişah V. Mehmet Reşat ölmüş ve yerine son padişah olan Vahdettin geçmiştir. Devleti savaşa sokan ttihat ve Terakki önderleri ise yurt dışına kaçmıştır. Savaşta ağır bir yenilgiye uğrayan smanlı Devleti, Wilson ilkelerine güvenerek ateşkes antlaşması imzalamak zorunda kalmıştır. smanlı Devleti karşılıksız olarak elindeki tüm tutsakları serbest bırakacaktır. RUM Mondros Mütarekesi Maddeleri Devletlerin eşitliği ilkesi göz ardı edilmiştir. Mondros teşkes ntlaşması nı hmet zzet Paşa hükümeti adına Rauf rbay, nlaşma Devletleri adına da ngiltere imzalamıştır (miral althorpe). Mondros Mütarekesi ne göre; Boğazlar dünya ticaretine açılacak ve denetimi nlaşma Devletleri ne bırakılacaktır. RUM stanbul un güvenliği tehlikeye girmiştir. smanlı orduları terhis edilecek, silahlarına el konulacak, tüm silah cephane ve askerî taşıtlar nlaşma Devletleri ne teslim edilecektir. RUM smanlı ülkesi savunmasız bırakılmıştır. Bu suretle işgallerin kolaylaşması sağlanmak istenmiştir. Hükümet haberleşmesi dışındaki telsiz, telgraf ve kablo denetimi nlaşma Devletleri nin kontrolüne geçecektir. 7. Madde; nlaşma Devletleri güvenliklerini tehdit eden bir durumla karşılaşırsa herhangi bir stratejik noktayı işgal edebileceklerdir. RUM nadolu işgallere açık hâle gelmiştir. nlaşma Devletleri bu maddeyi gerekçe göstererek nadolu yu işgale başlamışlardır. 24. Madde; Doğudaki altı ilde (Vilayet-i Sitte: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas) herhangi bir karışıklık çıkarsa nlaşma Devletleri bu bölgeleri işgal etme hakkına sahip olacaktır. RUM 24. maddenin amacı, Ermeni Devleti nin kurulmasına zemin hazırlamaktır. RUM Herhangi bir direnişe karşı önlem alınmış ve işgallere karşı kamuoyu oluşumu önlemeye çalışılmıştır. Önemi Mondros teşkes ntlaşması kayıtsız şartsız teslimiyeti içeren smanlı Devleti nin tarihi boyunca imzaladığı en ağır antlaşmadır. smanlı Devleti fiilen sona ermiştir. 159

163 XX. üzyılda smanlı Devleti tatürk, Mondros teşkes ntlaşması nı şu şekilde ifade etmiştir: smanlı Devleti bu antlaşma ile kendini kayıtsız şartsız düşmanlara teslim etmeye muvafakat etmiştir. alnız bununla kalmamış, düşmanların memleketi istilası için onlara yardımı da vadetmiştir. Bu antlaşma olduğu gibi tatbik edildiği takdirde memleketin baştan nihayetine kadar işgal ve istilaya maruz olacağı şüphesizdir. MDRS TEŞES TŞMS D SR ŞGER ngiltere: smanlı topraklarına işgali ngilizler başlatmıştır. Mondros tan kısa bir süre sonra ngiltere önce Musul u işgal etmiş, ardından da skenderun, ilis Urfa, ntep, Maraş, Samsun, Merzifon, Batum, ars, zmit gibi yerleri işgal etmiştir. ransa: Suriye, dana, smaniye, Urfa, ntep, Maraş, skenderun, Mersin, Hatay gibi güney şehirlerini işgal etmiştir. talya: Bodrum, uşadası, Marmaris, lanya, ntalya, onya yı işgal etmiştir. unanistan:. Dünya Savaşı nın sonlarında savaşa giren unanistan, gizli antlaşmalarda yer almamasına rağmen, ngiltere nin Paris Barış onferansı ndaki desteği sayesinde zmir çevresi ve Doğu Trakya yı işgale hak kazanmıştır. SRU Mondros teşkesi aşağıda ismi verilen hükümetlerden hangisi döneminde imzalanmıştır? ) Tevfik Paşa B) Salih Paşa SRU Mondros ntlaşması sonrasında başlayan işgaller karşısında halk örgütlenerek uvayimilliye birlikleri kurmuştur. Bu birliklere eski askerler, eşraftan kişiler ve tanınmış efeler liderlik etmiştir. şağıdakilerden hangisinin bu uvayimilliye birliklerine liderlik ettiği söylenemez? ) ene Hatun B) psiz Recep ) Çerkez Ethem ) Şahin Bey E) örük li Efe ÇÖÜM ene Hatun, smanlı Rus Savaşı nda mücadele etmiş Türk kadın kahramandır. Rumi takvime göre 1293 yılında çıktığı için 93 Harbi de denilen bu savaşta Ruslar ars ı aldıktan sonra Erzurum a kadar ilerlemiştir. Bu sırada Erzurum halkı, ene Hatun adlı bu kahraman Türk kadınının etrafında toplanarak Rusları ziziye tabyalarında durdurmayı başarmıştır. (evap ) SRU Mondros ntlaşması sonrasında stanbul a dönen Mustafa emal, Vakit Gazetesi ne verdiği bir demeçte Ulusun ve memleketimizin ihtiyaç duyduğu barışı sağlayacak hükümetin bugünkü Mebuslar Meclisine dayanması bir zorunluluktur demiştir. Mustafa emal bu sözlerle,. Padişahın meclis kararlarına uyması. Çok partili hayata geçilmesi. Hükümetin, meclisle uyumlu olması ) li Rıza Paşa D) hmet zzet Paşa E) Damat erit Paşa ÇÖÜM ttihat ve Terakki ırkası. Dünya Savaşı sonlarında hükümetten çekilince yerine hmet zzet Paşa Hükümeti kurulmuştur. hmet zzet Paşa Hükümeti devletin içinde bulunduğu durumu göz önüne alarak tilaf devletlerine ateşkes çağrısında bulunmuş ve yapılan görüşmeler sonunda Mondros teşkesi imzalanmıştır. (evap D) durumlarından hangilerinin gerekliliğini vurgulamıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM tatürk öncülde verilen sözüyle yapılacak olan barış antlaşmasının hükümet ve meclisin ortak kararıyla imzalanması gerektiğini ifade etmiştir. Hükümetin meclis kararlarına aykırı hareket etmesi veya antlaşmanın meclis dışında bir organ tarafından imzalanması kabul edilemez görülmüştür. (evap ) 160

164 2. ÜTE URTUUŞ SVŞ HR DÖEM PRS BRŞ ERS (19 cak 1919) tilaf Devletleri tarafından. Dünya Savaşı nı bitirecek barış antlaşmalarının koşullarını belirlemek ve bozulan güçler dengesini yeniden tesis etmek için toplanmıştır. 32 devletin katılımıyla gerçekleşen konferansta ngiltere ve ransa toplantıya egemen olmuştur. Ege nin statüsü yüzünden talya ile diğer tilaf Devletleri arasında sorun çıkmıştır. onferansa unanlılar, Ermeniler ve raplar nüfuslarının yoğun olduğu bölgelerde haklarını savunmak üzere davet edilmiştir. Sonuçları: Milletler emiyetinin kurulması kararlaştırılmıştır. Rusya nın çekildiği topraklarda Ermeni Devleti nin kurulması kararlaştırılmıştır. Daha önce gizli antlaşmalarla talya ya bırakılan zmir ve çevresi, Türklerin Rumları katlettiği ve Rumların bölgede çoğunlukta olduğu iddiası ile unanistan a verilmiştir. apılan görüşmeler sonunda rap arımadası, rak, Suriye ve ilistin in manda sistemiyle Milletler emiyeti ya da onun atayacağı bir devlet tarafından yönetilmesine karar verildi. Urfa, ntep ve Maraş ın ransa ya verilmesi kararlaştırılmıştır. T ngiltere nin, unanistan için bu kadar uğraşmasının sebebi, sömürgelerine giden kdeniz yolunda, güçlü bir talya yerine zayıf bir devlet olan unanistan ı tercih etmesidir. T zmir in unanistan a verilmesi talya ile nlaşma Devletleri nin arasının açılmasına sebep olmuştur. talya, her ne kadar kendisine vadedilen diğer yerleri işgal etse de urtuluş Savaşı nda Türk halkıyla sıcak çatışmaya girmemiş, nadolu topraklarını da ilk terk eden devlet olmuştur. Paris Barış onferansı nda nlaşma Devletleri, smanlıyı paylaşma konusunda anlaşamadıkları için herhangi bir barış antlaşması taslağı oluşturamamışlardır. aten Mondros teşkes ntlaşması nlaşma Devletleri nin çıkarlarına yeterince hizmet ettiği için antlaşma yapmak için acele edilmemiş ve savaş 1918 de bitmesine rağmen Sevr ntlaşması nın taslağı ancak 1920 yılında San Remo onferansı nda hazırlanmıştır. ntlaşma ise savaştan iki yıl sonra 10 ğustos 1920 de imzalanabilmiştir. akat Sevr ntlaşması smanlı parlamentosu tarafından kabul edilmediği için hukuki olarak geçersiz bir antlaşmadır, onun yerine kurtuluş mücadelesinden sonra ozan ntlaşması imzalanmıştır. T Paris Barış onferansı nda taslağı hazırlanan antlaşmalar şu şekildedir: lmanya ile Versay Bulgaristan ile öyyi vusturya ile Sen Jermen Macaristan ile Triyanon 161

165 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SRU şağıdaki konferanslardan hangisi. Dünya Savaşı nda bozulan güçler dengesini tesis etmek için toplanmıştır? ) Moskova B) Paris ) ondra D) alta E) Berlin da işgaller yaptığı ve bölgede Rumların değil, Türklerin çoğunlukta olduğu belirtilmiştir. miral Bristol Raporu, Türklerin haklılığını dünya kamuoyuna duyuran ilk uluslararası belgedir. akat nlaşma Devletleri ve özellikle ngiltere nin çıkarlarına ters düştüğü için dikkate alınmamıştır. T ÇÖÜM. Dünya Savaşı sonunda bozulan güçler dengesini yeniden tesis etmek amacıyla 18 cak 1919 da Paris Barış onferansı toplanmıştır. 32 devletin temsilcisinin katıldığı bu konferansta lmanya, vusturya ve Bulgaristan ın antlaşma taslağı hazırlanmıştır. onferans sonunda savaş sırasındaki gizli antlaşmaların uygulanması ve Milletler emiyeti nin kurulması gibi kararlar alınmıştır. yrıca Ermeniler ilk defa bu konferansta Doğu nadolu da bir Ermenistan Devleti kurulması fikrini dile getirmiştir. (evap B) MR ŞG (15 Mayıs 1919) unanistan Paris Barış onferansı nda, zmir de Rum nüfusunun fazla olduğu ve Rumlara katliam yapıldığı iddiasıyla bu bölgeyi işgale hak kazanmıştır. Paris Barış onferansı kararları doğrultusunda unan ordusu, 15 Mayıs 1919 da zmir e asker çıkarmıştır. zmir Valisi zzet Paşa, Damat erit Paşa Hükümeti nden gelen emir gereği tüm güvenlik görevlilerini çatışma yaşanmaması için kışlara çekmiştir. ncak gazeteci Hasan Tahsin, unan askerlerine ateş ederek Ege deki ilk silahlı direnişi başlatmıştır. unanlar, şehirdeki önemli noktaları kontrol altına alırken işgallerini de Ege Bölgesi nin iç kesimlerine doğru ilerletmişlerdir. Bu süreçte başlayan katliamlara karşı Türk halkı uvayımilliye (milli kuvvetler) adı verilen direniş hareketini başlatmıştır. Bu durum karşısında smanlı Devleti işgalin haksız olduğunu, ve bölgede Türk nüfusunun çoğunlukta olduğunu ileri sürmüş, bunun üzerine BD li miral Bristol başkanlığında bir heyet bölgeye gönderilmiştir. miral Bristol Raporu (1919) miral Bristol Raporu nda zmir de katliam yapanın unanistan olduğu, ayrıca unanistan ın nlaşma Devletleri temsilcilerinden izin almaksızın zmir dışında miral Bristol Raporu na benzer bir raporda Doğu nadolu için düzenlenmiştir. General Harboard Raporu (1919): BD, Sivas ongresi nden kısa bir süre sonra Ermenilerin işgal ettiği Doğu bölgelerine incelemeler yapmak üzere bir heyet göndermiştir. Heyet tarafından hazırlanan raporda Doğu bölgelerinde Ermenilerin azınlıkta olduğu belirtilmiş ve Ermeni işgalinin haksızlığı ortaya konulmuştur. zmir in şgalinin Sonuçları zmir in işgali ulusal bilincin uyanmasını sağlamıştır. Çünkü bu işgal diğer işgallerden farklı olarak kalıcı işgal özelliği taşıyordu. ani unanlılar bölgeyi yurt edinmek için gelmişlerdi. 19 Mayıs 1919 da atih te ve 23 Mayıs 1919 da Sultanahmet te iki büyük miting yapılmıştır. Türkocağı ile Tarakol ve Milli ongre emiyetlerinin düzenlediği mitinglerde Halide Edip (dıvar), akiye Hanım, Selim Sırrı (Tarcan), Sait Bey, Hamdullah Suphi ve Mehmet Emin (urdakul) millî duyguları coşturan ve işgalleri protesto eden konuşmalar yapmışlardır. şgal güçleri mitingleri yasaklasa da yurdun çeşitli yerlerinde mitingler düzenlenmeye devam etmiştir. Mustafa emal in harekete geçmesi için uygun ortam hazırlanmışıtır. uvayımilliye doğmuştur. Çerkez Ethem, Demirci Mehmet Efe, örük li Efe, Gaddar Pehlivan, Şahin Bey, arayılan, ara atma ve psiz Recep öne çıkan kuvayimilliye önderleridir. UVME VE ÖEER Mondros teşkes nlaşması yla nadolu da uygulanan işgallere karşı Türk halkı teşkilatlanarak bir millî 162

166 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi direniş ruhu oluşturdu. şgallere karşı vatanı koruma ve bağımsız yaşama isteği sonucunda oluşan bu direniş ruhuna uvayımilliye (millî kuvvetler), teşkilatına ise uvayımilliye Teşkilatı denir. uvayımilliye, düzenli ordu kurulana kadar bölgesel olarak işgalci devletlere ya da azınlıklara karşı vatanı savunan silahlı gruplardı. şgallere karşı ilk direniş 19 ralık 1918 de Hatay ın Dörtyol ilçesinde başlamıştır. Güney ephesi nde kendiliğinden gelişen direniş hareketi Urfa, ntep ve Maraş ta ransız ve Ermenilere karşı destansı bir başarı elde etmiştir. uvayımilliye birliklerinin kaldırılmasında, ü ü htiyaçlarını karşılamak için zaman zaman halka baskı yapmaları, ü ü Suçlu gördükleri kişileri kendi kurallarına göre cezalandırmaları, ü ü şgalleri durdurmakta yetersiz kalmaları, ü ü Bazı uvayımilliye birliklerinin askerî düzen ve disiplin altına girmek istememeleri, ü ü nadolu nun işgalden kesin olarak kurtarılmak istenmesi, gibi nedenler etkili olmuştur. Batı nadolu daki direnişin merkezi Balıkesir olmuştur. unan işgaline karşı ayrı ayrı bölgelerde faaliyete geçen uvayımilliye güçleri arasında birliği sağlamak amacıyla kongreler yapılmıştır. uvayımilliye nin kurulmasında, ü ü Mondros teşkes ntlaşması gereğince smanlı ordusunun büyük bölümünün terhis edilmesi nedeniyle ülkenin savunmasız kalması ü ü smanlı Devleti nin l. Dünya Savaşı ndan yenik olarak ayrılması ü ü stanbul Hükümeti nin işgalleri önlemekte ve halkı korumakta yetersiz kalması ü ü nlaşma Devletleri tarafından yapılan işgallerin haksız gerekçelere dayanmasına rağmen önlenememesi durumları etkili olmuştur. Özellikleri ü ü Düzensiz ve disiplinsiz milis güçlerdir. ü ü skerî eğitimden yoksun belli bir merkezden yönetilmeyen birliklerdir. ü ü htiyaçlarını kendi imkânlarıyla bazen de zor kullanarak halktan temin etmişlerdir. ü ü Düşman ilerleyişini durduramamış ancak yavaşlatmışlardır (Batı ephesi nde). ü ü TBMM ye karşı çıkan ayaklanmaların bastırılmasında etkin rol oynamışlardır. ü ü Düzenli ordunun temelini oluşturmuşlardır. ü ü Düzenli ordu kurulana kadar düşmanı oyalamışlardır. ü ü urtuluş Savaşı nın Güney ephesi nde mücadele etmişler; Urfa, ntep ve Maraş ı geri almışlardır. SRU Özlem; 16 Mayıs 1919 da ngiltere Dışişleri Bakanlığına bir protesto telgrafı çekmiştir. Telgrafında kentte nüfus çoğunluğunun Türklerde olduğunu belirtmiş ve Batı nadolu da birkaç saat içinde yaşanan vahşi eylemleri kınamıştır. atledilenler arasında olan Hasan Tahsin in unutulmayacağını da sözlerine eklemiştir. Özlem in mektubunda belirttiği ve işgalini protesto ettiği yer aşağıdakilerden hangisidir? ) ydın B) zmir ) Muğla D) Söke E) yvalık ÇÖÜM Paris Barış onferansı kararları doğrultusunda unan ordusu, 15 Mayıs 1919 da zmir e asker çıkarmıştır. zmir Valisi ve Damat erit Paşa Hükümeti nden gelen emir gereği tüm güvenlik görevlileri çatışma yaşanmaması için kışlada toplanmıştır. ncak gazeteci Hasan Tahsin, unan askerlerine ateş ederek Ege deki ilk silahlı direnişi başlatmıştır. Buna göre Özlem in mektubunda bahsettiği olay zmir in işgalidir. (evap B) 163

167 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi EMETER Mondros teşkes nlaşması nın 7. maddesine dayanılarak yurdun çeşitli yerleri işgal ediliyordu. Hem baskı altındaki hükümetin bir şey yapamaması hem de tilaf Devletleri nin işgal ettikleri yerlerdeki zulümleri Türk halkını direnişe yönlendirmiştir. Türk milleti siyasi olarak Müdafaaihukuk emiyetleri, askerî olarak ise uvayımilliye adı altında örgütlenmiştir. d. ordos emiyeti unanistan tarafından stanbul da Rum Göçmenleri Merkez omisyonu adıyla kurulmuş gizli bir cemiyettir. stanbul, Trakya, Trabzon, zmir gibi yörelerde düzeni bozmak, unanistan dan gelen özel görevlileri Rum Göçmeni gibi göstererek doğu aradeniz çevresine yerleştirmek ve bu yörelerdeki azınlığın sayısını çoğaltmak gibi amaçlar için faaliyet göstermiştir. şgallerden kurtuluşun mücadele ile olacağını savunanlar, cemiyetler kuruyordu. Bunun yanında kurtuluşun, smanlı Hükûmeti nin o dönem uyguladığı politikalara bağlı kalınarak ya da güçlü devletlerin manda ve himayesiyle sağlanacağını düşünen cemiyetler de kurulmuştu. Ermeniler ve Rumlar ise dış devletlerden aldıkları destekle kendi devletlerini kurmak için faaliyetlere girişmişlerdi. Bu amaçla smanlı Devleti nde üç grup cemiyet kurulmuştur. 1. R URDUĞU RR EMETER rtak Özellikleri nadolu daki Ermeni, ahudi ve Rum azınlıklar tarafından nlaşma Devletleri nin kışkırtmalarıyla kurulan cemiyetlerdir. Temel amaçları smanlı Devleti nin savunmasız durumundan faydalanıp kendi bağımsız devletlerini kurmaktır. a. Mavri Mira (ara Gün) emiyeti stanbul daki Rum Patrikhanesi ne bağlı olarak kurulan bu cemiyetin amacı eski Bizans mparatorluğu nu yeniden canlandırmaktır. T e. Ermeni Hınçak ve Taşnak emiyetleri Ermeni patriğinin önderliğinde kurulan bu cemiyetlerin amacı, doğuda bağımsız bir Ermeni Devleti kurmaktır yılında Tiflis te kurulan Taşnak emiyeti 1905 yılında Sultan. bdülhamit e suikast girişiminde bulunmuştur. f. lyans srailit ve Makabi emiyetleri ahudiler tarafından kurulan bu cemiyetler ilistin ve çevresinde ahudi bir devlet kurmayı amaçlamışlardır. 2. TÜR VE MÜSÜMR URDUĞU RR EMETER Bu gruptaki cemiyetler üçe ayrılır: ü ü Saltanat ve hilafet yanlısı Türkler ü ü ngiliz veya merikan mandasını benimseyen Türkler üü Bağımsız olmak isteyen Müslüman ürtler a. Sulh ve Selamet-i smaniye emiyeti urtuluşun, padişaha ve halifenin buyruklarına sıkı sıkıya uymakla sağlanacağına inanmışlardır. unan ızılhaçı ve Göçmenler omisyonu Mavri Mira emiyeti ne bağlı olarak çalışmışlardır. b. Etnik-i Eterya emiyeti Esas olarak XX. yüzyılda kurulan cemiyet Rumların yaşadığı toprakları unanistan a bağlamayı hedeflemiştir. Mavri Mira ve Pontus Rum cemiyetleri ile ortak çalışmıştır. c. Pontus Rum emiyeti 1904 te Merzifon merikan olejinde kurulan Pontus emiyetinin amacı, aradeniz Bölgesi nde (nebolu dan Batum a kadar) bir Pontus Devleti kurmaktı. b. Teal-i slam emiyeti smanlı Devleti nin kurtuluşunun dinin esaslarına uyarak sağlanacağına inanmışlardır. Saltanat ve hilafet makamının güçlendirilmesi gerektiğini savunmuşlardır. c. ürt Teal-i emiyeti Wilson ilkelerine dayanarak Doğu ve Güneydoğu nadolu da bağımsız bir ürt Devleti kurmayı amaçlamışlardır. d. ngiliz Muhipleri (Dostları) emiyeti smanlı Devleti nin ngiltere nin koruyuculuğunun altına girmesini savunan cemiyet 1919 da kurulmuştur. 164

168 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi R URDUĞU EMETER RUM EMETER ERME EMETER HUD EMETER Etniki Eterya (1814) Hınçak (1887) srailit ve Makabi (1860) - Bizans ı yeniden kurmak - Batı nadolu daki Rum nüfusunu arttırmak Pontus Rum (1914) - aradeniz Bölgesi nde Pontus Devleti kurmak - Türkleri göçe zorlamak Mavri Mira (1918) - Büyük unanistan ı kurmak - Bizans ı canlandırmak - Rum okulları, kiliseleri, unan ızılhaçı ve Göçmenler Bürosu ile ortak çalışmıştır. ordos emiyeti Gizli bir Rum cemiyetidir. emiyet, başta padişah ve Damat erit Paşa olmak üzere bazı hükûmet üyeleri ve aydınlar ile ngiltere tarafından desteklenmiştir. Bir yandan Millî Mücadele yi yıpratma amaçlı propagandalar yapılırken diğer yandan ngilizlerin sömürgesi olan Müslüman devletleri kalkındırdığı haberi yayılıyordu. ncak cemiyet üyelerinin Millî Mücadele ye karşı olmaları smanlı Hükûmeti ile ngiltere ye gösterdikleri yakınlık ülkenin çeşitli yerlerinde halk tarafından protesto edilmiştir. e. Wilson lkeleri emiyeti ngiliz mandasını savunan Türkler tarafından kurulmuştur. emiyetin üyeleri arasında unus adi, Refik Halit ve hmet Emin gibi aydınlar bulunmaktadır. Sonradan Millî Mücadele saflarına katılmıştır. f. Hürriyet ve tilaf ırkası - Çukurova ve Doğu nadolu da Ermeni Devleti kurmak - Bağımsız bir Ermeni devleti kurmak Taşnak (1890) - Çukurova ve Doğu nadolu da Ermeni Devleti kurmak - Bağımsız bir Ermeni devleti kurmak 1911 de ttihat ve Terakki ırkasına muhalefeten kurulmuştur. Mondros teşkesi nden sonra nadolu da ulusal varlığa düşman şekilde hareket etmiştir. - ilistin de srail Devleti nin kurulmasını sağlamak - Musevilerin ilistin e göç etmesi için smanlı Göçmen umpanyası nı kurmuştur. - Mavri Mira emiyeti ile işbirliği yapmıştır. g. skeri igehban (skerî Bekçi) emiyeti (cak 1919). Meşrutiyet Dönemi nde yaşanan iktidar mücadelesinde ikinci planda kaldığı için ttihatçı düşmanı olan subaylar tarafından kurulmuştur. cak 1919 dan itibaren faaliyetlerini başlatan cemiyet, görünürde askerin siyasete karışmamasını savunuyordu. Dolayısıyla işgaller karşısında ortaya çıkan direniş hareketlerinde başta Mustafa emal Paşa olmak üzere diğer subayların öncü olmalarını hem askerin siyasete müdahalesi hem de ttihatçılık olarak değerlendiriyorlardı. Bu görüşler doğrultusunda yaptıkları çalışmalarla ordu içinde ayrılıklara sebep olmuşlardır. emiyetin en büyük destekçileri tilaf Devletleri ve Damat erit Hükümeti olmuştur. 165

169 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi MÎ VRĞ DÜŞM EMETER Sulh ve Selamet-i smaniye ırkası (1919) Teali slam emiyeti (1919) ürt Teali emiyeti (1918) ngiliz Muhipleri (Dostları) emiyeti (1919) Wilson lkeleri emiyeti (1918) Hürriyet ve tilaf ırkası (1911) skeri igehban 3. MÎ EMETER Ülkenin kurtuluşunu padişah ve halifeye bağlılıkta görmüştür. ngiltere desteğiyle stanbul da kurulmuştur. Hilafet ve saltanat makamının güçlendirilmesi için çalışmıştır. Bağımsız bir ürt devletinin kurulması için çalışmıştır. ngiltere tarafından desteklenmiştir. ngiltere mandasını savunmuştur. Padişah Vahdettin ve Sadrazam Damat erit tarafından desteklenmiştir. şgallere karşı çıkmış ancak BD mandasını savunmuştur. Halide Edip, unus adi, Refik Halit ve hmet Emin gibi aydınlar tarafından kurulmuştur. urucuları daha sonra milli mücadeleye katılmıştır. ttihat ve Terakki ırkası na karşı kurulmuş. Dünya savaşı sonrası iktidar olmuştur. Milli mücadeleyi bir ittihatçı hareketi olarak gördüklerinden karşı durmuşlardır. cak 1919 da faaliyete başlayan cemiyet, ttihat Terakki düşmanı subaylar tarafından kurulmuştur. Mondros teşkes nlaşması ile işgalci devletlere kayıtsız şartsız teslim olunması üzerine vatansever kişiler savunma amaçlı cemiyetler kurmuşlardır. şgallere karşı koymak ve nadolu halkının çıkarlarını korumak amaçlı kurulan Müdafaai Hukuk emiyetleri halktan büyük destek almıştır. emiyetler hem işgalcilerle hem de azınlıklarla mücadele etmiş, ülkenin tamamını olmasa bile kendi bölgelerinin kurtuluşu için çalışmışlar ve ileride gerçekleşecek olan Millî Mücadele ye zemin hazırlamışlardır. a. Trakya-Paşaeli Haklarını Savunma emiyeti (1 ralık 1918) Trakya nın unanistan a verilmesini önlemek amacıyla Edirne de kurulmuştur. Çatalca, Tekirdağ ve Gelibolu da şubeler açmışlardır. Trakya nın tarih, ırk, kültür olarak Türk olduğunu kanıtlamak için yayınlar yapmışlardır. smanlı nın dağılması halinde yeni bir devlet kurmayı, hedefleyen ilk cemiyettir. b. zmir smanlı Haklarını oruma emiyeti (zmir Redd-i lhak) (1 ralık 1918) zmir in unanlılara verilmesini engellemek amacıyla kurulmuştur. zmir in işgalinden önce kurulan cemiyet, işgalden sonra Redd-i lhak adını almıştır. Mavri Mira ve Etnik-i Eterya cemiyetlerinin zararlı çalışmalarını önlemeye çalışmıştır. Balıkesir ve laşehir kongrelerinin toplanmasında etkin rol oynamışlardır. c. Trabzon Millî Hakları oruma emiyeti (12 Şubat 1919) Trabzon ve çevresinde Pontus Rum Devleti nin kurulmasını engellemek için Trabzon da için kurulmuştur. d. Doğu nadolu Haklarını oruma emiyeti (4 ralık 1918) Doğu da bir Ermeni Devleti kurulmasını engellemek için stanbul da kurulmuştur. Erzurum ongresi nin toplanması için çalışmıştır. Çıkardıkları ransızca e Pays (Vatan) ve Türkçe Hadisat gazeteleriyle ulusal mücadeleyi desteklemişlerdir. e. dana ve Çevresi Haklarını oruma emiyeti (ilikyalılar emiyeti) (21 ralık 1918) Çukurova ve çevresini ransız ve Ermenilere karşı savunmak amacıyla stanbul da kurulmuştur. ayın ve propaganda ile millî bilinci uyandırmaya çalışmışlardır. f. Millî ongre emiyeti (29 asım 1918) stanbul merkezli kurulan bu cemiyet diğerlerinden farklı olarak Millî Mücadele ye bir bütün olarak yaklaşmıştır. Millî Talim ve Terbiye emiyeti nin başkanı Doktor Esat şık, 1918 de nadolu nun işgale uğramasıyla, toplumun önde gelenlerine başvurarak millî bir kongre düzenlenmesinin gerekli olduğunu belirtmiştir. Millî ongre emiyeti bu çalışmalar neticesinde yılları arasında faaliyet sürdürmüş, basın yoluyla millî mücadeleyi savunmuştur. 166

170 Misakımillî nin kabul edilmesinde önemli çalışmalar yapmışlardır. Ermenilerin zulümlerini anlatan eserler yayımlamışlardır. T Milli ongre emiyeti, uvayimilliye terimini ilk kez kullanmıştır. g. arakol emiyeti (5 Şubat 1919) 5 Şubat 1919 da kurulan smanlı istihbarat örgütüdür. aradeniz kıyıları, Ege ve Doğu nadolu da örgütlenen bu gizli direniş grubu, Rum çetelerine karşı silahlı teşkilat oluşturmuştur. 16 Mart 1920 de Temsil Heyeti nin emriyle faaliyetlerine son vermiştir. h. ars Milli slam Şurası (5 asım 1918) Ermenistan ve Gürcistan ın istilalarına engel olmak üzere 5 asım 1918 de ars ta kurulmuştur. emiyet geçici bir hükümet kursa da bu hükümet ngilizlerce dağıtılmıştır. Milli Şura, Batum da Saday-ı Millet ismiyle gazete de çıkarmıştır. ı. nadolu adınları Müdafaa-i Vatan emiyeti (5 asım 1919) Sivas ta Melek Hanım önderliğinde kurulan cemiyet, stanbul hükümetine karşı bildiriler yayımlamış ve ordu için yarım kampanyaları düzenlemiştir. i. stanbul da Müdafaa-i Milliye Teşkilatı (1921) Müdafaa-i Milliye Teşkilatı, smanlı Hükümetinin işgaller karşısında gösterdiği yetersizlik ve stanbul daki bazı azınlık gruplarının saldırgan tutumları karşısında, 1920 yılının ilk aylarında kurulmuştur. Bir mahalle teşkilatı olarak kurulan bu grup zamanla stanbul un bütün mahalle ve semtlerinde teşkilatlanmıştır. Teşkilatın kısa sürede büyümesi beraberinde birtakım fikir ayrılıklarını getirmiştir. Mart 1921 de Müdafaa-i Milliye Teşkilatı; istihbarat ve propaganda konularında faaliyet gösteren Mim Mim Grubu ve Müsellah Müdafaa-i Milliye Teşkilatı olarak ikiye ayrılmıştır. Grubun faaliyetlerine stanbul un kurtuluşundan sonra 5 Ekim 1923 te son verilmiştir. Milli Mücadele yıllarında stanbul da; elah Grubu, malat-ı Harbiye Grubu, Muavenet-i Bahriye Heyeti, amık Grubu gibi birçok vatansever gönüllü teşkilat kurulmuş ve faydalı faaliyetler yürütmüştür. Trabzon Muhafaza-i Hukuk zmir Müdafaai Hukuk Trakya Paşaeli Milli ongre Şark Vilayetleri Müdafaai Hukuk ilikyalılar ars slam arakol nadolu kadınları müdafaai Vatan Müdafaa-i Milliye Teşkilatı Milli emiyetler Millî emiyetlerin Genel Özellikleri urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi Trabzon da Pontus Rum devletinin kurulmasını önlemek için çalışmıştır. zmir in Türklere ait olduğunu basın yoluyla duyurmaya çalışmıştır. zmir in işgalinden sonra zmir Reddi lhak adını almıştır. Edirne de kurulan cemiyet Batı Trakya nın unanistan a bağlanmasını önlemeye çalışmıştır. stanbul da kurulan cemiyet işgallerin haksızlığını basın yoluyla duyurmayı amaçlamıştır. stanbul da kurulan cemiyet Doğu da Ermeni devletinin kurulmasını önlemek için çalışmıştır. Erzurum kongresinin toplanmasını sağlamıştır. stanbul da kurulan cemiyet dana ve çevresinde Ermeni ve ransız işgallerine karşı durmuştur. arsta kurulan cemiyet, ars ve çevresinin Ermeni ve Gürcülere verilmesini önlemeyi amaçlamıştır. Rum çetelerine karşı silahlı direnişe geçen gizli bir örgüttür. Sivas ta kurulan cemiyet orduya para ve mal yardımı yapılması için düzenlediği kampanyalarla öne çıkmıştır. stanbul da kurulan cemiyet propaganda ve istihbarat faaliyetleri yapmıştır. ü ü Türkçülük düşüncesiyle kurulan millî cemiyetler ulusal bilincin uyanmasına katkıda bulunmuşlardır. ü ü emiyetler kendi bulundukları bölgeyi savunma amacındadır. ü ü urtuluş Savaşı nın örgütlenmesine katkıda bulunmuşlardır. ü ü Türklerin haklılığını basın yayın yoluyla duyurmuşlar, gerekirse silahlı mücadele kararı almışlardır. ü ü umhuriyet veya yeni bir devlet kurma fikrinden uzaktırlar (Trakya Paşaeli hariç). ü ü Sivas ongresi nden sonra nadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk emiyeti adı altında birleştirilmişlerdir. 167

171 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi URTUUŞ SVŞ HR DÖEM Mustafa emal Paşa nın Samsun a Çıkışı (19 Mayıs 1919) Havza Genelgesi (28 Mayıs 1919) masya Genelgesi (22 Haziran 1919) SRU XX. yüzyılda Tiflis te kurulmuştur. Temel amacı Birleşik Ermenistan ı kurmaktır. Özellikleri verilen ve 1905 yılında Sultan. bdülhamit e suikast girişimi düzenleyen cemiyet aşağıdakilerden hangisidir? ) ordos B) Hınçak ) lyans D) Makabi E) Taşnak Erzurum ongresi - Temsil Heyetinin uruluşu (23 Temmuz - 7 ğustos 1919) ÇÖÜM Balıkesir ongresi (26-30 Temmuz 1919) laşehir ongresi (16-25 ğustos 1919) Sivas ongresi (4-11 Eylül 1919) masya Görüşmeleri (Temsil Heyeti - stanbul Hükümeti) (20-22 Ekim 1919) Temsil Heyetinin nkara ya Gelişi (27 ralık 1919) Son smanlı Mebusan Meclisinin çılışı (12 cak 1920) Misakımillî ararları (28 cak 1920) stanbul un nlaşma Devletleri Tarafından şgali (16 Mart 1920) Türkiye Büyük Millet Meclisi nin çılışı (23 isan 1920) Sevr Barış ntlaşması (10 ğustos 1920) Özellikleri verilen cemiyet 1890 da Tiflis te Ruslar tarafından kurdurulmuş bir Ermeni cemiyeti olan Taşnak (Hançer) omitesi dir. emiyet çeteler kurmak ve isyan çıkarmak suretiyle faaliyetlerini yürütmüştür.. Ermeni Patrikhanesi tarafından yönlendirilen ve azınlık okulları tarafından da desteklenen cemiyet, Hazar Denizi nden kdeniz e kadar büyük bir Ermenistan devleti kurmayı amaçlamıştır. (evap E) SRU TBMM nin açılmasına tepki niteliğinde çıkarılan,. oçkiri. nzavur. emil Çeto isyanlarından hangileri bağımsız bir ürt devleti kurmayı amaçlamıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM oçkiri syanı oçhisar, mranlı, ara, Suşehri, Erzincan, emah, vacık, Refahiye bölgelerinde bağımsız bir ürt devleti kurmak amacıyla çıkarılmıştır. emil Çeto isyanı ise Garzan (Siirt) bölgesinde yine bağımsız bir ürdistan devleti kurmak amacıyla çıkmıştır. Her iki isyan da Sevr ntlaşması nın ürtlerle ilgili maddelerinin uygulanmasını istemekteydi. (evap D) 168

172 URTUUŞ SVŞ HR DÖEM MUST EM SMSU ÇMS (19 Mayıs 1919) Mustafa emal Paşa,. Dünya Savaşı sona erdiğinde Suriye ilistin cephesindeydi. teşkesin imzalanmasıyla stanbul a dönen Mustafa emal Paşa, bir yıl kadar stanbul da kalmış ve mücadelenin ancak, nadolu dan yürütüleceğini anlayınca nadolu ya geçmek için fırsat kollamaya başlamıştır. T Mustafa emal Paşa, stanbul da olduğu günlerde arkadaşlarıyla Minber adında bir gazete çıkarmıştır. Samsun dolaylarında yaşayan Rumlar, Mondros teşkes ntlaşması yla birlikte çeteler kurup Türk köylerini basmaya, halkın canına, malına, namusuna saldırmaya başlamışlardır. Rumların amaçları, yaptıkları terör olayları ile Mondros teşkes ntlaşması nın 7. maddesi gereği bölgeyi nlaşma Devletleri ne işgal ettirmekti. Türk halkı bu saldırılara, kendisini savunarak karşı koymuştur. ncak ngiliz hükümeti smanlı Devleti ne bölgede asayişin sağlanması ve halkın elindeki silah ve cephanenin alınması isteğini bildirmiştir. smanlı Devleti bu görev için Mustafa emal i 9. rdu Müfettişi olarak görevlendirmiştir. Mustafa emal Paşa nın bu görevi almasında Harbiye azırı Şakir Paşa, Dahiliye azırı Mehmet li Bey, Bahriye zırı vni Paşa ve Genelkurmay Başkanı evad Paşa insanüstü bir gayret göstermiştir. Bu görev için Mustafa emal in tercih edilmesinde, et kili olan nedenler: ü ü l. Dünya Savaşı na girilmesine karşı çıkarak ittihatçılara muhalefet etmesi ü ü stanbul daki bazı siyasi teşebbüsleri nedeniyle stanbul dan uzaklaştırılmak istenmesi urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi ü ü Halka silah dağıtan kuruluşların faaliyetlerini engellemek ü ü Halkın elindeki silah ve cephaneleri toplamak ve koruma altına almak ü ü Türk ordusunun terhis işlemlerini hızlandırmak HV GEEGES (28 Mayıs 1919) Samsun dan daha korunaklı bir yer olan Havza ya geçen Mustafa emal, halkın bilinçlenmesini sağlayacak olan Havza Genelgesi ni hazırlayarak askerî ve idari yetkililer ile milli cemiyetlere yollamıştır. Bu genelgede; ü ü zmir, ydın ve Manisa nın işgali karşısında sessiz kalınmamalı, derhâl büyük ve heyecanlı mitingler yapılmalıdır. ü ü Büyük devletlerin temsilcilerine ve hükümete uyarı telgrafları çekilmeli. ü ü apılan eylemler sırasında azınlıklara kötü davranılmayacaktır. ü ü omutanlardan silahların teslim edilmemesi talebinde bulunulmuştur. RUM nlaşma Devletleri nin Mondros u bahane ederek işgalleri yaygınlaştırmasının önüne geçilmek istenmiştir. yrıca azınlıkların katliam iddialarının asılsızlığını ortaya koymak amaçlanmıştır. ü ü şgaller, protesto ve mitinglerle kınanacaktır. UR Havza Genelgesi nden sonra nadolu da ve stanbul da işgalleri ve işgalcileri protesto eden mitingler düzenlenmesi, genelgenin hedefine ulaştığını gösterir. lk mitingde Mustafa emal Paşa nın katılımıyla Havza da yapılmıştır. ü ü ararlı cemiyetlerin sayısı artırılacaktır. ü ü l. Dünya Savaşı nda önemli başarılar kazanması, ü ü Sultan Vahdettin le çok önceden kurduğu ilişkiler sonucu kendisine güvenilmesi Mustafa emal in nadolu ya geçerken 9. rdu Müfettişi sıfatıyla resmî görevleri şunlardı: ü ü Görev bölgesindeki asayiş ve güvenliği sağlamak T Mustafa emal, Havza Genelgesini yayınlayarak yetkilerini aşmıştır. Bu sebeple stanbul Hükümeti tarafından geri çağrılmıştır. 169

173 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi MS GEEGES (22 Haziran 1919) Havza Genelgesi nden sonra stanbul a çağrılan Mustafa emal, ordu müfettişliği görevinin tehlikeye düştüğünün farkındaydı. ncak bir süre daha bu sıfata ihtiyacı vardı. Bu nedenle mücadeleyi bir an önce halka ve orduya mal etmek için masya Genelgesi ni hazırlamıştır. Genelgeyi Rauf Bey (rbay), li uat Bey (ebesoy), Refet Bey (Bele) gibi komutanlar imzalamıştır. alnız Erzurum da, ordusunu terhis etmeyen 15. olordu omutanı âzım arabekir ile onya da bulunan emal Paşa, genelgeyi imzalayamamışlar ama telgraf yollayarak onayladıklarını bildirmişlerdir. smet nönü ise stanbul da görevli olması sebebiyle genelgeye imza atmamıştır. Genelgenin diğer komutanlara da imzalatılmasının nedeni genelgenin güvenilirliliğini ve etkisini artırmaktır. ani urtuluş Savaşı nı kişisellik suçlamasından kurtarmaktır. Genelgenin Maddeleri Vatanın bütünlüğü, milletin bağımsızlığı tehlikededir. stanbul Hükümeti üzerine düşen görev ve sorumluluğu yerine getirememektedir. Bu durum, ulusu yok saymaktır. RUM ü ü lk iki maddede Millî Mücadele nin nedenleri belirtilmiştir. ü ü Ulusal bağımsızlık için Türk milletine çağrı yapılmıştır. ü ü stanbul Hükümeti ne ilk defa karşı çıkılmıştır. skerî ve ulusal örgütler hiçbir biçimde dağıtılmayacak, yönetimi başkanlarına devredilmeyecek, silah ve cephaneler teslim edilmeyecektir. RUM ü ü Mondros teşkes ntlaşması nın ilgili maddesine açıkça karşı çıkılmıştır. ü ü Gerektiğinde silahlı bir mücadelenin yapılacağı ifade edilmiştir. Doğu illeri adına Erzurum da bir kongre toplanacaktır. ongreye katılan delegeler, kongre bitiminden sonra Sivas a hareket edeceklerdir. RUM Doğu da kurulmak istenen Ermeni Devleti ne karşı durulacağının göstergesidir. Her türlü etki ve denetimden uzak bir kurulun varlığı şarttır. RUM Bahsedilen ulusal kurul, Erzurum ongresi nde Temsil Heyeti adıyla kurulacak, Sivas ongresi nde bu kurul tüm yurdu temsil eder hâle getirilecektir. TBMM nin açılmasından sonra Temsil Heyetinin görevini meclis devralacaktır. Ulusun bağımsızlığını yine ulusun azim ve kararı kurtaracaktır. RUM ü ü Millî Mücadele nin amacı ve yöntemi belirtilmiştir. maç, bağımsızlık yöntem, ulusun karar vermesidir (ulusal egemenlik). ü ü lk kez masya Genelgesi nde ulus egemenliğine dayalı bir yönetimden söz edilmiştir. ü ü Genelgeye ihtilalci bir karakter kazandırılmıştır. Ulusun her yönden güvenli bir yerinde yani Sivas ta ulusal bir kongre toplanacaktır. Bu kongreye her livadan (il) belediyelerin, Müdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak cemiyetlerinin seçtiği üçer delege katılacaktır. RUM Ulusal kararların geniş katılımla alınması gerektiği öngörülmüştür. 170

174 masya Genelgesinin Özellikleri Millî Mücadele nin amacı, gerekçesi ve yöntemi belirlenmiştir. lk kez ulusal bağımsızlığın yanında ulusal egemenlik fikri ortaya atılmıştır. masya Genelgesi yeni bir yönetim biçimini getirmek istemesinden dolayı ihtilalci bir özellik taşımaktadır. Padişah iradesine karşı bir ayaklanma başlatılmış halk, bağımsızlık için savaşmaya çağrılmıştır. Millîyetçilik akımı, milleti harekete geçiren ve politik hedefleri gösteren bir ilke olmaya başlamış, ümmet anlayışından ulus anlayışına geçmenin önemi vurgulanmıştır. Mustafa emal stanbul Hükümetine açıkça başkaldırmış ve yetkilerini aşmıştır, bu nedenle de stanbul Hükümeti Mustafa emal in yetkilerini elinden aldığını bildirmiştir. Mustafa emal, görevden alınma yazısı kendine ulaşmadan 8-9 Temmuz 1919 da tüm askerî yetkilerinden istifa etmiştir. Mustafa emal in nişan ve yaverlik unvanları alınmıştır. PU ÜPÜ masya Genelgesi nden sonra (Erzurum ongresi nden önce) askerlik mesleğinden istifa eden Mustafa emal, Eskişehir ütahya Savaşlarından sonra (Sakarya Savaşı ndan önce) başkomutan olarak askerlik mesleğine geri dönmüştür. SRU şağıdakilerden hangisi, Mustafa emal in kurtuluş mücadelesini uygulamaya koyma yönündeki düşüncelerini olumlu etkileyen girişimlerden biri değildir? ) Saltanat Şurasının toplanması B) Rum çetelerine karşı slam htilali omitesinin kurulması ) Müdafaa-i hukuk derneklerinin kurulması D) Subayların Mondros Mütarekesi hükümlerini geçiştirmesi E) Ermeni tehdidine karşı ars slam Şurasının oluşturulması ÇÖÜM urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi Saltanat Şurasının toplanması milli mücadele açısından olumsuz bir gelişmedir. tilaf devletlerinin sunduğu barış taslağı, Mebusan Meclisi kapalı olduğundan toplanan Saltanat Şurası nda görüşülmüştür. 22 Temmuz 1920 de toplanan Saltanat Şurası nın anlaşma metnini onaylaması ise Sevr Barış ntlaşması nın imzalanması yolunu açmıştır. (evap ) SRU. Vatanın bütünlüğü milletin bağımsızlığı tehlikededir.. Her türlü denetimden uzak milli bir kurul oluşturulmalıdır.. Milletin bağımsızlığını yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır. masya Genelgesi nin yukarıda verilen hükümlerinden hangileri Milli mücadelenin yöntemini ortaya koymaktadır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM 22 Haziran 1919 da Mustafa emal Paşa tarafından yayımlanan masya Genelgesi ulusal mücadelenin amacı, gerekçesi ve yöntemini belirleyen adeta bir rotadır. Buna göre. seçenekte verilen ifade ulusal mücadelenin gerekçesini gösterirken; ve. seçeneklerde verilen ifadeler birer yöntem ortaya koymaktadır. (evap D) 171

175 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi ERURUM GRES (23 Temmuz 7 ğustos 1919) Erzurum ongresi, Doğu nadolu da bir Ermeni Devleti nin kurulmasını engellemek için toplanmıştır. Şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk emiyeti nin ve Trabzon Muhafazai Hukuk emiyeti nin çabalarıyla toplanan kongre, toplanma amacı açısından bölgesel, aldığı kararlar açısından ulusal bir kongredir. RUM ü ü şgallere kesin suretle karşı konulacağının göstergesidir. ü ü Türk halkı direniş için hazır hâle getirilmeye çalışmıştır. 10 Temmuz da toplanması kararlaştırılan kongre delegelerin yetişememesi üzerine 23 Temmuz a ertelenmiştir. T masya Genelgesi nde belirtildiği üzere, Erzurum ongresi ne doğu illerinden seçilen delegeler katılacaktı. ongrenin yaklaştığı günlerde, askerlik ve müfettişlik görevlerinden istifa eden Mustafa emal in ise hiçbir resmî görev ve yetkisi bulunmamaktaydı. Bu durum, Erzurum dan seçilen iki delegenin istifa ederek yerlerini Mustafa emal ve Rauf rbay a bırakmalarıyla çözümlenmiştir. Böylece Mustafa emal in kongreye katılması meşruluk kazanmıştır. ongre için Erzurum un seçilmesinin nedenleri: ü ü Erzurum un millî şuurun keskin bir şekilde yaşandığı bölgelerden biri olması ü ü Bölgede bir Ermeni Devleti kurulmak istenmesi ü ü şgal güçlerinin pek yetişemediği bir bölgede olması ü ü âzım arabekir idaresindeki 15. olordu nun henüz terhis edilmemiş olması ü ü Önemli silah depolarının Erzurum da bulunması stanbul Hükümeti üzerine düşen görev ve sorumluluğu yerine getiremezse 1 yıl süre ile geçici bir kurul oluşturulacak ve bu kurul ulusal kongre tarafından seçilecektir. RUM ü ü lk defa bir hükümetin kurulmasından bahsedilmiştir. ü ü Millî iradeye dayalı bir hükümet kurulacağının göstergesidir. stanbul Hükümetine karşı alternatif bir yönetim fikri ortaya çıkmıştır. şgal amacı olmayan devletlerin yardımlarının kabul edileceği belirtilmiştir. Ulusal güçleri (uvayımillîye) etkin, ulusal iradeyi hâkim kılmak esastır. RUM ü ü Ulusal egemenliğe dayalı bir yönetimin kurulacağının göstergesidir. ü ü Millî egemenliğin koşulsuz olarak gerçekleştirileceği belirtilmiştir. UR lınan ararlar Ulusal sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez. RUM lk defa millî sınırlarda bahsedilmiştir. Misakımillî ye ışık tutmuştur. Bu demektir ki ne doğu illeri Ermenistan, ne aradeniz illeri Pontus Devleti kurmak için ana vatandan ayrılmayacak. Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı, millet hep birlikte kendini müdafaa edecektir. Ulusal irade, ulus kararı, halk idaresi, millî egemenlik, meclis, ulusal egemenlik kavramlarının hepsi aynı manaya gelmektedir. ihai sonucu ise halk egemenliği anlamına gelen cumhuriyettir. Manda ve himaye kabul edilemez. RUM Manda ve himaye, ulusal bağımsızlığa ters düşen bir düşüncedir ve ilk kez Erzurum ongresi nde reddedilmiştir. 172

176 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi zınlıklara siyasi bütünlüğümüzü ve sosyal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez. ü ü Elazığ, Diyarbakır, Mardin den seçilen üyeler valilik baskısıyla yola çıkmaktan alıkonulmuşlardır. RUM Ulusal bağımsızlığa ters düştüğü için azınlıklara ayrıcalıklar ve üstünlükler tanınmayacağı belirtilmiştir. Her türlü işgal ve ayrıcalığa karşı çıkılmıştır. smanlı Mebusan Meclisinin toplanması için çalışılacaktır. RUM Hükümet işlerinin meclis denetimi altında yürütülmesi istenmiştir. yrıca halkın iradesine önem verildiğinin göstergesidir. Ulusal güçler saltanat ve hilafet makamını da kurtaracaktır. RUM Millî egemenliğe ters düşen bu maddenin kongre kararlarında yer almasının sebebi, millî birlik ve beraberliği sağlamak ve saltanat yanlılarının desteğini kazanmaktır. Erzurum ongresi nin Önemi ve Özellikleri: ü ü Erzurum ongresi kararları Sivas ongresi ne, masya Görüşmeleri ne, Misakımillî kararlarına TBMM kararlarına ve ozan ntlaşması na ışık tutmuştur. ü ü Doğu nadolu ve aradeniz deki tüm yararlı cemiyetler Doğu nadolu Müdafaa-i Hukuk emiyeti adı altında birleştirilmiş ve başkanlığına Mustafa emal getirilmiştir. ü ü Boğazlar konusu Erzurum ongresi nde hiç ele alınmamıştır. ü ü masya Genelgesinde bahsedilen ulusal kurul Mustafa emal başkanlığında ve Temsil Heyeti adı altında ilk kez Erzurum ongresi nde oluşturulmuştur. Erzurum ongresi nde yalnız doğu illerini temsil eden Temsil Heyeti Sivas ongresi nde tüm ulusu temsil eder hâle getirilmiştir. ü ü ongre doğu illerinin sorunlarını görüşmek üzere toplanmasına rağmen millî sınırlar, azınlıklar, geçici hükümet, manda himaye, millî egemenlik gibi tüm yurdu ilgilendiren kararlar almıştır. Bu sebeple toplanma amacı açısından bölgesel aldığı kararlar açısından ulusal bir kongredir. SRU Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, parçalanamaz. Mebuslar Meclisinin hemen toplanması ve hükümet işlerinin meclis tarafından kontrol edilmesi için çalışılacaktır. smanlı Hükümeti vatanı koruyamaz ve istiklali sağlayamazsa geçici bir hükümet kurulacaktır. Öncülde verilen kararlar aşağıdaki kongrelerin hangisinde alınmıştır? ) Edirne B) Balıkesir ) fyon D) Pozantı E) Erzurum ÇÖÜM Öncülde belirtilen kararlar, 23 Temmuz-7 ğustos 1919 tarihleri arasında düzenlenen Erzurum ongresi nde alınmıştır. Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye emiyeti tarafından düzenlenen kongre Doğu nadolu da Ermeni bir devletin kurulmasını önlemek için alınması gereken önlemleri görüşmek üzere toplanmıştır. Mustafa kemal Paşa nın bizzat katıldığı ve başkanlığını yaptığı kongre her ne kadar bölgesel bir kongre gibi görünse de ulusal nitelikte kararlar almış ve Misak-ı Milli ye ışık tutmuştur. (evap E) BESR (26 30 Temmuz 1919) VE ŞEHR (16 25 ğustos 1919) GREER Balıkesir ve laşehir kongreleri, bölgesel nitelikte kongrelerdir. Bu kongrelerde padişaha bağlılık bildirilmekle birlikte, unan ilerleyişini durdurmak için uvayımilliye ye destek kararı alınmıştır. Batı ephesi Balıkesir, laşehir ve azilli kongreleri ile 3 aşamada oluşturulmaya çalışılmıştır. laşehir ongresi nde unan işgallerine karşı gerekirse dış yardım alınabileceği bildirilmiştir. T Marmara Bölgesi nde TBMM nin açılmasından önce 31 Mart 1920 de üleburgaz ongresi adında bir bölgesel kongre daha yapılmıştır. 173

177 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SVS GRES (4 11 Eylül 1919) Sivas ongresi, doğrudan doğruya Mustafa emal in çağrısı üzerine 38 delegenin katılımıyla Sivas isesi nde toplanmıştır. Sivas ongresi ulusal nitelikte bir kongre olmasına rağmen, Erzurum ongresi ne göre daha az sayıda delegeyle toplanmıştır. Güvenlik endişesi,maddi imkânsızlıklar, Batı nadolu da da kongrelerin toplanması ve bazı bölgelerin işgal altında bulunması bu durumun nedenleri arasındadır. Sivas ongresi nde delegeler, vatanın kurtuluşu ve mutluluğundan başka hiçbir kişisel amaç izlemeyeceklerine, mevcut siyasi partilerden hiçbirinin amaçlarına hizmet etmeyeceklerine dair yemin etmişlerdir. RUM Millî Mücadele nin hiçbir siyasi güç adına yapılmadığının göstergesidir. Ülkede birlik ve beraberliğe ihtiyaç olduğu için milletvekilleri böyle bir yemine gereksinim duymuştur. ongrede temel olarak iki konu tartışılmıştır: 1. Mustafa emal in kongre başkanlığına seçilmesi Mustafa emal kongre başkanıdır ancak Rauf rbay da kongre başkanı olmak istediği için Mustafa emal e karşı hareket etmiştir. Dolayısıyla Mustafa emal e karşı ilk muhalefet burada ortaya çıkmıştır. Sonuçta Mustafa emal kongre başkanlığına seçilmiştir. T Mustafa emal Paşa ya karşı ilk muhalefet burada ortaya çıkmıştır. 2. Manda ve himaye lk kez Erzurum ongresi nde görüşülen manda ve himaye fikri yapılan uzun tartışmalardan sonra kesin olarak reddedilmiştir. ongreyi engelleme çabaları: stanbul Hükümetinin başında bulunan Damat erit Paşa, Harput (Elazığ) Valisi li Galip i ve nkara Valisi Muhittin Paşa yı kongreyi dağıtmakla görevlendirmiştir ancak bu girişim başarısızlıkla sonuçlanmıştır. lınan ararlar Erzurum ongresi kararları genişletilerek kabul edilmiştir. urttaki bütün yararlı cemiyetler nadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk emiyeti adı altında birleştirilmiştir. RUM ü ü Ulusal Mücadele yi merkezîleştirme düşüncesiyle yapılmıştır. ü ü Siyasi örgütlenmede ilk büyük adım atılmıştır. Misakımillî kararları şekillenmiştir. zınlıklara sosyal ve siyasi dengeyi bozacak ayrıcalıkların tanınmaması gerektiği bir kez daha vurgulanmıştır. Manda ve himaye kesin olarak reddedilmiştir. RUM Erzurum ongresi nde tartışılmadan reddedilen manda himaye düşüncesi Sivas ongresi nde yapılan uzun tartışmalar neticesinde kesinlikle reddedilmiş yani tam bağımsızlık kararı alınmıştır. Temsil Heyeti tüm yurdu temsil eder hâle getirilmiştir. RUM Erzurum ongresi nde doğu illerini temsilen seçilen Temsil Heyeti tüm yurdu temsil eder hâle getirilmiş, sayısı 9 dan 16 ya çıkarılmıştır. smanlı Mebusan Meclisinin toplanması için gerekli çalışmaların yapılması kararlaştırılmıştır. Bağımsızlığa aykırı olmamak kaydıyla dışarıdan yardım alınabileceği belirtilmiştir. RUM Sovyet Rusya dan gelecek yardımlara yeşil ışık yakılmıştır. 174

178 Sonuçları Sivas ongresi toplanma amacı ve aldığı kararlar açısından ulusal nitelikte bir kongredir. Halkı bilinçlendirmek ve yapılan işleri duyurmak için radeyi Millîye adı altında bir gazete çıkarılması kararlaştırılmıştır. ongrede, li uat (ebesoy) Paşa Batı nadolu uvayımillîye komutanlığına atanmıştır. Bu durum, Temsil Heyetinin bir hükümet gibi hareket ederek atamalar yaptığının (yürütme gücünü kullandığının) göstergesidir. ongreden sonra stanbul ile tüm haberleşmeler kesilmiş; yaklaşık yirmi gün boyunca nadolu ya hâkim olamayan Damat erit Hükümeti baskılar sonucu istifa etmek zorunda kalmıştır. eni seçilen li Rıza Paşa Hükümeti Temsil Heyetiyle uzlaşmaya mecbur kalmıştır. Bu durum, Temsil Heyetinin stanbul Hükümeti ne karşı ilk siyasi başarısıdır. urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SRU Sivas ongresi, Erzurum ongresi ne göre daha az delegeyle toplanmıştır. şağıdakilerden hangisi bu durumun nedenleri arasında gösterilemez? ) Maddi yetersizlikler B) Güvenlik endişesi ) Bazı bölgelerin işgal altında bulunması D) Batı nadolu da da kongrelerin toplanması E) Erzurum ongresi nin başarısız görülmesi ÇÖÜM Doğu nadolu da Ermeni bir devlet kurulmasını önlemek amacıyla toplanan 23 Temmuz 1919 da toplanan Erzurum ongresine o günkü ulaşım ve güvenlik sebebiyle toplam 63 delege katılmıştır. Sivas ongresi ise millî bir kongre statüsünde olmasına rağmen ancak 38 kişi ile toplanabilmiştir. Bu durumun temel nedenleri şu şekilde sıralanabilir: - Bazı illerde vâlilik baskısı ile delege seçiminin gerçekleşememesi, - imi delegelerin yola çıkmasının engellenmesi - Maddi imkansızlıklar veya güvenlik endişesiyle delegelerin gelememesi - Batı nadolu daki kongrelerin ulusal bütünlüğün önemini kavrayamaması - Doğuda Ermenistan; Batıda unanistan işgalinin devam etmesi, - stanbul Hükümeti nin ve işgalci kuvvetlerin baskılarının getirdiği olumsuz durumlar. Mustafa emal, Hüseyin Rauf (rbay) Bey ile Sivas ongresi günlerinde (4-11 Eylül 1919) ncak Erzurum ongresi nin başarısız görülmesi bu sebepler arasında gösterilemez. itekim kongre Batı nadolu da unan kuvvetlerine karşı mücadele eden uvayi Milliye üzerinde büyük moral etkisi yapmıştır. yrıca bu kongrede kurulan Temsil Heyeti bir hükümet gibi milli mücadeleyi yönetmiştir. (evap D) 175

179 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SRU ğustos 1919 tarihinde toplanan laşehir ongresi nde, unan zulmüne karşı mücadele kararı verilmekle birlikte saltanat makamına bağlı olunduğu açıklanmıştır. Buna göre laşehir ongresi ile ilgili;. smanlı yönetimine karşı olunmadığı,. millî egemenliğin amaçlandığı. bağımsızlık vurgusu yapıldığı, çıkarımlarından hangileri yapılabilir? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM laşehir ongresi, Batı nadolu da toplanan kongrelerin en kapsamlısı ve en dikkat çekici olanıdır. Bölgesel direniş teşkilatları arasında işbirliğini sağlamak için toplanan kongrenin başkanlığını Balıkesir Delegesi Hacim Muhittin (Çarıklı) Bey yapmıştır. Bu kongrede Sivas ongresi ne delege gönderilmemesi kararlı alınmış bağımsızlık için mücadele kararı alınırken Saltanat ve Hilafete de bağlılık bildirilmiştir. Saltanatın varlığı ve milli egemenlik taban tabana zıt kavramlar olduğundan bu kongrede milli egemenliğin amaçlandığı söylenemez. (evap ) EDRE GRES unanlılar sadece Batı nadolu yu değil, Trakya yı da işgal ederek büyümek istiyorlardı. nlaşma Devletleri de Çatalca ya kadar olan Trakya topraklarını unanlılara vermeye razı olmuşlardı. unanistan ın Trakya topraklarını ele geçirmek için çalışacağını bilen Türk halkı örgütlenerek karşı koymaya karar vermiştir. lki 10 Temmuz 1919 da olmak üzere 1920 yılına kadar üç kongre düzenlenmiş ve bu kongrelerde silahlı güçler oluşturulmuştur. Mustafa emal Paşa Trakya da bulunan 1. olordu komutanı afer Tayyar Bey den millî güçlere yardım etmesini istemiş, afer Bey görevden alındığı hâlde millî güçlere yardım etmiştir. MS GÖRÜŞMEER (PRTÜ) (20 22 Ekim 1919) Damat erit Paşa Hükümetinin istifasından sonra görev başına daha ılımlı olan li Rıza Paşa Hükümeti gelmiştir. li Rıza Paşa, Temsil Heyeti ile uzlaşmaya varmanın gerekliliğine inanmış ve Salih Paşa yı, Temsil Heyeti yle görüşmek üzere masya ya yollamıştır. li Rıza Paşa Hükümeti nin temsilcisi Salih Paşa ile Temsil Heyeti nin başkanı Mustafa emal arasında yapılan masya Görüşmeleri nde beş hususta protokol imzalanmıştır. lk protokol stanbul Hükümeti ni küçük düşürecek müdahaleler yapılmaması gibi Salih Paşa nın isteklerini kapsıyordu. kinci protokolde, azınlıklara siyasi ve sosyal dengeyi bozacak ayrıcalıklar verilmemesi, Mondros la belirlenen sınırların kabul edilmesi ve meclisin stanbul dışında bir yerde toplanmasının daha uygun olacağı belirtilmişti. T Mustafa emal; ü ü stanbul un nlaşma Devletleri nce fiilen işgal edilip, baskı altında tutulması, ü ü stanbul da saltanat taraftarlarının çoğunlukta olması, ü ü Bütün zararlı cemiyetlerin merkezinin stanbul da olması gibi sebeplerden dolayı, stanbul da toplanacak bir meclisin sağlıklı kararlar alamayacağı inancındaydı. Mustafa emal in haklılığı stanbul un nlaşma Devletleri tarafından resmen işgal edilmesiyle ortaya çıkmıştır. Üçüncü protokolde Temsil Heyetinin seçimlere müdahale etmemesi kabul edildi. Ermeni göçü sırasında suç işleyenlerin mebus seçimlerine katılmalarının önlenmesi istendi, tüm siyasi partilerin ve Hristiyan topluluklarının seçime katılmalarının sağlanması için çaba gösterilmesinin gerekliliği belirtildi. RUM Birlik ve beraberliğe gerek duyulduğu bir dönemde, seçimler için huzurlu bir ortam sağlanmaya çalışıldığının göstergesidir. ynı zamanda, uygulamada adil olmak adına tüm siyasi görüşlerin seçimlere girmesi gerektiği vurgulanmıştır. 176

180 Dördüncü ve gizli protokol de görevlerinden alınan vatansever komutan, memur ve subaylar hakkında verilen mahkeme emirlerinin düzeltilmesini, görevlerine geri dönmelerini, zararlı cemiyetlerin faaliyetlerine son verilmesini uvayımillîye nin desteklenmesini, nadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuki emiyetinin resmen tanınmasını kapsıyordu. Beşinci protokolde; nlaşma Devletleri yle yapılacak barış görüşmelerine Temsil Heyetinin de uygun gördüğü kimselerin gönderilmesini istemiş ve gönderilecek muhtemel delegelerin isimleri verilmiştir. RUM Son iki madde nadolu hareketini siyasallaştırma amacını taşımaktadır. Salih Paşa, alınan kararların resmî nitelikte olmadığını; ancak stanbul Hükümeti ne kabul ettirmeye çalışacağını kabul ettiremezse istifa edeceğini bildirerek masya dan ayrılmıştır. Salih Paşa nın stanbul Hükümeti ne sunduğu kararlardan yalnızca smanlı Mebusan Meclisi nin toplanması kararı kabul edilmiştir. akat padişah, meclisin stanbul dışında toplanmasını anun-i Esasi ye aykırı olduğu gerekçesiyle reddetmiştir. smanlı Mebusan Meclisinin toplanması kararından sonra ülke çapında seçimler yapılmış, Mustafa emal de Erzurum mebusu (milletvekili) seçilmiştir. RUM Salih Paşa nın alınan kararların resmî nitelikte olmadığını söylemesi, kararların stanbul Hükümeti tarafından kabul edilmesinden endişe duyduğunu göstermektedir. SVS T P MUTR TPTS (16 29 SM 1919) urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi masya Görüşmelerinden sonra, smanlı Mebusan Meclisinin toplanacağı yer konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Hem bu duruma açıklık getirmek hem de Heyet-i Temsiliye nin çalışma yöntemini ve Paris onferansında alınabilecek olumsuz bir karar neticesinde tutulacak yolu belirlemek amacıyla Heyet-i Temsiliye üyeleri ve bazı komutanlar Sivas ta bir araya gelmişlerdir. Toplantıya Heyet-i Temsiliye üyelerinden başka azım arabekir Paşa, li uat Paşa, lbay Selahattin Bey gibi komutanlar katılmıştır. lınan ararlar: 1. Saltanat Hükümeti Meclisin stanbul dışında toplanmasını kabul etmezse bir bunalım yaratmamak için bu teklif kabul edilecektir. 2. Heyet-i Temsiliye stanbul dışında görevine devam edecektir. 3. Paris onferansı nda olumsuz karar çıkarsa ve bu karar meclisçe onaylanırsa milli iradeye başvurulacak. SRU masya Mülakatında Mustafa emal Paşa, meclisin stanbul dışında toplanmasını istemiş; bu konuda Salih Paşa dan söz almıştır. nayasaya aykırı olmasına rağmen Mustafa emal Paşa nın, böyle bir istekte bulunmasının nedenleri arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? ) Saltanat taraftarlarının stanbul da çoğunlukta olması B) stanbul un fiili olarak işgal altında olması ) Tüm zararlı cemiyetlerin merkezinin stanbul da olması D) Seçimlerin sağlıklı bir şekilde yapılmasının sağlanması E) stanbul da toplanacak bir meclisin sağlıklı kararlar alamayacağına dair düşüncesi ÇÖÜM, B, D, E seçeneklerinde verilen ifadeler, Mustafa emal Paşa nın meclisin stanbul dışında toplanmasını istemesinin nedenleri arasında gösterilebilir. ncak seçimlerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesinin meclisin stanbul veya başka bir kentte toplanmasıyla bir ilgisi yoktur. (evap D) 177

181 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi TEMS HEET R GEMES (27 ralık 1919) Mustafa emal ve Heyet-i Temsiliye üyelerinin nkara ya ilk gelişi (27 ralık 1919) masya Görüşmeleri nin ardından seçimler yapılmış ve smanlı Mebuslar Meclisine gidecek olan milletvekilleri belirlenmiştir. Mustafa emal, stanbul a gidecek olan milletvekilleriyle son bir kez görüşmek için nkara ya çağırmış ve milletvekillerinden bazı isteklerde bulunmuştur. Bu istekler ve alınan kararlar şunlardır: Mecliste bir Müdafaa-i Hukuk grubunun kurulması Mustafa emal in meclis başkanı seçilmesi Misakımillî nin ilan edilmesi Müdafaa-i Hukuk Grubu kurulamamış, onun yerine elah-ı Vatan (Vatanın kurtuluşu) grubu kurulmuştur. Meclis başkanı Reşat Hikmet Bey seçilmiştir. Mustafa emal in istekleri içinde kabul edilen tek maddedir. Seçimler sonucunda, 140 milletvekili seçilmiş bunların da ancak 72 si Mebuslar Meclisine katılabilmiştir. Mustafa emal, stanbul a gitmeden önce nkara ya uğrayabilen milletvekillerine inançlarını kaybetmemelerini bilinçli ve azimli olmalarını telkin etmiştir. ncak bu milletvekillerinden birçoğu stanbul a gidince baskılardan korkmuş ve Mustafa emal e verdikleri sözleri tutamamışlar ve Mecliste grup oluşturamamışlardır. ncak kararlı bazı milletvekilleri sayesinde mecliste elah-ı Vatan (Vatanın urtuluşu) adında bir grup kurulabilmiştir. Misak-ı Milli de bu grubun çabalarıyla ilan edilmiştir. nkara nın tercih edilmesinin sebepleri: ü ü nkara nın merkezî bir yerde ve güvenli olması, ü ü Batı ephesi ve stanbul a yakın olması, ü ü Ulaşım ve haberleşme imkânlarının iyi olması S SM MEBUS MES (12 cak 1920) Mondros teşkes ntlaşması ndan sonra padişah tarafından kapatılan Mebusan Meclisi, Erzurum ve Sivas kongrelerindeki çalışmalar ve masya Görüşmeleri nde alınan karar neticesinde 12 cak 1920 de tekrar açılmıştır. stanbul da bulunan işgal kuvvetleri, Mebusan Meclisinin toplanmasına ses çıkarmamışlardır çünkü bu meclisin savaş kararı alamayacağını ve kendi istekleri doğrultusunda bir barış antlaşmasını imzalamak zorunda kalacağını düşünmüşlerdir. ncak umdukları gibi olmamış ve meclis, millî sınırlar içinde bağımsız yaşamanın sembolü olan Misakımillî yi ilan etmiştir. T Erzurum Mebusu Mustafa emal hakkında tutuklama kararı olduğu için meclis toplantısına katılamamıştır. MSMÎ RRR (28 cak 1920) Mondros teşkes ntlaşması imzalandığı tarihte Türk slam çoğunluğu olan smanlı toprakları, işgal altında olsun olmasın vatanın ayrılmaz bir parçasıdır. RUM Wilson ilkeleri esas alınarak hazırlanan bu maddeyle Erzurum ongresi nde alınan Vatan bir bütündür bölünemez ilkesi işlerlik kazanmıştır. ars, rdahan, Batum, rtvin, Batı Trakya ve rap topraklarında gerekirse halk oylaması yapılacaktır (Bu topraklarda Türk ve Müslüman çoğunluğun bulunmasına güvenilmiştir.). stanbul ve Marmara nın güvenliği sağlanırsa Boğazlar dünya ticaretine açılacaktır. 178

182 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi zınlık hakları komşu memleketlerdeki Müslüman azınlığın haklarıyla eşit olacaktır. T RUM zınlık haklarının sağlanmasında uluslararası eşitlik ilkesine göre hareket edildiğinin göstergesidir. Siyasi, adli, mali gelişmemize engel olan her türlü sınırlandırmalar kaldırılacaktır. RUM apitülasyonlarla kabul edilen ayrıcalıkların reddedildiğinin ve uluslararası ilişkilerde eşitlik ilkesinin temel alındığının göstergesidir. UR Misakımillî kararlarında ulusal bağımsızlığa değinildiği halde, ulusal egemenliğe hiç değinilmemiştir. Çünkü meclis ulusun egemeni sayılan padişahın denetimindedir. Misakımillî nin Önemi Misakımillî bölünmez bir Türk yurdunun sınırlarını çizmiş urtuluş Savaşı nın hedefini belirlemiştir. Sonuçları nlaşma Devletleri, kendi çıkarları doğrultusunda bir karar alınmasını beklerken tamamen çıkarlarına ters düşen bir karar alınmasını kabul etmemiş, Mondros teşkes ntlaşması ndan bu yana zaten fiili olarak işgal altında olan stanbul u resmen işgal etmişlerdir. STBU U ŞG (16 Mart 1920) smanlı Mebuslar Meclisinde, Misakımillî nin ilan edilmesi üzerine nlaşma Devletleri 16 Mart 1920 de stanbul u işgal etmişlerdir. stanbul un resmen işgalinden sonra nlaşma Devletleri, Mebusan Meclisini dağıtmış, üyelerinin büyük bir kısmını tutuklamış, bir kısmını da sürgüne yollamışlardır. ncak çıkarlarına uygun olduğu için padişaha dokunmamışlar, Damat erit Hükümeti ni de tekrar göreve getirmişlerdir. stanbul un işgalini Mustafa emal Paşa ya Manastırlı Hamdi Bey bildirmiştir. şgalden hemen sonra yayınlanan bildiride nlaşma Devletleri; şgalin geçici olduğunu, nadolu da karışıklık devam ederse, stanbul un Türklerden alınacağını, maçlarının saltanat makamının nüfuzunu kırmak değil, aksine padişahın smanlı idaresinde kalacak yerlerdeki nüfuzunu kuvvetlendirmek olduğunu, Herkesin saltanat makamı olan stanbul un emirlerine uyması gerektiğini belirtmişlerdir. T nlaşma Devletleri, stanbul un işgal edilmesinin dünya kamuoyunda kendileri hakkında oluşturacağı olumsuzlukları yok etmek, işgalden nadolu hareketinin sorumlu olduğunu göstermek ve Millî Mücadele yi önlemek, halkın tepkisini azaltmak amacıyla bildiri yayınlamışlardır. stanbul un şgaline Temsil Heyetinin Tepkisi ü ü stanbul da tutuklanan Türk subaylara karşı nadolu da nlaşma Devletleri nin askerleri tutuklanmıştır. ü ü nlaşma Devletleri nin nadolu daki sevkiyat güzergâhları (Gevye Ulukışla) tahrip edilmiştir. ü ü stanbul Hükümeti ile resmî haberleşme kesilmiştir (Sivas tan sonra ikinci kesinti). ü ü nadolu daki iraat Bankası, smanlı Bankası ve Düyun-u Umumiye nin para ve mal varlıklarına el konulmuştur. ü ü Mustafa emal 19 Mart 1920 de nkara da olağanüstü yetkilere sahip bir meclis açılacağını duyurmuş ve seçimlerin yapılmasını istemiştir. ü ü stanbul dan gelen evraklar geçersiz sayılmıştır. 179

183 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SRU şağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? ) Meclisi Müessisan: Son smanlı Mebusan Meclisi B) Temsil Heyeti: ilk kez Erzurum kongresi nde kurulan yürütme kurulu ) Teşkilat-ı esasiye: eni kurulan Türk Devleti nin ilk anayasası D) Reddi ilhak: unan işgaline karşı kurulan milli mücadeleye yararlı bir dernek E) elah-ı Vatan: Son smanlı meclisinde kurulan grup ÇÖÜM Meclis-i Müessisan yani kurucu meclis nkara da açılan büyük millet meclisi için kullanılan bir tabirdir. Mustafa emal Paşa Mebusan Meclisinin resmen kapatılmasından önce stanbul un işgali halinde nkara da bir Müessisan Meclisi yahut daha sonra kullanılan tâbiriyle olağanüstü yetkilere sahip Meclis kurulması için bir tebliğ hazırlamıştır. Bu tebliğ stanbul un 16 Mart 1920 de işgalinden hemen sonra bazı düzeltmeler yapılmak suretiyle bütün vilâyet ve sancaklarla, kolordu kumandanlarına gönderilmiştir. tatürk hazırladığı ilk tebliğde Meclis in adını Meclisi Müessesan (urucu Meclis) olarak belirlemiş ancak daha sonra bundan vazgeçerek, genelgesinde olağanüstü yetkilere sahip Meclis adını kullanmıştır. (evap ) stanbul un Resmen şgalinin Sonuçları nlaşma Devletleri nin stanbul u resmen işgal etmeleri, Mustafa emal e Ulusal Mücadele yi padişah adına yürüttüğünü söyleme olanağı sağlamıştır. TBMM nin açılmasına ortam hazırlamıştır. Salih Paşa Hükümeti nin istifası üzerine 5 isan 1920 de Damat erit Paşa yeniden sadrazamlığa getirilmiş ve hükümeti kurmuştur. stanbul un resmen işgali üzerine padişah ve stanbul Hükümeti tamamen nlaşma Devletleri nin denetimine girmiştir. stanbul un işgali Mustafa emal Paşa yı görüşlerinde haklı çıkarmıştır. stanbul dan kaçan aydın, asker ve milletvekilleri Millî Mücadele ye ve daha sonra açılacak olan TBMM ye katılmıştır. Padişah 11 isan 1920 de meclisi feshetmiştir. Bu gelişme ile smanlı parlamentosu tarihe katılmıştır. SRU Son smanlı Mebusan Meclisinde kabul edilen Misakımilli kararları göz önüne alındığında aşağıdaki yargılardan hangisi çıkarılmaz? ) Tam bağımsızlık hedefi konmuştur. B) Boğazlarla ilgili kararlar Milletler emiyetine bırakılmıştır. ) Uluslar arası eşitlik ilkesi dikkate alınmıştır. D) Halkın beklentilerine öncelik verilmiştir. E) Vatan sınırları belirlenmiştir. ÇÖÜM cak 1920 de toplanan Son smanlı Mebusan Meclisi nde boğazlarla ilgili alınan karar şu şekildedir: stanbul ve Marmara Denizi nin güvenliği her türlü tehlikeden korunmalıdır. Ticaret gemilerinin Çanakkale ve stanbul Boğazları ndan geçişi, ilgili devletlerin birlikte verecekleri kararlara bağlıdır. Buna göre B seçeneğinde verilen ifade yanlıştır. (evap B) SRU Son smanlı Mebusan Meclisi tarafından kabul edilen Misakımilli de halkoylaması yapılması uygun görülen yerler arasında aşağıdakilerden hangisi yer almamıştır? ) ars B) Batum ) rdahan D) Trabzon E) Batı Trakya ÇÖÜM Son smanlı Mebusan Meclisi nde halkoylaması yapılması öngörülen yerler şu şekildedir: rap memleketleri, ars, rdahan, Batum ve Batı Trakya. Trabzon da halkoylaması yapılması ile ilgili herhangi bir madde yoktur. (evap ) 180

184 TBMM ÇMS (23 isan 1920) stanbul un işgal edilmesi nkara da ulus iradesine dayalı yeni bir meclis açılmasının da yolunu açmıştır. TBMM, yapılan seçimler sonucu ve stanbul dan kaçan mebuslarında katılımıyla, 23 isan 1920 de 78 milletvekilinin katılımıyla nkara da toplanmıştır. Mustafa emal yapılan seçimlerde nkara mebusu seçilmiştir. TBMM nin açılışına meclisin en yaşlı üyesi olan Sinop Mebusu Şerif Bey başkanlık etmiştir. 24 isan itibarıyla da başkanlığa Mustafa emal getirilmiştir. tatürk bu görevini 29 Ekim 1923 e kadar sürdürmüştür. 25 isan da TBMM, millete bir beyanname yayınlayarak birlik beraberlik vurgusu yapmış ve düşman propagandasına karşı dikkatli olunması gerektiği üzerinde durmuştur. yrıca Meclis te, Mustafa emal Paşa nın başkanlığında yedi kişilik Geçici cra Heyeti oluşturulmuştur böylece Meclis, yürütme gücünü fiiliyata geçirmiştir. 29 isan da Hıyanet-i Vataniye anunu nu kabul eden Meclis bu kanunu izleyen günlerde stanbul ile her türlü haberleşmeyi ve irtibatı yasaklayan bir karar vermiştir. TBMM nin açılmasıyla yeni bir Türk Devleti nin kurulduğuna dair mesajlar 30 isan da vrupa devletlerinin dışişleri bakanlıklarına bildirilmiştir. Böylece dünya devletleriyle ilk resmi temasa da geçilmiştir. 2 Mayıs 1920 de de asıl hükümetin kurulması için Mustafa emal in kanun teklifi kabul edilmiş, böylece 11 kişilik Heyet-i Vükela veya cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar urulu) kurulmuştur. urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi Günümüzde kullanılmakta olan Meclis binası ise TBMM nin üçüncü binasıdır. Mimarı vusturalyalı Prof. lemens Holzmeister dir. T smanlı Mebusan Meclisi üyeleri, seçime tabi olmadan meclise doğrudan üye olarak alınmışlardır. Bu durum yeni meclisin halk iradesine saygı duyduğunun göstergesidir. 24 isan Önergesi 24 isan 1921 de Meclis başkanlığına seçilen Mustafa emal Paşa, hükümetin biran önce kurulması için meclise bir önerge vermiş ve bu önerge oy çokluğuyla kabul edilmiştir. Hükümet kurmak zorunludur. Geçici bir hükümet kurmak ve padişah vekili atamak doğru değildir. RUM Padişaha bağlı olunmadığı ve meclisin devamlılığı dile getirilmiştir. TBMM nin üstünde bir güç yoktur. RUM stanbul Hükümeti doğrudan yok sayılmıştır. TBMM, yasama ve yürütme güçlerini kullanacaktır. lk Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920) Türkiye Büyük Millet Meclisi adı 8 Şubat 1921 tarihli Bakanlar urulu ararnamesi ile kalıcı olmuştur. TBMM nin ilk binası günümüzde urtuluş Savaşı Müzesi olarak hizmet vermektedir te hizmete açılan ve Mimar Vedat Bey in projesi olan ikinci Meclis binası günümüzde umhuriyet Müzesi olarak kullanılmaktadır. RUM Güçler birliği ilkesi benimsenmiştir. Meclis içinden seçilecek bir kurul hükümet işlerine bakacak, meclisin başkanı hükümetinde başkanı sayılacaktır. RUM Meclis Hükümeti sisteminin benimsendiğini göstermektedir. Hilafet ve saltanat makamı TBMM nin çıkaracağı bir yasaya göre yerini alacaktır. 181

185 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi RUM TBMM nin hilafet ve saltanat makamının da üzerinde bir güç olduğu belirtilmiştir.. TBMM nin Özellikleri ü ü lağanüstü yetkilere sahip bir meclistir. asama, yürütme ve yargı yetkilerini elinde bulundurması ve yetkilerini Başkomutanlık asası yla Mustafa emal Paşa ya devretmesi bunun kanıtıdır. ü ü ondra ve ozan onferansı nda eni Türk Devletinin temsil edilmesi ü ü 1921 nayasası nın (Teşkilat-ı Esasi) hazırlanması ü ü stiklâl Marşı nın sözlerinin kabul edilmesi ü ü fganistan la Dostluk ntlaşması imzalanması ü ü Tekalif-i Milliye Emirlerinin çıkarılması ü ü isab-ı Müzakere anunu nun çıkarılması (Meclis çtüzüğü) ü ü Men-i srafat anunu nun çıkarılması (srafı önleme kanunu) ü ü urucu meclistir. (1921 nayasası nı hazırlamıştır.) ü ü htilal meclisidir. ü ü nkılapçıdır (Egemenliği bir kişiden alıp millete vermiştir. asama, yürütme ve yargı yetkilerini kendinde toplayan güçler birliği ilkesini benimsemiştir.) ü ü Halkçıdır (Halkın her türlü sorununa eğilmiştir.) ü ü ü ü lağanüstü dönemlerde başvurulan, Meclis Hükümeti sistemini benimsemiştir. ü ü stanbul Hükümetini doğrudan yok saymıştır. ü ü Türk tarihinde, Türk adıyla açılan ilk meclistir.. TBMM nin aptığı şler ü ü ğnam vergisinin dört katına çıkarılması ve Millî Mücadele için kaynak yaratılması ü ü Düzenli ordunun kurulması ü ü stiklal Savaşı nın yönetilmesi ve düşmanın yurttan atılması ü ü Hıyanet-i Vataniye anunu nun çıkarılması ü ü sker kaçaklarını önlemek için firariler hakkında kanun çıkarılması ü ü stiklal Mahkemelerinin kurulması ü ü uvayımilliye nin TBMM ye bağlanması üü RUM stiklal Mahkemelerinin kurulması meclisin yargı yetkisini de kullandığının göstergesidir. Saltanatın kaldırılması (aptığı tek devrim budur.) ü ü Mudanya teşkesi nin imzalanması lk TBMM nin otoritesini artıran gelişmeler; ü ü asama ve yürütme yetkilerini kendinde toplaması ü ü stiklal Mahkemelerini kurması ü ü Vergi oranları artırması ü ü Hıyanet-i Vataniye anunu nu kabul etmesi ü ü yaklanmaları bastırması ü ü urtuluş Savaşı nı kazanması ü ü stanbul Hükümetinin yaptığı ve yapacağı işleri yok sayması ü ü Saltanatı kaldırması T. TBMM, çok sesli ve demokratik bir meclistir. Mecliste farklı görüşlerden birçok grup vardır: nadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (l. Grup) Halk ümresi, stiklal, Tesanüt (Dayanışma/slamcılar) ve eşil rdu (ll. Grup). TBMM nin çılışına arşı luşan Tepkiler stanbul Hükümeti Dürrizade bdullah Efendi ye, Mustafa emal ve arkadaşlarını vatan haini ve dinsiz olarak ilan eden bir fetva yayınlatmış ve ngiliz uçaklarıyla halka dağıtmıştır. stanbul Hükümeti, Mustafa emal ve arkadaşları gıyabında idam cezası kararı çıkarmıştır. TBMM nin varlığına karşı ayaklanmalar desteklenmiştir. 182

186 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi. TBMM E RŞ MR TBMM E RŞ MR Doğrudan stanbul Hükümeti Tarafından Çıkarılan yaklanmalar stanbul Hükümeti ve nlaşma Devletleri Tarafından Çıkarılan yaklanmalar - uvayı nzibatiye (Hilafet ordusu) yaklanması - nzavur yaklanması zınlıkların Çıkardıkları yaklanmalar - Ermeni yaklanmaları - Rum yaklanmaları uvayımilliye anlısı lup Sonradan yaklananlar - Çerkez Ethem yaklanması - Demirci Mehmet Efe a. Doğrudan stanbul Hükümetinin Çıkardığı yaklanmalar nzavur yaklanması: stanbul Hükümeti eşkıya olan nzavur hmet le anlaşarak Balıkesir ve çevresinde bu ayaklanmanın çıkmasını sağlamıştır. ngiliz gizli servisinden Papaz ru nun desteklediği isyanı Çerkez Ethem bastırmıştır. uvay-ı nzibatiye (Halifelik rdusu) yaklanması: stanbul Hükümeti, TBMM ye karşı düzenli bir ordu kurarak zmit, Geyve civarında ayaklanma çıkarmıştır. yaklanmayı li uat Paşa bastırmıştır. T - Bolu, Düzce, Hendek ve dapazarı yaklanmaları - ozgat yaklanması - fyon yaklanması - onya yaklanması - Millî şireti - oçgiri - ile syanı - Bozkır syanı - emil Çeto - Şeyh Recep Mardin, Midyat ve usaybin ilçelerinde gerçekleşen li Batı syanı 11 Mayıs ğustos 1919 tarihleri arasında; Bayburt ta gerçekleşen Şeyh Eşref syanı ise 16 Ekim ralık 1919 tarihleri arasında yani TBMM nin açılmasından önce başlamıştır. c. zınlık yaklanmaları b. stanbul Hükümeti ve şgal uvvetlerinin ışkırtmasıyla Çıkan yaklanmalar Bolu, Düzce, Hendek, dapazarı yaklanması ozgat yaklanması (Çapanoğlu) fyon (Çopur Musa) yaklanması onya (Delibaş Mehmet) yaklanması Bozkır syanı (onya Bozkır) Urfa Millî şireti yaklanması oçgiri yaklanması (oçhisar, Erzincan, vacık, emah) ile yaklanması emil Çeto yaklanması (Siirt Garzan) Ermeni yaklanması (Ermeni Devleti kurmak için) Rum yaklanması (Pontus Rum Devleti kurmak için) d. uvayımilliye anlısı lup Sonradan yaklananlar Çerkez Ethem Demirci Mehmet Efe yaklanması: Düzenli orduya katılmak istemeyen eski uvayımilliye komutanlarınca çıkarılan isyanlardır. uvayımilliye nin önde gelen komutanlarından Çerkez Ethem in, uvay-ı Seyyare adındaki kuvvetleri ütahya ve çevresinde Demirci Mehmet Efe ise Denizli ve Burdur dolaylarında isyan çıkarmıştır. Bu isyanlar ancak. nönü Savaşı sırasında bastırılmıştır. Çerkez Ethem ise unanistan a sığınmıştır. 183

187 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi RDE Önemi stiklal Mahkemelerinin açılması ile asker kaçaklarının uvayı nzibatiye nzavur Bolu-Düzce-Hendek Tokat-ile Pontus Şeyh Eşref önüne geçilmiş, merkezî otorite artırılmış, ayaklanmalar bastırılmıştır. Çerkes Ethem Demirci Mehmet Efe 1.nci 2.nci onya Çapanoğlu oçgiri Milli şireti emil Çeto DE TBMM nin urulmasına arşı Çıkan syanlar. TBMM nin yaklanmalar arşısında ldığı Tedbirler stanbul Hükümeti nin yayınladığı fetvaya karşı nkara müftüsü Rıfat Börekçi den karşı fetva alınmıştır. stanbul la her türlü resmî haberleşme kesilmiştir 29 isan 1920 de Hıyanet-i Vataniye anunu çıkarılarak stiklal Mahkemeleri kurulmuştur. anuna göre, TBMM ye karşı ayaklananlar ve varlığını inkâr edenler vatan haini ilan edilecekti. TBMM nin aldığı diğer bir önlem ise stiklal Mahkemeleri nin kurulması olmuştur. stiklal Mahkemeleri 18 Eylül 1920 de Hıyaneti Vataniye anunu ile savaş şartlarında bozgun, yağma ve casusluk gibi vatana ihanet niteliğinde kabul edilen suçları önleyebilmek ve hızlı kararlar verebilmek için kurulmuştur. Geniş yetkilerle donatılmış olan stiklal Mahkemelerinin üyeleri meclis içinden seçiliyordu. TBMM nin yargı görevini üstlenen mahkemelerin verdiği kararlar kesindi. Hıyaneti Vataniye anunu nun uygulanması ülkede asayişi sağlamış, böylece düşman ile mücadele daha etkili bir şekilde yapılabilmiştir. T yaklanmaların Sonuçları TBMM, elindeki insan ve malzeme gücünü ayaklanmaları bastırmak için kullandığından, düzenli ordunun kurulması ve urtuluş Savaşı nın başarıya ulaşması gecikmiştir. tilaf Devletleri ve unanlılar, TBMM nin ayaklanmalarla uğraşmasından yararlanarak işgallerini genişletmiştir. TBMM nin ayaklanmaları bastırmada gösterdiği kararlı tutumu halkın TBMM ye olan güvenini artırırken TBMM nin de halk üzerindeki gücünü ve otoritesini artırmıştır. SRU Manyas, Susurluk taraflarında çıkan bir isyandır. syanın elebaşı eski bir smanlı subayıdır. syan ngiliz gizli servisinden Papaz ru tarafından desteklenmiştir. Özellikleri verilen TBMM karşıtı isyan hareketi aşağıdakilerden hangisidir? ) emil Çeto B) Milli şiret ) hmet nzavur D) Demirci Mehmet Millî Mücadele için silah altına çağrıldıkları hâlde gelmeyen ya da ordudan silahları ile birlikte kaçan askerler için 11 Eylül 1920 tarihinde, irariler anunu çıkarılmış, bu yasa ile kaçaklar ve onlara yardım edenler için özel mahkemeler kurulmuştur. stiklal Mahkemelerinin Özellikleri Üyeleri, TBMM arasından seçilen milletvekilleridir. layın çıktığı yerde açılır, kararlar hızla hükme bağlanırdı. argılamalar vicdani kanaate göre ve halka açık olarak yapılırdı. lınan kararlar kesindi ve temyiz yolu kapalıydı. E) Delibaş Mehmet ÇÖÜM Özellikleri verilen isyan hareketi 1 Ekim isan 1920 yılları arasında eski bir smanlı subayı olan hmet znavur tarafından çıkarılmıştır. hmet nzavur, uva-yı nzibatiye omutanı unvanı ile uva-yı Milliye ye karşı mücadele etmiştir. syan stanbul hükümeti ve ngiliz gizli servis elamanlarından Papaz ru tarafından desteklenmiş ancak nihayetinde Çerkez Ethem kuvvetlerince bastırılmıştır. (evap ) 184

188 ÖEM R BSD MÎ MÜDEE rade-i Milliye: Sivas ongresinde alınan karar üzerine Temsil Heyetinin görüş ve düşüncelerini halka iletmek amacıyla 14 Eylül 1919 da Sivas ta çıkarılmaya başlamıştır. Millî Mücadele nin sözcülüğünü yapan ilk gazetedir. Hâkimiyet-i Milliye: 10 cak 1920 de nkara da çıkarılmaya başlanan gazete, TBMM nin yarı resmî organı olmuştur. umhuriyetin ilanından sonra Ulus adını almıştır. nadolu jansı: Ulusal hareketin halka ve dünyaya duyurulması için, gazete çıkarmanın yetersiz görülmesi üzerine 6 isan 1920 yılında kurulmuştur. urulmasına unus adi ve Halide Edip dıvar öncülük etmiştir. eride-i Resmiye Gazetesi: TBMM nin yaptığı işleri halka duyurmak için 7 Şubat 1921 de çıkarılmaya başlanmıştır. TBMM nin resmî gazetesi olan eride-i Resmiye, bugünkü Resmî Gazete nin temelidir. üçük Mecmua: iya Gökalp tarafından Diyarbakır da çıkarılan dergidir. lk sayısı 1922 de yayımlanmıştır. iya Gökalp in stiklal Marşı metnini yayımladığı ilk dergidir. lbayrak: Erzurum da çıkan ve Doğu nadolu Müdafaa-i Hukuk emiyeti nin en önemli yayın organıdır. Babalık: 5 isan 1921 de onya da günlük olarak çıkmaya başlayan Babalık, bayrama rastlayan bir düşman taarruzunda bayram şekerlerine harcanacak paranın orduya verilmesi için kampanya başlatmıştır. usuf Mazhar, Servet skit, Samizade Süreyya, gazetenin öne çıkan isimleridir. tatürk ün rdular ilk hedefiniz kdeniz dir. leri cümlesi ile biten tarihi emrinin tam metni ilk kez Babalık Gazetesi nde yayımlanmıştır. smet Paşa da Babalık ı Garp ephesi nin vefakar bir arkadaşı olarak nitelendirmiştir. T Milli Mücadele, yalnızca nadolu basınında değil, yurt dışında da önemli bir destek bulmuştur. Örneğin, Türk Dostu olarak tanınan ransız yazar Pierre oti, nadolu direnişini yazılarıyla desteklemiştir. SRU urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi şağıdakilerden hangisi, Sivas ongresi sonrası Eylül 1919 da yayımlanmaya başlayan, milli mücadelenin yayın organı niteliğinde bir gazetedir? ) stikbal B) enigün ) rade-i Milliye D) Hakimiyet-i Milliye E) Tasvir-i Efkar ÇÖÜM rade-i Milliye, nadolu işgaline karşı başlayan kurtuluş hareketinin ilk yayın organı olarak Eylül 1919 da çıkarılmaya başlamıştır. Sivas ongresi sonrasında çıkarılan bu gazete Damat erit hükümetinin düşürülmesi ve Meclis-i Mebusan seçimlerini milli mücadele taraftarı kimselerin kazanmasında rol oynamıştır. rade-i Milliye yayın hayatına 1922 yılı sonuna kadar devam etmiştir. Temsil heyetinin nkara ya gitmesinden sonra, milli mücadelenin yayın organı olma görevini Hakimiyet-i Milliye Gazetesi üstlenmiştir. (evap ) SRU şağıdakilerden hangisi milli mücadele karşıtı bir yayım organıdır? ) Peyam B) Babalık ) kdam D) Tanin E) Tasvir-i Efkar ÇÖÜM Peyam, stanbul da çıkarılan ve milli mücadele karşıtı yayımlar yapan bir gazetedir. Verilen diğer gazetelerden kdam, Tanin ve Tasvir-i Efkar stanbul basınında, Babalık ise onya da milli mücadeleye destek veren gazetelerdir. (evap ) 185

189 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi BSD MÎ MÜDEE stanbul Basınında Millî Mücadele nadolu Basınında Millî Mücadele Millî Mücadeleye Destek Verenler - Tasvir-i Efkâr - Vakit - Tanin - kdam - leri - enigün - kşam - Tercüman SEVR BRŞ TŞMS (10 ğustos 1920). Dünya Savaşı 1918 yılında bitmesine rağmen nlaşma devletleri smanlı topraklarını paylaşma konusunda anlaşamadıkları için antlaşma metni ancak iki yıl sonra hazırlanabilmiştir isan 1920 de düzenlenen San Remo onferansı nda nlaşma devletleri ilk kez görüşbirliğine varmıştır. ntlaşma taslağı Paris te bulunan Tevfik Paşa ya gönderildiğinde Tevfik Paşa şartlarının çok ağır olduğunu bildirerek reddetiştir. Bunun üzerine ngiltere, Mudanya ve Bandırma ya asker çıkarmış, unan ordusunu da harekete geçirmiştir. şgaller üzerine padişah sorumluluğu üzerinden atmak için Saltanat Şurası nı toplamıştır. ntlaşmanın şurada gözden geçirilmesinden sonra Sevr ntlaşmasını imzalamak üzere bir heyet Paris e gitmiştir. 433 maddeden oluşan Sevr Barış ntlaşması ngiltere, ransa, talya, Japonya, Ermenistan, Belçika, unanistan, Polonya, Romanya, Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Çekoslovakya devletleri tarafından imzalanmıştır. smanlı Devleti adına da Hâdi Paşa, Rıza Tevfik ve Reşat Halis ten oluşan bir heyet tarafından Paris te imzalanmıştır. T Millî Mücadeleye arşı lanlar - lemdar - Peyam-ı Sabah - ydede - stanbul - Ümit - Hakikat nlaşma, Padişah Vahdettin başkanlığındaki Saltanat Şurası tarafından onaylanmıştır. EGE DE DE SM DEVET BĞR BÖGES SR U DRES BÖGES RDE ırklareli SVETER Edirne stanbul onguldak Sinop BRĞ Samsun Tekirdağ dapazarı astamonu Rize rtvin zmit Bolu masya rdahan Çanakkale Trabzon Bilecik Çorum ars Balıkesir Eskişehir Tokat Erzincan Erzurum ğdır ütahya nkara Bingöl ayseri Sivas Muş Manisa Uşak fyon zmir Elazığ Bitlis Denizli Van sparta Malatya Diyarbakır Hakkari Muğla Burdur Siirt ntalya onya iğde Maraş ntep Urfa Mardin Mersin dana ntakya SURE T DRE BÖGES G ÜU BÖGES RS ÜU BÖGES R ERMEST R BÖGE Sevr ntlaşması na Göre smanlı Topraklarının Paylaşımı Maddeleri: - rade-i Millîye - Hâkimiyet-i Millîye - Öğüt Gazetesi - çıksöz Gazetesi - lbayrak Gazetesi - zmir e Doğru Gazetesi - eni dana Gazetesi - stikbal Gazetesi - Sebilürreşad Dergisi - üçük Mecmua Dergisi - Emel Gazetesi - hali Gazetesi - öylü smanlı Devleti nin sınırları stanbul dolayları ve nadolu nun küçük bir bölümü ile sınırlandırılacak ancak azınlık hakları gözetilmezse stanbul geri alınacak. (Misakımillî ile çizilen sınırlarla tamamen ters düşmektedir. Misakımillî yaklaşık olarak bugünkü sınırlarımızı kapsarken Sevr, stanbul, çevresi ve az sayıdaki nadolu toprağını kapsamaktadır.) Boğazlar tüm devletlerin gemilerine açık tutulacak, yönetimi, bayrağı ve bütçesi ayrı olan içinde hiçbir Türk temsilcinin bulunmadığı uluslararası bir komisyona bırakılacaktır. omisyon başkanlığı 2 yıl olacak kararlar oy çokluğuyla alınacaktır. 186

190 RUM smanlı Devleti nin kendi toprakları üzerindeki hükümdarlık haklarının sınırlandığının en açık göstergesidir. yrıca, ozan ntlaşması na taşınan tek Sevr maddesidir. ncak ozan ntlaşması nda ufak bir değişiklik yapılmış ve başkanının Türk olması kararı kabul edilmiştir. Doğuda Ermenistan ve ürdistan devletleri kurulacak. smanlı Devleti bu devletlerin varlığını tanıyacaktır. Doğu Trakya ve Batı nadolu unanistan a verilecek zmir Türklerde kalacak ancak yönetimi unanistan a bırakılacaktır. entte farklı dil, din ve ırklardan bir parlamento oluşturulacak ve bu komisyon 5 yıl içinde unanistan a bağlanmak için milletler cemiyetine başvurabilecektir. apitülasyonlar genişletilerek devam ettirilecektir. zınlıkların hakları Türklerinkinden daha fazla olacaktır. smanlı savaş tazminatı ödeyecektir. smanlı ordusu iç güvenliği sağlamak için jandarma gücü ile sınırlandırılacak, onun dışındaki birlikleri terhis edecektir. Mecburi askerlik kaldıralacaktır. dli ve mali kapitülasyonlar tüm devletlere açık olacaktır. smanlı Devleti nin toprakları ngiltere, ransa, talya, unanistan arasında paylaşılacaktır. Rodos ve n ki da talyanlara, Ege adaları unanistan a verilecektir. zınlıklar her türlü haktan faydalanabilecekler. Hiçbir ulusun bilginleri smanlı topraklarında kazı yapmaktan yoksun bırakılmayacaktır. ngiltere, ransa, talya ve smanlı Devleti nden oluşan mali bir komisyon smanlı Devleti nin bütçesini denetleyecektir. Önemi Bu antlaşma smanlı Mebuslar Meclisi tarafından onaylanmadığı için hukuki geçerliliği yoktur. smanlı yönetiminin teslimiyetçi bir tutum sergilemesi, TBMM ye katılımları artmış ve ulusal bilinci kamçılamıştır. urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi smanlı Devleti nin imzaladığı son antlaşmadır. smanlı Devleti bu antlaşma ile resmen sona ermiştir. Türk milletinin direnişini güçlendirmiş, Millî Mücadele nin kazanılmasıyla da uygulama alanı bulamamıştır. Ülkenin parçalanmasına neden olduğu için Misakımillî ye ters düşmüştür. Wilson ilkelerine rağmen, Türk ulusunun bağımsız yaşama hakları gasp edilmiştir. Bu nedenle Ulusal urtuluş Savaşı, Türk ulusunun haklarını koruyabilmesi için son ve tek çözüm haline gelmiştir. Sonuçları smanlı Devleti adına Damat erit Paşa tarafından imzalanan Sevr ntlaşması imzalandığında Mebusan Meclisi var olmadığı için Saltanat Şûrasının onayı ile kabul edilmiştir. Bu yüzden hukuken geçersiz bir antlaşmadır. endi aralarında anlaşmazlık yaşayan nlaşma Devletleri bu antlaşma ile tekrar bir araya gelmişlerdir. Sevr ntlaşması stanbul da da tepkiyle karşılanmış Damat erit Paşa Hükümeti istifa etmek zorunda kalmış, yerine Tevfik Paşa Hükümeti kurulmuştur. Tevfik Paşa Hükümeti TBMM ile uzlaşma yoluna gitmiş ve Bilecik görüşmelerini gerçekleşmiştir. TBMM, antlaşmayı imzalayanları vatan haini ilan etmiş ve urtuluş Savaşı nı başlatmıştır. Doğu ve Güneydoğu nadolu nun Ermenilere verilmesini engellemek için çalışmalar yürüten Doğu nadolu Müdaafa-i Hukuk emiyeti nin propagandasını aşağıdakilerden hangisi aracılığıyla yapmıştır? ) lemdar B) Hakikat ) lbayrak D) ydede E) Ümit SRU ÇÖÜM Doğu nadolu Müdaafa-i Hukuk emiyeti nin en önemli yayın organı Erzurum da çıkarılan lbayrak gazetesidir. Verilen diğer gazeteler stanbul da milli mücadele karşıtı yayım yapan gazetelerdir. (evap ) 187

191 urtuluş Savaşı na Hazırlık Dönemi SRU. Her sınıftan insanı bünyesinde barındırması. Güçler birliğine sahip olması. Mustafa emal e Başkomutanlık asası yla yetkilerini devretmesi Birinci TBMM nin olağanüstü yetkilere sahip bir meclis olduğuna yukarıdakilerden hangileri kanıt olarak gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM. TBMM nin her sınıftan insanı bünyesinde barındırması çoğulcu bir anlayışa sahip olduğunu göstermektedir. ncak yasama, yürütme ve yargı erklerini (Güçler birliği) kendi bünyesinde toplaması ve gerektiğinde bu yetkilerini devredebilmesi olağanüstü bir meclis olduğunu göstermektedir. (evap D) SRU şağıdakilerden hangisi Millî Mücadele döneminde iya Gökalp tarafından Diyarbakır da çıkarılan dergidir? ) Babalık B) hali ) Öğüt D) öylü E) üçük Mecmua ÇÖÜM iya Gökalp, tarafından Diyarbakır da çıkarılan dergi üçük Mecmua dır. lk sayısı 1922 de yayımlanan ve haftada bir gün çıkarılan dergi ilmi, ebedi, siyasi, iktisadi bir mecmuadır. (evap E) SRU Sivas ongresi sonrasında istifa eden Damat erit hükümeti yerine li Rıza Paşa hükümeti kurulmuştur. Padişahın, hükümeti kurma görevini ılımlı bir devlet adamı olan li Rıza Paşa ya vermesinde aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez? ) Ülkede düzeni sağlamak B) Ulusal mücadeleye destek verenlerle iyi ilişkiler kurmak ) Temsil heyetinin etkisini artırmak D) Seçimlerin yapılmasını sağlamak E) Ulusal birliği güçlendirmek ÇÖÜM Sivas ongresi nden sonra stanbul ile tüm haberleşmelerin kesilmesi tilaf Devletleri ni ve Damat erit Paşa Hükümeti ni zor duruma sokmuştur. Bunun üzerine Damat erit Hükümeti, 30 Eylül 1919 da istifa etmiş yerine. li Rıza Paşa hükümeti kurulmuştur. Bu değişiklikte, B, D, E seçeneklerinde verilen düşünceler etkili olmuştur. ncak smanlı, Temsil Heyeti nin etkisini artırmak bir yana halk üzerindeki etkisini kırmak için çalışmalar yürütmüştür. (evap ) SRU. laşehir. üleburgaz. fyonkarahisar Milli Mücadele döneminde yapılan yukarıdaki kongrelerden hangileri TBMM nin açılmasından önce toplanmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM laşehir ongresi ğustos 1919 tarihleri arasında üleburgaz ongresi 31 Mart 1920 tarihinde yani TBMM nin açılmasından önce gerçekleşmiştir. fyonkarahisar kongresi ise 2 ğustos 1920 de toplanmıştır. (evap D) 188

192 3. ÜTE URTUUŞ SVŞ MÜDEE DÖEM URTUUŞ SVŞ D EPHEER ephelerin Genel Özellikleri 1. Doğu ephesi: Ermenilere karşı açılmıştır. Bu cephede savaşan askerî güçler Mondros tan sonra dağıtılmayan ve TBMM nin açılmasından sonra Doğu ephesi omutanlığı na çevrilen XV. olordu dur. omutanlığını azım arabekir yapmıştır. 2. Güney ephesi: ransız Ermeni iş birliğine karşı Güneydoğu nadolu da halk direnişi (uvayımilliye) yapılmıştır. 3. Batı ephesi: unan kuvvetlerine karşı açılan cephedir. TBMM tarafından kurulan düzenli ordu, bu cephede urtuluş Savaşı nın kaderini belirleyen savaşlar yapmıştır. EGE DE Batı ephesi unanılar DE RDE 3 ralık 1920 Gümrü SVETER 16 Mart 1921 Moskova BRĞ Sinop 13 Ekim 1921 ars Doğu ephesi Rize Ermeniler ırklareli Edirne stanbul onguldak Tekirdağ dapazarı astamonu Samsun rtvin zmit Bolu masya rdahan Çanakkale Trabzon Bilecik Çorum ars Eskişehir Tokat Erzincan Erzurum ğdır ütahya nkara Bingöl ayseri Sivas Muş Manisa Uşak fyon zmir Elazığ Bitlis Denizli Güney ephesi Van sparta ransızlar Diyarbakır Hakkari Muğla Siirt ntalya onya iğde Maraş uvayı ntep Milliye Urfa Mardin Mersin dana 11 Ekim 1922 Mudanya DĞU EPHES ntakya 20 Ekim 1921 nkara urtuluş Savaşı nda epheler 15. olordu SURE R Ermeni Sorunu smanlı tarihinde millet-i sadıka (sadık millet) olarak nitelenen Ermeniler, XX. yüzyılın sonlarına kadar smanlı Devleti ne bağlılıklarını sürdürmüşlerdir Berlin ntlaşması yla Ermeni Sorunu ilk kez resmî belgelerde yer almıştır (ngiltere ve Rusya nın etkisiyle). ngiltere Doğu nadolu da bağımsız bir Ermeni devletinin kurulmasını sağlayıp Rusya nın kdeniz e ulaşmasını engelleme politikası izlerken Rusya kendine bağlı bir Ermenistan kurdurarak bu devlet üzerinden kdeniz e ulaşmayı amaçlamıştır. l. Dünya Savaşı yıllarında Ermeniler, Doğu nadolu da Ruslarla birlikte hareket ederek katliamlarda bulundular. Ermenilerin masum halka zarar vermeleri üzerine smanlı Devleti 14 Mayıs 1915 tarihinde Tehcir (zorunlu göç) anunu nu çıkararak Ermenilerin Suriye ye göç ettirilmesine karar vermiştir. Mustafa emal Paşa ilk cephenin doğuda açılmasını özelikle istemiştir çünkü burada smanlıdan kalma hazır bir ordu bulunmaktaydı ve Doğu ephesi nde kazanılacak bir başarı TBMM ye ve halka moral verecek, Millî Mücadele yi kazanma azmini artıracaktı. Bu nedenle 15. olordu komutanı âzım arabekir e TBMM tarafından tam yetki verilerek Doğu ephesi komutanlığına atanmıştır. âzım arabekir kendisine duyulan güveni boşa çıkarmamış ve Ermenistan la yapılan mücadelelerde başarılı olmuştur. Barış istemek zorunda kalan Ermenilerle 3 ralık 1920 de Gümrü ntlaşması imzalanmıştır. T azım arabekir Paşa anılarını stiklal Harbimiz adlı eserde toplamıştır. 189

193 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi URTUUŞ SVŞ EPHEER DĞU EPHES GÜE EPHES BT EPHES Ermeniler smanlıdan kalma düzenli ordu Gümrü ntlaşması (3 ralık 1920) TBMM nin ilk askerî ve siyasi başarısı. Ermeniler vazgeçtiler. nadolu daki isteklerinden Moskova ntlaşması (16 Mart 1921) l. nönü Savaşı sonrası Sovyet Rusya ile imzalandı. Misakımillî den ilk taviz verildi (Batum). ars ntlaşması (13 Ekim 1921) Sakarya Savaşı sonrası afkas devletleriyle (zerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) imzalandı. Doğu sınırı kesin olarak çizildi. Ermeniler ransızlar uvayımilliye nkara ntlaşması (20 Ekim 1921) Sakarya Savaşı sonrası ransa yla imzalandı. Hatay hariç güney sınırı çizildi. Misakımillî den ikinci taviz verildi (Hatay). unanlılar TBMM nin kurduğu düzenli ordu l. nönü Savaşı (6-10 cak 1921) ondra onferansı stiklâl Marşı nın kabulü Moskova ntlaşması fganistan la Dostluk ntlaşması 1921 nayasası nın kabulü ll. nönü Savaşı (23 Mart - 1 isan 1921) talya nadolu yu boşaltmaya başladı. slıhanlar ve Dumlupınar Taarruzu rdu saldırı gücüne ulaşmadığı için başarısız olundu. Eskişehir-ütahya Savaşları (10-24 Temmuz 1921) Mustafa emal başkomutan seçildi. Tekalifi Milliye Emirleri yayınlandı. Sakarya Savaşı (23 ğustos-9-13 Eylül) Son Savunma Savaşı nkara ntlaşması ars ntlaşması Ukrayna ile Dostluk ntlaşması talya, nadolu yu terk etti. Mustafa emal e gazilik unvanı ve mareşallik rütbesi verildi. Büyük Taarruz (26 ğustos - 9 Eylül 1922) Mudanya teşkesi Saltanatın aldırılması ozan ntlaşması 190

194 T General Harbord Raporu: Ermenilerin doğuda nüfus çoğunluğunun kendilerine ait olduğunu ve Türklerin kendilerine katliamlar yaptıklarını iddia etmeleri üzerine merikan Hükûmeti, General Harbord başkanlığında bir heyeti inceleme yapmak üzere Doğu nadolu ya göndermiştir. Heyet, hazırladığı araştırmalar sonucunda, doğuda hiçbir yerde Ermenilerin çoğunlukta olmadığını belirtmiştir. GÜMRÜ TŞMS (3 ralık 1920) Sonuçları ü ü Türkiye ile Ermenistan arasındaki savaş durumu sona ermiş, Ermeniler işgal ettikleri yerleri boşaltmıştır. ars, Sarıkamış ltu, ağızman, ulp ve ğdır yeniden Türk topraklarına katılmıştır. ü ü Doğu nadolu sınırımız rdahan ın bir bölümü ve rtvin dışında bugünkü halini almıştır. ü ü Ermeniler Doğu nadolu daki tüm isteklerinden vazgeçip Sevr ntlaşması nın geçersizliğini kabul etmişlerdir. ü üermenistan da yaşayan Müslümanlara kendi dini ve kültürel özelliklerine göre yaşama olanağı verilmiştir. ü ü Doğu nadolu dan ayrılmış olan Ermenilerin 3 yıl içinde geri dönmesi kabul edilmiştir. Önemi ü ü TBMM nin siyasi ve askerî ilk başarısıdır. ü ü lk defa uluslararası antlaşmalarda Türkiye sözcüğü kullanılmıştır. ü ü Sevr in geçersizliğini kabul eden ve TBMM yi tanıyan ilk devlet Ermenistan olmuştur. ü ü Ermeni meselesi uluslararası düzeyde sona ermiş, Türkiye Ermenistan sınırı belirlenmiştir. ü ü Halkın TBMM ye olan güveni artmış, düzenli orduya katılım artmıştır. Doğudaki birlikler batıya kaydırılmıştır. ü ü 5 ralık 1920 de Ermenistan SSB Hükümeti egemenliğine girince Gümrü ntlaşması geçerliliğini kaybetmiştir. Bu nedenle Türk Ermeni sınırı daha sonra imzalanan Moskova ve ars ntlaşmaları ile son biçimini almıştır. urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi GÜRST MÜDEE Ermenilerden sonra doğuda Gürcülerle de savaşılmıştır. Sovyet Rusya nın Brest itowsk ntlaşması yla smanlı Devleti ne bıraktığı Batum topraklarına, Mondros teşkesi nden sonra ngiltere, ngiltere nin çekilmesinden sonrada Gürcistan girmiştir. TBMM hükûmeti Ermenilerle savaş nedeniyle bu konu ile ilgilenememiş bu arada Gürcistan Batum, rtvin ve rdahan ı da işgal etmiştir. Gümrü ntlaşması ndan sonra tekrar bu meselesiyle uğraşan TBMM, Gürcistan üzerine bir askerî hareket başlatarak rdahan ve Batum u denetim altına almıştır ancak bu durum çok uzun sürmemiş, Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova ntlaşması ile Batum Gürcistan a bırakılmıştır. T Gürcistan Milli Mücadele döneminde büyükelçilik açan ilk devlettir. BE GÖRÜŞMEER (5 ralık 1920) TBMM nin toplanmasından sonra stanbul Hükûmetinin nkara hükûmetiyle yaptığı ilk resmî görüşmedir. stanbul un işgali ve Damat erit in tekrar hükûmet kurmasıyla gerginleşen ilişkiler, Damat erit Hükûmetinin Sevr ntlaşması sonrası istifa etmesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. eni kurulan Tevfik Paşa Hükûmeti hmet zzet ve Salih Paşalar aracılığıyla Mustafa emal den görüşme isteğinde bulunmuştur. Bilecik te yapılan görüşmelerde Mustafa emal kendisini TBMM ve hükûmet başkanı olarak tanıtmıştır. Böylece stanbul daki hükûmetin varlığını tanımadığını, onları bu hükûmetin temsilcisi olarak görmediğini tek meşru otoritenin TBMM olduğunu, meclis ve hükûmetin yetkilerine de kendisinin sahip olduğunu belirtmiştir. Görüşmelerden sonra heyetin stanbul dan geri dönmesine izin verilmemiş ve 1921 yılına değin nkara da tutulmuşlardır. Bu davranışın amacı, stanbul Hükûmeti yetkililerinin Millî Mücadele tarafına geçtikleri imajını bırakmaktır. Bu kişiler, hükûmetten ayrılacaklarına ve politika ile uğraşmayacaklarına ilişkin söz vermeleri üzerine stanbul a geri dönebilmişlerdir. 191

195 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi GÜE EPHES Güney nadolu daki millî cepheler, Mondros teşkes nlaşması nın tilaf Devletleri tarafından tek taraflı ve haksız olarak yorumlanması ile başlayan işgaller sonucu oluşmuştur. Mondros teşkes ntlaşması nın imzalanmasından sonra güneyde Urfa, ntep ve Maraş ngilizler tarafından işgal edilirken ransızlar da dana ve dolaylarını işgal etmişlerdir. ngiltere ve ransa 15 Eylül 1919 da yeni bir anlaşma yaparak rta Doğu yu manda yönetimi oluşturmak üzere aralarında paylaşmıştır. Buna göre rak ve ilistin ngiliz mandasına, Suriye ve übnan ransız mandasına bırakılmıştır (Suriye tilafnamesi). Bu anlaşma sonucunda ngiltere Maraş, Urfa ve ntep i ransa ya devretmiştir. ransızlar devraldıkları bölgeleri ellerinde tutmak için Türklere karşı baskı ve zulümlerini artırmıştır. ransızlar aynı zamanda Mısır ve Suriye den getirttirdikleri Ermenileri teşkilatlandırıp Türkler üzerine saldırtmaya başlamıştır. Ermenilerin zulme varan davranışları bölge halkını harekete geçirmiş ve bölge halkı dana, Urfa, ntep ve Maraş ta uvayımilliye birlikleri kurarak direnişe geçmiştir. Mustafa emal, Sivas ongresi nde temsil heyeti başkanı sıfatıyla Güney ephesi ne komutanlar göndermiştir. ü ü ılıç li ve örük Salim Bey Maraş ta, ü ü üzbaşı li Saip Bey Urfa da, ü ü Topçu emal Bey, Piyade üzbaşı sman Bey ile üzbaşı Ratip Bey ve araisalı müftüsü Mehmet Efendi dana da ü ü Şahin Bey (Teğmen Mehmet Said), ılıç li Bey ve arayılan gibi uvayımillîyeciler ise ntep te destansı direnişler gerçekleştirmişlerdir. Güney ephesi nde adın ahramanlar ü ü ılavuz Hatice: Pozantı da mücadele etmiştir. 8 Mayıs 1920 gecesi ransız kuvvetlerine kılavuzluk ederek onları Türklerin ateş hattına sokmuş ve ransız askerlerin esir düşmesini sağlamıştır. ü ü Tayyar Rahime: Güney ephesi nde 9. Tümende gönüllü olarak bir müfrezenin komutanlığını yapmıştır. smaniye de ransız karargâhına saldırı için görevlendirilen müfreze, karargahı ele geçirmiş ancak Tayyar Rahime, karargâhın alındığını göremeden şehit düşmüştür. Güney ephesi nde Türk halkının oluşturduğu uvayımilliye karşısında başarılı olamayan ransızlar daha TBMM açılmadan 11 Şubat 1920 de ahramanmaraş tan ve 10 isan 1920 de Urfa dan kovulmuştur. ransa Sakarya aferi sonrasında 20 Ekim 1921 de imzalanan nkara ntlaşması ile ntep ve dana daki işgallerine de son vermiştir. Bu antlaşma ile Hatay dışında kalan bugünkü Suriye sınırımız çizilmiştir. ü ü TBMM Güney ephesi nde her türlü imkânsızlıklara rağmen üstün bir direniş gösteren ntep şehrine 6 Şubat 1921 de çıkardığı bir kanunla Gazi unvanını vermiştir. ntep, stiklal Madalyasını 2008 yılında almıştır. ü ü 5 isan 1921 de ise Maraş a stiklal Madalyası, daha sonra da 7 Şubat 1973 te ahraman unvanı verilmiştir. ü ü 12 Haziran 1984 de TBMM de çıkarılan bir kanunla Urfa nın ismi Şanlıurfa olarak değiştirilmiştir. ü ü stiklal Madalyası alan ilk ilçe ise nebolu dur. (1924) Bölgedeki diğer bir güç olan ve ntalya, onya dolaylarında bulunan talya ile ciddi bir silahlı çatışma olmamıştır. talyanlar Millî Mücadele yıllarında, baskı ve korku metodunu takip etmeyip kendilerini halka sevdirme ve yöre halkıyla çatışmaya girmeden işgal bölgelerine nüfuz etme yolunu benimsemişlerdir. Bu amaçla işgal bölgelerinde ücretsiz sağlık, eğitim ve gıda hizmeti yapmışlardır. yrıca ntalya Burdur, Burdur orkuteli arasında otomobillerle yolcu taşıma hizmeti gerçekleştirmişlerdir. unan işgali altında bulunan bölgelerdeki Türk tüccarlara himaye vesikası vermeleri ve talyan askerlerinin çocuklara zaman zaman kartpostal ve çikolata dağıtmaları da bu politikanın sonuçlarıdır.. nönü Savaşı ndan sonra bölgeyi boşaltmaya başlayan talya, Sakarya Savaşı ndan sonra da ülkeyi tamamen terk etmiştir. 192

196 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi SRU SRU talyanlar Millî Mücadele yıllarında, baskı ve korku metodunu takip etmeyip kendilerini halka sevdirme ve yöre halkıyla çatışmaya girmeden işgal bölgelerine nüfuz etme yolunu benimsemişlerdir. şağıdakilerden hangisi talya nın bu politikasına örnek gösterilemez? ) talyan askerlerinin çocuklara kartpostal ve çikolata dağıtması B) şgal bölgelerinde ücretsiz eğitim, sağlık, ve gıda hizmeti sağlaması ) unan işgali altında bulunan bölgelerdeki Türk tüccarlara himaye vesikası vermesi D) tomobillerle yolcu taşıma hizmeti gerçekleştirmesi E) nkara Hükümetinin siyasi taleplerini tümüyle kabul etmesi ÇÖÜM. Dünya Savaşı sırasında kendisine vaad edilen topraklara kavuşamayan talya, savaştan sonra tilaf Devletleriyle ilişkilerine mesafe koymuştur. talya milli mücadele döneminde de diğer tilaf devletlerinden farklı bir strateji uygulayarak işgaller esnasında baskı ve zulüm uygulamaktan kaçınmıştır. Bunun yerine özellikle gizli antlaşmalarla kendisine vaat edilen bölgelerde halka sempatik görünmek için dispanserler açmak, halkı bedava tedavi etmek ve ilâç dağıtmak gibi faaliyetlerle halka kendisini alıştırmaya çalışmıştır. ncak işgalci bir devlet olan talya nın işgallere karşı mücadele eden nkara hükümetinin taleplerini kabul etmesi düşünülemez. itekim talya ancak Sakarya Savaşı nda kazanılan zaferden sonra nadolu yu terk etmiştir. (evap E ) Ermenistan ve Türkiye arasındaki savaş hali sona erecektir. Ermenistan da yaşayan Müslümanlara dini ve kültürel geleneklerini yaşama imkanı verilecektir. Erivan hükümeti Sevr ntlaşması nı geçersiz sayacaktır. Gümrü ntlaşması nın öncülde verilen maddelerine göre aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? ) Ermenistan Müslümanlarının hakları korunmuştur. B) Ermeniler taleplerinden vazgeçmiştir. ) ntlaşmada askeri ve siyasi konuların yanı sıra dini ve kültürel hükümlere de yer verilmiştir. D) Her iki devlet de birbirinin siyasi varlığını kabul etmiştir. E) Türkiye nin Doğu sınırı kesin olarak belirlenmiştir. ÇÖÜM Gümrü ntlaşması 3 ralık 1920 de imzalanmıştır. ncak bu tarihten iki gün sonra SSB Hükümeti Ermenistan da egemen olunca Gümrü ntlaşması geçerliliğini kaybetmiştir. Bu sebeple Türkiye nin Doğu sınırı kesin olarak 13 Ekim 1921 de imzalanan ars ntlaşması yla belirlenmiştir. (evap E) 193

197 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi BT EPHES Millî Mücadele de nadolu da pek çok cephede çarpışmalar olmuş ancak Türk milletinin kaderiyle çok yakından ilgili büyük savaşlar Batı ephesi nde, özellikle düzenli ordunun kurulmasıyla başlamış ve en büyük askerî harekât bu cephede gerçekleşmiştir. DÜE RDUU URUMS (10 asım 1920) edenleri unanlıların, 22 Haziran 1920 de başlattıkları taarruz sonucu başta Bursa olmak üzere önemli yerleri ele geçirmeleri Gediz taarruzunun başarısız olması RUM Gediz Taarruzu Genelkurmay Başkanı smet Paşa nın karşı çıkmasına rağmen li uat Paşa ve Çerkez Ethem tarafından gerçekleştirilmiştir. uvayımilliye nin düzensiz, disiplinsiz olması ve düşman ilerleyişini durduramaması eni kurulan Türk devletinin düzenli bir orduya ihtiyaç duyması Düzenli ordunun kurulmasından sonra ordunun subay, silah ve malzeme eksikliğini tamamlamak için; ü ü skerî eğitim ve subay yetiştirmek için nkara Subay Mektebinin açılması, (1 Temmuz 1920) ü ü stanbul dan kaçıp gelen subayların kadroya alınması, terhis edilen subayların tekrar silah altına çağrılması, ü ü tilaf Devletleri nin denetiminde bulunan cephaneliklerden nadolu ya silah ve malzeme kaçırılması, ü ü uvayımillîye giderlerinin TBMM tarafından karşılanması ve halkın yardımlarının idari yöneticilerce kaydedilmesi kararının alınması (16 Mayıs 1920). ü ü Genel seferberlik ilan edilerek askere alma işlemlerinin başlatılması ü ü üçük imalathaneler açılarak askerî malzemeler üretilmesi, ü ü Sovyet Rusya dan askerî ve ekonomik yardım sağlanması, ü ü sker kaçaklarını cezalandırmak için 11 Eylül 1920 de irariler anunu nun çıkarılması ve stiklal Mahkemelerinin devreye sokulması gibi çalışmalar yapılmıştır. Mustafa emal, uvayımilliye den Düzenli rduya Geçiş Günlerinde (1920) PU ÜPÜ Milne Hattı, urtuluş Savaşı nın başlarında, Türk kuvvetleri ile unan kuvvetleri arasında belirlenen hattır. Çerkez Ethem layı Millî Mücadele nin ilk dönemlerinde uvayı Seyyare adını verdiği birlikleri ile unanlılara karşı savaşan ve TBMM ye karşı çıkan ayaklanmaların bastırılmasında önemli rol oynayan Çerkez Ethem kazandığı başarılarından gururlanıp ayaklanmalardan valileri ve TBMM Hükûmetini sorumlu tutmaya başlamıştır. Düzenli ordunun kurulması kararına da tepki gösterip ayaklanmıştır. 29 ralık 1920 de harekete geçen düzenli ordu karşısında başarılı olamayan Çerkez Ethem, 5 cak 1921 de unanstan a sığınmıştır. Disiplinsiz, birlik ve beraberliği yaralayıcı hareketleri önlemek isteyen TBMM, smet Bey i (nönü) ayaklanmayı bastırmakla görevlendirmiştir. Çerkez Ethem, 23 isan 1924 te TBMM tarafından kabul edilen ve vatan hainleri listesi olarak bilinen üzellilikler listesinde yer almıştır. Düşman işbirlikçisi olarak görülen ve Türkiye den sürgün edilen bu kişiler 28 Mayıs 1927 de kabul edilen bir yasa ile yurttaşlıktan çıkarılmıştır; ancak 28 Haziran 1938 te tekrar yurda girmelerine izin verilmiştir. 194

198 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi BT EPHES E RMS Sivas ongresi nde Temsil Heyeti tarafından Batı ephesi uvayımilliye komutanlığına atanan li uat Paşa, 24 Ekim 1920 de emrindeki askerî birliklerle birlikte Gediz de bulunan unan kuvvetleri üzerine taarruza geçmiştir. Disiplinsiz ve kumanda hiyerarşisinden yoksun olan birlikler unanlılar karşısında başarısız olmuştur. Gediz taarruzunda başarısız olunması üzerine Batı ephesinde değişikliğe gidilmiş, li uat Paşa (ebesoy) görevinden alınarak Moskova elçiliğine atanmıştır. ü ü Çerkez Ethem syanı bastırılmıştır. ü ü smet Paşa, albaylıktan tuğgeneralliğe (mirliva) yükseltilmiştir. ü ü ondra onferansı toplanmıştır (diplomatik gelişme). ü ü stiklâl Marşı nın sözleri kabul edilmiştir. ü ü Teşkilat-ı Esasiye hazırlanmıştır (1921 nayasası). ü ü fganistan la Dostluk ntlaşması imzalanmıştır (diplomatik gelişme). ü ü Sovyet Rusya ile Moskova ntlaşması imzalanmıştır (diplomatik gelişme). Batı ephesi nin güneyi Refet Bey in, batı bölümü ise smet Bey in komutanlığına verilmiştir (8 asım 1920). DÜE RDU GEÇŞ ÇŞMR 16 Mayıs 1920 uvayımilliye giderlerinin Millî Savunma Bakanlığı tarafından karşılanması ve halkın yardımlarının mülki idarelerce kayıt altına alınması kararlaştırıldı. 1 Temmuz 1920 Subay etiştirme Merkezleri açıldı. Seferberlik ilan edilerek askere alma işlemleri başladı. 9 asım 1920 Batı ephesi ikiye ayrıldı. uzeyine Batı ephesi komutanı sıfatıyla lbay smet Bey, güneyine lbay Refet Bey komutan olarak atandı. 10 asım 1920 Bilecik e gelen smet Bey düzenli ordu çalışmalarını başlattı. T. nönü Savaşı nda alınan başarı üzerine Mustafa emal Paşa, TBMM nin 13 cak 1921 deki birleşiminde amık emal in ünlü beytini değiştirerek Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini, bulunur kurtaracak bahtı kara mabedini demiştir. fganistan ile Dostluk ve şbirliği ntlaşması nın mzalanması ondra onferansı nın Toplanması. ÖÜ ER Çerkez Ethem yaklanmasının Bastırılması stiklâl Marşı nın abulü. ÖÜ SVŞ (6 10 cak 1921) edenleri ü ü unanlıların, Türkleri nadolu dan atmak ve topraklarını genişletmek istemesi ü ü Sevr ntlaşması nı TBMM ye kabul ettirme düşüncesi Sonuçları ü ü unan birlikleri smet Paşa tarafından durdurulmuştur. ü ü Düzenli ordunun kazandığı ilk zaferdir. ü ü Düzenli ordu üzerindeki tartışmalar sona ermiştir. ü ü Halkın TBMM ye olan güveni artmıştır nayasası nın (Teşkilatı Esasiye) abulü UR Rusya ile Moskova ntlaşması nın mzalanması. nönü zaferi sonrasında ondra onferansı nın toplanması, Moskova ntlaşması nın imzalanması gibi gelişmeler askerî başarıların diplomatik başarıları beraberinde getirdiğine kanıttır. 195

199 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi kurallarına aykırı olduğu için TBMM tarafından onaylanmamıştır. Bekir Sami Bey Dışişleri Bakanlığı görevinden alınmış ve yerine usuf emal Tengirşenk getirilmiştir. T TBMM Başkanı Mustafa emal, Birinci nönü Savaşı sırasında Dikmen sırtlarında dinlenirken (1921) DR ERS (23 Şubat 12 Mart 1921) edenleri ü ü nlaşma Devletleri nin Sevr ntlaşması nı yumuşatarak TBMM ye kabul ettirmek istemesi, ü ü unanistan a vakit kazandırma düşüncesi, ü ü TBMM ile Sovyet Rusya arasında gelişen yakınlaşmayı önlemek. nlaşma Devletleri konferansa hem stanbul Hükûmeti hem de TBMM hükûmetini çağırmışlardır. TBMM yi temsilen Bekir Sami Bey, stanbul Hükûmetini temsilen Tevfik Paşa katılmıştır. nlaşma Devletleri nin amacı; iki taraf arasında oluşacak ikiliklerden faydalanarak Sevr ntlaşması nı kabul ettirmektir ancak başarılı olamamışlardır. stanbul Hükûmeti temsilcisi Tevfik Paşa (son sadrazam) söz sırası kendisine geldiğinde: Ben sözü Türk milletinin gerçek temsilcisi olan TBMM temsilcisine bırakıyorum. diyerek TBMM nin işini kolaylaştırmıştır. RUM onferansa, stanbul Hükûmeti nin doğrudan, TBMM Hükûmeti nin ise dolaylı olarak çağrılması nlaşma Devletleri nin TBMM yi Türk halkının tek temsilcisi olarak kabul etmediklerinin göstergesidir. Sonuçları onferans bir sonuç alınamadan dağılmıştır. Bekir Sami Bey, kişisel kararıyla konferans sonunda ngiltere, talya ve ransa ile esir değişimi konusunda antlaşma imzalamış fakat bu durum devletler arası eşitlik TBMM nin ondra onferansı na çağrılması meclisin hem nlaşma Devletleri hem de dünya kamuoyu tarafından hukuki olarak tanınmasını sağlamıştır. TBMM nin ondra onferansı na katılmaktaki amaçları: Misakımillî yi tüm dünya kamuoyuna duyurmak. nlaşma Devletleri nin Türkler Barış istemiyor şeklindeki propagandasını önlemek. Türk halkının asıl temsilcisi olduğunu ve işgallerin haksız olduğunu duyurmak. Hukuki varlığını nlaşma Devletleri ne kabul ettirmek DR ERS ngiltere ransa talya unanistan ın)onferansı TBMM nin onferansa atılma Sebepleri Toplama maçları. nönü Savaşı nı Türk ordusunun kazanması, Türk milletinin haklı davasını ve ransızların Güneydoğu nadolu da büyük bir direnişle karşılaşması, Misakımillî yi dünya kamuoyuna duyurmak, talyanların nadolu nun paylaşımından memnun olmamaları, Türk milletinin yasal temsilcisinin TBMM olduğunu göstermek, unan ordusunun toparlanması için vakit kazanmak istemeleri. Türkler barışa yanaşmıyor, savaşı uzatıyorlar diyerek yapılan propagandaları çürütmek. stekleri stekleri Sevr ntlaşması nı küçük değişikliklerle TBMM ye kabul ettirmek. Doğu Trakya nın unanlılara verilmesi, Doğu nadolu da iki yeni devletin kurulması, şgalci devletlerin nüfuz bölgelerini devam ettirmesi. Misakımillî esaslarının kabulü, zmir in boşaltılarak Türkiye ye verilmesi, apitülasyonların kaldırılması, ıyılarımızı savunacak deniz kuvvetine sahip olma hakkı. 196

200 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi TEŞT- ESSE (1921 SS) (20 cak 1921) TBMM nin mevcut özelliklerini benimsemiş ve resmîleştirmiştir. Egemenliği ulusa veren ilk anayasamızdır. Bu durum eni Türk Devleti nin kuruluşundan beri yönetiminin cumhuriyet olduğunu göstermektedir. GST E DSTU TŞMS (1 Mart 1921) TBMM nin başarıları ile ilgilenen ilk devlet fganistan olmuştur. Türk fgan Dostluk ntlaşması ile taraflar manevi alandaki birliği resmî bir antlaşmaya dökmüşlerdir. ntlaşmayı TBMM adına Dışişleri Bakanı usuf emal Tengirşenk imzalamıştır. asama ve yürütme yetkileri TBMM de toplanmıştır (güçler birliği ilkesi). eni Türk Devleti nin siyasal yapısının ilkeleri belirlenmiştir. Şeriat hükümlerinin ve dinî buyrukların kullanılması yetkisi TBMM ye verilmiştir. Bu yönüyle laik olmayan bir anayasadır. Hükûmetin meclis içinden tek tek oylama yoluyla seçilmesi ve Meclis başkanının hükûmetin de başkanı olması esası kabul edilmiştir (meclis hükûmeti sistemi Seçmen yaşı on sekiz, seçilme yaşı 25 olarak belirlenmiş, seçimlerin iki yılda bir yapılması kararlaştırılmıştır. Genel müfettişlikler kurulmuştur. l, ilçe ve bucakların yönetimi düzenlenmiştir. Din buyruklarının yerine getirilmesi, yasaların konulması, değiştirilmesi, kaldırılması, antlaşma ve barış yapılması, savaş kararı verilmesi gibi temel haklar, Büyük Millet Meclisi ne verilmiştir. Teşkilat-ı Esasiye de yer almayan konular için anunuesasi nin anayasa ile çelişmeyen hükümlerinin geçerli olacağı vurgulanmıştır. TBMM, Teşkilat-ı Esasiye anunu nun kabulü ile padişah ve halifenin siyasi ve hukuki yetkilerini üstlenmiştir. T 24 cak 1921 de tatürk Meclis başkanlığından ayrılmış ve görevi evci Çakmak devralmıştır. Böylece evzi Çakmak aynı anda hem Meclis Başkanı, hem Milli Savunma Bakanı olarak görev yapmıştır. ntlaşmaya göre; TBMM fganistan ın tam bağımsızlığını tanımıştır. Taraflardan birine yapılacak saldırı diğerine yapılmış sayılacaktır. TBMM kültürel yardım amacıyla fganistan a öğretmen ve subay göndermeyi kabul etmiştir. Önemi fganistan, TBMM yi tanıyan ilk Müslüman devlettir. ST MRŞ SÖER BUÜ (12 Mart 1921) eni Türk Devleti, birlik ve beraberliğe en çok ihtiyaç duyulduğu sırada, millî bir marşın gerekliliğine inanmış ve Millî Eğitim Bakanlığınca para ödüllü bir yarışma düzenlenmiştir. arışmaya 724 şair eserleriyle katılmış ancak hiçbirisi millî marş için uygun görülmemiştir. Para ödülü olduğu için yarışmaya katılmayan Mehmet kif Ersoy un yazmış olduğu şiir ise Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver tarafından 12 Mart 1921 de. TBMM de büyük bir coşkuyla okunmuş ve millî marş olarak kabul edilmiştir. PU ÜPÜ stiklal Marşının yılları arasındaki bestesi li Rıfat Çağatay a aittir. Millî marşımızın bugünkü bestesi, 1930 da kabul edilen ve sman eki Üngör e ait olan bestedir. 197

201 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi SRU stiklal Marşı, aşağıdakilerin hangisinde milli marş olarak kabul edilmiştir? ) yan Meclisi B) Temsil Heyeti ) Mebusan Meclisi D) Sivas ongresi E) Türkiye Büyük Millet Meclisi RUM Tarafların siyasi alanda birlikte hareket edeceklerinin ve Sovyet Rusya nın Sevr ntlaşması nı reddettiğinin göstergesidir. Çarlık Rusya sı ile smanlı arasındaki antlaşmalar geçersiz sayılacaktır. RUM ÇÖÜM Türkiye ve T nin millî marşı olan stiklâl Marşı, 12 Mart 1921 de Birinci TBMM de kabul edilmiştir. Mehmet kif Ersoy tarafından kaleme alınan şiiri mecliste okuyan ilk kişi dönemin Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver dir. stiklâl Marşı nın ilk bestesi yıllarında kullanılan ve li Rıfat Çağatay a ait olan bestedir. Günümüzde kullanılan beste ise 1930 yılında kabul edilmiştir ve dönemin umhurbaşkanlığı Senfoni rkestrası Şefi sman eki Üngör e aittir. (evap E) MSV TŞMS (12 Mart 1921). nönü Savaşı ndan sonra TBMM nin başarılarını gören Sovyet Rusya, nlaşma Devletleri ne karşı güney sınırının güvenliğini sağlamak ve yeni rejimini güçlendirmek amacıyla ortak düşmanlarına karşı TBMM ye yaklaşmaya başlamıştır. Bu sırada, TBMM nin ondra onferansı na davet edilmesi Sovyet Rusya nın antlaşma yapmak için harekete geçmesini hızlandırmıştır. TBMM ise büyük bir devletin desteğini almak, doğudaki askerî birliklerini rahatça batıya kaydırmak, sağlanacak silah ve cephane yardımıyla ordunun savaş gücünü artırmak için Rusya ile Moskova ntlaşması nı imzalamıştır. ntlaşmayı Türkiye adına Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey imzalamıştır. Dostluk ve ardeşlik başlığı taşıyan bu antlaşmaya göre, iki taraftan birinin tanımadığı uluslararası bir antlaşmayı diğeri de tanımayacaktır. smanlı Devleti ile Çarlık Rusya sı hukuken yok sayılmıştır. Sovyet Rusya kapitülasyonların kaldırılmasını onaylamıştır. T Sovyet Rusya Moskova ntlaşması yla, ozan dan önce kapitülasyonların kaldırılmasını kabul eden ilk devlet olmuştur. Sovyet Rusya, TBMM nin Ermeniler ve Gürcülerle yaptığı antlaşmaları, Batum un Gürcistan a verilmesi koşuluyla kabul edecektir. RUM Misakımillî den ilk taviz verilmiştir. Sovyet Rusya Misakımillî yi tanıyacaktır. RUM Moskova ntlaşması ile TBMM dış politika da güçlü bir destekçi bulmuştur. TBMM Hükûmeti ve Sovyet Rusya, ülkelerinde birbirlerine karşı örgütler kurulmasını önleyecektir. RUM Bu karar, her iki devletin birbirlerinin iç işlerine karışmama ve rejimlerini karşılıklı güvence altına alma, amacı taşımaktadır. 198

202 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi Boğazlar konusu, aradeniz e kıyısı olan devletlerin katıldığı bir konferansta ele alınacak. ki taraf birbirini siyasi, kültürel ve ekonomik alanlarda destekleyecektir. RUM TBMM Hükûmeti, Millî Mücadele için gerekli silah, cephane ve parasal yardımı elde etmiştir. Moskova ntlaşması nın Önemi ü ü ngiltere, Malta da bulunan 40 esir Türk ü serbest bırakmıştır. ü ü rdusuna destek için unan kralı onstantin 13 Haziran da zmir e nadolu ya gelmiştir. ü ü Batı cephesi birleştirilmiştir. T Mustafa emal, smet Paşa ya çektiği telgrafta; Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makûs talihini de yendiniz. demiştir. Sovyet Rusya, Misakımillî yi tanıyan ve Sevr ntlaşması nın geçersizliğini kabul eden ilk büyük devlet olmuştur. Sovyet Rusya, kendi isteğiyle kapitülasyonlardan vazgeçmiştir. Misakımillî den ilk taviz verilmiştir. nlaşmada azınlıklarla ilgili hüküm yer almamıştır. T Misakımillî den verilen tavizler: ü ü Batum (16 Mart 1921 Moskova ntlaşması Sovyet Rusya) ü ü Hatay skenderun (1921 nkara ntlaşması ransa) ü ü Musul (5 Haziran 1926 nkara ntlaşması ngiltere). ÖÜ SVŞ (23 Mart 1 isan 1921) edenleri ondra onferansı ndan sonuç alamayan nlaşma Devletleri nin unanistan ı tekrar harekete geçirmesi Sonuçları ü ü talya nadolu da işgal ettiği yerleri (ntalya, onya, Muğla) boşaltmaya başlamıştır. ü ü ransa onguldak tan çekilmiştir. ü ü ransa, Haziran 1921 de ranklin Boullion aracılığıyla barış teklif etmiştir. ncak bu teklif TBMM tarafından reddedilmiştir. SHR VE DUMUPR TRRUU ( S 1921). nönü Savaşı ndan sonra beliren uygun ortamdan faydalanmak isteyen bazı komutanlar, kaçmakta olan unan birliklerini yok etmek için slıhanlar ve Dumlupınar istikametinde taarruza geçmişler ancak başarısız olmuşlardır (8 11 isan 1921). Bu durum, Türk kuvvetlerinin henüz taarruz gücüne ulaşmadığını gösterdiği gibi unanlıların bir kez daha harekete geçmesi için de cesaret vermiştir. ÜTH ESŞEHR MUHREBEER (10 25 Temmuz 1921) ve. nönü Savaşlarında yenilgiye uğrayan unanlılar, ngilizlerin desteğiyle nadolu daki kuvvetlerini üç katına çıkarmış, Türk savunmasının zayıf noktalarını belirlemiş ve nkara yı almak üzere saldırıya geçmiştir. Sonuçları ü ü orgun olan TBMM ordusu, kendini toparlayamadan ve hazırlıklarını tamamlayamadan karşılaştığı bu yeni saldırıda başarısız olmuştur. ü ü Mustafa emal ordunun tamamen yok olmasını önlemek için Sakarya nın doğusuna çekilmesi emrini vermiştir. ü ü Genelkurmay Başkanlığı na evzi Çakmak getirilmiştir. ü ü talya, nadolu yu boşaltma işini askıya almış, ransa barış teklifini geri çekmiştir. ü ü ütahya Eskişehir, Bilecik fyon gibi noktalar ele geçirilmiştir. ü ü TBMM merkezinin ayseri ye taşınması ve yenilgiden sorumlu tutulan Mustafa emal in ordunun başına geçmesi konusu gündeme gelmiştir. lk öneri reddedilirken ikincisi kabul edilmiştir. 199

203 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi ü ü TBMM, 5 ğustos 1921 de Başkomutanlık asasını ü ü çıkartarak kendi manevi kişiliğinde bulunan başkomutanlık yetkisini ve Meclis in askerlikle ilgili yetkilerini üç ay süreyle Mustafa emal e devretmiştir. T Mustafa emal in başkomutanlık yetkisi TBMM nin yasama ve yürütme yetkilerini kapsamaktaydı. Bu yetki aylık sürelerle yenilenmiş, 20 Temmuz 1922 tarihinde ise süresiz olarak uzatılmıştır. Bu durum Mustafa emal e duyulan güvenin arttığının göstergesidir. ü ü Meclisten 15 kişilik bir heyet cepheye gönderilmiştir. ü ü Başkomutanlık asası Erzurum ongresi öncesi askerlik mesleğinden ayrılan Mustafa emal Paşa nın mesleğine geri dönmesini sağlamıştır. ü ü Mustafa emal Paşa, Başkomutanlık asası yla; meclise ait yasama, yürütme ve yargı yetkilerine sahip olmuştur. PU ÜPÜ Maarif ongresi nin Toplanması: urtuluştan sonraki mücadelenin daha çetin olacağını düşünen Mustafa emal, bir yandan düşman orduları ile savaşırken diğer yandan da sosyal ve kültürel kalkınmanın hazırlıklarını yapıyordu. alkınmanın akıl ve bilim önderliğinde gerçekleştirileceğine inanan Mustafa emal, millî eğitime büyük önem vermiştir. Daha unanlılarla ütahya Eskişehir Savaşları sürerken (16 21 Temmuz 1921) nkara da Maarif ongresi nin toplanması bunun göstergesidir. TEÂ ME EMRER (7 8 ğustos 1921) Başkomutanlık sıfatı Mustafa emal e yasa gücünde emir çıkarma yetkisi sağlamıştır. Mustafa emal bu yetkiye dayanarak 7 8 ğustos 1921 de Tekâlif-i Millîye yükümlülüklerini yayınlamıştır. Tekâlif-i Milliye Emirlerinin uygulanması için de nkara, Eskişehir, onya, Samsun ve astamonu da stiklal Mahkemeleri açılmıştır. yrıca Tekâlif-i Milliye Emirleri ni yerine getirmek için her ilçede millî gelir komisyonu kurulmuş ve emirlerin uygulanması için irariler asası yeniden yürürlüğe konmuştur. Tekâlif-i Milliye emirleri ordunun yiyecek, giyecek, silah ve cephane, binek hayvanları ve teknik eleman, gibi ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlamaktadır. Bu emirler ordunun kısa sürede ayağa kalkmasını sağlamıştır. urtuluş Savaşı nda mermi yapan nineler ve torunları SRU Eğitimin temel sorunları ve olası çözümlerinin görüşüldüğü Maarif ongresi, aşağıdaki savaşlardan hangisi devam ederken yapılmıştır? ). nönü B). nönü ) Sakarya D) Başkomutanlık E) ütahya Eskişehir ÇÖÜM eni Türk Devleti nin ilk eğitim kongresi olan Maarif ongresi 16 Temmuz 1921 de, ütahya Eskişehir savaşı (10 25 Temmuz 1921) devam ederken toplanmıştır. 250 den fazla kadın ve erkek öğretmenin katıldığı bu kongrede milli, laik bir eğitim sisteminin nasıl olması gerektiği görüşülmüş ve eğitimin temel sorunları tartışılmıştır. (evap E) 200

204 SR SVŞ (23 ğustos 13 Eylül 1921) nlaşma Devletleri nin desteklediği unanlılar, TBMM ye Sevr i kabul ettirmek için tekrar harekete geçmişlerdir. unan ordusu, Mustafa emal in Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır, o satıh bütün vatandır savunma taktiğiyle çok büyük bir yenilgiye uğramıştır. Savaşta Başkomutanlık görevini Mustafa emal Paşa, Genelkurmay Başkanlığını ise evzi Paşa yapmıştır. Sonuçları: ü ü Sakarya Savaşı, TBMM ordularının son savunma savaşıdır Viyana bozgunundan beri devam eden Türk ordusunun geri çekilişi son ermiş, Türk ordusu taarruza geçmiştir. ü ü ngiltere ile esir değişimi antlaşması imzalanmıştır. ü ü Savaş sırasında nlaşma Devletleri nin iki ateşkes önerisi olmuş, ikisi de reddedilmiştir. ü ü talya, nadolu yu tamamen boşaltmıştır. ü ü Mustafa emal e başarısından dolayı gazilik unvanı ve mareşallik rütbesi verilmiştir. ü ü Sovyet Rusya nın uydu devletleri olan Ermenistan, Gürcistan, zerbaycan ile ars ntlaşması imzalanmıştır. ü ü ransa ile nkara ntlaşması imzalanmıştır. ü ü Ukrayna ile Dostluk ntlaşması imzalanmıştır. ü ü Bu savaşta birçok subay şehit düştüğü için Subay Savaşı olarak da anılmaktadır. T üzey Savunması Stratejisi, dünyada ilk kez bu savaşta tatürk tarafından kullanılmıştır. ÇÖÜM urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi Türk urtuluş Savaşı için bir dönüm noktası olan Sakarya Muharebesi, 23 ğustos 13 Eylül 1921 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. tatürk tarafından Melhame-i übra (çok büyük ve kanlı savaş) ifadesi ile nitelenen bu savaş Türk ordusunun zaferiyle sonuçlanmış ve diplomatik girişimleri de beraberinde getirmiştir. urtuluş Savaşı nın bir nevi siyasî manifestosu sayılan Misakımillî ise stanbul da toplanan son smanlı Mebusan Meclisi tarafından 28 cak 1920 de yani kronolojik olarak Sakarya Savaşı ndan önce kabul edilmiştir. Dolayısıyla Sakarya Savaşı nın sonuçları arasında gösterilemez. (evap ) RS TŞMS (13 Ekim 1921) ars ntlaşması, Sovyet Rusya idaresindeki afkas umhuriyetleriyle (Ermenistan, Gürcistan, zerbaycan) TBMM arasında imzalanmıştır. Sovyet Rusya antlaşmaya gözlemci olarak katılmıştır. ars ntlaşması nı imzalayan Türk Heyeti nin başkanı azım arabekir Paşa dır. ars ntlaşması Moskova ntlaşması nın hükümlerine dayanıyordu. Bu antlaşma ile; ü ü Türkiye nin gümrük ödemeksizin limanından serbestçe yararlanması koşuluyla Batum Gürcistan da kalmıştır. ü ü rdahan Türkiye de kalmıştır. ü ü Türkiye nin tanımadığı bir antlaşmayı, afkas umhuriyetleri de tanımamayı taahhüt etmiştir. ü ü Boğazların ticarete açılması ve stanbul un güvenliğinin sağlanması her iki tarafça belirlenmiştir. ü ü ahçivan bölgesine özerklik verilmiştir. SRU şağıdakilerden hangisi arasında neden- sonuç ilişkisi kurulamaz? eden Sonuç ) stanbul un işgali TBMM nin açılması B). nönü ondra onferansı ) Sakarya Savaşı Misakımilli nin ilanı D) ütahya Eskişehir Savaşı Mustafa emal in Başkomutan olması E) Büyük Taaruz ozan ntlaşması ü ü Taraflar arasında gümrük, sağlık, güvenlik, ticaret konularında ortak tedbir kararı alınmıştır. Önemi ars ntlaşması, afkas devletleriyle ilgili tüm problemlerin çözülmesini sağlamış ve afkas sınırımız kesin olarak çizilmiştir. T TBMM ilk yurtdışı temsilciliğini 1921 de Bakü de açmıştır. rta elçilik düzeyinde açılan bu temsilciliğe Memduh Şevket Esendal atanmıştır. 201

205 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi R TŞMS (20 Ekim 1921) Düzenli ordunun aldığı başarılar ve ransız kamuoyunun tepkileri nedeniyle ransa, TBMM ile antlaşma yapmak zorunda kalmıştır. ntlaşmayı TBMM adına Dışişleri Bakanı usuf emal Tengirşenk ile ransa adına ranklin Bouillon imzalamıştır. Bu antlaşma ile; ü ü TBMM ve ransa arasındaki silahlı mücadele sona ermiştir. ü ü Türkiye Suriye sınırı Hatay ve skenderun illerini dışarıda bırakacak şekilde resmi dili Türkçe olmak koşuluyla çizilmiştir. ü ü Suriye deki aber alesi nin Türk bayrağı altında ve Türk askerlerinin koruyuculuğunda Türk mülkü olarak kalması kabul edilmiştir. ü ü Hatay, ransız mandasındaki Suriye ye bırakılmış, skenderun da özel bir yönetim kurulması kararlaştırılmıştır. T Hatay ın ve skenderun un sınırlarımız dışında kalması Misakımillî den verilen ikinci tavizdir. ü ü Bölgedeki Türk ve Müslümanlara ibadet özgürlüğü tanınması ve Türkçenin resmî dil olması esası kabul edilmiştir. ü ü ransa nın savaştan çekilmesiyle ngiltere, nadolu politikasında yalnız kalmıştır. ü ü nlaşma Devletleri arasındaki görüş ayrılığı keskinleşmiştir. l. nönü ile Sakarya Savaşı nın rtak önleri Her iki savaş da düzenli ordu birlikleri tarafından yapılmış ve zaferle sonuçlanmıştır. ki savaşın da zaferle sonuçlanması ntlaşma Devletleri nin diplomatik girişimlerinin hızlanmasına sebep olmuştur. Her iki savaş sonunda Sovyet Rusya ile yakınlaşma sağlanmıştır. l. nönü Savaşı ndan sonra Sovyet Rusya ile Moskova ntlaşması; Sakarya Savaşı ndan sonra Sovyet Rusya ya bağlı afkas devletleri (zerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) ile ars ntlaşması imzalanmıştır. RUM Bu durum askerî başarıların nlaşma Devletleri ni antlaşma yapmaya zorladığına kanıttır. Her iki savaş da savunma amaçlı yapılan savaşlardır. Çünkü Türk ordusu ancak Büyük Taarruz da saldırı gücüne ulaşabilmiştir. nlaşma Devletleri, Büyük Taarruz dan önce 22 Mart 1922 tarihinde Türkiye ile unanistan arasında bir mütareke yapılmasını önermişlerdir. Sunulan barış önerisine göre; ü ü ki ordu arasında 10 km lik askersiz bir alan oluşturulacak. ü ü Savaş üç ay süre ile durdurulacak barış şartları belirlenene kadar üç ayda bir yenilenecek. ü ü Her iki tarafın orduları nlaşma Devletleri askerî komisyonu tarafından denetlenecek. RUM Bu madde bağımsızlık ilkesine ters düştüğü gerekçesiyle TBMM tarafından reddedilmiştir. SRU urtuluş Savaşı yalnızca bir Türk- unan savaşı değil, emperyalist güçlere karşı bir savaştır. Buna göre,. kinci nönü Savaşı ndan sonra talya nın nadolu dan çekilmeye başlaması. Sakarya Savaşı sonrası ransa ile antlaşma yapılması. Doğu sınırının ars ntlaşmasıyla belirlenmesi ifadelerinden hangilerinin öncülde verilen yargıyı desteklediği söylenemez? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Türk ordusu Doğu cephesinde emperyalist güçlere değil Ermeni kuvvetlerine karşı savaşmıştır. Burada verilen mücadeleler neticesinde sırasıyla Gümrü, Moskova ve ars ntlaşmaları düzenlenmiş ve böylece Türk Ermeni sınırı son biçimini almıştır. (evap ) 202

206 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi talya SR ER SRS T DEVETER DURUMU. nönü aferi nin kazanılması ile 5 Temmuz 1921 de boşaltmaya başladığı nadolu topraklarını Sakarya Savaşı ndan sonra tamamen terk etti. SRU stiklal Savaşı sırasında açılan cepheler ve savaşılan devletler ile ilgili verilen aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Batı unanistan B) Doğu Ermenistan ransa unanistan ngiltere Sakarya Savaşı sonucunda ransa, TBMM Hükûmeti ile nkara ntlaşması nı imzalayarak tilaf Devletleri nden ayrıldı. Bu antlaşmayla ransa TBMM Hükûmeti ni ve Misakımillî yi tanıyan ilk tilaf Devleti oldu. ransa, yeni bir saldırı düzenlemek isteyen unanlılara da Türklerle barış yapmalarını önerdi. Sakarya daki ağır yenilgi ve kayıpların açıklanması unan kamuoyunda nadolu da boşuna savaşıldığını düşünenlerin sayısını artırmıştı. ine de Büyük unanistan hayallerini gerçekleştirmek için ele geçirilen fırsatı değerlendirmek istiyorlardı. Ellerinde kalan toprakları korumak amacıyla büyük bir savunma hattı oluşturdular. unanlıların Türk ordusu karşısında başarılı olamayacağını anlayarak olası bir Türk taarruzunu önlemek için barış teklifi ile mevcut durumu korumaya çalıştı. Malta da bulunan Türk esirleri ile nadolu da tutuklu bulunan ngiliz esirlerinin değişimi sağlandı. nadolu da bir Ermeni Devleti nin kurulmasını öngören ve bağımsızlığa aykırı şartlar içeren, Sevr ntlaşması nın biraz hafiflemiş şeklini ateşkes önerisi olarak TBMM Hükûmeti ne sundu. 22 Mart 1922 tarihli bu barış önerisi, nlaşma Devletleri nin Sakarya aferi ve nkara ntlaşması na rağmen, unan hükûmetini desteklemeye devam ettiklerinin göstergesidir. ncak barış görüşmeleri için harcanan zaman Türk ordusuna hazırlıklarını tamamlaması için zaman kazandırmıştır. ) Güney ransa D) Doğu Gürcistan E) afkas Ermenistan ÇÖÜM stiklal Savaşı sırasında Doğu, Batı ve Güney olmak üzere üç cephe açılmıştır. Doğu ephesinde Ermenistan ve Gürcistan a karşı; Batı cephesinde unanistan a karşı mücadele edilmiştir. Güney ephesinde ise ransız birliklerle savaşılmıştır. afkas ephesi ise. Dünya Savaşı cephelerinden biridir. (evap E) SRU. tilaf devletlerinin diplomatik girişimlerinin hız kazanması. talya nın geri çekilme sürecini hızlandırması. Sovyet Rusya ile yakınlaşmanın sağlanması ukarıdakilerden hangilerinin. nönü Savaşı ile Sakarya Savaşı nın ortak yönlerini oluşturmaktadır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM. nönü Savaşı ile Sakarya Savaşı urtuluş Savaşı na yön veren iki önemli mücadeledir. Bu mücadeleler sonunda tilaf Devletlerinin diplomatik girişimleri hızlanmış ondra onferansı yapılmış; nkara ve ars antlaşmaları imzalanmıştır. Türk tarafının savaşı kazanacağı umudu Sovyet yardımının artmasına sebep olmuştur. ncak talya. nönü Savaşı yla değil,. nönü Savaşı yla nadolu dan çekilme kararı almıştır. Sakarya Savaşı ndan sonra da nadolu yu tamamen terk etmiştir. (evap D) 203

207 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi BÜÜ TRRU VE BŞMUT MED S- VŞ (26 ğustos 18 Eylül 1922) Sakarya Savaşı ndan sonra, unan güçlerinin savunmaya geçmesi, Türk ordusuna taarruz savaşı için fırsat yaratmıştır. Büyük Taarruz için yapılan hazırlıklar; ü ü Doğu ve Güney cephelerinde tam güvenlik sağlandığı için birlikler batıya kaydırılmıştır. ü ü rduya taarruz eğitimi verilmiş ve eksikleri giderilmiştir. ü ü Tekâlif-i Milliye yükümlülükleri yürürlükte kalmaya devam etmiştir. ü ü Sovyet Rusya dan silah ve malzeme yardımı alınmıştır. ü ü 8 Mayıs 1922 de Mustafa emal Paşa başkomutanlık yetkisi dördüncü kez uzatılmıştır. T Büyük Taarruz Savaşı nın hazırlık planları futbol maçı ve çay partisi gibi etkinliklerle maskelenerek çok gizli bir şekilde yürütülmüştür. aklaşık bir yıl gibi bir sürede hazırlıklarını tamamlayan Türk birlikleri 26 ğustos tarihinde fyon ocatepe üzerinden taarruza geçmiştir. unan kuvvetleri, 30 ğustos Başkomutanlık Savaşı nda büyük bir yenilgiye uğratılmıştır. Bundan sonra Mustafa emal Paşa nın rdular, ilk hedefiniz kdeniz dir ileri. emrini vermesiyle Türk kuvvetleri, 2 Eylül de Uşak, 9 Eylül de zmir, 18 Eylül de de tüm Batı nadolu yu unan işgalinden temizlemiştir. urtuluş Savaşı nın üç önemli savaşı üç önemli tepede gerçekleşmiştir. ü ü nönü savaşları Metristepe (Bilecik) ü ü Sakarya Savaşı Duatepe (nkara) ü ü Büyük Taaruz ocatepe (fyon) Sonuçları ü ü Malazgirt yurt açan, Miryakefolon yurt tutan Büyük Taarruz ise yurt kurtaran savaşı olarak adlandırılmıştır. ü ü ngiltere de lyod George hükümeti istifa etmiştir. unan ordusu Başkomutanı General Trikopis esir alınmıştır. ü ü urtuluş Savaşı nın silahlı mücadele dönemi sona ermiş, diplomatik dönemi başlamıştır. ü ü Önce Mudanya teşkesi, daha sonra da ozan ntlaşması imzalanmıştır. ü ü nadolu işgallerden tamamen temizlenmiştir. ü ü smet nönü ye erik (Tümgeral ile orgeneral arasında bir rütbe) verilmiştir. ü ü evzi Çakmak mareşal rütbesine yükselmiştir. evzi Çakmak bu rütbeyi alan ikinci ve son kişidir. T 30 ğustos, ilk kez 1923 yılında afer Bayramı olarak kutlanmıştır yılında da resmi bayram olmuştur. MUD TEŞES TŞMS (11 Ekim 1922) urtuluş Savaşı nın kazanılmasından sonra nlaşma Devletleri ile görüşmeler başlamış talya, ransa ve TBMM nin katılımıyla Mudanya teşkesi imzalanmıştır. T Gazi Mustafa emal Paşa, Büyük Taarruz u yönetiyor Mudanya teşkesi için ngiltere adına General Harrington, ransa adına General harrpy, talya adına General Monbelli ve TBMM yi temsilen smet Paşa görevlendirilmiştir. unanistan temsilcisi Mazarakis konferansa katılmamış, temsilciliğini ngiltere yapmıştır. ntlaşmanın önemli maddeleri Çatışmalar Ekim den itibaren sona erecek unan birlikleri Doğu Trakya dan (Edirne, ırklareli, Tekirdağ) hemen çekilmeye başlayacaktır. Bölge, boşaltma tamamlandıktan sonra 30 gün içinde Türk hükûmetine teslim edilecektir. teşkesin imzalanmasından sonra stanbul ve Boğazlar TBMM ye bırakılacaktır. 204

208 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi RUM SRU Önemi: smanlı Devleti nin başkenti stanbul un yönetiminin Türkiye ye bırakılması smanlı Devleti nin hukuken yok sayıldığı anlamına gelir. ü ü Doğu Trakya, stanbul ve Boğazlar savaşılmadan kurtarılmıştır. Doğu Trakya nın teslim alınması işini Refet Bele üstlenmiştir. ü ü Misakımillî sınırları büyük ölçüde gerçekleşmiştir. ü ü smanlı Devleti hukuken sona ermiştir. TBMM yi tanıyan ilk devlet TBMM yi tanıyan ilk vrupa devleti TBMM yi tanıyan ilk nlaşma Devleti ü ü ngiltere ve unanistan da hükûmet değişiklikleri yaşanmıştır. TBMM nin uluslararası alanda ilk tanınması SRU Ermenistan (Gümrü ntlaşması) Sovyet Rusya (Moskova ntlaşması) ransa (nkara ntlaşması) ondra onferansı (l. nönü Savaşı sonrası) şağıdaki olaylardan hangisinin Millî Mücadele sırasında gerçekleştiği söylenemez? ) TBMM nin açılması B) ıldırım rduları Grup omutanlığının kurulması ) Tekâlif-i Milliye Emirleri nin çıkarılması D) Teşkilat-ı Esasiye anunu nun kabulü E) stiklal Marşı nın kabulü ÇÖÜM Milli Mücadele Dönemi yılları arasını kapsamaktadır. ncak ıldırım rduları Grup omutanlığı,. Dünya Savaşı nda Suriye ve ilistin ephesinde görev yapmış olan smanlı ordusudur. 15 Temmuz 1917 de Bağdat ı savunmak için oluşturulan ıldırım rdularına ilkin lman omutan Mareşal von alkenhayn komuta etmiştir. ncak başarısız olması üzerine yerine yine bir lman general olan iman von Sanders atanmıştır. nun da beklenen başarıyı gösterememesi üzerine ıldırım rduları Grup umandanlığına Mustafa emal Paşa atanmıştır. itekim bu görev Mustafa emal Paşa nın. Dünya Savaşı ndaki son görevidir. (evap B) Başkomutanlık Savaşı nın ardından Mustafa emal Paşa nın rdular ilk hedefiniz kdeniz dir. leri emrini vermesinde,. Batı nadolu işgaline kesin olarak son vermek. unan ordusunun yeni bir savunma hattı oluşturmasına engel olmak. Güney ephesi ni işgalden kurtarmak düşüncelerinden hangileri etkili olmamıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Dumlupınar mevkiinde gerçekleşen 30 ğustos Başkomutanlık Muharebesi Türk ordusunun büyük zaferiyle sonuçlanmıştır. Bunun üzerine kaçan unan ordusunun yeni bir savunma hattı oluşturmasını engellemek ve Batı nadolu işgaline kesin olarak son vermek için Mustafa emal Paşa, 1 Eylül de rdular! lk hedefiniz kdeniz dir. leri! emrini vermiştir. Güney ephesinin işgalden kurtarılmasında uvayimilliye etkili olmuştur. (evap ) SRU şağıdakilerden hangisi Batı ephesi omutanlığı ndaki başarılarından dolayı Mudanya Görüşmelerinde Türk tarafını temsil etmiştir? ) Mustafa emal B) smet nönü ) evzi Çakmak D) Rauf rbay E) li uat ebesoy ÇÖÜM 3-11 Ekim 1922 tarihleri arasında yapılan Mudanya teşkes görüşmelerine Batı ephesi ndeki başarılarından dolayı TBMM adına smet Paşa katılmış ve konferansa başkanlık etmiştir. Mudanya onferansı nda ngiltere yi General Harrington, ransa yı General harpy, talya yı General Monbelli temsil etmiştir. unanistan görüşmelere katılmamış onu unanistan ı temsil etmiştir. (evap B) 205

209 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi TŞMS (24 Temmuz 1923) ozan onferansı'nın toplanması için çağrı yapan devletler; ngiltere, ransa, talya ve Japonya'dır. nlaşma Devletleri, barış görüşmelerinde Türk tarafını bölmek ve ikilik yaratmak amacıyla hem TBMM yi hem de stanbul Hükûmetini çağırmışlardır. Bunun üzerine TBMM, stanbul Hükûmetinin kazanılan başarılardan pay almasını önlemek ve Türk halkının tek temsilcisi durumuna gelmek için saltanat ve hilafeti ayırarak saltanatı kaldırmıştır. Din konusundaki hassasiyetten dolayı halifelik makamına dokunulmamıştır. Bu süreçten sonra tilaf Devletleri, TBMM Hükûmeti ni, sviçre nin ozan kentinde toplanacak olan barış konferansına davet etmiştir. Türkiye, unanistan, Romanya, Sırp Hırvat Sloven Devleti (ugoslavya) konferansın tüm görüşmelerinde yer almıştır. SSB ve Bulgaristan Boğazlarla ilgili görüşmelere katılırken; Belçika yalnızca ticaret ve yerleşme sözleşmelerine katılmıştır. Bu dönemde Türkiye nin sınırları tam olarak belirlenmemiş ve bağımsızlığı diğer devletler tarafından tanınmamıştı. Diğer devletlerle var olan ilişkileri, ülkede yaşayan azınlıkların ve yabancıların haklarının neler olduğu meseleleri belirsizlik taşıyordu. Bütün bu konular yanında ozan onferansı sonunda yapılacak olan kalıcı barış antlaşması, aynı zamanda. Dünya Savaşı nı tam anlamıyla sona erdiren anlaşma özelliğini taşıyacaktı. ozan onferansı na katılan Türk delege kurulu ü ü smet Paşa nönü: Dışişleri Bakanı, Delegasyon Başkanı ü ü Dr. Rıza ur Bey: Sağlık Bakanı ü ü Hasan Bey (Saka): Eski Maliye Bakanı ozan onferansı ngiltere, ransa ve talya nın çağrısı ile gerçekleşmiştir. onferans Türk heyeti ile ngiltere, ransa, talya, unanistan, Japonya ve ugoslavya devlet temsilcileri arasında yapılmıştır. Boğazların statüsü konusunda Rusya ve Bulgaristan dâhil olmuştur. merika Birleşik Devletleri konferansta gözlemci olarak bulunmuştur. Belçika ve Portekiz ise ticaret ve yerleşme ile ilgili görüşmelere katılmıştır. ozan Barış onferansı na katılacak olan Türk heyetinin kesinlikle taviz vermeyecekleri konular şunlardı: ü ü Türk Devleti nin haklar ve bağımsızlığının tanınmasını sağlamak. ü ü Türk topraklarında bir Ermeni Devleti oluşturulmasına izin vermemek. ü ü smanlı Devleti nin yabancılara vermiş olduğu kapitülasyonları kaldırmak. 20 asım 1922 de toplanan konferansta smet Paşa, yaptığı konuşmasında devletler arası eşitlik kuralına göre hürriyet ve bağımsızlık istediklerini ifade etti. Türkiye nin haklarını savundu. smet Paşa, konuşmasını şu sözleri ile sürdürdü: Çok ızdırap çektik, çok kan akıttık. Bütün medeni milletler gibi hürriyet ve bağımsızlık istiyoruz. smet Paşa nın bu sözleri katılan ülke delegeleri tarafından tepkiyle karşılanmıştır. apılan ozan Barış onferansı görüşmelerinde tilaf Devletleri, 31 cak 1923 te Türk heyetine bir barış tasarısı sunmuştur. Türk heyeti ile tilaf Devletleri temsilcileri arasında tasarıda yer alan smanlı Devleti nden kalan borçlar, Musul erkük sorunu, savaş tazminatları, Boğazlar sorunu ve kapitülasyonların devam edeceğine ilişkin maddeler hakkında anlaşmazlık çıkmıştır. tilaf Devletleri nin kapitülasyonların devamında ısrar etmesi görüşmelerin 4 Şubat 1923 te kesilmesine neden olmuştur. smet Paşa Türk heyetiyle birlikte Türkiye ye dönmüştür. tilaf Devletleri nin isteği üzerine 23 isan 1923 te ozan Barış onferansı yeniden başlamıştır. apılan görüşmeler sonucunda ozan Barış ntlaşması 24 Temmuz 1923 te imzalanmıştır. T smet Paşa, konferansın adının akın şark işleri hakkında ozan onferansı yerine sadece ozan onferansı olmasını, Türkçenin resmî dil olarak benimsenmesini, tüzükte geçen aradeniz de kıyısı olan devletler yerine bu yerlerin adlarının yazılmasını, konferans başkanlığına sırayla ngiltere, ransa, talya, yanında Türkiye nin bulunması gerektiğini vurgulamıştır. lumlu bir sonuç elde edemese de büyük devletlerden kendisini geri görmeyerek onlara saygı telkin etmiştir. 206

210 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi SRU tilaf Devletleri nin ozan da yapılacak barış görüşmelerine, TBMM Hükümeti ile stanbul Hükümetini birlikte davet etmeleri, aşağıdakilerden hangisine gerekçe oluşturmuştur? ) Meclis-i Mebusanın kapatılmasına B) Saltanatın kaldırılmasına )1921 nayasasının kabul edilmesine D) stiklal Mahkemelerinin kurulmasına E) isab-ı Müzakere anunu nun çıkarılmasına Batı Sınırı: Bulgaristan la sınır 1913 stanbul ntlaşması nda belirlendiği gibi kabul edilmiştir. unanistan ile Meriç ehri sınır kabul edilmiştir. Tavşan daları, Gökçeada (mroz) ve Bozcaada dışındaki Ege adaları unanistan a bırakılmıştır. unanistan kendinde kalan Sisam, Sakız, ekarya, Midilli adalarını silah ve askerden arındırmayı taahhüt etmiştir. Böylece Ege adalarının silahsızlandırılması sağlanmıştır. ncak bu konuda, 1960 lı yıllardan sonra uygulamada sorunlar yaşanmıştır. ÇÖÜM stanbul hükümeti, urtuluş savaşına herhangi bir katkısı olmamasına rağmen barış şartlarını görüşmek için düzenlenen ozan onferansı na TBMM Hükümeti ile birlikte katılmak istemiştir. ki hükümet arasındaki görüş ayrılıklarından yararlanmak isteyen tilaf devletleri de bunu destekleyerek her iki hükümeti de konferansa davet etmişlerdir. ncak bu durumu önlemek isteyen Mustafa emal Paşa stanbul Hükümetinin bağlı olduğu saltanat makamının kaldırılması için TBMM de görüşmeler başlatmıştır. Bu görüşmeler neticesinde 1 asım 1922 de alınan bir kararla önce saltanat ve hilafet makamı birbirinden ayrılmış ardından da saltanat kaldırılmıştır. (evap ) SRR Güney (Suriye) Sınırı: Sakarya Savaşı sonrası ransızlarla imzalanan nkara ntlaşması şartlarına göre belirlenmiş, Hatay 1939 a kadar sınırlarımız dışında kalmıştır. Buna göre, Güney sınırı ile ilgili olarak ozan da yeni bir karar alınmamıştır. T afkas sınırımız ars ntlaşması nda çizildiği hâliyle kalmıştır. ozan onferansı nda bununla ilgili yeni bir karar alınmamıştır. PTÜSR üzlerce yıl boyunca smanlı Devleti nin gelişmesini engelleyen kapitülasyonlar, her türlü etki ve sonuçlarıyla birlikte kaldırılmıştır. Türkiye de ticaret yapacak olan yabancıların, Türk yasalarına şartsız uyması kararlaştırılmıştır. T apitülasyonların kaldırılmasıyla Türkiye ekonomik bağımsızlığını elde etmiştir. yrıca yabancıların hukuki alandaki ayrıcalıklı durumu sona ermiştir. R Türkiye de yaşayan tüm azınlıklar Türk vatandaşı sayılmıştır. stanbul daki Rumlar ile Batı Trakya daki Türkler dışındaki tüm Türk ve Rum halkının karşılıklı olarak yer değiştirilmesi (mübadele) kararlaştırılmıştır. rak Sınırı: Bu bölge ngiliz mandası altında bulunduğundan rak la ilgili görüşmeler ngiltere üzerinden yapılmıştır. ozan onferansı nda rak sınırı ile ilgili bir sonuca varılamamış, sorunun ngiltere ve Türkiye arasında yapılacak ikili görüşmelere bırakılması ve dokuz ay içerisinde çözülmesi kararlaştırılmıştır. BĞR Boğazların dünya ticaretine açık olması, başkanı Türk olan uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesi kararlaştırılmıştır. yrıca Türkiye, Boğazların 7-15 km lik iki yakasında asker bulundurmamayı kabul etmiştir. 207

211 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi RUM Boğazlar ile ilgili madde Sevr ntlaşması yla benzerlik göstermektedir. Sevr de de Boğazların uluslararası bir komisyona bırakılması kararı vardı. RUM eni Türk Devleti, smanlı Devleti nin borçlarını ödemekle onun, siyasal mirasçısı olduğunu kabul etmiştir. T T Boğazlar konusu. Dünya Savaşı nın yaklaşması üzerine tekrar gündeme gelmiş, dönemin şartlarının iyi değerlendirilmesi sonucu Montrö ntlaşması imzalanarak Türkiye Boğazlardaki tek yetkili devlet durumuna gelmiştir (1936) PTRHE sinin savaş tazminatı sayılmasını istemiş ve bu karar kabul edilmiştir. RUM 1881 yılında vrupalı devletlerin borçlarını tahsil etmek için kurulan Düyun-u Umumiye nin kaldırılması kararı alınmış ancak tamamen kaldırılması 1928 yılında gerçekleşmiştir. ener Rum Patrikhanesi yürüttüğü siyasal çalışmalarla smanlı Devleti ni olumsuz yönde etkileyen bir kurumdu. TBMM, içişlere karışılmasını önlemek ve ener SVŞ TMT Rum patrikhanesinin zararlı çalışmalarını önlemek için unanistan, maddi durumu iyi olmadığı için araağaç patrikhanenin kendi sınırları dışına çıkarılmasını istemiş ancak tüm çabalara rağmen başarılı olamamıştır. bölgesini savaş tazminatı olarak Türkiye ye bırakmıştır.. Dünya Savaşı nın galip devletleri de Türkiye den tazminat isteğinde bulunmuşlardır. TBMM, savaş sırasın- (evrensel) özelliği taşımaması şartı ile stanbul da bıra- Patrikhane siyasi faaliyette bulunmaması ve ekümenik da lmanya da rehin tutulan beş milyon altın ile savaş kılmıştır. başlarında ngiltere ye sipariş edilen iki savaş gemi- T Patrikhanenin stanbul dışına çıkarılmasına en çok unanistan karşı çıkmıştır. Bu konu sonraki yıllarda da sorun teşkil etmiştir. iilen elimizde bulunmayan mallar karşılık gösterilerek savaş tazminatları sorunu çözümlenmiştir. DEVET BRÇR smanlı Devleti nden kalan borçlar, smanlıdan yeni ayrılan uluslar arasında eşit şekilde paylaştırılmıştır. Türkiye, üzerine düşen taksitleri ransız rangı üzerinden 1954 yılına kadar ödemiştir. yrıca borçların ödenmesi ile ilgili her türlü yabancı denetim ve gözetime son verilmesi kararlaştırılmıştır. B UR Tüm yabancı okullar ve azınlık okullarının Türkiye umhuriyeti nin yasalarına göre hareket etmesi kararlaştırılmıştır. BTJ Türk karasularında ulaşım tekeli olan kabotaj hakkının 2 yıl sonra kullanılmaya başlanması kabul edilmiştir. 208

212 TŞMS ESSR urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi SRR RUM PTRHES Siyasi faaliyette bulunmamak şartıyla stanbul da bırakıldı. Meriç ehri Türk unan sınırı kabul edildi. Suriye sınırı Hatay hariç, bugünkü gibi belirlendi. B UR Tüm yabancı okullar ve azınlık okullarının Türk yasalarına göre hareket etmesi kararlaştırıldı. R Tüm azınlıklar Türk vatandaşı sayıldı. TŞMS ÖEM TŞMS (24 TEMMU 1923) SM BRÇR smanlı Devleti nden ayrılan yeni devletler arasında eşit olarak paylaştırıldı. Millî sınırlar içinde bağımsız bir Türk devletinin varlığı, dünyaya tanıtılmıştır. Misakımillî sınırlarına büyük ölçüde ulaşılmıştır. Türk ulusu açısından. Dünya Savaşı nı bitiren antlaşmadır. Türk tarihinin en uzun süre yürürlükte kalan ve hâlâ geçerli olan antlaşmalarından biridir. Türkiye, bu antlaşma ile uluslararası alanlarda tam bağımsız ve eşit haklara sahip bir ülke durumuna gelmiştir. T ozan ntlaşması,. TBMM tarafından onaylanmıştır. BĞR Başkanı Türk olan uluslararası bir komisyona bırakıldı. PTÜSR Tamamen kaldırıldı. SVŞ TMTR unanistan araağaç ı tazminat olarak Türkiye ye verdi. D ÇÖÜMEDĞ HÂDE SRD SRU UR ozan dan Sonra Sorun aşanan Sorun aşanan Sorunun Çözümü onular Devlet abancı kullar ransa ç işlere müdahale olduğu gerekçesiyle tüm karşı çıkışlar reddedildi. Türkiye, geri adım atmadı. smanlı Borçları ransa Türkiye nin borcu yeni bir takvime bağlandı. erleşme tarihleri ve doğum yerlerine bakılmadan ozan üfus unanistan Mübadelesi ntlaşması nda kararlaştırıldığı gibi çözüldü Montrö ntlaşması yla Boğazlar Boğazlar Boğazlar omisyonu kaldırıldı. Sorunu omisyonu Türkiye Boğazlar konusunda tek yetkili devlet oldu. Hatay Meselesi ransa, Suriye 1939 yılında Hatay, Türkiye sınırına dâhil oldu. 209

213 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi D GÖRÜŞÜMEE UR ars ntlaşması ndaki haliyle kalmıştır. ran Sınırı Balkan savaşları sonunda karara bağlanmıştır. Batı Trakya nkara ntlaşması nda belirlendiği Güney Sınırımız haliyle kalmıştır. SRU ozan ntlaşması nda Türkiye nin gümrük tarifelerini artırmasını engelleyen bazı hükümler yer almaktaydı. ozan ntlaşması yla belirlenen bu hükümler hangi yıl kalkmıştır? ) 1926 B) 1929 ) 1930 D) 1932 E) 1938 SEVR VE TŞMR MDDEER RŞŞTRMS Sevr ntlaşması (10 ğustos 1920) ozan ntlaşması (24 Temmuz 1923) zmir ile birlikte Ege Türkiye ile unanistan Bölgesi nin büyük arasındaki sınır Meriç bir bölümü ve Doğu Trakya unanistan a ehri olarak saptanacak ve unanistan bu nehrin verilecektir. batısındaki araağaç ı savaş tazminatı olarak Türkiye ye verecektir. Ege Bölgesi nin Türklere ait olduğu kabul edilmiştir. Doğu nadolu da Ermeni Devleti kurulacaktır. Türkiye nin toprak bütünlüğü tanınacaktır. Ermenilerin Doğu nadolu da devlet kurmaları bu antlaşma ile ortadan kalkmıştır. Türk ordusundaki asker Boğazların her iki yakası sayısı ile savaş askerden arındırılacak, teçhizatı sınırlandırılacaktır. bunun dışında ordu ile ilgili herhangi bir sınırlama getirilmeyecektir. zınlıklara geniş ayrıcalıklar zınlıklar Türk vatandaşı tanınacaktır. olarak kabul edileceklerdir apitülasyonlardan apitülasyonlar kesin olarak tilaf Devletleri yararlanabileceklerdi. kaldırılacaktır. Boğazlar Türk delegesinin Boğazlardan geçişleri, yer almadığı Türkiye başkanlığında bir uluslararası komisyon tarafından yönetilecektir. kurulacak uluslararası bir Boğazlar komisyonu düzenleyecektir. ÇÖÜM ozan ntlaşması nda Türkiye nin gümrük tarifelerini artırmasını engelleyen hükümler beş yıl süre ile sınırlandırılmıştı. Bu sebeple antlaşmadan beş yıl sonra yani 1929 da bu sınırlamalar kalkmış ve kabul edilen Gümrük Tarifesi anunu ile yabancıların sanayi ürünlerine yönelik gümrük tarifeleri yükseltilmiştir. Bu durum yabancıların iç ticaretteki kontrolünü azaltmıştır. (evap B) SRU Hemen hemen her konudaki Türk ulusal istekleri, müttefikler tarafından kabul edilmiştir. Ve dünya, tarihinde eşi olmayan bir olayla karşılaşmıştır: enilmiş, parçalanmış bir ulusun, bu harabe içinden ayağa kalkması ve dünyanın en büyük ulusları ile, tam eşit koşullar içinde karşı karşıya gelmesi ve büyük savaşın bu galiplerini dize getirerek her isteğini kabul ettirmesi şaşılacak bir şeydi ngiliz tarihçi Toynbe tarafından anlatılan bu gelişme aşağıdakilerden hangisidir? ) Mudanya teşkesi B) ondra onferansı ) ars ntlaşması D) ozan ntlaşması E) nkara ntlaşması ÇÖÜM ngiliz tarihçi Toynbe nin bahsettiği gelişme, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan ozan ntlaşması dır. Bu antlaşma ile yok oldu sanılan bir millet, uluslararası alanda eşit haklara sahip tam bağımsız bir ülke olarak büyük devletlerle aynı masaya oturmuş ve isteklerinin büyük çoğunluğunu kabul ettirmiştir. (evap D) 210

214 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi M MÜDEE ST VE EDEBT SMR Mustafa emal tatürk: utuk azım arabekir: stiklal Harbimiz li uat ebesoy: Sınıf rkadaşım tatürk, Milli Mücadele Hatıraları, Siyasi Hatıralar, Bilinmeyen Hatıralar Rauf rbay: ehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım alih Rıfkı tay: Çankaya, eytindağı, Batış ılları, teş ve Güneş, Mustafa emal in ğzından Vahdettin Halk edebiyatı arayılan Türküsü: Güney ephesi nde ransızlara karşı ntep te savaşan Molla Mehmet arayılan a yakılan türküdür. Resim ve Heykel Ruhi rel, ejat Çelik, li Çelebi, brahim Çallı, ühtü Müridoğlu, Hüseyin Özkan ve lhan aman bu alanda eserler vermişlerdir. Halide Edip dıvar: teşten Gömlek, Türkün teşle mtihanı, Dağa Çıkan urt akup adri araosmanoğlu: Milli Mücadele Hatıraları, Politikada 45 ıl, tatürk, Vatan olunda smet nönü: smet nönü Hatıraları ethi kyar: Üç Devirde Bir dam unus adi: urtuluş Savaşı nıları azım Özalp: Milli Mücadele Salih Bozok: Hep tatürk ün anında, averi tatürk ü nlatıyor Roman emal Tahir: Esir Şehrin nsanları, orgun Savaşçı Samim ocagöz: alpaklılar, Doludizgin ka Gündüz: Dikmen ıldızı Mithat emal untay: Üç stanbul Tarık Buğra: üçük ğa Sinema ve Dizi a. Sinema uat Uzkınay: stiklal (1922) ve afer olları (1923) Muhsin Ertuğrul: teşten Gömlek (1923). Diğer filmler: nkara Postası (1928), Bir Millet Uyanıyor (1932), stiklal Madalyası (1948), alpaklılar (1959), Dağ Başını Duman lmış (1964), Son smanlı andım li (2006), Mustafa (2008), Dersimiz tatürk (2009), Veda (2010) Taş Mektep (2013) bu konuyu işleyen ya da bu konuya değinen filmlerden bazılarıdır. b. Diziler ücel Çakmaklı: üçük ğa (1983) iya Öztan: urtuluş (1994) afer Özgül: Esir Şehrin nsanları (2003) Turgut Özakman: Şu Çılgın Türkler Şiir âzım Hikmet: uvayı Millîye Destanı emalettin amu: Dumlupınar Önünde azıl Hüsnü Dağlarca: Üç Şehitler Destanı ahit ülebi: tatürk urtuluş Savaşı nda 211

215 urtuluş Savaşı Mücadele Dönemi SRU Düzenli ordunun kurulmasından sonra ordunun subay, silah ve malzeme eksikliğini tamamlamak için yapılan çalışmalar arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? ) nkara Subay Mektebi nin açılması B) stanbul dan kaçıp gelen subayların kadroya alınması ) Hıyanet- i Vataniye anununun çıkarılması D) irariler anunu nun çıkarılması E) Sovyet Rusya dan askeri ve ekonomik yardım sağlanması ÇÖÜM, B, D, E seçeneklerinde verilen gelişimler ordunun subay, silah ve malzeme eksikliğini tamamlamak için yapılan çalışmalardır. ncak Hıyanet-i Vataniye anunu TBMM nin açılmasına karşı çıkan ayaklanmaları cezalandırmak ve tedbir almak için 29 isan 1920 de çıkarılmıştır. (evap ) SRU şağıdakilerden hangisi ozan onferansı için çağrı yapan devletler arasında gösterilemez? ) ngiltere B) ransa ) Belçika D) talya E) Japonya ÇÖÜM ozan onferansı na çağrı yapan devletler ngiltere, ransa, talya ve Japonya dır. Belçika ise konferansta sadece ticaret ve yerleşme sözleşmelerine katılmıştır. (evap ) SRU. Romanya. unanistan. Türkiye ukarıdakilerden hangileri, ozan onferansı nın tüm görüşmelerine çağrılmıştır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM Türkiye, unanistan Romanya ve Sırp-Hırvat- Sloven Devleti (ugoslavya) ozan onferansı nın tüm görüşmelerine katılan devletlerdir. (evap E) SRU Mustafa emal Paşa zafere dair inançları zayıf olan kişiler için 13 cak 1921 tarihinde yaptığı bir konuşmasında: Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini, bulunur kurtaracak bahtı kara maderini diyerek seslenmiştir. Mustafa emal in amık emal in şiirine atıfta bulunarak yaptığı bu konuşma, aşağıdakilerden hangisine itafen söylenmiştir? ). nönü B). nönü ) ütahya Eskişehir D) Sakarya E) Başkomutanlık ÇÖÜM tatürk ün sözünü ettiği olay 6-10 cak 1921 tarihleri arasında gerçekleşen. nönü Savaşı dır. Türkleri nadolu dan atmak ve Sevr ntlaşması nı TBMM ye kabul ettirmek amacıyla taarruza geçen unan kuvvetleri bu savaşta düzenli ordu karşısında tutunamamış ve geri çekilmiştir. (evap ) 212

216 4. ÜTE TTÜR EER MUST EM HT Mustafa emal, 1881 yılında Selânik te doğmuştur. Babası li Rıza Efendi, annesi übeyde Hanım dır. Mustafa emal sırasıyla Mahalle Mektebi nde, Şemsi Efendi kulunda, Selânik skerî Rüştiyesinde, Manastır skerî dadisinde, stanbul Harp kulunda ve Harp kademisinde öğrenim görmüştür. Harp kademisini bitirdikten sonra urmay üzbaşı rütbesiyle ilk olarak Şam da bulunan V. rdu ya bağlı 30. Süvari layı na staj yapmak üzere atanmıştır. Burada Vatan ve Hürriyet emiyetini kurmuştur.. Meşrutiyet in ilanından sonra meşrutiyet yönetimine karşı çıkan 31 Mart yaklanması nın bastırılması için kurulan Hareket rdusu nun urmay Başkanlığına getirilmiştir. yaklanmanın bastırılmasında önemli büyük rol oynamıştır. smanlı Devleti nin talyanlarla yaptığı Trablusgarp Savaşı nda gönüllü olarak görev yapan Mustafa emal, Derne ephesi nde düşmanı püskürtmüştür. Bu savaş, Mustafa emal in ilk görev yaptığı savaş olmakla beraber, aynı zamanda ilk askeri başarısını gösterdiği bir savaştır. Bu savaş sırasında rütbesi binbaşılığa yükselmiştir. Balkan Savaşlarından sonra Mustafa emal Sofya taşemiliterliğine atanmıştır. Bu görevi sırasında rütbesi yarbaylığa yükselmiştir. Mustafa emal, Sofya taşemiliterlik görevini sürdürürken. Dünya Savaşı çıkmıştır. smanlı Devleti nin savaşa girmesi üzerine görev isteğinde bulunmuş ve Çanakkale Boğazı nı savunmakla sorumlu 19. Tümen omutanlığı na atanmıştır. Bu görevi sırasında Çanakkale Savaşı nda; rıburnu, nafartalar ve onkbayırı nda üstün başarılar elde ederek askerî yeteneğini kanıtlamıştır. Mustafa emal in ismi ilk olarak bu savaşlardan sonra geniş kitlelerce duyulmuştur. Bu başarılarından dolayı rütbesi albaylığa yükseltilmiştir. Çanakkale Savaşı ndan sonra Mustafa emal Edirne deki 16. olordu omutanlığı na atanmıştır. Bir süre sonra bu kolordu Diyarbakır a taşınınca Mustafa emal de Diyarbakır a gitmiştir. Burada rütbesi generalliğe yükseltilmiştir. Mustafa emal Paşa bu görevi sırasında Muş ve Bitlis i Ruslardan geri almıştır. Bir süre sonra Diyarbakır daki. rdu omutanlığına atandı. Bu sırada ıldırım rduları Grubu adında bir ordu kurulmuştur. Mustafa emal bu orduya bağlı olan V. rdu omutanlığı na atanmıştır. ıldırım rduları Grubu komutanı ile anlaşamayan Mustafa emal, bu görevinden ayrılarak stanbul a gelmiştir. V. Mehmet (Vahdettin) padişah olduktan sonra tekrar V. rdu omutanlığı na atanan Mustafa emal, Mondros teşkes nlaşması imzalandıktan sonra ıldırım rduları Grubu omutanlığı na getirilmiştir. Mustafa emal in bu görevi uzun sürmemiştir. Çünkü 7. rdu ve ıldırım rduları Grubu da Mondros teşkes nlaşması nın şartları gereğince ortadan kaldırılmıştır. Bunun üzerine Mustafa emal stanbul a dönmüştür. stanbul a gelen Mustafa emal, memleket yararına bir şeyler yapabileceği düşüncesindeydi. ncak o, yapmış olduğu girişimler sonucunda, stanbul da bir şeyler yapmanın mümkün olmadığını anlamıştır. Daha sonra stanbul da bulunan genç subay arkadaşları ile bir araya gelerek ülkenin kurtuluşu üzerine görüş alışverişinde bulunmuştur. ncak stanbul da ikili görüşmelerin ötesinde bir şeyler yapmak mümkün olmayınca Mustafa emal, nadolu ya geçmeyi planlamaya başlamıştır. 213

217 tatürk lkeleri Tam bu sırada aradeniz de yaşanan olumsuz gelişmeler Mustafa emal in Samsun a 9. rdu Müfettişi olarak gönderilmesine sebep olmuştur. 19 Mayıs 1919 da Samsun a giden tatürk, düşündüklerini uygulamaya koymuştur. tatürk, olaylara ve geleceğe ait görüşleri ile her alanda etkili düşüncelere sahip olan büyük bir fikir adamıdır. kudukları, yaşadıkları, gözledikleri ve duydukları, bunlardan çıkardığı sonuçlar onun fikrinin oluşmasında etkili olmuştur. Bir sistem içinde şekillenen bu düşünceler tatürkçü düşünce sistemi olarak tanınmıştır. Mustafa emal, inkılapçı ve gerçeği gören bir devlet adamıdır., Türk milletini örgütleyerek urtuluş Savaşı nı başlatmış ve kesin bir zafer kazanmıştır. rkasından Türkiye umhuriyeti Devleti ni kurmuş ve Türk milletini uygar milletler seviyesine çıkarmak için bir dizi yenilikler yapmıştır. Her yönüyle bir dâhi olan Mustafa emal in kendine özgü kişisel özellikleri şunlardır: üü üü üü üü üü üü üü üü Vatan ve Millet Sevgisi, Mantıklı ve Gerçekçi luşu aratıcı Düşüncesi, dealist luşu, leri Görüşlülüğü, Önder luşu, nkılapçılığı, Birleştirme ve Bütünleştirme Gücü, bütün bu özellikleriyle Türk milletinin üstün vasıflarını taşıyan ve uygulayan dâhi bir asker ve komutan, dâhi bir siyaset ve devlet adamı, bir inkılapçı olarak yaşamış ve bu önder kişiliği ile tarihe geçmiştir. Bütün hayatı vatanı ve milleti için hizmet yolunda mücadele ile geçen tatürk ü ölüme götüren hastalığın belirtileri 1937 yılı sonlarında ortaya çıkmıştır. T 1937 yılında tatürk ile başbakan smet nönü arasında iktisat ve dış siyaset konularında bazı görüş ayrılıkları çıkmıştır. Bunun üzerine smet Paşa 25 asım 1937 de başbakanlıktan ayrılmış ve yerine uzun yıllar iktisat bakanlığı görevini yürüten elal Bayar getirilmiştir. aplıca sularından yararlanmak amacıyla alova ya giden tatürk ü burada Dr. ihat Reşat Belgeler muayene etmiştir. Bu muayene sonucunda tatürk ün siroz hastası olduğu teşhisini koymuştur. Türk ve yabancı doktorlar tatürk ün ısrarla dinlenmesi gerektiğini belirtmişlerdir. akat tatürk bu önerileri dikkate almayarak eskisi gibi yoğun bir şekilde çalışıyordu. bir taraftan Hatay sorunu ile uğraşırken diğer taraftan güney illerine geziye çıkmıştır. Bu gezi, sağlığının düzelemeyecek biçimde bozulmasına neden olmuştur. Gezi dönüşü nkara ya gelen tatürk, dinlenmek ve tedavi görmek için stanbul a gitmiştir. Bir süre Savarona yatında kalan tatürk burada memleketin iç ve dış işleri ile meşgul olmaya devam etmiştir. Dinlenmeyi ihmal ettiği için hastalığı birdenbire artınca Dolmabahçe Sarayı na götürülmüştür. Hastalığının ciddiyetini hisseden tatürk vasiyetini yazarak servetinin bir kısmını ailesinin ve yakınlarının geçimine yetecek kadar ayırdıktan sonra, geriye kalan kısmını Türk Tarih urumu ve Türk Dil urumuna bağışlamıştır. asım ayının ilk haftasından itibaren hastalığı iyice artan tatürk, 8 asım günü derin bir komaya girmiştir. 10 asım 1938 Perşembe günü saat dokuzu beş geçe hayata gözlerini kapamıştır. 16 asım günü tatürk ün naaşı Dolmabahçe Sarayı nda katafalka konulmuş, 19 asım 1938 de de cenaze namazı kılınmıştır. tatürk ün cenazesi 20 asım da nkara ya getirilmiştir. 21 asım da da büyük bir devlet töreni ile Etnografya Müzesi nde hazırlanan geçici kabrine konulmuştur. 10 asım 1953 te yine büyük bir törenle tatürk ün naaşı nıtkabir e getirilmiştir. 10 asım 1938 günü tatürk ün vefatından sonra nayasa gereğince TBMM Başkanı bdülhalik Renda, umhurbaşkanı vekili olarak göreve başlamıştır. 11 asım günü toplanan Meclis tarafından, tatürk ün yakın silah ve çalışma arkadaşı, urtuluş Savaşı nın Batı ephesi komutanı Malatya milletvekili smet nönü, ikinci cumhurbaşkanı seçilmiştir. 214

218 tatürk lkeleri smet nönü bu görevini 1950 yılına kadar sürdürmüştür. umhurbaşkanlığı döneminde Türkiye yi. Dünya Savaşı nın dışında tutmayı başarmış ve ülkemizde çok partili siyasi hayata geçilmesine katkıda bulunmuştur. TTÜR Ü ESERER Taktik ve Tatbikat Gezisi 1911: omutanların başarılı olabilmeleri için gerekli özelliklerin anlatıldığı broşür niteliğinde bir kitapçıktır. Subay ve omutan ile onuşmalar: 1914 te yazılmış bir eserdir. utuk (Söylev): tatürk ün eni Türk Devleti nin kurtuluş koşul ve ilkelerini en açık ve ayrıntılı biçimde anlattığı eseridir. tatürk, bu eserinde 1919 yılında Samsun a çıkışından 1927 yılındaki umhuriyet Halk Partisinin birinci kurultayına kadar geçen olayları anlatmaktadır. Bu dönem; ü ü uvayımilliye nin oluşması ü ü l. TBMM Hûkümeti dönemi ü ü umhuriyet dönemini kapsamaktadır. T tatürk Türk Hava urumu na gelir sağlamak için utuk un dağıtım hakkını bu kuruma vermiştir. Geometri itabı: tatürk, ölümünden bir buçuk yıl önce yazdığı bu eserinde, geometri derslerindeki rapça ve arsça terimlere Türkçe karşılıklar bulmuştur. Günümüzde geometri öğretiminde kullanılan üçgen, beşgen, kare, yamuk gibi terimler tatürk ün türettiği terimlerdir. Medeni Bilgiler: Bu eserde, tatürk ün vatandaşlık hak ve görevleri hakkındaki düşünceleri fet nan tarafından kaleme alınmıştır de yayınlanan eser 1988 de kendi el yazılarıyla belgelendirilerek yeniden yayınlanmıştır. Eserde, çağdaş devlet, toplum ve insan tipinin sahip olması gereken millî ve evrensel değerler anlatılmaktadır. Takımın Muharebe Eğitimi 1911: tatürk ün lmancadan smanlıcaya çevirdiği bir eserdir. Bölüğün Muharebe Eğitimi: lmancadan smanlıcaya çeviri bir eserdir. umalı rdugâhı: tatürk ün süvari, bölük, alay, tugay, eğitim ve manevralarını anlattığı eseridir da basılmıştır. TTÜR BGRER tatürk; Modern Türkiye nin urucusu (ndrew Mango) ndrew Mango nun kitabı, lider tatürk ü irdelediği gibi Mustafa emal i insan ilişkileri ve yakın çevresiyle de değerlendiriyor. Dönemin toplumsal yapısı ve güç dengeleri de detaylı olarak yansıtılmıştır. Bozkurt (H.. rmstrong) Henüz Mustafa emal in sağlığında yayımlanan ve dünyada yankı uyandıran bu biyografi, smet nönü başkanlığındaki Bakanlar urulu tarafından yasaklandı ama Mustafa emal in kitabı incelemesinin ardından yasak kaldırılmıştır. tatürk (akup adri araosmanoğlu) akup adri eserinde, tatürk ün gölgesinde oluşan benliğinin, kimlik kazanımının öyküsünü anlatmaktadır. araosmanoğlu kendi tanımladığı tatürk kavramı etrafında, tarihe, siyasete, uygarlığa ilişkin düşüncelerini aktarmaktadır. tatürk; Bir Milletin eniden Doğuşu (ord inross) Mustafa emal in hayatını anlatan, dönemin seyrini değiştiren olaylarını da objektif bir şekilde ele alan kitap, ngiliz ve ransız arşivleri ile Mustafa emal in silah arkadaşlarının notlarından yola çıkılarak yazılmıştır. Tek dam (Şevket Süreyya ydemir) arası üç cilt olarak yayınlanan biyografi, Mustafa emal in hayatını ele alan bir inceleme araştırma eseridir. Eser, farklı dönemlerini ele aldığı tatürk ün hayatından öte, 19. yüzyılın sona ermesi ve 20. yüzyılın başlaması sırasındaki sıkıntılı sürecin de üzerinde durmaktadır. 215

219 tatürk lkeleri TTÜRÇÜÜĞÜ Tanımı ve Önemi tatürk lkelerinin rtak Özellikleri Türk milletinin bugün ve gelecekte tam bağımsızlığa, huzur ve refaha sahip olması, devletin millet egemenliği esasına dayandırılması, aklın ve bilimin öncülüğünde, Türk kültürünün çağdaş uygarlık düzeyi üzerine çıkarılması amacı ile temelleri yine tatürk tarafından belirtilen devlet hayatına, fikir hayatına ve ekonomik hayata, toplumun diğer temel kurumlarına ilişkin gerçekçi düşüncelere ve ilkelere tatürkçülük denir. TTÜRÇÜÜĞÜ itelikleri Türk milletinin ihtiyaç ve isteklerinden kaynaklanan millî bir düşünce sistemidir. ani Türk milletinin ihtiyaçlarından doğmuş, temelinde millî kültürümüz olan bir sistemdir. apsadığı fikirler ve ilkeler hayalci değil, gerçeklere dayanır. kılcı ve bilimcidir. işi hak ve hürriyetlerine önem verir. Vicdan ve düşünce hürriyetine saygılıdır. Durağan değildir. Çağdaş gelişmelere açıktır. Sürekli gelişmeyi öngörür. Bu yüzden dinamiktir. urtta ve dünyada barışın korunmasından yanadır. Millî birlik ve beraberliğe önem verir. Evrensel bir nitelik taşır. Çünkü insanlığın ortak değerlerini kapsamaktadır. tatürkçü düşünce sistemini oluşturan ilkeler bir bütünün ayrılmaz parçalarıdır. Birbirlerinin devamı ve tamamlayıcısıdırlar. tatürkçülük yabancı siyasi akımlar ve ideolojilerle açıklanamaz. Çünkü bu sistem Türk milletinin ihtiyaçlarından ve gerçeklerinden doğmuştur. Bir bütün olarak dışarıdan alınmış bir ideoloji değildir. Türk ulusunu çağdaş medeniyetler seviyesine çıkarmayı hedef alır. tatürk lkelerinin macı tatürk ilkeleri, aklın ve bilimin öncülüğünde, çağın gereklerine göre Türk milletinin mutluluğunu, huzurunu, esenliğini, refahını sağlamak ve Türk kültürünü millî bir anlayışla çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine çıkarmak amacıyla konulmuştur. ynı zamanda bağımsız ve güçlü bir Türkiye hedefleyen tatürk ilkeleri, Türk milletinin birlik ve beraberlik içinde onurlu ve mutlu bir yaşam sürmesini amaçlamaktadır. Türk toplumunun ihtiyaçlarından doğmuştur. Temelinde millî kültürümüz vardır. Bu ilkelerin kabulünde herhangi bir dış baskı, zorlama ve taklitçilik yoktur. kla ve bilime dayanırlar. lkeler bir bütündür. nlam ve amaç bakımından birbirini tamamlarlar. Bu yönüyle ilkelerin ayrı ayrı değerlendirilmesi yanlış olur. Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine çıkarmayı amaçlamaktadırlar. Bu bakımdan milliyetçilik duygusuna dayanırlar. lkeler sözcük anlamında kalmamış, Türk inkılabı ile uygulamaya da yansımıştır. tatürk lke ve nkılaplarının Dayandığı Esaslar Millî tarih bilinci, Vatan ve millet sevgisi, Millî dil, Bağımsızlık ve özgürlük, Egemenliğin millete ait olması, Çağdaş medeniyet seviyesinin üzerine çıkma, Millî kültürün geliştirilmesi, Millî birlik ve beraberlik, ülke bütünlüğü, kılcılık (Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.) prensibi, Barışçılık (urtta sulh, cihanda sulh) prensibi, UMHURETÇ TEME EER umhuriyetçilik, yeni Türk Devleti nin kurulmasına dayanak teşkil etmesi, diğer ilkelerin uygulanması açısından tatürk ilkeleri arasında önemli bir yere sahiptir. Bu ilkeyi anlamak için önce cumhuriyet kavramının anlamını bilmek gerekir. umhuriyet kavramı genellikle halkı yönetecek devlet başkanları ve meclisin halk tarafından belli bir süre için seçilmesini, daha kapsamlı olarak da egemenliğin milletin bütününe ait olmasını ifade etmektedir. umhuriyet, hem bir devlet hem de hükûmet şeklidir. Devlet şekli olarak cumhuriyet, egemenliğin millete ait olmasıdır. Hükûmet şekli olarak ise devlet başkanının ve millet meclisinin belirli bir süre için seçimle işbaşına gelmesidir. 216

220 tatürk lkeleri UMHURETÇ nahtar elimeler Millî egemenlik, ulusal irade, seçme, seçilme Millî egemenliğin gerçekleştirilmesi amaçlıdır. sevinmiş, aynı ümitleri beslemiş olmalarına ihtiyaç vardır. kılcı, demokratik, ileriye dönük, insani, barışçı ve birleştirici olan Türk milliyetçiliği, tüm milletleri eşit kabul eden ve başka milletlerin haklarına saygı devletin, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü ifade eden bir anlayıştır. umhuriyetçilik ilkesinin temel özellikleri Millî egemenlik Vatandaşlar arasında eşitlik Temel hak ve özgürlüklerin güvenceye alınması asama, yürütme ve yargının bağımsızlığı Hukukun üstünlüğü Seçme ve seçilme hakkı Siyasi partilerin varlığı Temsilcilerin belli bir dönem için seçilmesi umhuriyetçilik ilkesi doğrultusunda yapılan inkılaplar Saltanatın kaldırılması Halifeliğin kaldırılması TBMM nin açılması 1921 ve 1924 nayasası nın kabulü Çok partili hayata geçiş adınlara siyasal hakların verilmesi tatürk ün endi fadesi ile umhuriyetçilik Demokrasi prensibinin en asri ve mantıki tatbikini temin eden hûkümet şekli cumhuriyettir. Bugünkü hûkümetimiz, devlet teşkilatımız doğrudan doğruya milletin kendi kendine, kendiliğinden yaptığı bir devlet ve hûkümet teşkilatıdır ki, onun adı cumhuriyettir. rtık hûkümet ile millet arasındaki geçmişteki ayrılık kalmamıştır. Hûkümet millet ve millet hûkümettir. Türk milletinin karakter ve yapısına en uygun idare cumhuriyet rejimidir. METÇ tatürk e göre: Bir insan topluluğunun millet sayılması için, zengin bir geçmişe, birlikte yaşamak konusunda samimi olmaya, geçmişten gelen mirasın korunmasını sürdürebilmek için, iradelerinin aynı olmasına, birlikte METÇ nahtar elimeler rtak kader, dil ve kültür birliği, birlik beraberlik, bütünlük, millî değerler Millî birlik ve bütünlüğü sağlama, millî değerleri güçlendirme amaçlıdır. Milliyetçilik doğrultusunda yapılan inkılaplar Türk Tarih urumunun kurulması Türk Dil urumunun kurulması zmir ktisat ongresi Halkevlerinin açılması lköğretimin zorunlu olması abotaj anunu nun kabulü Türk alfabesinin kabulü Türk Parasının ıymetini oruma anunu Halifeliğin kaldırılması Millet mekteplerinin açılması tatürk ün endi fadesi ile Milliyetçilik Biz doğrudan doğruya milliyetperveriz ve Türk milliyetçisiyiz. umhuriyetimizin dayanağı Türk toplumudur. Bu toplumun fertleri ne kadar Türk kültürü ile dolu olursa o topluma dayanan umhuriyet de o kadar kuvvetli olur. e Mutlu Türk üm Diyene! Türk milliyetçiliği, ilerleme ve gelişme yolunda uluslararası ilişkilerde bütün çağdaş milletlere paralel ve onlarla uyum içinde yürümekle beraber, Türk toplumunun özel karakterlerini ve başlı başına bağımsız kimliğini korumaktadır. T tatürk ün dil ve edebiyat alanındaki inkılapları milliyetçilik (ulusçuluk) ilkesiyle ilişkilidir. 217

221 tatürk lkeleri HÇ Halk, bir ülkenin sınırları içerisinde yaşayan çeşitli mesleklerin ve toplumsal grupların oluşturduğu insan topluluğudur. Halkçılık ilkesi ise dil, din, ırk, mezhep ayırmaksızın tüm vatandaşların kanun önünde eşit kabul edilmesi, toplumun kaynaştırılması ve milletin egemen olması fikrini (demokrasi) ifade eder. Buna göre halkçılık birbirini tamamlayan üç unsurdan oluşur. öy Enstitülerinin açılması adınlara sosyal ve siyasal hakların verilmesi ılık ıyafet anunu nun kabulü Türk Medeni anunu nun kabulü Toprak Reformu anunu nun çıkarılması tatürk ün endi fadesi ile Halkçılık a. Halk yönetimi Halkçılık, ulusal egemenlik ilkesine dayanır. tatürk, halkçılık ile demokrasiyi aynı anlamda kullanmıştır. Egemenliğin ulusa ait olduğu bir devlette, hûkümet sisteminin de demokrasi olması gerekir. b. Eşitlik ilkesi tatürkçü düşünce sistemi hiçbir zümre ve kişiye ayrıcalık tanımaz. c. Sınıf çatışmalarının reddedilmesi ve toplumun dayanışma içerisinde olması Halkçılık ilkesi sosyal adalete, sosyal güvenliğe, toplumun ekonomik yönden zayıf kesiminin korunmasına ve adaletli gelir dağılımına önem verir, sınıf mücadelesini reddeder, devlete ve halka ekonomik yükümlülükler getirir. Devlet halkın ekonomik sorunlarını çözmek, toplum ise daha çok çalışarak ülke ekonomisini güçlü kılmakla sorumludur. nahtar elimeler HÇ Eşitlik, dayanışma, sosyal devlet Toplumsal eşitliği sağlama, halkın refah seviyesini yükseltme amaçlıdır. Halkçılık ilkesi doğrultusunda yapılan inkılaplar Tevhid-i Tedrisat anunu şar vergisinin kaldırılması Soyadı anunu nun kabulü Halk evlerinin açılması dare usulümüz kayıtsız şartsız hâkimiyetine sahip olan halkın, mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. Bugünkü mevcudiyetimizin asli mahiyeti, milletin genel eğilimlerini ispat etmiştir. da halkçılıktır ve halk hûkümetidir. Hûkümetlerin halkın eline geçmesidir. dareyi halka teslim etmek için çalışalım. zaman bütün müşküllerin ortadan kalkacağına kaniim. SRU Birinci TBMM de kabul edilen kömür havzalarında çalışan işçilerin sosyal hakları ve güvenlikleriyle ilgili kanunun aşağıdaki ilkelerden hangisiyle ilgili olduğu söylenebilir? ) Milliyetçilik B) nkılapçılık ) aiklik D) Halkçılık E) umhuriyetçilik ÇÖÜM Türkiye nin gerçek anlamda sanayileşme sürecine girmesi, umhuriyet döneminde olmuştur. Bu sebeple bu dönemde işçi haklarının düzenlenmesi gerekmiştir. Bu durum halkçılık ilkesiyle doğrudan ilgilidir. Halkı bir bütün olarak kabul eden halkçılık ilkesi sosyal ve ekonomik seviyesi düşük kitlelerin düzelmesine yardımcı olmayı öngören bir tatürk ilkedir. Bu ilke ışığında devlet, vatandaşının sosyal ve ekonomik sorunlarını çözmek ve onların yaşam standartlarını yükseltmekle ilgili önlemler almaktan sorumludur. tatürk, toplumdaki sosyal grupları nasıl birbirlerine eşit, imtiyazsız topluluklar olarak görmüşse, işçi kesimini de aynı halkçılık ilkesi çerçevesinde değerlendirmiştir. (evap D) 218

222 tatürk lkeleri DEVETÇ Ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi için özel sermayenin yetmediği durumlarda devletin sanayileşme işini kendi üzerine almasını ifade eder. Teşvik-i Sanayi anunu nun kabulü abotaj anunu nun kabulü Ulusal bankaların kurulması l ve ll. Beş ıllık alkınma Planı tatürk ün endi fadesi ile Devletçilik Memlekette her çeşit üretimin artması için ferdi teşebbüsün devletçe elzem olduğunu önemle kaydettikten sonra, beyan etmeliyiz ki devlet ve fert birbirine karşı değil, birbirinin tamamlayıcısıdır. Siyasi ve fikri hayatta olduğu gibi iktisadi işlerde de fertlerin teşebbüslerini beklemek doğru olmaz. Mühim ve büyük işleri ancak milletin toplam servetine ve devletin bütün teşkilat ve kuvvetine dayanarak, millî egemenliğin uygulanmasını ve yürütülmesini düzenlemekle görevli olan hûkümetin mümkün olduğu kadar üzerine alıp başarması tercih olunmalıdır. DEVETÇ nahtar elimeler Ekonomi, yatırım, devletleştirme, kamulaştırma alkınmayı sağlamak amacıyla devletin ekonomik faaliyetleri yürütmesi anlamına gelir. SRU Ekonomik buhranı. Özel teşebbüsün sermaye yetersizliği. Ekonomik ve toplumsal sıkıntılar Devletçilik ilkesinin temel özellikleri Devletçilik, halkçılığın zorunlu bir sonucudur. Güçlü ve çağdaş bir devlet meydana getirmeyi amaçlar. Devletçilik, planlı ekonomiyi gerekli hâle getirmiştir. umhuriyetin ilk yıllarında Türk milletinin ve devletinin içinde bulunduğu durumundan dolayı zorunlu olarak ekonomide devletçilik ilkesi uygulanmıştır. tatürk e göre devletçilik, özel teşebbüs hürriyetinin ve piyasa ekonomisinin reddi değildir; yani tatürk devletçiliği komünist devletteki gibi ekonomideki tek tekelin, devlet olmasını değil, devlet ile özel sektörün birlikte ekonomik roller üstlenmesini ifade eder. Bu doğrultuda devletçilik ilkesi, bağımsızlığa ters düşmemek koşuluyla yabancı sermayeden de yararlanmayı öngörür. Temel şart bağımsızlıktır, bunu zedeleyen her türlü uygulamayı reddeder. Devletçilik ilkesi doğrultusunda yapılan inkılaplar Devletçilik ilkesinin benimsenmesinde yukarıdakilerden hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM Devletçilik ilkesi, bir ülkenin kalkınmasının devlet eliyle olabileceğini savunan bir anlayışı ifade etmektedir. Devletin ekonomik yaşama doğrudan müdahale ettiği bu sistem Türkiye de 1931 yılından itibaren uygulanmaya başlamıştır. Bu ilkenin benimsenmesinde özel teşebbüsün hem sermaye hem de bilgi açısından yeterli seviyede olmaması etkili olmuştur. yrıca 1929 yılında BD merkezli olarak başlayan ancak kısa sürede diğer ülkeleri de etkisi altına alan ekonomik kriz ve bunun sonucunda yaşanan ekonomik ve toplumsal sıkıntılar da devletçilik ilkesinin benimsenmesini zorunlu kılmıştır. (evap E) aiklik, din ve devlet işlerini birbirinden ayıran, dinin politik çıkarlara alet edilmesini reddeden, kişilerin din ve vicdan özgürlüğünü tanıyan ve koruyan, akıl ve bilimin egemen olduğu devlet ve toplum düzenini öngören bir ilkedir. nahtar elimeler kılcılık ve bilimsel, din ve vicdan özgürlüğü Devlet işlerinin dinî kurallara değil, akıl ve bilime dayandırılması amaçlanır. 219

223 tatürk lkeleri aiklik ilkesinin temel özellikleri Din ve devlet işleri birbirinden ayrılmıştır. Devlet yönetimi din kurallarına göre değil, akıl ve bilimin önderliğinde düzenlenir. Vatandaşların dinî inançlarına hiçbir şekilde müdahale edilmez. Devlet her türlü dinsel inanç, ayin ve kuruluşlar karşısında tarafsız kalır ve bu dinlere bağlı olanlar arasında ayrım yapamaz. Devletin resmî dini yoktur. Devlet belli bir dine üstünlük tanıyıp onun kurallarını bütün vatandaşlara benimsetmeye ve uygulatmaya çalışmaz. aiklik ilkesi doğrultusunda yapılan inkılaplar Halifeliğin kaldırılması Medreselerin kapatılması Saltanatın kaldırılması Tevhid-i Tedrisat anunu nun kabulü Şeriye ve Evkaf vekâletinin kaldırılması Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması Türk Medeni anunu nun kabulü Harf nkılabı nayasadan laikliğe aykırı maddelerin çıkarılması (1928) aiklik ilkesinin anayasaya girmesi Şapka anunu nun kabulü tatürk ün endi fadesi le aiklik Dünyada her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, dalalettir. Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdanının emrine uymakta serbesttir. Biz dine saygı gösteririz. Düşünşe ve düşünceye muhalif değiliz. Biz sadece din işlerini millet ve devlet işleriyle karıştırmamaya çalışıyoruz. tatürk ün inkılap anlayışı, çağa göre geri kalmış kurumların ortadan kaldırılması ve bunların yerine ilerlemeyi, gelişmeyi kolaylaştıracak kurumların getirilmesi esasına dayanır. nkılapçılık, batılılaşma ve çağdaşlaşma yolunda daima ileriye, çağdaş uygarlığa yönelmektir. Sadece inkılapları savunmaya değil, inkılapları geliştirmeyi, çağdaş hayatın gereklerine uydurmayı da içine alır. nahtar elimeler PÇ Çağdaşlaşma, yenilik, devrim, Batılılaşma Çağdaş uygarlıklar seviyesine ulaşmak amacıyla çağın gereklerine uygun kurumların oluşturulması amaçlanır. nkılapçılık ilkesi doğrultusunda yapılan inkılaplar atin harflerinin kabulü ılık ıyafet anunu nun kabulü Uluslararası ölçü, tartı, takvim ve saat ölçülerinin kabul edilmesi Hafta tatilinin cumadan pazara alınması Şapka anunu nun kabulü tatürk ün endi fadesi ile nkılapçılık nkılap var olan müesseseleri zorla değiştirmek demektir. Türk milletini son asırlarda geri bırakmış olan müesseseleri yıkarak yerlerine, milletin en yüksek medeni gereklere göre ilerlemesini sağlayacak yeni müesseseleri koymuş olmaktır. Ülkeler çeşitlidir fakat uygarlık birdir ve bir milletin kalkınması için de bu tek uygarlığa katılması gerekir. smanlı Devleti nin düşüşü Batı ya karşı elde ettiği başarılardan çok, mağrur olarak kendisini vrupa milletlerine bağlayan ilişkileri kestiği gün başlamıştır. Türk milletinin yürümekte olduğu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasında tuttuğu meşale, müspet ilimdir. PÇ nkılap, bir toplumun önemli kurumlarını kısa bir süre içinde değiştirip kendini yenileştirmesi atılımıdır. T tatürk ilkeleri 1924 nayasası nda 1937 yılında yapılan değişiklikle anayasaya girmiştir. Böylece tatürk ilkeleri anayasa güvencesine alınmıştır. 220

224 . Ulusal Egemenlik BÜTÜE EER Egemenliğin, yani devleti kuran, yöneten en üstün gücün kişilere ya da belli zümre ve sınıflara değil, doğrudan ulusun kendisine ait olmasını ifade eder. umhuriyetçilik ilkesinin bütünleyicisidir.. Ulusal Birlik, Beraberlik ve Ülke Bütünlüğü Ulusal çıkarların korunması, güçlü bir ulusal devletin kurulması ve siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik yönlerden toplumun ulusça kalkınabilmesi için birlik beraberliğin sağlanması gerektiğini ifade eder. Milliyetçilik ilkesinin bütünleyicisidir.. Ulusal Bağımsızlık Ulusal egemenlik, içeride ulus hâkimiyetini ifade ederken ulusal bağımsızlık da hür bir şekilde yaşamayı ifade eder. V. kılcılık ve Bilimsellik Devlet ve toplum hayatında akıl ve bilime yer vermeyi ifade eder. aiklik ve inkılapçılık ilkelerini bütünler. V. urtta Barış, Dünyada Barış Bağımsızlığımıza saygı duyan devletlerle iyi ilişkiler kurmayı, içte huzur ve barışı sağlamayı ifade eder. Halkçılık ilkesini bütünler. V. Çağdaşlaşma ve Batılılaşma Toplumu çağdaş medeniyetler seviyesine çıkarmayı ifade eder. nkılapçılık ilkesini bütünler. nsan ve nsanlık Sevgisi: Türk inkılabının insancıl bir karaktere sahip olmasını ifade eder. Milliyetçilik ve halkçılık ilkelerinin doğal sonucudur. Millî egemenlik Millî birlik ve beraberlik kılcılık ve bilimsellik BÜTÜE EER Çağdaşlaşma ve Batılılaşma Ulusal bağımsızlık nsanlık ve insan sevgisi urtta sulh, cihanda sulh umhuriyetçilik Milliyetçilik aiklik nkılapçılık nkılapçılık umhuriyetçilik, Milliyetçilik Milliyetçilik Halkçılık Milliyetçilik Halkçılık SRU tatürk lkeleri tatürk döneminde ekonomide devletçi modelin uygulanmasının temel sebebi olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilebilir? ) alkınmayı sağlayacak düzeyde işçi sınıfının oluşmaması B) Sanayi işletmesi kuracak özel girişimcilerin olmaması ) Beş yıllık sanayi planlarının beklenen başarıyı gösterememesi D) abancı sermaye akışının yetersiz kalması E) thalat hracat dengesinin kurulamaması ÇÖÜM tatürk döneminde devletçi ekonomik politika uygulanmasının temel sebebi, her çareye başvurulmasına rağmen sanayi işletmesi kuracak sermaye sahibi özel girişimcilerin ortaya çıkmamasıdır. (evap B) SRU. abotaj anunu nun kabulü. abancılara ait işletmelerin satın alınması. Birinci Beş ıllık Sanayi Planı nın kabul edilmesi ukarıdakilerden hangileri, devletçilik ilkesi doğrultusunda yapılmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM Devletçilik, özel sektörün yetersiz kaldığı durumlarda yatırımların bizzat devlet tarafından yapılmasını öngören ekonomik bir modeldir. Teşvik-i Sanayi anunu ve abotaj anunu nun kabul edilmesi, Ulusal bankaların kurulması, abancılara ait işletmelerin satın alınması l. ve ll. Beş ıllık Sanayi Planlarının yapılması, Devletçilik ilkesi doğrultusunda yapılan çalışmalardır. (evap E) 221

225 tatürk lkeleri SRU Halkçılık nkılapçılık Milliyetçilik aiklik eni Türk Devleti nin gerçekleştirdiği aşağıdaki inkılaplardan hangisi, yukarıda verilen tatürk lkelerinin tamamıyla, bağdaştırılabilir? ) Şapka anunu B) abotaj anunu ) Şeriye Vekaletinin kaldırılması D) atin Harflerinin kabul edilmesi E) Tekke ve aviyelerin kaldırılması ÇÖÜM atin harflerinin kabul edilmesi, toplumdaki okuma ve yazma oranını artırması açısından halkçılıkla; Eski rap harflerinin, batıdan getirilen bir alfabe ile değiştirilmesi açısından nkılapçılıkla; Türkçe nin gelişmesine hizmet etmesi açısından milliyetçilikle; bağdaştırılabilir. Dine bağlılıkla bir algılan eski alfabenin terk edilmesi bu yönüyle aiklik ilkesini de içinde barındırır. (evap D) SRU tatürk ün naaşı, vefat ettiği 1938 yılından, nıtkabir e getirildiği 1953 yılına kadar aşağıdakilerden hangisinde kalmıştır? ) umhuriyet Müzesi B) Dolmabahçe Sarayı ) Etnoğrafya Müzesi D) urtuluş Savaşı Müzesi E) nadolu Medeniyetler Müzesi ÇÖÜM 10 asım 1938 de vefat eden tatürk ün Türk bayrağına sarılı tabutu, 20 asım tarihine kadar Dolmabahçe Sarayı nda Türk halkının ziyaretine açılmıştır. 21 asım 1938 tarihinden itibaren de geçici istirahatgahı olan Etnoğrafya Müzesi ne getirilmiştir. (evap ) SRU tatürk: Bugün ilmin, fennin, bütün kapsamıyla medeniyetin saçtığı ışık karşısında filan veya falan şeyhin irşadıyla maddi ve manevi saadet arayacak kadar ilkel insanların medeni Türk toplumunda var olabileceğini asla kabul etmiyorum. demiştir. tatürk ün bu sözü ile aşağıdakilerden hangisinin önemini vurguladığı söylenebilir? ) aiklik B) Halkçılık ) Milliyetçilik D) nkılapçılık E) umhuriyetçilik ÇÖÜM tatürk öncülde verilen sözüyle, aklın ve bilimin ışığının rehber alınması gerektiğini aksi halde medeni bir dünyada yer bulunamayacağını vurgulamıştır. Bu söz insanın aklı ve bilimi rehber alması gerektiğini savunan aiklik ilkesi ile doğrudan ilgilidir. (evap ) SRU Medeni anun un kabul edilmesi Türk Dil urumunun kurulması Soyadı anunu nun kabul edilmesi Hilafetin kaldırılması gibi gelişmelerle aşağıda verilen tatürk ilkelerinden hangisi arasında ilişki kurulamaz? ) Milliyetçilik B) aiklik ) nkılapçılık D) Devletçilik E) Halkçılık ÇÖÜM Devletçilik ilkesi, devlet eliyle millî sanayinin ve sermayedarların oluşumunu teşvik etmeyi amaçlayan bir ekonomik modeldir. Öncülde verilen inkılaplardan hiç biri ekonomi temelli değildir. (evap D) 222

226 5. ÜTE UMHURET DÖEM PR Türk nkılabını Hazırlayan Gelişmeler ransız htilali nin olumlu ve olumsuz etkileri (anayasa, demokrasi, milliyetçilik, insan hakları ) smanlı Devleti nde yapısal (siyasal, sosyal, ekonomik, kültürel ) bozuklukların başlaması vrupalı devletlerin smanlı toprakları üzerindeki sömürgeci çalışmaları enileşme çabalarının başarısız olması nedeniyle smanlı Devleti nin parçalanma sürecine girmesi tatürk döneminde yapılan inkılapların bir kısmı 1961 nayasası ile ilk kez koruma altına alınmıştır. oruma altındaki Türk nkılapları şöyledir: üü üü üü üü üü üü üü nkılap Türk Medeni anunu ile kabul edilen resmi nikah esası Türk alfabesinin kabulü hakkında kanun Soyadı anunu Tevhid-i Tedrisat anunu Tekke ve zaviyelerin kapatılması hakkında kanun Şapka anunu Bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanun rapça kalb kökünden gelen inkılap sözcüğü bir hâlden başka hâle dönüşme, biçim değiştirme, devrim anlamına gelir. rapçada bu anlamda kullanılan sözcük smanlıcaya da geçmiş ve aynı anlamda kullanılmıştır. htilal T nkılap; toplumlarda çeşitli alanlarda, toplumun gereksinmelerine göre birtakım düzenlemeler ve yeni bir düzen getirmektedir. htilal rapça halel/bozma, kaldırma, kökünden gelmektedir. htilal bir devletin mevcut siyasal yapısını, iktidar düzenini ortadan kaldırmak için, bu konudaki hukuksal kurallara başvurmaksızın, zor kullanarak yapılan geniş bir harekettir. slahat T htilallar toplumda halk arasında siyasal, sosyal ve ekonomik alanlarda oluşan farklılıklar sonucu meydana gelir. Eğer yönetim halkın refah ve huzurunu sağlayacak önlemler alamazsa toplumsal ögelerin birbiriyle çarpışması sonucu ihtilâl denilen patlama olur. htilal mevcut düzeni yıkar. htilal inkılabın, ilk safhasıdır. Bundan sonraki safha inkılap safhasıdır. slahat sözcüğü rapça sulh kökünden gelmektedir ve ıslah iyileştirme, düzeltme, eksikleri tamamlama, fenalığı giderip iyileştirme demektir. slahat ise ıslahın çoğulu olup düzeltmeler, iyileştirmeler yoluna koymalar anlamındadır. T slahatın Batı dillerindeki karşılığı ise reformdur. orm: şekil, şekillendirme; reform: yeniden şekillendirme, düzeltme, iyileştirme anlamına gelmektedir. slahatta, inkılaptan farklı olarak yeni bir unsur getirme yoktur. slahatta mevcut düzen korunurken bu düzenin aksak yönlerini gidermek için bazı düzeltme çalışmaları vardır. Tekâmül (Evrim) Tekâmül sözcüğü de rapça kâmil olma, olgunlaşma kökünden türemiştir. Tekâmül ilerleme, gelişme demektir. 223

227 umhuriyet Dönemi nkılapları T Tekâmülün şimdi Türkçede kullanılan karşılığı evrimdir. Batı dillerindeki evolution sözcüğü tekâmülü karşılar. Tekâmülde inkılapta olduğu gibi hızlı bir aksiyon yoktur. Tekâmülde olaylar çok yavaş seyreder. Buradaki ilerleme ve gelişmeler zaman ve yer koşullarına bırakılmıştır. Hatta bazı alanlarda hareket başlatılmış fakat doğal seyrine bırakılmıştır. Sonuca ulaşıp ulaşmayacağı belli değildir. Eskinin mi, yeniyi, yoksa yeninin mi eskiyi asimile edeceği önceden kestirilemez. Batılılaşma XV. yüzyıldan itibaren Batılılaşma sürecine başlayan smanlı Devleti nde Batılılaşma olgusu, asrileşme, muasırlaşma, asrilik, garplılaşma gibi sözcüklerle anlatılmıştır. Batılılaşma genellikle yanlış değerlendirilmiş bir kavram olmuştur. Bu değerlendirme iki yanlış yoruma dayanmaktadır. Bunlardan birincisi, Batılılaşmanın ransızlaşma, ngilizleşme vs. olarak algılanmasıdır. kincisi ve daha önemlisi ise din farklılığı ve konunun Hristiyanlık Müslümanlık sorunlarına göre değerlendirilişidir. Bu düşünceye göre Batı uygarlığı bir Hristiyan uygarlığıdır ve Müslüman bir toplumun bunu alması mümkün değildir. ncak umhuriyet döneminde yapılan inkılaplarda Batılılar ne yaptıysa aynısını yapmak yerine nasıl yaptılarsa öyle yapmayı hedef alan bir anlayışla hareket edilmiştir. Bu nedenle Türk nkılabı nın Batılı modelden almayı hedeflediği temel unsur, yöntem bilgisi ile sınırlanmıştır. ÇÖÜM Batılılaşma çağın gelişmiş kurumlarına, gelişmiş uygarlık düzeyine ulaşabilmek için gerekli olan ekonomik, toplumsal, psikolojik, siyasal değişmeyi gerçekleştirmek demektir. tatürk, batılılaşmayı modernleşmek anlamında kullanırken, batılılaşmadan sadece medenîleşmeyi kastetmiş, bunu Batının bütün değerlerini aynen almak olarak düşünmemiştir. Hasan emil Çambel in paragrafta verilen sözü de Batılılaşmanın ne yönde olması gerektiği konusunda yani yöntem bilgisiyle ilgilidir. (evap E) SRU şağıdakilerden hangisi ilk kez 1961 nayasası ile koruma altına alınan devrim kanunlarından biri değildir? ) Şapka anunu B) Tevhid-i Tedrisat anunu ) Tekke ve zaviyelerin kapatılmasına dair kanun D) Uluslararası rakamların kabulü hakkında kanun E) Halifeliğin aldırılması Hakkında anun SRU Türk Tarih urumunun başkanlığını yapmış olan Hasan emil Çambel in Biz, Batılılar ne yaptıysa aynısını yapmak değil, nasıl yaptılarsa öyle yapmak istiyoruz. şeklindeki sözünden hareketle, Türk nkılabı nın Batılı modelden almayı hedeflediği temel unsur, aşağıdakilerden hangisidir? ) Teknik araç B) Basılı kaynak ) etişmiş eleman D) Maddi destek E) öntem bilgisi ÇÖÜM, B,, D seçeneklerinde verilen kanunlar anayasa ile koruma altına alınan devrim kanunlarıdır. Türk Medeni anunu ile kabul edilen resmi nikah esası, Türk lfabesinin kabulü hakkında kanun, Soyadı anunu ve Bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanun koruma altındaki diğer devrim kanunlarıdır. Toplam sekiz kanundan oluşan devrim kanunları hakkında anayasaya aykırılık iddiasıyla yargı mercilerine başvurulamaz. (evap E) 224

228 SS D P PR STT DRMS (1 asım 1922) Türk milleti millî mücadelesini ve Türkiye Büyük Millet Meclisini kayıtsız şartsız millî egemenlik anlayışı üzerine kurmuştur. Saltanat sisteminde padişahın iradesinin üstünlüğü, millî egemenlik anlayışı ile bağdaşmıyordu. 23 isan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisinin kurulması ile etkisi azalan saltanatın resmen kaldırılması gerekiyordu. sviçre nin ozan kentinde yapılacak olan barış konferansına Türkiye, 28 Ekim 1922 de hem stanbul hem de nkara Hükûmetleri nezdinde davet edilmiştir. tilaf Devletleri nin ozan Barış onferansı na iki hükûmeti birlikte çağırmalarındaki amaç, Türk tarafını bölerek birbirine düşürmekti. stanbul Hükûmeti nin ozan görüşmelerine nkara Hükûmeti ile birlikte katılma çağrısında bulunması saltanatın kaldırılması için uygun bir ortam hazırlamıştır. Bu durum, Büyük Millet Meclisi tarafından görüşmelerde iki başlılık oluşturacağı düşüncesiyle sakıncalı bulunmuştur. Çıkarılan bir kanunla 1 asım 1922 de saltanat kaldırılmıştır. Saltanatın kaldırılmasıyla birlikte smanlı Devleti, hukuki olarak sona ermiştir. stanbul daki smanlı Hükûmeti de istifa etmiştir. (hmet Tevfik Paşa) Son smanlı padişahı Vahdettin, 17 asım 1922 de yurdu terk etmiştir. smanlı soyundan gelen bdülmecit Efendi ise Meclis tarafından halifelik makamına getirilmiştir. Sonuçları ü ü Ülke yönetimindeki ikilik sona ermiştir. ü ü Siyasi ve dinî güçlerin bir elde toplanması geleneği sona ermiştir. ü ü aiklik yolunda çok önemli bir adım atılmıştır. ü ü smanlı Devleti tamamen ortadan kalkmıştır. ü ü stanbul daki yönetimi TBMM devralmıştır. ü ü Millî egemenliğin gerçekleşmesi yolunda önemli bir adım atılmıştır. T Saltanatın kaldırılması l. TBMM nin ( ) yaptığı tek inkılaptır. Diğer inkılaplar. TBMM tarafından gerçekleştirilmiştir. SRU umhuriyet Dönemi nkılapları şağıdakilerden hangisi, Saltanatın kaldırılmasıyla birlikte istifa eden smanlı Devleti nin son sadrazamıdır? ) hmet zzet Paşa B) Salih Paşa ) hmet Tevfik Paşa D) li Rıza Paşa E) Damat erit Paşa ÇÖÜM Saltanatın kaldırılması, TBMM nin 1 asım 1922 de kabul ettiği bir kararname ile gerçekleşmiştir. Bu sırada smanlı devletinin sadrazamı hmet Tevfik Paşa idi. Tevfik Paşa, saltanatın kaldırılmasının ardından 4 asım da istifa etmiştir. Tevfik Paşa, ilki Mehmet Reşad döneminde olmak üzere toplamda üç dönem sadrazamlık görevini yürütmüştür.. Dünya Savaşı sonrası yapılan Paris Barış onferansı na smanlı heyetinin başkanı olarak katılan hmet Tevfik Paşa, ondra onferansı na da nkara hükümeti temsilcileri ile birlikte katılmıştır. ncak konferansta Türkiye nin tek temsilcisinin nkara Hükümeti olduğunu belirterek sözü Bekir Sami Bey e bırakmıştır. (evap ).TBMM SEÇMES (11 ğustos 1923) Meclisin enilenmesinin Sebepleri ü ü. TBMM nin, ortaya çıkan anlaşmazlıklardan dolayı çalışamaz hâle gelmesi, ü ü Devlet sisteminin nasıl olacağı konusunda sert tartışmaların yaşanması, ü ü. TBMM nin savaş yıllarında yıpranması, ü ü nkılapları hızla gerçekleştirecek dinamik ve çağdaş bir meclise ihtiyaç duyulması, Meclisin yenilenmesi için yapılacak seçimlerde Mustafa emal i saf dışı bırakmak isteyen bazı milletvekilleri, seçim kanununda değişiklikler yapılmasını talep etmişlerdir. Önerilen seçim kanununa göre; Seçime katılacak olanlar seçim çevresinde en az beş yıl oturmuş olmalı, 225

229 umhuriyet Dönemi nkılapları Seçime katılacaklar günümüz Misakımillî si içinde doğmuş olmalıdır. Bu maddeler doğrudan Selânik te doğan ve askerlik mesleği sebebiyle hiçbir yerde uzun süre ikamet etmeyen Mustafa emal e karşıdır ancak bu öneriler meclis tarafından reddedilmiştir.. TBMM ozan ntlaşması nın onaylanması, halifeliğin kaldırılması, cumhuriyetin ilanı gibi önemli siyasal olaylara imza atmış, inkılap hareketlerinin yapılmasına öncülük etmiştir. H RS URUMS (9 Eylül 1923) eni kurulan Türk devletinin ilk siyasi partisidir. Mustafa emal tarafından kurulmuştur. Mustafa emal in 8 isan 1923 te açıkladığı Dokuz Umde (lke) Halk ırkası nın varlık esaslarını oluşturmuştur. Partinin temelini nadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk emiyeti teşkil etmiştir. Mustafa emal, tüm inkılaplarını bu partiye dayalı olarak gerçekleştirmiştir. Halk ırkası, cumhuriyetin ilanından sonra 10 asım 1924 te umhuriyet Halk ırkası (H), 1935 te de umhuriyet Halk Partisi (HP) adını almıştır. H 1931 deki kurultayında cumhuriyetçilik, milliyetçilik, laiklik, halkçılık, devletçilik ve inkılapçılık ilkelerini temel ilkeler olarak kabul etmiştir. Partinin altı temel ilkesi 1937 de anayasaya eklenmiştir. H Türkiye yi 1923 ten 1950 ye kadar 27 yıl aralıksız yönetmiştir. umhuriyet Halk Partisi nin bu iktidarı 1950 yılında Demokrat Parti nin genel seçimlerde çoğunluğu sağlamasıyla son bulmuştur. tatürk ün ölümüyle partinin başına smet nönü geçmiştir. Halk ırkası ekonomide devletçiliği benimsemiştir yılları arası iktidarda kalan Halk ırkası günümüzde de varlığını sürdüren bir partidir. R BŞET MS (13 Ekim 1923) nkara urtuluş Savaşı nın yürütüldüğü yer olması bakımından fiili olarak yeni Türk Devleti nin başkenti durumundaydı. Bu nedenle smet Paşa nın Meclise vermiş olduğu tek maddelik bir yasa önergesiyle nkara resmî olarak da yeni Türk Devleti nin başkenti olmuştur. nkara nın yeni Türk devletinin başkenti olarak ilan edilmesine rağmen ngiltere, ransa, talya, BD ve Japonya gibi devletler büyükelçiliklerini ancak 1926 nkara ntlaşması ndan sonra nkara ya taşımışlardır. PU ÜPÜ nkara nın başkent oluşunu etkileyen nedenler şöyle sıralanabilir: ü ü nkara nın jeopolitik, stratejik ve coğrafi konumu ü ü nkara ve çevre halkının Temsil Heyeti ne karşı gösterdiği yoğun ilgi ve Millî Mücadele ye verdiği olağanüstü destek ü ü nkara da oluşan uvayımilliye ruhu ü ü nkara nın urtuluş Savaşı nın fiili merkezi olması, gelişmiş haberleşme ve ulaşım imkânları UMHURET (29 Ekim 1923) edenleri Saltanatın kaldırılmasıyla bir iktidar boşluğunun doğmuş olması Meclis hükûmeti sisteminin işleyemez hâle gelmesi ve hükûmet bunalımının bir türlü giderilememesi Devlet başkanlığı sorununun ve rejim tartışmalarının devam etmesi Ekim Bunalımı adı verilen ve 27 Ekim 1923 te Bakanlar urulu Başkanı li ethi Bey ve birçok bakanın istifasının ardından yaşanan yeni hükümetin kurulamaması hadisesi T ozan a gönderilmeyen Rauf Bey in, Bakanlar urulu Başkanlığı ndan çekilmesiyle yerine li ethi Bey atanmıştır. ncak Rauf Bey etrafında toplanan meclis içi muhalefet, li ethi Bey hükümetini çalışamaz hale getirmiştir. Mustafa emal, yaşananlara çözüm üretmek için 28 Ekim akşamı arkadaşları ile yaptığı kısa görüşmeden sonra cumhuriyetin ilan edilmesine karar vermiştir. Buna dayanarak smet Paşa ile arkadaşları bir anayasa değişikliği önerisi hazırlamıştır. Bu öneri aşağıda verilmiştir: 226

230 Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. önetim biçimi, halkın kendi geleceğine doğrudan doğruya katılması esasına dayanır. Türkiye Devleti nin yönetim şekli cumhuriyettir. umhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından ve kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. Tekrar seçilme hakkı vardır. umhurbaşkanı, devletin de başıdır. Bu sıfatla, gerekli gördükçe Meclise ve hükûmete başkanlık eder. Başvekil, cumhurbaşkanı tarafından Meclis üyeleri arasından seçilir. Bakanlar, başvekil tarafından yine Meclis üyeleri arasından belirlenir ve toplu olarak cumhurbaşkanının onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi 29 Ekim 1923 te değişiklik önergesini kabul etmiştir. umhuriyetin ilanından sonra TBMM de cumhurbaşkanlığı seçimi yapılmıştır. Mustafa emal Paşa, Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılan gizli oylamada 158 milletvekilinin tamamının oyunu alarak yeni Türk Devleti nin ilk cumhurbaşkanı seçilmiştir nayasası nda yapılan değişiklikle meclis hükûmeti sisteminden, kabine hükûmeti sistemine geçilmiştir. umhurbaşkanı Mustafa emal Paşa, smet Paşa yı başbakan olarak hükûmeti kurmakla görevlendirmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, ethi kyar ı da meclis başkanı seçmiştir. PU ÜPÜ tatürk 1923, 1927, 1931 ve 1935 yıllarında toplamda dört kez ve her defasında üyelerin tamamının oyuyla cumhurbaşkanı seçilmiştir. UR eni Türk Devleti nin başlangıçtan itibaren rejimini açıklamamasında, ü ü Ulusal birlik ve beraberliğin bozulmasına engel olmak ü ü Saltanatın birleştirici etkisinden yararlanmak ü ü Bağımsızlık yolunda zamansız rejim tartışmalarına neden olmamak amaçları etkili olmuştur. Sonuçları umhuriyet Dönemi nkılapları Rejimin adı konularak bu konudaki tartışmalar giderilmiştir. Meclis hükûmeti sisteminden kabine sistemine geçilerek hükûmet bunalımları çözümlenmiştir. TBMM başkanı ile hükûmet başkanı ayrılmış böylece Başkanlık sorunu da çözüme kavuşmuştur. umhurbaşkanlık makamı oluşturulmuştur. umhuriyetin ilanı bir tarafta törenlerle kutlanırken kimi çevrelerde olumsuz tepkiler ortaya çıkmıştır. Tanin, Tevhidiefkâr ve Vatan gibi gazetelerde cumhuriyetin ilanına yönelik sert eleştiriler yazılmıştır. Hükûmet Sistemleri Meclis Hükûmeti Sistemi abine Sistemi Hükûmetin urulması Meclis içinden oy çoğunluğu sağlayan milletvekillerinin seçilmesi ile kurulur. umhurbaşkanının başbakanı ataması, başbakanın da meclis içinden birlikte çalışacağı bakanları seçip ve cumhurbaşkanının onayına sunması ile kurulur. Hükûmet Başkanı umhurbaşkanı ve Başbakan yoktur. TBMM başkanı hükûmetin de başkanı sayılır. umhurbaşkanı Başbakan ve TBMM Başkanı ayrı kişilerdir. HET DRMS (3 Mart 1924) Halifeliğin aldırılmasının edenleri Saltanatın kaldırılması ve cumhuriyetin ilan edilmesiyle halifelik kurumuna gerek kalmaması TBMM tarafından halife olarak tayin edilen bdülmecit Efendi nin, devlet başkanı gibi hareket etmesi Halife bdülmecit in bağımsız bir bütçe talebinde bulunması, dış ülkelere temsilci göndermesi, hükümete danışmadan yabancı elçileri kabul etmesi ve gösterişli saltanat törenleri düzenlemesi halifenin devlet başkanı gibi algılanmasına neden olmuştur. Halifelik makamının laik cumhuriyet rejimine ters düşmesi ve ulusal egemenlik önünde büyük bir engel teşkil etmesi Devrimlerin önünde engel olması 227

231 umhuriyet Dönemi nkılapları Müslümanlar üzerinde birleştirici etkisi kalmayan çağ dışı bir kurum olması ngiltere nin kışkırtmaları ile Hindistan Müslümanlarının halifeye bağlılık bildirmeleri T Hilafetin kaldırılması teklifini Urfa Milletvekili Şeyh Saffet Efendi yapmıştır. Sonuçları aiklik yolundaki en etkin adımdır. Saltanat yanlılarının çok önemli bir güç kaynağı ortadan kalkmıştır. umhuriyet rejimi güç kazanmış, ulusal egemenlik ilkesi pekişmiştir. aiklik alanında yapılacak olan devrimlerin önü açılmıştır. Ümmetçilik düşüncesi sona ererken milliyetçilik düşüncesi güçlenmiştir. Halifeliğin kaldırıldığı gün olan 3 Mart 1924 te mecliste şu yasalar çıkarılmıştır: Tevhid-i Tedrisat anunu (Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi) XX. yüzyılda smanlı Devleti içinde birbirinden farklı ve tek merkezden kontrol edilemeyen eğitim kurumları vardı. Ülkede bir eğitim kargaşası yaşanıyordu. Çağdaş değerler üzerine kurulan Türkiye umhuriyeti bu iki başlılığın önüne geçebilmek için 3 Mart 1924 te Tevhid-i Tedrisat anunu ile Türkiye umhuriyeti nin genelindeki tüm okullları Millî Eğitim Bakanlığına bağlamıştır. Bu kanunla yabancı okulların denetlenmesi; Türkçe, tarih ve coğrafya derslerinin zorunlu olması, Türk öğretmenler tarafından ve Türkçe okutulması kararlaştırılmıştır. yrıca tüm okullarda müfredat birliği sağlanmıştır. umhuriyet döneminde eğitim politikaları tek bir merkezden yönetilmeye başlanmıştır. Böylece farklı düşünce ve anlayışlara sahip bireyler yerine millî kimliği önemseyen nesillerin yetişmesi hedeflenmiştir. Şeriye ve Evkaf Vekâletinin aldırılması Bütün vakıfların, medreselerin ve ibadethanelerin denetim ve yönetimi, çıkarılan kanunların slam hukukuna uygunluğunun denetimi Şeriye ve Evkaf Vekâleti (Bakanlığı) tarafından yerine getiriliyordu. Mecliste 3 Mart 1924 te kabul edilen kanunla, Şeriye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmıştır. Bu kanunla hukuki işlemlere ait hükümlerin yasama ve yürütme yetkisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi ile onun oluşturduğu hükûmete devredilerek vakıflar müdürlüğü kurulmuştur. yrıca slam dininin inançlar ve ibadetlerle ilgili bütün hükümlerin ve işlerinin yürütülmesi ve dinî kurumların yönetimi için Diyanet şleri Başkanlığı kurulmuştur. anunun dördüncü ve devamındaki maddeleriyle Diyanet şleri Başkanlığı, başbakanlığa bağlanmış, ibadet yerlerinin düzenlenmesi ve din görevlilerinin atamasıyla ilgili işlemleri yerine getirmekle görevlendirilmiştir. Diyanet şleri Başkanlığına da nkara Müftüsü Rıfat Börekçi getirilmiştir. Diyanet şleri Başkanlığı yapmış olduğu çalışmalarla kuruluş amacına uygun faaliyetlerde bulunmuştur. Erkânıharbiye Vekâletinin aldırılması smanlı Devleti nde en üst düzey ordu komutanı hükûmetin içerisinde Erkanı Harbiye vekili sıfatıyla görev yapmaktaydı. Türkiye umhuriyeti nde demokratik sistemin gerekliliği olarak Erkânıharbiye Vekâleti kaldırılıp Genelkurmay Başkanlığı kurulmuştur. Politik anlayışın dışında tutulması gereken ordu mensuplarının siyaset yapmaları yasaklanmıştır. Bu gelişme rejimin demokratik yönünü güçlendirmiştir. Böylelikle ordu ve siyaset birbirinden ayrılmıştır. smanlı hanedanı yurt dışına çıkarılmıştır. smanlı ailesine mensup olan kişilerin ileride saltanat ve hilafet iddiasında bulunmalarını engellemek amacıyla ülke dışına gönderilmeleri kararı alınmıştır. Ç PRT HT GEÇŞ DEEMEER Halk egemenliğinin geçerli olduğu rejimlere demokrasi denilmektedir. Bu sistemde halk kendi temsilcilerini hür bir irade ile seçer. Her vatandaşa özgürce konuşma ve seçim hakkı, düşüncelerini anlatma ve savunma hakkı verilmiştir. Demokraside aynı görüşte olanlar bir araya gelerek siyasi teşkilatlar kurarlar. Demokratik mücadele ancak siyasi partilerle yürütülür. Bu nedenle cumhuriyet döneminde çok partili hayata geçmek için denemeler yapılmıştır. ncak çok partili hayata geçmek için gerekli ortam oluşmadığından bu denemeler sonuçsuz kalmıştır. 228

232 umhuriyet Dönemi nkılapları TTÜR DÖEMDE URU SS PRTER TTÜR SRSD URU SS PRTER umhuriyet Halk Partisi (1923) urucusu Mustafa emal tatürk tür. Millî alkınma Partisi (1945) urucusu uri Demirağ dır. Terakkiperver umhuriyet Partisi (1924) Genel başkanı âzım arabekir dir. T nin ilk muhalefet partisidir. Demokrat Parti (1946) urucusu elal Bayar dır. Serbest umhuriyet Partisi (1930) Serbest umhuriyet Partisi (1930) hali umhuriyet Partisi (1930) Türkiye umhuriyeti mele ve Çiftçi Partisi (1930) umhuriyet Halk ırkası 9 Eylül 1923 Genel başkanı li ethi kyar dır. T nin ikinci muhalefet partisidir. Genel başkanı li ethi kyar dır. T nin ikinci muhalefet partisidir. urucusu bdülkadir emali (Öğütçü) Bey dir. urucusu Mimar âzım Tahsin Bey dir. UMHURET SS PRTER Genel başkanı Mustafa emal dir. Halkın istek ve görüşlerinin meclise daha kolay yansımasını sağlama ve demokrasiyi tüm kurum ve kuruluşlarıyla işletme gibi düşüncelerle kurulmuştur. Halk ırkası adı, 1924 te umhuriyet Halk ırkası, 1935 te umhuriyet Halk Partisi adını aldı. Terakkiperver umhuriyet ırkası 17 asım 1924 Serbest umhuriyet ırkası 12 ğustos 1930 Genel başkanı âzım arabekir dir. Partinin kurulmasında Mustafa emal Paşa ile arkadaşları arasında meydana gelen görüş ayrılıkları etkili oldu. Şeyh Sait yaklanması yla ilgisi olduğu gerekçesiyle 5 Haziran 1925 te kapatıldı. Genel başkanı ethi kyar dır da ekonomik dünya krizi sırasında mevcut hükûmetin uygulamalarına seçenek olacak yeni görüşler üretmek, mevcut hükûmeti denetlemek, halkın istek ve görüşlerini yansıtmak amacıyla kuruldu. ethi Bey, cumhuriyet yönetimi karşıtlarının katılmasından endişe ettiği partisini 18 ralık 1930 da kapattı. 229

233 umhuriyet Dönemi nkılapları TERPERVER (ER) UMHURET RS (17 asım 1924) urtuluş Savaşı yıllarında meclis içinde her ne kadar görüş ayrılıkları olsa da öncelik vatanın kurtuluşuna verilmiştir. Ülke düşman işgalinden kurtarıldıktan sonra, özelikle saltanat ve hilafetin kaldırılmasıyla TBMM içinde Mustafa emal e karşı ciddi bir muhalefet başlamıştır. apılan bazı inkılapların uygulanma şeklini beğenmeyen li uat Paşa (ebesoy), Refet Bey (Bele), âzım arabekir Paşa, afer Tayyar, Bekir Sami Bey, Rauf Bey (rbay) ve dnan Bey (dıvar) Türk tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver umhuriyet ırkasını kurmuşlardır. Parti başkanlığını âzım arabekir Paşa, genel sekreterliğini ise li uat Paşa (ebesoy) yapmıştır. Refet Bele, dnan dıvar, Rauf rbay, afer Tayyar Paşa da partinin üyeleri arasındadır. T Partinin ilk taşra örgütlenmesi Urfa da kurulmuştur. Parti programında şu maddelere yer verilmiştir. üü Parti, liberal ekonomiden yanadır, millî iradeye saygılıdır. ü ü Dinî düşünce ve inançlara saygılıdır. ü ü umhurbaşkanı olan kişinin milletvekilliği kaldırılmalıdır. ü ü Serbest ekonomi politikası izlenecektir. ü ü Parti, ülke yönetiminde merkeziyetçiliğe karşıdır. ü ü Tek dereceli seçim sistemi benimsenmelidir. ü ü Hükûmete ait çiftliklerle araziler topraksız köylülere dağıtılacaktır. ü ü Parti özgürlüklerden yanadır. ü ü Parti, toplumsal ve siyasal yapılanmanın zamana yayılmasına taraftardır. ü ü erinden yönetim uygulanacağını, hükûmete ait arazilerin topraksız köylüye dağıtılacağını belirtmiştir. Parti yönetimi her ne kadar cumhuriyete ve inkılaplara bağlı olduğunu belirtse de rejim karşıtlarının din elden gidiyor şeklindeki propagandalarının önüne geçememişlerdir. Parti, Şeyh Sait yaklanması nda etkisi olduğu gerekçesiyle, Takrir-i Sükûn anunu na dayanılarak 5 Haziran 1925 te kapatılmıştır. SRU şağıda ismi verilen urtuluş Savaşı önderlerinden hangisi, cumhuriyet döneminde kurulan muhalefet partileri içinde yer almamıştır? ) li uat ebesoy B) evzi Çakmak ) Rauf rbay D) azım arabekir E) Refet Bele ÇÖÜM Türkiye umhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver umhuriyet ırkası (T), milli mücadele önderlerinden âzım arabekir, Rauf rbay, li uat ebesoy Paşa, Refet Bele ve dnan dıvar öncülüğünde kurulmuştur. 17 asım 1924 te kurulan ve liberal muhafazakar bir parti olan T nin genel başkanlığını azım arabekir; genel sekreterliğini ise li uat ebesoy yapmıştır. Parti 1925 yılında Şeyh Said syanı nın patlak vermesi sonucunda kapatılmıştır. evzi Çakmak ise hiçbir muhalif örgütlenme içinde olmamıştır. (evap B) ŞEH ST S (13 Şubat 1925) edenleri umhuriyet rejimini yıkarak şeriata dayalı bir devlet kurma amacı Terakkiperver umhuriyet ırkasının içinde örgütlenen hilafet yanlılarının propagandaları ngiltere nin Musul u alabilmek için doğu bölgelerinde karışıklık çıkarması, Musul ve Türkiye arasında tampon olacak bir ürt Devleti nin kurulmasını istemesi Sonuçları Diyarbakır ın Ergani ilçesinin Piran öyü nde başlayan isyan kısa sürede diğer doğu illerine de yayılmıştır. syanı bastıramayan Başbakan ethi kyar 2 Mart 1925 te istifa etmiş yerine smet Paşa tekrar hükûmet kurmuştur. Bölgesel seferberlik ilan edilmiştir. Takrir-i Sükûn anunu çıkarılarak nkara ve Diyarbakır da stiklal Mahkemeleri kurulmuştur. 230

234 umhuriyet Dönemi nkılapları T SERBEST UMHURET RS (12 ğustos 1930) urulma edenleri Takrir-i Sükûn anunu yla hükûmete, cumhuriyet rejimini yerleştirmek amacıyla gerekli önlemleri alması için geniş yetkiler verilmiştir. Takrir-i Sükûn anunu 1929 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. Musul a gönderilmesi tasarlanan ordu bölgeye sevk edildiği için Musul elden çıkmıştır. Terakkiperver umhuriyet ırkası kapatılmış, çok partili yaşama geçiş denemeleri askıya alınmıştır yılına kadar Takrir-i Sükûn anunu nun yarattığı sükûnet ortamında devrimler birbirini izlemiştir. Önemi: Türkiye umhuriyeti nde mevcut rejimi yıkmaya yönelik ilk isyandır. tatürk, Şeyh Sait yaklanması nın bastırıldığı dönemde Diyanet şleri Başkanlığı na bizzat talimat vererek uran ı erim in Türkçe Tefsirinin yazdırılmasını istemiştir. Tefsir dönemin önde gelen alimlerinden Elmalılı Hamdi azır a yazdırılmıştır. Bu tefsir günümüz slam alimleri tarafından da hala en güvenilir tefsir olarak kabul edilmektedir. MUST EM E SUST GRŞM (15 Haziran 1926) apatılan Terakkiperver umhuriyet ırkasının üyeleri ve ttihat Terakki Partisi nden bazı kişiler siyasi yollarla ulaşamadıkları amaçlarını, Mustafa emal e suikast girişiminde bulunarak ulaşmaya çalışmışlardır. akat Mustafa emal in 15 Haziran 1926 tarihli zmir gezisinin bir gün aksaması ve Giritli Şevki adlı kişinin ihbarı ile suikast tertibatı ortaya çıkmıştır. akalananlar stiklal Mahkemelerinde yargılanmışlardır. Mustafa emal Paşa, Türk milletinin suikast olayından duyduğu derin üzüntüden çok duygulanmış ve Türk milletine hitaben yaptığı konuşmasında Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır ancak Türkiye umhuriyet i ilelebet payidar kalacaktır. demiştir. RUM Mustafa emal sözleriyle suikast olayının kendi şahsında, cumhuriyet rejime karşı olduğunu ifade etmiştir. stiklal Mahkemeleri nin görev yaptığı son olay zmir suikastıdır. ü ü 1929 Dünya Ekonomik bunalımı sonrası mecliste oluşan muhalefetin kontrol altına alınmak istenmesi ü ü Demokrasiyi tam anlamıyla gerçekleştirmek ü ü Hükûmetin denetlenmesini sağlamak ü ü Ekonomik buhrana karşı yeni çözüm önerileri üretmek Parti, bizzat Mustafa emal in isteğiyle arkadaşı ethi kyar başkanlığında kurulmuştur. Mustafa emal partinin programına karışmamakla birlikte kurucularından, cumhuriyete ve inkılaplara bağlı kalınmasını istemiştir. Parti kurucuları arasında uri onker ve Mustafa emal in kız kardeşi Makbule Hanım da (Makbule tadan) vardır. Parti programında şu maddelere yer verilmiştir. üü umhuriyetçi ve milliyetçi esaslara bağlı kalınacaktır. ü ü Seçimler tek dereceli yapılacaktır. ü ü adınların siyasi haklara kavuşması sağlanacaktır. ü ü Serbest ekonomi politikası izlenecektir. ü ü Vergiler halkın gücüne göre belirlenecektir. ü ü Paranın değerini koruyacak tedbirler alınacaktır. ü ü abancı sermayenin ülkemize girmesi sağlanacaktır. ü ü Vatandaşların elinde yeterli sermaye birikimi yoksa bu konuda devletin gücünden yararlanılacaktır. ü ü imanlardaki tekelci uygulamalar kaldırılacaktır. ü ü Teşviki Sanayi anunu tümüyle uygulanacaktır. Parti kısa sürede cumhuriyet karşıtlarının denetimine girerek amacından sapmış ve başkanı ethi kyar tarafından feshedilmiştir (17 asım 1930). MEEME (23 ralık 1930) edenleri ü ü aik cumhuriyet rejimini yıkarak yerine şeriata dayalı devlet kurma düşüncesi ü ü Halkın dinî duygularının istismar edilmesi Rejim karşıtları, zmir Menemen de Derviş Mehmet önderliğinde Din elden gidiyor sloganıyla ayaklanmışlardır. yaklanmayı bastırmak isteyen öğretmen steğmen ubilay ve Hasan ile Şevki adındaki bekçiler, gericiler tarafından öldürülmüştür. 231

235 umhuriyet Dönemi nkılapları Sonuçları ü ü yaklanmayı bastırmak için bölgesel seferberlik ilan edilmiştir. ü ü akalananlar stiklal Mahkemelerinde yargılanmışlardır. Önemi aik Türkiye umhuriyeti ni yıkmaya yönelik ikinci girişimdir. T ÇÖÜM Meclis içi muhalefetin meclise sunduğu önerge milletvekili seçimine ilişkin kanun değişikliğini içermekteydi. apılan öneride milletvekili seçilebilmek için Türkiye nin o günkü hudutları içindeki yerli halktan olmak ve seçim çevresinde en az 5 yıl oturmuş olmak şartı aranıyordu. Bu kanun önergesi doğrudan Selanik te doğan ve görevi icabı hiçbir yerde uzun süre kalamayan Mustafa emal Paşa yı meclis dışı bırakma amacı taşımaktaydı. (evap D) Menemen layı ndan sonra uzun süre sorun yaşanmamıştır. ncak, 1933 te Bursa da ezanın Türkçe okunmasına karşı küçük çaplı bir ayaklanma çıkmıştır. Bursa layı olarak bilinen bu ayaklanmanın rejimi yıkmakla ilgisi yoktur ve kısa sürede bastırılmıştır. Serbest umhuriyet ırkasının fesih kararı sonrasında küçük çapta partiler kurulduysa da siyasi hayatta pek varlık gösterememişler ve seçimlere katılmamışlardır. Rejim karşıtlarının kurulan muhalefet partilerine kümelenmesi halkın, henüz çok sesli demokrasiye hazır olmadığını göstermiş bu nedenle uzun süre çok partili siyasal yaşama geçme hususunda ısrarcı olunmamıştır. Çok partili siyasal yaşama ancak 1946 da Demokrat Partinin kurulmasıyla geçilebilmiştir. SRU Saltanatın kaldırılmasına şiddetle karşı çıkan meclisteki muhalefet grup, Mustafa emal Paşa yı etkisiz hale getirmek için 2 ralık 1922 de meclise bir kanun önergesi sunmuştur. Türk halkı tarafından telgraflarla lanetlenen ve Halk ırkası nın kurulmasına zemin hazırlayan bu kanun önergesi aşağıdakilerden hangisidir? ) f anunu B) Şapka giyilmesi hakkında kanun ) Tekke zaviye ve türbelerin kapatılmasına dair kanun D) Milletvekili seçimine ilişkin kanun değişikliği E) adınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesine dair kanun SRU Dokuz umde olarak bilinen ilkeler aşağıdakilerden hangisi ile ilgilidir? ) Halkevlerinin kuruluşu B) zmir ktisat ongresi kararları ) Halk ırkası nın kuruluşu D) Millet Mektepleri nin temel ilkeleri E) Serbest umhuriyet ırkası nın kuruluş ilkeleri ÇÖÜM Dokuz umde olarak bilinen ilkeler 8 isan 1923 te tatürk tarafından yayımlanan ve ivedi olarak çözülmesi gereken ülke sorunlarının neler olduğunu halka açıklayan bir seçim bildirisidir. lkeler kurulacak olan Halk ırkası nın benimsediği temel ilkeleri ortaya koymuştur. Bu ilkeler birçok uzmanın görüşü ve zmir de toplanan iktisat ongresi sonuçlarına göre belirlenmiştir. (evap ) 232

236 HUU D P PR 1924 SS BUÜ (20 isan 1924) 1921 nayasası urtuluş Savaşı nın acil ihtiyaçları göz önüne alınarak hazırlanmış bir geçiş dönemi anayasasıdır. Bu anayasada yalnız TBMM nin görevleri, meclisi oluşturacak milletvekillerinin durumları belirtilmiş, kişi hak ve özgürlükleri gibi konulara yer verilmemiştir yılına gelindiğinde Türkiye umhuriyeti kurulmuş, devlet başkanı seçilmişti. Bakanlar urulu ve meclis görevlerini yerine getiriyordu. ncak devletin bütünüyle devlet ve toplum yaşamını yönlendiren bir anayasası yoktu. Bu yüzden 20 isan 1924 te yeni bir anayasa hazırlanmıştır. Özellikleri: ü ü Türkiye, cumhuriyet rejimiyle yönetilir. ü ü Türkiye umhuriyeti nin başkenti nkara, dili Türkçe, dini slam dır. ü ü lköğretim kız ve erkek öğrencilere zorunludur. ü ü Egemenlik ulusa aittir. ü ü Türkiye de temel hak ve özgürlüklere yer veren ilk anayasadır. ü ü uvvetler birliği görevler ayrılığı adında karma bir sistem benimsenmiştir. ü ü Devlet başkanının 4 yıl için ve birden fazla seçilebilmesi sağlanmıştır. T 1924 nayasası ilk hâliyle laik bir anayasa özelliği göstermez nayasası nda yapılan değişiklikler: 1928 yılında yapılan bir değişiklikle devletin dini slam dır maddesi ve milletvekillerinin laik olmayan yemin şekli anayasadan çıkarılmıştır (10 isan 1928). adınlara; ü ü 1930 yılında belediye seçimlerine katılma, ü ü 1933 yılında muhtarlık seçimlerine katılma, ü ü 1934 yılında ise milletvekilliği seçimlerine katılma hakkı tanınmıştır. umhuriyet Dönemi nkılapları 1934 yılında seçimlerin 4 yılda bir yapılması ve seçmen yaşının 18 den 22 ye çıkarılması kararlaştırılmıştır yılında tatürk ilkeleri anayasaya girmiştir (5 Şubat 1937) yılında yapılan değişiklikle çok partili siyasi yaşama olanak verilmiştir yılında çift dereceli seçim sisteminden tek dereceli seçim sistemine geçilmiştir. ani halk yöneticilerini doğrudan seçme imkânına kavuşmuştur yılında gizli oy, açık sayım ilkesi kabul edilmiştir. T 1924 nayasası, 1921 nayasası gibi halk oyuna sunulmadan kabul edilmiştir. TÜR MEDE UU U BUÜ (17 Şubat 1926) smanlı Devleti kaynağını slam dini, Türk töresi ve padişah fermanlarından alan bir hukuk sistemiyle yönetilmiştir. Gayrimüslimler kamu ile ilgili konularda devlete, özel hukukla ilgili konularda dinlerinin kurallarına tabiydiler. Müslüman halk ise Hanefi mezhebinin hukukuna tabi idi. ani hukuk birliği yoktu. eni Türkiye umhuriyeti hukuk alanındaki ikiliği kaldırmak, toplum hayatını ihtiyaca göre düzenlemek için sviçre Medeni anunu Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenerek mecliste kabul edilmiştir. eni Türk Devleti hukuk alanında yenilikler yaparken kendi hukuk kurallarını hazırlamamış bu kanunları Batı dan alma yolunu tercih etmiştir. Bu durumu zorunlu kılan nedenler; savaştan yeni çıkmış olan toplumda bu kanunları hazırlayabilecek yeterli kadronun olmayışı ve hukuk kurallarının hazırlanmasının uzun zaman almasıdır. sviçre Medeni anunu nun alınmasında; ü ü En modern medeni kanun olması, ü ü Sorunlara akılcı ve pratik çözümler getirmesi, ü ü Demokratik olması, ü ü adın erkek eşitliğine dayanması, ü ü aik bir anlayışla düzenlenmiş olması, ü ü Türk toplumunun yaşantısına uyarlanabilir nitelikte olması gibi nedenler etkili olmuştur. 233

237 umhuriyet Dönemi nkılapları T Medeni anun mecliste 17 Şubat ta kabul edilmiş ancak 4 Ekim 1926 da yürürlüğe girmiştir. Medeni anun un Getirdikleri: adınlar ve erkekler, yasalar önünde eşit duruma getirilmiş, erkeğin ailedeki konumuyla ilgili ayrıcalıkları kaldırılmıştır. Evlilik devlet güvencesine alınarak tek eşlilik esası ve resmî nikâh zorunluluğu getirilmiştir. Evlilikte yaş sınırı getirilmiştir. Evlenmede eşlerin isteği esas alınmıştır. adınlara; boşanma, mirastan eşit pay alma, dilediği mesleği seçme, çocuğun vesayetini alma gibi haklar tanınmıştır. işi hakları düzenlenmiştir. Patrikhane ve konsoloslukların mahkeme açma yetkileri sona ermiş; din işleri dışında başka işlerle uğraşmaları yasaklanmıştır. T 1926 Medeni anunu kadınlara yalnızca sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda haklar vermiştir. adınlar siyasi haklarına ise yılları arası 1924 nayasası nda yapılan değişikliklerle kavuşmuşlardır Medeni anunu, 2001 yılında kabul edilen yeni Medeni anun a kadar yürürlükte kalmıştır yılında kabul edilen yeni Medeni anun la, kadınların sosyal ve ekonomik hakları yeniden düzenlenmiş ve kadınlara evlilikte kendi soyadını kullanma, evlilikte edinilen mala ortak olma gibi yeni haklar tanınmıştır. Medeni anun un kabulünden sonra, sviçre den Ticaret anunu lmanya dan eza Muhakemeleri talya dan eza Hukuku ransa dan dari Hukuk alınarak Türk toplum yapısına uyarlanmıştır. SRU 17 Şubat 1926 tarihli Türk Medeni anunu, hangi vrupa devletinin Medeni anunu örnek alınarak hazırlanmıştır? ) lmanya B) ngiltere ) ransa D) talya E) sviçre ÇÖÜM Türk Medeni anunu, sviçre Medeni anunu örnek alınarak TBMM de kabul edilen ve 4 Ekim 1926 tarihinde yürürlüğe konulan kanundur. ilede kadın-erkek eşitliği, resmî nikâh zorunluluğu, tek eşle evlilik, kadınlara istedikleri mesleğe girebilme hakkının tanınması gibi yenilikler getiren kanun, 1 cak 2002 de kabul edilen yeni Medeni anun ile birlikte yürürlükten kalkmıştır. SRU (evap E) adınların dilediği mesleği seçebilmesi aşağıdakilerden hangisiyle mümkün olmuştur? ) umhuriyetin ilanı B) Türk Medeni anunu nun kabulü ) 1924 nayasası nın kabulü D) Tevhid-i Tedrisat kanunu E) Maarif Teşkilatı Hakkında anun un kabul edilmesi ÇÖÜM stiklal Savaşı nda büyük bir özveri gösteren Türk kadını, 1926 yılında kabul edilen Türk Medeni kanunu ile dilediği mesleği seçebilme hakkına kavuşmuştur. Bu kanunla kadınlara sosyal ve ekonomik nitelikte bir çok hak verilmiştir. (evap B) 234

238 EĞTM VE ÜTÜR D P PR Türkiye umhuriyeti nin eğitim ve kültür alanında inkılaplar yapmasında, Eğitim ve öğretimdeki ikilikleri ortadan kaldırarak birlik ve beraberliğin sağlanmak istenmesi Eğitimin yaygınlaştırılmasını ve kolaylaştırılmasını sağlayarak her alanda yeterli elemanın yetiştirilmek istenmesi Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin çağdaşlaştırılmak ve laikleştirilmek istenmesi Eğitim ve öğretimde fırsat eşitliğinin sağlanmak istenmesi Türk dilinin ve tarihinin araştırılması gibi nedenler etkili olmuştur. Türkiye nin Eğitim Politikası Çağdaşlaşmak ve ilerlemek, eğitimin yaygınlaştırılmasına ve geliştirilmesine bağlıdır. Bunu sağlayabilmek için devletlerin belli bir eğitim politikası tespit etmesi ve bu politikayı bir plan dâhilinde yürütmesi gerekir. Eğitim esaslarının başında eğitim politikasının millî olması gelir. Buna paralel olarak tatürk: Millî eğitim esas olduktan sonra onun dilini, yöntemini, araçlarını da millî yapmak zorunluluğu tartışmaktan uzaktır. demiştir. Eğitim politikasının dayanacağı ikinci temel ise, çağdaşlıktır. Eğitim faaliyetlerinin hem amacının hem de yöntemlerinin ve araçlarının bilimsel olması gerekir. Türkiye umhuriyeti nin eğitim politikası bu temeller üzerine kurulmuş ve hızla ilerleme sağlanmıştır. MR GRES TPMS (16 Temmuz 1921) tatürk, yeni bir toplum meydana getirilmesinde eğitimin çok önemli bir etken olduğuna inanmış, cehaletle savaşmayı, cephede savaşmaktan daha az önemli görmemiştir. Bu doğrultuda urtuluş Savaşı sürerken 16 Temmuz 1921 de Maarif ongresi düzenlenmiş ve toplumun ihtiyaçlarına cevap veren, millî, laik bir eğitim sisteminin temelleri atılmıştır. umhuriyet Dönemi nkılapları TEVHD TEDRST UU U BUÜ (3 Mart 1924) XX. yüzyılın sonlarına gelindiğinde smanlı Devleti ndeki başlıca eğitim kurumları; ü ü Mahalle mektepleri ve medreseler ü ü Tanzimat döneminden itibaren açılmaya başlayan ve vrupa tarzında eğitim veren okullar idi. ü ü abancı ve azınlık okulları Bu okulların her birinde farklı eğitim verilmekteydi. apılan bu eğitim sonucunda dünya görüşleri ve değer yargıları farklı kişiler yetişmekteydi. Bu da toplumda kültür çatışmasının yaşanmasına neden oluyordu. Türkiye umhuriyeti, smanlı Devleti zamanındaki eğitim kargaşasına son vererek millî, demokratik, laik ve çağdaş bir toplum oluşturmak amacıyla eğitim alanında yeniliklere önem vermiştir. Eğitim faaliyetlerini tek elden planlamak ve bu alandaki kargaşayı önlemek amacıyla Tevhid-i Tedrisat anunu çıkarılmıştır (3 Mart 1924). zınlık okulları ile yabancı okullar da dâhil olmak üzere tüm okullar Millî Eğitim Bakanlığına (Maarif Vekâleti) bağlanmış, böylece eğitimdeki ikilikler ortadan kaldırılmıştır. Devlet eğitim işlerinin tek sorumlusu hâline gelmiştir. Eğitim öğretim çağdaşlaştırılmıştır. Medreseler kapatılmıştır (11 Mart 1924). ız ve erkek öğrencilere ilk eğitim zorunlu hâle getirilmiştir. T 1926 yılında çıkarılan Maarif Teşkilatı hakkında kanunla, eğitimin müfredatı belirlenmiş eğitim; çağdaş, laik ve millî vasıflar kazanmıştır. Türkçe, coğrafya ve tarih gibi millî derslere Türk öğretmenlerin girmesi, yabancı okullarda derslere dinî kıyafetler ve dinî sembollerle girilmesi yasaklanmıştır. 235

239 umhuriyet Dönemi nkılapları MR TEŞT UU (2 Mart 1926) E TÜR HRER BUÜ (1 asım 1928) Bu kanunla eğitim sistemi milli olacak şekilde ilk ve ortaöğretim programları belirlenmiştir. Eğitim hizmetleri çağdaş hale getirilmiştir. kul açılması bakanlığın iznine bağlanmıştır. Müfredat programları halkın ihtiyaçlarına cevap verecek şekle getirilmiştir. lköğretim mecburi ve parasız hale getirilmiştir. SRU - Eğitim sistemi milli olacak şekilde ilk ve ortaöğretim programlarının düzenlenmesi - kul açmanın Milli Eğitim Bakanlığı nın iznine bağlanması Öncülde verilen gelişmeler, aşağıdakilerden hangisiyle gerçekleşmiştir? ) Üniversite reformunun yapılması B) Millet mekteplerinin açılması ) öy Enstitülerinin kurulması D) Maarif Teşkilatı Hakkında anun un çıkarılması E) atin Harflerinin kabul edilmesi ÇÖÜM Eğitim sistemi milli olacak şekilde ilk ve ortaöğretim programlarının düzenlenmesi, 2 Mart 1926 tarihinde kabul edilen Maarif Teşkilatı Hakkında anun ile mümkün olmuştur. Bu kanunla öğretim programları halkın ihtiyaçlarına cevap verecek şekle getirilmiş ve okul açılması Milli Eğitim Bakanlığı nın iznine bağlanmıştır. yrıca okullarda hangi derslerin ne şekilde okutulacağı da yine bu kanunla belirlenmiştir. Bugünkü eğitim sisteminin ana hatlarının şekillendiği bu kanunla ilköğretim ücretsiz ve mecburî olarak hale getirilmiş ve karma eğitim ilkesi kabul edilmiştir. (evap D) Türkiye de harf inkılabı ile ilgili çalışmaların temeli XX. yüzyıla dayanır. smanlıda 1860 lı yıllardan itibaren rap harflerinden atin harflerine geçme konusu tartışılmaya başlanmış fakat dinî çevreler tarafından her defasında sert bir şekilde eleştirilmiştir. Türk dilinin yazılmasını, okunmasını ve öğrenilmesini zorlaştıran rap harflerinin terk edilmesi konusu, cumhuriyet döneminde 1923 te toplanan zmir ktisat ongresi nde de görüşülmüş ancak özellikle âzım arabekir in itirazları ve gündem dışı bir konu olmasından dolayı ertelenmiştir. Rastlantıya bırakılmak istenmeyen bu konuyla ilgili çalışmalar ancak 1928 de tamamlanmış ve Türkçenin yapısına en uygun alfabe olan atin alfabesi kabul edilmiştir. Bundan sonraki süreçte yeni alfabenin tanıtımı, öğretimi ve yaygınlaştırılması için birçok kitap basılmış, halka okuma yazma öğretmek amacıyla Millet Mektepleri açılmıştır. MET METEPER ÇMS (24 asım 1928) eni Türk alfabesiyle birlikte halka okuma yazma öğretmek amacıyla açılan kurs niteliğindeki eğitim kurumlarıdır. UR ü ü kuma-yazma oranı sürekli artarken basılan kitap sayısında da büyük artış olmuştur. ü ü Harf inkılabından sonra okuma-yazma bilenlerin sayısında artış olmuş ve bilimsel çalışmalar hızlanmıştır. ü ü rap harflerinin kaldırılması ile rap kültürünün Türk kültürüne etkisi önlenmiş, Türk milletinin millî benliğine kavuşmasına önemli katkılar sağlanmıştır. ü ü Batılılaşma ve çağdaşlaşma yolunda önemli bir adım atılmıştır. T 24 asım 1928 de çıkarılan Millet Mektepleri Talimatnamesi ile tatürk e Millet Mekteplerinin başöğretmeni unvanı verilmiştir. 236

240 TÜR TRH TET EMET URUMS (12 isan 1931) smanlı tarih çalışmaları hanedancı ve ümmetçi bir anlayışa sahipti. Bu çalışmalar ise yalnızca slam tarihi ve smanlı tarihi ile sınırlıydı. tatürk, zengin ve köklü bir tarihe sahip Türk milletinin slamiyet ten önceki dönemlerinin de araştırılması, Türklerin dünya medeniyetine katkılarının öğrenilmesi ve geçmişin bilinmeyen yönlerinin gün ışığına çıkarılması için, bilimsel çalışmalar yapacak bir kurumun gerekliliğine inanmıştır. Bu amaçla 1931 de Türk Tarihi Tetkik emiyetinin kurulmasına önayak olmuştur. apılan araştırmalar sonunda Türklerin dünyanın en eski milletlerinden biri olduğu ispatlanmıştır. urum 1935 yılında Türk Tarih urumu adını almıştır. Türk Tarih urumu; yaptığı çalışmalarla rta sya Türk topluluklarını ve devletlerini ortaya çıkarmış, nadolu tarihini ve diğer medeniyetleri inceleyerek lk Çağ da ortaya çıkan devletleri Türk tarih eğitimine kazandırmıştır de açılan nadolu Medeniyetler Müzesi ve Çatalhöyük te başlatılan arkeolojik çalışmalar ile tarih alanında önemli gelişmeler kaydedilmiştir lu yıllardan itibaren bütünleştirici, milli; ancak evrensel değerleri de önemseyen, çağdaş, Türk kültürünün gelişim sürecine önem veren, akıl ve bilimi merkez alan yeni bir tarih yorumu geliştirilmiştir. urum, cak 1937 den itibaren dört ayda bir çıkarılan Belleten adlı dergiyle dil ve tarih konulu makaleler yayımlamaya başlamıştır. tatürk 9 Eylül 1938 de yazdığı vasiyetinde mal varlığının bir kısmını Türk Tarih ve Türk Dil urumu na miras olarak bırakmıştır. SRU 1930 lu yıllarda tatürk ün katkılarıyla geliştirilen yeni tarih anlayışı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? ) kıl ve bilime dayanır. B) Türk kültürünün gelişim sürecine önem verir. ) Bütünleştirici ve çağdaştır. D) Evrensel değildir. E) slamiyet öncesinin araştırılmasına öncelik verir. ÇÖÜM umhuriyet Dönemi nkılapları tatürk ün teşvikiyle 1930 lu yıllarda Türk Tarih Tezi adı altında yeni bir tarih yorumu geliştirilmiştir yılında basılan Türk Tarihinin na Hatları isimli eser ve yılları arasında liselerde okutulan dört ciltlik ders kitabı bu yeni Türk tarih tezinin bildirgesi sayılmaktadır. tatürk ün de tarih anlayışını da yansıtan bu eserlerde bütünleştirici, milli, çağdaş, Türk kültürünün gelişim sürecine önem veren, akıl ve bilimin ışığında slamiyet öncesi Türk tarihinin araştırılmasına öncelik veren yeni bir yoruma yer verilmiştir. ncak bu yeni tarih yorumunun evrensel olmadığını söylemek mümkün değildir. (evap D) TÜR D URUMUU URUMS (2 Temmuz 1932) urtuluş Savaşı nın zaferle noktalanmasından sonra Türk dili ile ilgili çalışmalara hız verilmiştir. tatürk, Türk diline büyük önem vermiştir. Bu amaçla tatürk ün öncülüğünde Türk dili alanında inkılapların yapılması kararlaştırılmıştır. Daha sonra ise Türkçenin sadeleştirilmesi çalışmalarını başlatmıştır. apılan çalışmalar sonucunda Türk dil inkılabının amaçları şu şekilde belirlenmiştir: ü ü Türk dilini, smanlıcanın Türkçeye yabancı kalmış ve halk tarafından benimsenmemiş sözcük ve dil kurallarından arındırmak ü ü Halk ile aydınlar arasındaki konuşma ve yazı dili arasındaki farklılıkları gidermek ü ü Türkçenin zenginliğini ortaya koyacak dil araştırmaları yapmak ü ü Türkçede çağdaş uygarlık, bilim ve tekniğe uyum gösterecek değişiklikler sağlamak Bu amaçları gerçekleştirmek için tatürk, 12 Temmuz 1932 de Türk Dili Tetkik emiyetini (Türk Dil urumu) kurdurmuştur. Türk Dil urumuna bilimsel temellere göre dil ve edebiyat üzerine çalışma yapma görevi verilmiştir. Bu doğrultuda Mustafa emal in sağlığında 1932, 1934 ve 1936 yıllarında yapılan kurultaylarda dil politikaları belirlenmiştir. emiyet, 1936 da Türk Dil urumu adını almıştır. 237

241 umhuriyet Dönemi nkılapları T eni Türk harflerinin kabulü, Türk Tarihi Tetkik emiyeti nin açılması, Türk Dil urumunun kurulması, milliyetçilik düşüncesiyle yapılan inkılaplardır. Bu rapor, cumhuriyet dönemindeki ilk üniversite reformunun başlatılmasına neden olmuştur te darülfünun kapatılıp yerine stanbul Üniversitesi açılmıştır da fakülte sayısı beşe çıkarılmıştır. yrıca stanbul dışında nkara yı da bir eğitim ve kültür kenti hâline getirmek için girişimlerde bulunulmuştur. Bu doğrultuda: ü ü Öğretmen yetiştirmek amacıyla Gazi rta Öğretmen kulu ve Eğitim Enstitüsü açılmıştır. ü ü 1925 yılında Türkiye nin ilk yüksekokulu olan nkara Hukuk akültesi açılmıştır. HEVER ÇMS (1932) Halkevleri, 1931 yılında umhuriyet Halk ırkasının 3. kurultayında alınan karar doğrultusunda 1932 yılında açılmıştır. maç, kır kent, köylü aydın ikiliğini ortadan kaldırarak halk arasında kültür ve düşünce birliğini sağlamaktır yılları arasında faaliyet göstermiştir. Halkevleri fikirlerini Ülkü dergisi aracılığıyla duyurmuştur. ÜVERSTE RERMU (1933) eni Türk Devleti, 1924 te başlayan çalışmalarla ilk ve orta öğretimin temellerini atmıştır. yrıca mesleki ve teknik öğretimin gelişmesi amacıyla John Dewey gibi yabancı eğitim uzmanları ülkeye getirilmiştir. Bundan sonra yükseköğretim çalışmalarına hız verilmiş ve ilk olarak da 1925 te yeni Türk devletinin ilk yükseköğretim kurumu olan nkara Hukuk Mektebi açılmıştır. rdından da yükseköğretim programını incelemek ve geliştirmek amacıyla bizzat tatürk ün direktifleriyle sviçreli Profesör lbert Malche Türkiye ye davet edilmiştir. Malche, yaptığı incelemeler neticesinde bir rapor hazırlamıştır. ü ü 1933 te üksek iraat Enstitüsü açılmıştır. ü ü 1936 da Mülkiye Mektebi stanbul dan nkara ya taşınmıştır. ü ü 1936 da Dil, Tarih oğrafya akültesi açılmış, bunların tamamı 1946 yılında nkara Üniversitesini oluşturmuştur. ü ü 1936 da Millî Musiki ve Temsil kademisi nkara onservatuvarına dönüştürülmüştür. SRU atin harfleri ile ilgili tartışmaların kökeni XX. yüzyıla dayanmaktadır. Buna rağmen; bu alandaki esas gelişme 1928 yılında yaşanmıştır. şağıdakilerden hangisi bu durumun temel nedeni olarak gösterilebilir? ) Ülke şartlarının elverişsiz olması B) atin harflerinin yazılması, okunması ve öğretilmesi sorunu ) atin harflerinin Türkçe yapısına uymaması Profesör Malcle nin hazırladığı Raporun önemli maddeleri şunlardır: ü ü Türkçe bilimsel yayınlar eksiktir. ü ü Ders verme yöntemleri eskimiştir. ü ü Öğretim kadrolarının yabancı dil bilgileri yetersizdir. ü ü en dersleri ağırlık kazanmalıdır. ü ü Bilimsel düşünce egemen kılınmalıdır. D) eni bir alfabenin yaygınlaşması sorunu E) rap harflerini terk etmenin dinden kopuş gibi algılanması ÇÖÜM rap harflerinin terk edilmesi ile ilgili tartışmalar XX. yüzyıla uzanmaktadır. ncak dini çevreler bu değişimi dinden kopuşla eşdeğer gördüğü için tartışmalar yarıda kalmış ve somut bir adım atılamamıştır. (evap E) 238

242 ÜTÜR VE ST D P PR tatürk, kültür ve sanat alanında yeniliklerin önünü açtı. Türkiye de yüksek bir medeniyet düzeyine ulaşılmasını hedefleyen tatürk, sanata verdiği önemle modern Türk sanatlarının öncüsü ve mimarı oldu yılında Topkapı Sarayı müze hâline getirilmiştir ve aynı yıl nkara da Musiki Muallim Mektebi ve nkara Etnografya Müzesi açılmıştır te stanbul da öğretime açılan Mekteb-i Sanayi-i efise-i Şahane daha da geliştirilerek 1928 de Güzel Sanatlar kademisine dönüştürülmüştür yılında da Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi adını almıştır yılında Türk nkılap Sergisi tatürk tarafından açılmıştır. Müzik alanında köklü değişiklikler bu dönemde yapılmış ve çağdaş çok sesli Türk müziğinin temelleri atılmıştır. Türk Beşleri adıyla bilinen çağdaş Türk müziğinin önde gelen bestecileri ecil âzım kses, Hasan erit lnar, Ulvi emal Erkin, emal Reşit Rey ve hmet Saygun bu dönemde yetişmiştir. lk milli opera olan Özsoy perası bu dönemde ran Şahı Rıza Pehlevi nin Türkiye yi ziyareti üzerine dnan Saygun tarafından bestelenmiştir. smanlı döneminde kurulan Darülbedayi (Güzel Sanatlar Evi) 1934 te yeniden düzenlenerek stanbul Şehir Tiyatrosu adını almıştır. umhuriyet in ilk yıllarında sinema alanında da önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların önderliğini Muhsin Ertuğrul yapmıştır. Bu çerçevede ilk film 1922 de çekilmiştir. lk sesli film olan stanbul Sokaklarında 1931 yılında, ilk renkli film olan Halıcı ız ise 1953 te Muhsin Ertuğrul tarafından çekilmiştir. Dolmabahçe Sarayı ndaki Veliaht Dairesinin 1937 de Resim Heykel Müzesine dönüştürülmesiyle de müzecilikle ilgili çalışmalar başlamıştır. UR Türkiye de müzecilikle ilgili ilk çalışmalar, XlX. yüzyılda sman Hamdi Bey başkanlığında başlamıştır. Bu çalışmalar cumhuriyet döneminde Dolmabahçe Sarayı ndaki Veliaht Dairesinin, Resim Heykel Müzesine dönüştürülmesi ile geliştirilmiştir (1937). SRU umhuriyet Dönemi nkılapları ran Şahı Rıza Pehlevi nin ziyareti sırasında 19 Haziran 1934 te nkara Halkevinde sergilenen Türkiye nin ilk özgün operası, aşağıdakilerden hangisidir? ) Taşbebek B) Bay önder ) Özsoy D) kın E) Çoban ÇÖÜM pera ve balenin Türk kültür yaşamına tatürk ün kişisel çabaları etkili olmuştur. Bu çerçevede ilk millî opera denemesi ran Şahı Rıza Pehlevi nin Türkiye yi ziyareti üzerine, 1934 te ibrettosu (metni) Münir Hayri Egeli tarafından yazılan ve bestesi dnan Saygun tarafından yapılan Özsoy perası olmuştur. (evap ) SRU Batı Tiyatrosu anlayışıyla XX. yüzyılbaşlarında kurulan ve 1934 te stanbul Şehir Tiyatrosu olarak ismi değiştirilen kurum, aşağıdakilerden hangisidir? ) Darülmuallimat B) Darülelhan ) Darülbedayi D) Darüleytam E) Darülfünunuşahane ÇÖÜM Sözü edilen kurum Darülbedayi dir te kurulan Darülbedayide gösteriler 1916 da başlamıştır. Bu gösteride fife Jale adlı Türk kızı da ilk kez rol almıştır. Darülbedayi 1934 te şehir Tiyatrosu adını alarak Türk kültürünün gelişmesine kaynaklık eden bir kurum hâline gelmiştir. (evap ) 239

243 umhuriyet Dönemi nkılapları TPUMS D P PR Hukuk ve eğitim alanlarında yapılan inkılaplar toplumsal yaşayışın düzenlenmesini de beraberinde getirmiştir. Çünkü devlet ve hukuk kurumlarının temel hedefi toplumsal yaşayışı düzenlemek ve bu düzenin sağlıklı işleyişini sağlamaktır. Toplumsal alanda inkılapların yapılmasında, ü ü Türk ulusunun her yönüyle çağdaşlaştırılması TVMDE DEĞŞ (26 ralık 1925) 26 ralık 1925 te Hicri ve Rumi takvimlerin yerine miladi takvim kabul edilmiş ve 1 cak 1926 dan itibaren de kullanılmaya başlanmıştır. Bu sayede Çağdaş vrupa ülkeleriyle takvim birliğine gidilerek takvim alanındaki farklı uygulamalar ortadan kaldırılmıştır. TEE VE VEER PTMS (30 asım 1925) ü ü vrupalı uluslarla sağlıklı ve düzenli ilişkilerin kurulmak istenmesi ü ü Çağın gerisinde kalmış kurum ve örgütlerin yenilenmesi ve Türkiye nin modernleştirilmek istenmesi ü ü Toplumda birlik ve beraberliğin sağlanması ü ü Sınıfsız, imtiyazsız ve kaynaşmış bir toplumun meydana getirilmek istenmesi ü ü Uluslararası alanda kabul edilen standartların benimsenmesi gibi nedenler etkili olmuştur. ET UU (25 asım 1925) ılık kıyafet bir toplumun ve kültürünün en karakteristik özelliklerinden biridir. smanlı Devleti nde padişah. Mahmut zamanında memurlara setre, pantolon ve fes giyme zorunluluğu getirilmiştir. Bir Rus kıyafeti olan fes başlangıçta halk tarafından tepkiyle karşılanmış fakat geçen zaman içerisinde slam dininin simgesi hâline gelmiştir. 25 asım 1925 te şapka giyilmesi hakkında kanun çıkarıarak fes ve benzeri başlıklar giyilmesi yasaklanmıştır te. bdülhamit, topçu ve süvari askerlerin fes yerine kalpak takmalarını istediğinde, daha önce fese karşı çıkanlar bu kez de fesi savunup kalpağa karşı çıkmışlardır. smanlı Devleti nde şapka takılmasına bir türlü izin verilmemiş, smanlı aydınları ancak 20. yüzyıl başlarında şapkayı yurt dışında takabilmiştir. Mustafa emal Paşa, 24 ğustos 1925 te astamonu ya yaptığı gezide şapka devriminin ilk işaretini başında taşıdığı şapkayı halka göstererek vermiştir. Halkın olumlu tepkiler vermesi üzerine de kanun uygulamaya konmuştur. 3 ralık 1934 te çıkarılan bir kanunla da din adamlarının mabetler ve ayinler haricinde dinî kıyafetle dolaşmaları yasaklanmıştır. alnızca Diyanet şleri Başkanı, Ermeni ve Rum Patrikleri ile ahudi Hahambaşı nın dini kıyafetle dolaşmalarına izin verilmiştir. 30 asım 1925 te kabul edilen bir yasayla tekke, zaviye ve türbeler kapatılmıştır. Türbedarlıklar ile şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik, seyitlik, çelebilik vb. birtakım unvanlar kaldırılmıştır. Böylece toplumsal alanda farklılıklar giderilmiş vatandaşlar arasında eşitlik sağlanmıştır. STTE DEĞŞ (26 ralık 1925) 26 ralık 1925 te alaturka saat kaldırılmış, Batı dan alınan zaman ölçüsü kabul edilerek bir gün 24 saate bölünmüştür. Böylece günlük hayat düzene sokulmuştur. ÖÇÜ BRMERDE DEĞŞ (1 isan 1931) 1931 de kabul edilen bir kanunla eski ağırlık ve uzunluk ölçüleri değiştirilmiştir. Bu kanunla eskiden kullanılan arşın, endaze, okka gibi ölçü birimleri kaldırılmıştır. Bunların yerine uzunluk ölçüsü olarak metre, ağırlık ölçüsü olarak kilo kabul edilmiştir. Böylece ticaret alanında yaşanan zorluklar ortadan kaldırılmıştır. TT GÜERDE DEĞŞ (1 Haziran 1935) 1935 yılında çıkarılan bir kanunla, cuma günü olan hafta tatili değiştirilmiş; umartesi öğleden sonra ve pazar günü hafta tatili olarak kabul edilmiştir. Böylece vrupa ülkeleri ile tatil günlerinde birliğe gidilmiş devletler arası ilişkilerde yaşanan zorluklar ortadan kaldırılmıştır. PU ÜPÜ 1935 yılında çıkarılan Ulusal Bayram ve Genel Tatiller anunu na göre resmi tatiller şunlardır: 29 Ekim: umhuriyet Bayramı 30 ğustos: afer Bayramı 23 isan: Ulusal Egemenlik Bayramı 1 Mayıs: Bahar Bayramı 240

244 umhuriyet Dönemi nkılapları SD UU (21 Haziran 1934) TÜR D SEÇME VE SEÇME H smanlı Devleti zamanında kişilerin soyadları yoktu. işinin adının yanına baba adı, doğum yeri veya bağlı bulunduğu boy yazılırdı. Bu durum, çeşitli karışıklıklara sebep oluyor; askere alma, okul, tapu ve miras işlerinde büyük zorluklar çıkarıyordu. işilerin kimliği tam olarak belirlenemediğinden birtakım haksızlıklar da olabiliyordu. Toplumsal ilişkilerdeki bu eksikliğin giderilmesi gerekiyordu. Bütün bu sorunların çözümü için Türkiye Büyük Millet Meclisinde 21 Haziran 1934 te Soyadı anunu kabul edilmiştir. Bu yasaya göre; ü ü Her Türk öz adından başka soyadını da taşımaya mecburdur. ü ü Söyleyişte, yazışta, imzada öz ad önde, soyadı sonda kullanılır. ü ü Rütbe ve memuriyet, aşiret ve yabancı ırk ve millet isimleriyle umumi edeplere uygun olmayan veya iğrenç ve gülünç olan soyadları kullanılamaz. 24 asım 1934 tarihinde, smet nönü nün önerisi ile Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilen bir yasayla Türkiye umhuriyeti Devleti ne, Türk milletine yaptığı hizmetlerden dolayı bir şükran ifadesi olarak Mustafa emal e TTÜR soyadı verilmiştir. tatürk soyadı, sadece Mustafa emal tatürk e aittir. Başkaları tarafından kullanılamaz. Soyadı anunu ndan sonra tatürk ün imzası da değişikliğe uğramış ve tatürk Gazi Mustafa emal şeklinde attığı imzasını. tatürk şeklinde değiştirmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisinde 26 asım 1934 te kabul edilen bir yasa ile her türlü lakap ve unvan kaldırılmıştır. Bu yasaya göre; üü ğa, hacı, hafız, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paşa, hanım ve hazretleri gibi unvanların ve lakapların kullanılması yasaklanmıştır. ü ü Erkek ve kadın yurttaşlar, yasa karşısında ve resmî belgelerde yalnız adlarıyla anılırlar. UR VERMES ( ) 1926 Medeni anunu ile sosyal ve ekonomik haklarına kavuşan kadınlara, yılları arasında siyasi hakları da verilmiştir. Bu doğrultuda kadınlar; ü ü 1930 yılında belediye seçimlerine katılma, ü ü 1933 yılında muhtar seçilme ü ü 1934 yılında milletvekili seçme ve seçilme haklarına kavuşmuşlardır. ü ü Bu kanunun çıkarılmasından sonra yapılan ilk genel seçim 1935 yılında olmuştur. Bu seçimlerde on sekiz kadın TBMM ye milletvekili olarak girmiştir. ü ü Mustafa emal tatürk, Türk kadınına tanınan hakları uluslararası alana da taşımıştır. Bu doğrultuda 1935 yılında Uluslararası adın ongresi, Türkiye nin ev sahipliğinde stanbul da yapılmıştır. T vrupa devletlerinden çoğu, kadınlara bu imkânı sağlayamadan Türk inkılabının kadınlara siyasal haklar vermesi tatürk ün kadınlara verdiği değeri göstermektedir (Örneğin kadınlara oy verme hakkı ransa da 1944, sviçre de ise 1971 yılında verilmiştir.). adınlara seçme ve seçilme haklarının verilmesi ulusal egemenlik ilkesi ile ilgilidir. ü ü Soyadı anunu ile Türk toplumu, çağdaş ve Batılı bir görünüm kazanmıştır. ü ü yrıcalık işareti olan unvanların yasaklanması imtiyazsız, sınıfsız ve kaynaşmış bir ülke oluşturma amacına yöneliktir. Bu durum, tatürk ün halkçılık ilkesi ile doğrudan ilgilidir. 241

245 umhuriyet Dönemi nkılapları EM D P PR Bir toplumun ekonomik hayatı ülkenin yer altı ve yer üstü kaynaklarını kullanarak ihtiyaçlarını karşılama etkinliğidir. umhuriyetin ilk yıllarında eni Türk Devleti nin ekonomi alanında büyük sorunları vardı. Bunlar; Uzun süren savaşların sınırlı olan ekonomik kaynakları tüketmesi apitülasyonlar nedeniyle ülkenin uzun yıllar dışa bağımlı kalması ve yerli sanayinin gelişememesi öylerin nüfusunun savaşlarda azalması nedeniyle arazilerin büyük bölümünün boş kalması Tarımın ilkel yöntemlerle yapılması ara ve deniz ulaşım araçlarının yetersiz olması Devlet gelirlerinin az olması Ekonomik kalkınmayı sağlayacak uzmanların yetişmemesi Sermaye birikiminin oluşmaması smanlı dan kalan borçlardan kendine düşen payın ödenmesinin devlet bütçesi için yük oluşturması MR TST GRES (17 Şubat 4 Mart 1923) zmir ktisat ongresi, eni Türk Devleti nin ekonomi politikasını belirlemek amacıyla, şçi, tüccar, çiftçi, sanayi zümrelerinden oluşan ve her ilçeden sekiz delegenin katılımıyla gerçekleşen geniş çaplı bir toplantıdır. Bu toplantı için zmir in seçilmesinde, sahip olduğu ekonomik potansiyel ve urtuluş Savaşı ndaki tarihi önemi etkili olmuştur. ongrede, ekonomide tam bağımsızlık ve öz kaynakların kullanılması doğrultusunda kararlar alınmıştır (Misak-i ktiasadi). ongrenin başkanlığını azım arabekir yapmıştır. ongrede kararların başlıcaları şunlardır: abancıların kurdukları tekellerden kaçınılmalıdır. Demir yolu inşaatı programa bağlanmalıdır. Sanayinin teşviki ve millî bankaların kurulması sağlanmalıdır. Özel teşebbüse kredi sağlayacak bir devlet bankası kurulmalıdır. Ham maddesi yurt için yetişen veya yetiştirilebilen sanayii dalları kurulmalıdır. El işçiliğinden ve küçük imalattan, süratle fabrikaya veya büyük işletmeye geçilmelidir. Sendika hakkı tanınmalıdır. ş erbabına amele değil, işçi denilmelidir. Dış rekabete dayanabilmek için sanayinin toplu ve bütün olarak kurulması gereklidir. Devlet, yavaş yavaş ekonomik görevleri de olan bir organ hâline gelmeli ve özel sektör tarafından kurulamayan işletmeler devletçe ele alınmalıdır. ŞR VERGS DRMS (17 Şubat 1925) şar, Müslüman köylünün her yıl ürettiği ürün üzerinden yüzde on bazen de yüzde on iki oranında alınan bir ürün vergisiydi. öylünün üzerinde ağır bir yük olan şar vergisi Tanzimat tan beri kaldırılmak istenmiş; ancak devlet önemli bir gelir kaynağı olan bu vergiden vazgeçememiştir. eni Türk Devleti, cesur bir kararla köylünün sırtındaki vergi yükünü kaldırmak ve köylünün ulusal gelirden daha fazla pay almasını sağlamak amacıyla aşar vergisini kaldırmıştır. şar vergisinin kaldırılmasından sonra, köylünün üretim imkânlarını artırmak amacıyla; ü ü Çiftçiye kredi veren iraat Bankası geliştirilmiş, sermayesi ve şube sayısı artırılmıştır. ü ü iraat Bankası aracılığıyla alınan tarım araçları köylüye dağıtılmıştır. ü ü Tarım alanında uzman yetiştirmek için üksek iraat Enstitüsü kurulmuştur. ü ü öylünün ucuz kredi, makine, tohum ve benzeri ihtiyaçlarının giderilmesi için 1928 yılında Tarım redi ooperatifleri kurulmuştur. BTJ UU U ÇRMS (1 Temmuz 1926) abotaj, bir ülkenin kara sularında, gemi işletme ve ticaret hakkının kendi vatandaşlarına ait olmasıdır. smanlı Devleti kapitülasyonlar nedeniyle kabotaj hakkına sahip değildi. Deniz ulaşımının büyük bir bölümü ve önemli limanların işletilmesi hakkına yabancı şirketler sahipti. eni Türk Devleti 1 Temmuz 1926 da çıkardığı kanunla Türk sularında gemi işletme ve ticaret hakkını yabancılara yasaklayarak Türk vatandaşlara vermiştir. Böylece denizlerimizde bağımsızlık sağlanmıştır. TEŞV S UU (28 Mayıs 1927) Teşvik-i Sanayi anunu, özel sermayeyi sanayi alanına çekmek ve kalkınmayı gerçekleştirmek için devlet tarafından sanayicilerin desteklenmesini ifade eder. Bu kanunla devlet sanayi kuruluşlarına ucuz arazi, nakliye indirimleri ve vergi muafiyeti gibi kolaylıklar sağlamıştır. anun kapsamında sanayi kuruluşlarına üretecekleri mallara %10 oranında pirim verilmesi taahhüt edilmiş, böylece üretimin artırılması hedeflenmiştir. yrıca dev- 242

246 umhuriyet Dönemi nkılapları let kurumlarına daha pahalı da olsa yerli malların kullanılması zorunluluğu getirilmiş böylece sanayi kuruluşlarına pazar imkânı sağlanmıştır. Bu uygulamaların ana hedefi, temel ihtiyaç maddelerini bile ithal eden Türkiye nin, en kısa zamanda kendi sanayisini kurmasını sağlamak ve dışa bağımlılığı azaltmaktır. Teşvik-i Sanayi anunu 1942 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. T Sanayi ve Maadin Bankası (1925): smanlıdan kalan sanayi kuruluşlarının işletilmesi ve geliştirilmesi, sanayi ve madencilik alanlarında etkinlikte bulunan özel girişimcilere kredi açmak ve bankacılık işlemleri yürütmek amacıyla Sanayi Bakanlığı tarafından kurulmuştur. Bu bankanın mal varlığı 1933 yılında Sümerbank a devredilmiştir. Emlak ve Eytam Bankası (1926): Halkın elinde sermaye olmaması ve tecrübesizlikten dolayı istenilen hedef gerçekleştirilememiştir. Özel sektör eliyle yalnızca lpullu (ırklareli) ve Uşak şeker fabrikaları açılabilmiştir. Bu nedenle 1931 yılından itibaren devletçilik politikası benimsenmeye başlanmış ve sanayi kuruluşları devlet eliyle kurulmuştur. DEMR R URUMS Güvenli ve ucuz bir ulaşım yolu olan demir yolları dünyada yaygın bir şekilde kullanılıyordu. yrıca demir yolu, yurdumuzun ekonomik ve doğal şartlarına da çok elverişliydi. Bu nedenle 22 isan 1924 te çıkarılan bir kanunla yabancıların Batı nadolu da yaptığı demiryolları satın alınmış ve alınan hatlar hızlı bir şekilde devletleştirilmiştir arası dönemde de hızla yeni demiryolları yapılmıştır BR URUMS Türkiye ş Bankası (1924): ş Bankası, ticaretin desteklenmesi ve gelişmesini sağlamak, özel sermayeye kredi sağlamak ve bankacılık işlemlerini yürütmek amacıyla 1924 yılında kurulan ilk özel bankadır. T ş Bankası nın ilk genel müdürü, elal Bayar dır. T iraat Bankası: Temelleri 1867 de Memleket Sandıkları izamnamesi ile atılan iraat Bankası, 1888 de resmen kurulmuştur. Çiftçiye kredi sağlamak amacıyla kurulan bankanın cumhuriyet döneminde şubeleri artırılmış, bu banka aracılığıyla alınan tarım araçları köylüye dağıtılarak modern tarım desteklenmiştir. Halkın inşaat teşebbüslerini desteklemek, bu alanda kredi sağlamak ve yetim haklarını korumak amacıyla kurulmuştur. Merkez Bankasının urulması (1930): Devletin para işlerini düzenlemek ve ulusal bankaları desteklemek amacıyla kurulmuş, para çıkarma yetkisine sahip tek bankadır. Daha önce Türkiye nin para politikası yabancı bir banka olan smanlı Bankası tarafından yönlendiriyordu. Merkez Bankasının açılmasıyla bu imtiyaz Türklere geçmiş, böylece Türkiye umhuriyeti nin ekonomik ve mali bağımsızlığını sınırlandıran bir engel daha kalmıştır. SRU. Ulusal bankalarla rekabet etmek. Devlet adına para basmak. Türk parasının değerini korumak ukarıdakilerden hangileri Merkez Bankası nın görevleri arasına yer almaz? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Türkiye umhuriyet Merkez Bankası devletin iktisadi ve mali danışmanlığını yapmak, hükümetin para ve kredi politikasını yürütmek amacıyla 11 Haziran 1930 tarihinde kurulmuştur. Merkez bankasının temel görevi para biriminin ve para arzının istikrarını sürdürülmektir. Bundan başka Devlet adına para basmak, Türk lirasının değerini korumak, para politikasını belirlemek, ülkenin döviz ve altın rezervlerini yönetmek ve ulusal bankalara destek vermek gibi görevleri vardır. (evap ) 243

247 umhuriyet Dönemi nkılapları Sümerbank (1933): Devletçilik politikası doğrultusunda kurulmuş ticari nitelikte mal üreten bir bankadır. Türkiye deki birçok demir çelik tesisi, çimento fabrikası, tekstil ve kâğıt fabrikaları Sümerbank bünyesinde kurulmuştur. Böylece amu ktisadi Teşebbüslerinin (T) temeli atılmıştır. Etibank (1935): er altı zenginliklerinin araştırılması için 1935 te kurulan Maden Tetkik rama Enstitüsüne (MT) kaynak sağlamak amacıyla kurulmuştur. Denizbank (1937): Deniz yollarını ve ticaret filosunu güçlendirmek amacıyla kurulmuştur. TT ÜR DÖEMDE URU BR Türkiye ş Bankası (1924) Sanayi ve Maadin Bankası (1925) Emlak ve Eytam Bankası (1926) Türkiye umhuriyet Merkez Bankası (1930) Sümerbank (1933) Etibank (1935) Denizbank (1937) ER MD EBSE GMES HD U (1925) erli üreticiye pazar imkânı sağlamak, dışa bağımlılığı en aza indirgemek ve sanayileşmeyi hızlandırmak amacıyla 9 ralık 1925 te yerli malından elbise giyilmesi kanunu çıkarılmıştır. RUUU GÜMRÜ PTS UGUMS (1929) Gümrük vergileri, mali yönden devlet hazinesine gelir sağladığı gibi, ülke sanayisini de koruyucu özelliktedir yılında imzalanan ozan ntlaşması nda, Türkiye nin 5 yıl süreyle koruyucu gümrük politikası uygulamasını engelleyen hükümler yer alıyordu yılında bu sınırlama kalkınca, mali ve millî yönden sanayiyi koruyucu özellikler taşıyan Gümrük Tarifesi ve thalat Umumi Tarifesi anunu kabul edilmiştir. Bu sayede, yabancıların, sanayi ürünlerine yönelik gümrük tarifeleri yükseltilmiş ve yabancıların iç ticaretteki kontrolü azaltılmıştır. TPR RERMU (8 Haziran 1929) Topraksız köylüyü toprak sahibi yapmak amacıyla hazırlanmış olan Toprak Reformu anunu kabul edilmiş ancak uygulamaya geçilememiştir. tatürk ün ölümünden sonra 1946 da Doğu nadolu da muhtaç çiftçilere toprak dağıtılmasına dair bir kanun daha çıkarılmış ancak o da uygulanamamıştır. TÜR PRS MET RUM HD U (1930) 1929 yılında gümrük vergilerinin yükseltileceği kamuoyunca önceden bilindiğinden, ithalatta öngörülemeyen bir artış meydana gelmiş, dış ticaret dengesi dünya ekonomik bunalımının da etkisiyle önemli ölçüde bozulmuştur. Türk lirasının değerinde görülen ani düşmeler ise hükûmeti bazı tedbirler almaya yöneltmiştir. Bu çerçevede 1930 yılında Türk parasının kıymetini koruma hakkında kanun çıkarılmıştır. anunun amacı 1929 dünya ekonomik bunalımına karşı Türk parasının değerini korumaktır. anunda etkili ceza hükümleri ile yargılama usulleri yer almıştı. Bu kanuna dayanılarak çıkarılan Bakanlar urulu ararnameleriyle hükûmet döviz taleplerini kontrol edebilmiştir. Müdahaleci ve korumacı dış ticaret politikasının izlendiği bunalım döneminde kanunun uygulaması çok başarılı olmuştur. Bu sebeple başlangıçta üç yıl uygulanmak üzere çıkarılan Türk Parasının ıymetini oruma anunu nun yürürlüğü 1970 yılına kadar on üç kez uzatılmıştır ten itibaren sürekli niteliğe kavuşturulmuştur. DEVETÇ EM MDE BUÜ VE. BEŞ S P umhuriyetin ilk yıllarında ülkede yok denecek kadar az sanayi kuruluşu vardı. Var olan birkaç küçük işletme de yabancıların ve azınlıkların kontrolündeydi. Bu şartlar altında eğitim, sağlık, bayındırlık hizmetleri de istenilen boyutta yürümüyordu. Bu nedenle millî ekonomiyi kurmak ve kalkınmayı sağlamak için özel sermaye sanayiye teşvik edilmiştir. ncak sermaye, teknoloji ve bilgi yetersizliğinden dolayı sanayinin gelişmesi sağlanamamıştır dünya ekonomik bunalımının da 244

248 etkisiyle devlet sanayileşme işini kendi üzerine almak zorunda kalmış ve planlı ekonomiye geçilmiştir. Bu çerçevede devletçilik 1931 yılında umhuriyet Halk ırkasının programına girmiş ve l. Beş ıllık alkınma Planı ( ) hazırlanmıştır yılında uygulanmaya başlanan devletçilik, 1937 yılında anayasaya girmiştir.. Beş ıllık alkınma Planı çerçevesinde, öncelikle hammaddesi Türkiye de olan temel tüketim mallarının üretimine önem verilmiş bu şekilde dışa bağımlılığın azaltılması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda Türkiye sanayisinin de temeli atılmış, kısa zamanda birçok fabrika kurulmuş ve bayındırlık işleri hızlanmıştır. Demir yolları yapımına hız verilmiş ve yabancıların elindeki işletmeler satın alınmıştır. lk kalkınma planının başarıyla uygulanması üzerine 1937 de. Beş ıllık Sanayi Planı hazırlanmış ve 1938 de uygulamasına geçilmiştir ancak 1939 yılında ll. Dünya Savaşı nın patlak vermesi, bu planın uygulanmasını engellemiştir. SRU şağıdakilerden hangisi, zmir ktisat ongresinde alınan kararlardan biri değildir? ) Sendika hakkının tanınması B) Ham maddesi yurt için yetişen sanayi dalları kurulması ) Demiryolu inşaatının belli bir programa bağlanması D) Özel teşebbüse kredi sağlayacak bir devlet bankasının kurulması E) Devletçi ekonomi politikasının temel prensip olarak kabul edilmesi ÇÖÜM zmir ktisat ongresi, eni Türk Devletinin ekonomi politikasını belirlemek amacıyla 17 Şubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasında yapılmıştır. Devletçi ekonomi politikası ise özel teşebbüsün gereken sanayi işletmemelerini kuramaması üzerine 1931 yılından itibaren benimsenmiştir. (evap E) SRU umhuriyet Dönemi nkılapları tatürk döneminde kurulan bankalar arasında aşağıdakilerden hangisi, gösterilemez? ) Merkez Bankası B) Denizbank ) Sümerbank D) iraat Bankası E) Sanayi ve Maadin Bankası ÇÖÜM iraat Bankası kökleri XX yüzyıla dayanan ve resmi olarak 1888 yılında Sultan. bdülhamit döneminde kurulan bankadır. umhuriyet döneminde bu bankanın yalnızca şubeleri artırılmıştır. (evap D) SRU eni Türki Devleti sanayileşme konusunda özel sektörü özendirmek için,. Sanayi kuruluşlarının üretecekleri mallara pirim verilmesi. amu ktisadi Teşebbüslerinin özelleştirilmesi. Belli bir süre için vergi muafiyetinin sağlanması gibi önlemlerden hangilerini almıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM eni Türk Devleti özel sektörü özendirmek için; ucuz arazi sağlanması, vergi muafiyeti, nakliye indirimleri, kamu kurumlarına yerli malı kullanma zorunluluğunun getirilmesi gibi kolaylıklar sağlamıştır. ncak amu iktisadi Teşebbüslerinin özelleştirilmesi, Türkiye de 1990 lı yıllardan sonra hız kazanmıştır. (evap D) 245

249 umhuriyet Dönemi nkılapları SĞ D VE SS RD P- PR a) Sağlık Politikası TTÜR DÖEM PR nadolu jansı kuruldu. Toplum sağlığı alanındaki ilk çalışmalar. TBMM de Sağlık ve Sosyal ardımlaşma Bakanlığı kurulmasıyla başlanmıştır. umhuriyetin ilanından sonra sağlık konusuna öncelik verilmiş 1877 den beri faaliyet gösteren Hilâl-i hmer emiyeti 1935 te Türkiye ızılay emiyeti adını almıştır. eni sağlık politikası 1925 te Sağlık Bakanlığına seçilen Dr. Refik Saydam aracılığıyla yürütülmüştür da çıkarılan Umumi Hıfzıssıhha anunu ile sıtma, verem, frengi, menenjit ve çiçek gibi bulaşıcı hastalıklara karşı planlı ve programlı bir şekilde mücadele edilmiştir. Serum üretimine geçilerek ülkenin serum ihtiyacı karşılanmıştır. Salgınlara karşı kampanyalar yapılarak bu hastalıkların teşhis ve tedavisi, devlet tarafından gerçekleştirilmiştir. Verem hastalığının tedavisi için sanatoryum hastaneleri kurulmuştur. Halkın en temel hakkı olan sağlık hakkından yararlanması sağlanmaya için ülkedeki doktor, hemşire gibi sağlık personeli sayısı artırılmıştır. b) üfus Politikası smanlı nüfusunun önemli bir bölümü savaşlar nedeniyle kaybedilmişti. Ülke nüfusunun geri kalan üçte ikisinin köylerde yaşaması ve çoğunluğunu çocuk, kadın, yaşlı ve gazilerin oluşturması cumhuriyet hükümetinin ülke nüfusunu arttırmaya yönelik bir politika izlemesine neden olmuştur. Bu doğrultuda yapılan çalışmalar şunlardır: ü üülkenin birçok yerinde doğumevleri kurulmuştur. ü üazla çocuğu olan aileler yol vergisinden muaf tutulmuştur. ü ültı ya da daha fazla çocuklu ailelere vergi muafiyeti getirilmiştir. ü üçok çocuklu ailelere tarla bağışlanmıştır. ü üülkeye göçenlerin teşvik edilmesi için göçmenlere gümrük muafiyeti getirilmiştir. ü üevlilik özendirilmiş, sağlam ve hastalıklardan arındırılmış bir nesil için çocuk ve yetişkin sağlığının korunması konusunda tedbirler alınmıştır. ü üdoğurganlığın arttırılması için çocuk yapmaya engel olabilecek fiil ve hareketler suç sayılmıştır eride-i Resmiye (Resmi Gazete) TBMM açıldı. Sağlık ve sosyal yardım bakanlığı açıldı. Teşkilat-ı Esasiye (1921 nayasası) Çocuk Esirgeme urumu Maarif ongresi 1922 Saltanatın aldırılması umhuriyetin ilanı Hilal-i hmer emiyeti kuruldu. Halk ırkasının kurulması zmir ktisat ongresi Halifeliğin kaldırılması Tevhid-i Tedrisat anunu Medreseler kapatıldı Şeriyye ve Evkaf Vekâletinin kaldırılması Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Vekâletinin kaldırılması smanlı hanedanının sınır dışı edilmesi Musiki Muallim Mektebi açıldı. Topkapı Sarayı Müze oldu. Etnografya Müzesi açıldı. ş Bankası kuruldu. Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. şar Vergisi kaldırıldı. Örnek Çiftlikler kuruldu. Şapka anunu nkara Hukuk Mektebi açıldı. tatürk rman Çiftliği açıldı. Türk Tayyare emiyeti kuruldu. Ticaret ve sanayi odaları kuruldu. Tekke, aviye ve Türbelerin kapatılması. Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik 246

250 umhuriyet Dönemi nkılapları Maarif teşkilatı hakkında kanun çıkarıldı. Soyadı kanunu çıkarıldı eza anunu çıkarıldı. Medeni anun çıkarıldı. abotaj anunu çıkarıldı. Borçlar anunu çıkarıldı. Ticaret anunu çıkarıldı. Türkiye Şeker abrikası kuruldu. Emlak ve Eytam Bankası kuruldu. Devlet statistik Enstitüsü açıldı. Teşvik-i Sanayi anunu Demiryolları ve imanlar Genel Müdürlüğü lk üfus Sayımı yapıldı. Güzel Sanatlar kademisi açıldı. eni Türk harflerinin kabulü Uluslararası rakamlar kabul edildi. Tarım ve kredi kooperatifi kuruldu. Hıfzısıhha Enstitüsü açıldı. Millet mektepleri açıldı. Toprak reformu kabul edildi. ol ve öprüler anunu çıkarıldı. Menkul ıymetler Borsası adınlara belediye seçimlerine girebilme hakkı Merkez Bankası Türk Parasının Değerine oruma anunu Halk kuma daları Türk Tarih urumu kuruldu Uluslararası ölçüler kabul edildi. Türk Dil urumu kuruldu. Halkevleri açıldı. Milletler emiyetine üye olduk. ller Bankası açıldı. stanbul Üniversitesi açıldı. üksek iraat akültesi açıldı. Türk Hava olları açıldı. Sümerbank açıldı. adınlara Muhtar veya köy heyetlerine seçilme hakkı verildi adınlara Milletvekili seçme seçilme hakkı verildi. Milli Musiki ve Temsil kademisi açıldı. Hafta sonu tatili uma dan Pazar a alındı. Etibank ve Maden Tetkik rama (MT) açıldı. Elektrik şleri ve Etüt daresi açıldı. Hilal-i hmer ızılay a dönüştürüldü. Toprak skan anunu Dil Tarih oğrafya akültesi kuruldu. Türk uşu (TH eğitim merkezi) 1936 nkara Devlet onservatuarı 1937 rman anunu Resim Heykel Müzesi Denizcilik Bankası 1938 Bursa Merinos Halı abrikası SRU Türk Tarih urumu tarafından 1937 yılından beri çıkarılan ve adını bizzat tatürk ün koyduğu dergi aşağıdakilerden hangisidir? ) Emel B) Ülkü ) Belleten D) adro E) Tarih ve Medeniyet ÇÖÜM 15 isan 1931 de kurulan Türk Tarih urumu, 1937 yılından itibaren, Belleten isimli bir dergi yayımlamaya başlamıştır. Derginin adı bizzat tatürk tarafından konulmuştur. (evap ) 247

251 umhuriyet Dönemi nkılapları SRU eni Türk Devleti aşağıdakilerden hangisi hakkında yasal bir düzenleme yapmamıştır? ) ız ve erkek öğrencilere ilk eğitimin zorunu olması B) Resmi nikah kıyılması ) adınların uygar bir kıyafetle dolaşması D) ilk isimden başka bir soyadı kullanılması E) abancıların Türk sularında gemi işletmemesi ÇÖÜM abancıların Türk sularında gemi işletmemesi abotaj anunu ile Resmi nikah kıyılması Medeni anun ile ilk isimden başka bir soyadı kullanılması Soyadı kanunu ile hayata geçirilmiştir. ız ve erkek öğrencilere ilk eğitimin zorunlu olması ise Tevhid-i Tedrisat anunu ile yasa güvencesine alınmıştır. ncak adınların nasıl bir kıyafetle dolaşacağına dair herhangi bir yasal düzenlenmemiştir. (evap ) SRU tatürk önceleri Gazi M. emal şeklinde imza atarken daha sonraları. tatürk şeklinde imza atmaya başlamıştır. Mustafa emal in imzasını bu şekilde değiştirmesinde,. Soyadı anunu nun çıkarılması. atin Harflerinin kabul edilmesi. Sakarya Savaşı sonrası Gazi unvanı alması SRU. Tekke ve aviyelerin kapatılması. Devletin dini slam dır maddesinin anayasadan çıkarılması. Milletvekillerinin laik olmayan yemin şeklinin değiştirilmesi ukarıdaki çalışmalardan hangileri Devletin inançlar karşısında tarafsızlığını sağlama amacına yöneliktir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM 1924 nayasası nda 1928 yılında yapılan bir değişiklikle Devletin dini slam dır maddesi anayasadan çıkarılmıştır. ine bu tarihte yapılan başka bir değişiklikle milletvekillerinin laik olmayan yemin şekli de değiştirilmiştir. Bu çalışmaların amacı anayasayı laikliğe aykırı maddelerden arındırmak ve devletin inançlar karşısında tarafsızlığını sağlamaktır. Tekke ve aviyeler ise slam dışı geleneklerin ve yanlış inanışların yayılmasını önlemek amacıyla kapatılmıştır. (evap E) durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM 21 Haziran 1934 te kabul edilen Soyadı anunu ile vatandaşların öz adından başka bir soyadı taşıması zorunlu hâle getirilmiştir. Bu kanun çerçevesinde 24 asım 1934 te Mustafa emal e, TBMM nin çıkardığı bir yasa ile tatürk soyadı verilmiştir. Bu tarihten sonra Mustafa emal imzasını değiştirmiştir. (evap ) 248

252 6. ÜTE DŞ PT TTÜR Ü DŞ PTD BEMSEDĞ TEME EER Millî sınırlar içinde varlığımızı devam ettirmek Uluslararası ilişkilerde eşitlik Devletlerin bağımsızlığına saygı (bu doğrultuda hiçbir devletin iç işlerine karışmama ve hiçbir dış devleti de iç işlerine karıştırmama) urtta sulh, cihanda sulh Dünyadaki gelişmeleri yakından takip etmek Gerçekleştirilemeyecek hayaller peşinde koşmamak RS DÖEM arası Türkiye nin dış politikası, ozan dan geriye kalan sorunların çözümlenmesine ve ozan da alınan kararların uygulanmasına yönelik olmuştur. Bu dönemde komşu devletlerle iyi ilişkiler kurmak, meydana gelen sorunları barışçı yollarla çözmek ve büyük devletlerle olan ilişkileri normalleştirmek amaçlanmıştır. T yılları arasındaki bütün hükümetlerde Dışişleri Bakanlığını Tevfik Rüştü ras yapmıştır. EGE DR SHSDRMS (1923) ozan ntlaşması nda Bozcaada, Gökçeada Türkiye ye bırakılırken diğer Ege adaları silah bulundurmama şartıyla unanistan a bırakılmıştı. Böylece Ege adaları silahsızlandırılmıştır. akat bu konuyla ilgili olarak 1960 yılından itibaren uygulamada sorunlar yaşanmış, unanistan antlaşmaya aykırı olarak Ege adalarını silahlandırmıştır. Bu sorun, günümüze kadar devam etmiştir. B UR SRUU (1924) ozan ntlaşması nda yabancı okulların Türk yasalarına göre çalışması ve Türk müfettişler tarafından teftiş edilmesi kararlaştırılmıştır. Tevhid-i Tedrisat (3 Mart 1924) anunu ile birlikte yabancı okullar da dâhil tüm okulların, Millî Eğitim Bakanlığına bağlandığı yabancı devletlere duyurulmuştur. Bu kanun gereği 1926 da çıkarılan Maarif Teşkilatı Hakkında anun ile yabancı okullarda Türkçe, tarih ve coğrafya derslerinin Türkçe olarak ve Türk öğretmenlerce okutulması, denetimlerinin de Millî Eğitim müfettişlerince yapılması zorunluluğu getirilmiştir. Batılı devletler ve özellikle ransa, bu duruma karşı çıkmış, elçiler bazında Türkiye Devleti ne baskı yapmıştır. Bu durum yılları arasında ransa yla ilişkilerin gerginleşmesine sebep olmuştur. akat Türkiye konunun iç işlere müdahale olduğunu belirterek geri adım atmamıştır. Böylece sorun kendiliğinden çözülmüştür. TTÜR DÖEM DŞ PT unanistan la üfus Mübadelesi Musul Sorunu Bozkurt otus layı ransa yla abancı kullar ellogg Paktı na Üyelik Milletler Razgrad layı Balkan ntantı Montrö emiyetine Wagon i Sözleşmesi Üyelik layı Sadabat Paktı Sorunu Sorunu 249

253 Dış Politika DŞ PT tatürk Dönemi tatürk Sonrası Ege dalarının Silahsızlandırılması (1923) abancı kullar Sorunu üfus Mübadelesi Sorunu ( ) Musul Sorunu (1926) Bozkurt-otus layı (1926) Dış Borçlar Sorunu (1929) Briand-ellogg Paktı na Üyelik (1929) Milletler emiyetine Üyelik (1932) Balkan ntantı nın urulması (1933) Montrö Sözleşmesi ve Boğazlar Sorununun Çözümü (1936) Sadabat Paktı nın urulması (1937) T ransa ile yaşanan sorunlar: smanlı borçları Suriye sınırı abancı okullar dana Mersin demir yolunun satın alınması Bozkurt otus layı ÜUS MÜBDEES (DEĞŞ TUŞ) SRUU ( ) ozan ntlaşması nda, stanbul Rumları ile Batı Trakya Türkleri (Gümülcine, Selânik) dışındaki Türk ve Rum halkın, karşılıklı olarak yer değiştirmesi kararlaştırılmıştı. akat unanistan ın bu karara uymayarak stanbul da daha fazla Rum bırakmak istemesi ve Batı Trakya Türklerinin mallarına el koyması yılları arasında unanistan la sorunlar yaşanmasına sebep olmuştur. Sorun, Milletler emiyetine taşınmasına rağmen çözülememiştir yılının sonlarında savaş ihtimalinin gündeme gelmesiyle iki ülke cumhurbaşkanları diyalog yoluyla sorunu çözmeye çalışmışlardır. apılan görüşmeler sonunda sorunun ozan ntlaşması nda kararlaştırıldığı gibi çözümlenmesi fikri kabul edilmiştir. Buna göre; doğdukları yere ve yerleşme tarihlerine bakılmaksızın stanbul, Gökçeada ve Bozcaada daki Rumlarla, Batı Trakya daki Türkler etabli sayılmış ve mübadele dışı bırakılmıştır. Hatay ın navatana atılması (1939). Dünya Savaşı ( ) alta onferansı (1945) Birleşmiş Milletler in urulması ve Türkiye nin Üye lması (1945) T nun urulması, (1949) Türkiye nin T ya Üye lması (1952) ore Savaşı na sker Gönderilmesi ( ) Varşova Paktı nın urulması (1955) Ege dalarının Silahlandırılması (1960) üfus mübadelesi sorununun çözümlenmesinden sonra unan Başbakanı Venizelos Türkiye yi ziyaret etmiş ve 29 Ekim 1930 da Türk unan Dostluk ntlaşması imzalanmıştır. Venizelos daha sonraki süreçte tatürk ü obel Barış Ödülü ne aday olarak önermiştir. Başbakan smet Paşa da 1931 de unanistan ı ziyaret ederek bu dostluğu pekiştirmiştir. Bu yakınlaşma 1934 te Balkan ntantı nın imzalanmasına ortam hazırlamıştır. T Mübadele sorununun çözümünden sonra unanistan la başlayan iyi ilişkiler, 1954 te ıbrıs sorununun çıkmasına kadar gayet olumlu gitmiştir. Mübadele sorununun çözümü Balkan ntantı nın imzalanmasına da zemin hazırlamıştır. MUSU SRUU (5 Haziran 1926) Musul Sorunu, ozan onferansı nda çözülememiş ve ngiltere ile Türkiye arasında yapılacak ikili görüşmelere bırakılmıştır. Dünyada petrol ihtiyacının giderek artması ve Musul un petrol rezervleri açısından çok zengin bir bölge olması, her iki ülkenin de bu meselede geri adım atmamasına sebep olmuştur. Hatta ngiltere Hakkâri nin de Musul la birlikte Türkiye sınırlarının dışında kalmasını istemiştir. Bu amaçla Hakkâri yi Türklerden almak için nadolu da çıkan asturi ayaklanmasını; Musul u almak içinse Şeyh Sait isyanını desteklemiştir. ç isyanlar yüzünden Musul sorunuyla ilgilenemeyen Türkiye, 5 Haziran 1926 da nkara ntlaşması nı imzalamak zorunda kalmıştır. ntlaşmaya göre; ü ü Musul, ngiliz yönetimindeki rak a bırakılmıştır. ü ü Musul petrollerinin gelirlerinin %10 unun 25 yıl süreyle Türkiye ye verilmesi taahhüt edilmiştir. 250

254 Dış Politika T RS DÖEM TÜRE METER EMETE ÜE MS Türkiye, o dönem yaşadığı ekonomik darboğazdan dolayı 500 bin ngiliz sterlin karşılığında bu hakkından vazgeçmiştir. ngiltere ozan ntlaşması yla, yeni Türk devletini tanımasına rağmen büyükelçiliğini nkara ya taşıması ancak 1926 da gerçekleşmiştir. Musul Sorunu nun olumsuz etkilediği Türk ngiliz ilişkileri 1929 da ngiltere nin kdeniz filosunun stanbul u ziyaret etmesi ve miral ield in nkara ya gelerek tatürk ile görüşmesiyle birlikte düzelmeye başlamıştır da ngiltere ralı V. Edward ın tatürk ü ziyareti de ilişkileri olumluya çeviren gelişmelerdendir. Önemi Musul un elden çıkmasıyla Misakımillî den önemli bir taviz verilmiştir. BURT TUS DVS (1926) ransız bayrağını taşıyan otus gemisi le Türk bayrağını taşıyan Bozkurt adlı yük gemisinin 2 ğustos 1926 da Midilli dası nın 5 6 mil açığında çarpışması olayıdır. Bu olay neticesinde iki geminin kaptanı Türk hükümetince tutuklanmış ve yargılanmıştır. ransa, Türk mahkemelerinin yetkisiz olduğunu ileri sürerek ransız kaptanın serbest bırakılmasını istemiş ve sorunu Uluslararası dalet Divanı na taşımıştır. dalet Divanı ndan 1927 de Mahmut Esat Bey (Bozkurt) in girişimleriyle Türkiye lehine karar çıkmıştır. ransa, benzer bir tutumu Türkiye nin 1929 da ransa tarafından işletilen dana Mersin demiryolunu satın almak istemesinde de göstermiştir. Bu sorun da 1929 da yapılan bir anlaşmayla Türkiye lehine sonuçlanmıştır. DŞ BRÇR SRUU ( ) ozan ntlaşması nda smanlı Devleti nden kalma borçlar smanlıdan ayrılan yeni devletler arasında paylaştırılmış ve taksitlerin Türk parası veya ransız frangı olarak ödenmesi kararlaştırılmıştı Dünya Ekonomik Bunalımının etkilerinden dolayı Türkiye, ransa ya olan borçlarını öderken sorun yaşamıştır. Bu durum iki ülke arasındaki ilişkilerin gerginleşmesine sebep olmuş Türkiye BD tarafından ilan edilen Hoover Moratoryum una dayanarak borçların ertelenmesini istemiştir te Paris te yapılan bir sözleşme ile borcun yeni bir takvime bağlanması sağlanmış ve sorun kısa sürede çözümlenmiştir. Türkiye borcunun son taksidini 1954 te ödemiştir. (18 Temmuz 1932) Türkiye nin ozan ntlaşması ndan sonra, milletler arası ilişkilerde izlediği barışçı siyaset, Batılı devletlerin bakış açısının değişmesine sebep olmuştur. eni bir dünya savaşı çıkmasını önlemek ve dünya barışını korumak amacıyla 1920 yılında kurulan Milletler emiyeti spanya nın önerisiyle Türkiye nin de birliğe katılması için davette bulunmuştur. Türkiye bu davet üzerine 18 Temmuz 1932 yılında cemiyete üye olmuştur. Milletler emiyetinin etkin üyelerinden olan ngiltere ile Musul sorununun çözümlenmiş olması, bu üyelik sürecini hızlandıran bir etmen olmuştur. Türkiye, yılları arasında cemiyetin Güvenlik onseyine üye olarak seçilmiş ve dönemin Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü ras 1937 de onseye başkanlık etmiştir. T Türkiye, bu örgütün kuruluş amacına hizmet etmediği ve büyük Batılı devletlerin çıkarları doğrultusunda hareket ettiği görüşünden dolayı daha önce bu örgüte üye olmayı düşünmemiştir. VG (1933) ataklı vagon üretimi yapan ransızlara ait Vagon i şirketinin, stanbul ve diğer bölgelerindeki şubelerinde, şirket içinde Türkçe konuşmak yasaktı. Şirketin stanbul şubesindeki bir memurun Türkçe konuşması, şirket tarafından cezalandırılmasına ve işten atılmasına sebep olmuştur. layı duyan stanbullu gençler, şirketin önünde olayı protesto etmişlerdir. T Vagon-i ulusçu duygularla ortaya çıkmıştır. Türk gençliğinin diline, bilinçli bir şekilde sahip çıktığının göstergesidir. RGRD (1933) Bulgaristan ın Razgrad kasabasındaki Türk mezarlıkları, Bulgarlar tarafından tahrip edilmesi sonucu çıkan olaylardır. Haberin Türkiye de duyulması üzerine Türk gençliği, stanbul daki Bulgar mezarlığına çelenk bırakarak ders niteliğinde bir protesto yapmışlardır. 251

255 Dış Politika T Vagon-i ve Razgrad olayları uluslararası bir soruna yol açmamıştır. Her iki olay da Türk gençliğinde millî bilincin oluşmaya başladığının göstergesidir. Önemi: Türkiye batı sınırını güvence altına almıştır. SRU B TT (9 Şubat 1934) Türkiye unanistan ugoslavya Romanya uruluş Sebebi B TT (9 Şubat 1934) lmanya ve talya nın silahlanarak dünya barışını tehdit etmeye başlamaları ugoslavya nın lmanya ile iş Dağılışı birliği yapması. Dünya Savaşı nın çıkması lmanya ile talya nın barışı tehdit eden saldırgan ve yayılmacı politikalarına karşı, birlikte hareket etmek isteyen Türkiye, unanistan, Romanya ve ugoslavya devletleri tarafından kurulmuştur (9 Şubat 1934). Bu antanta göre devletler, birbirinin varlığına saygı gösterecek ve bir dış saldırı olasılığına karşı, karşılıklı olarak sınırların güvenliğini sağlayacaklardı. akat. Dünya Savaşı nın Balkanlara sıçramasıyla tüm dengeler altüst olmuş ve bu antlaşma işlevini yitirmiştir. T rnavutluk talya nın baskısından dolayı, Bulgaristan ise lmanya sempatizanı olması, Makedonya konusunda unanistan ve ugoslavya ile anlaşmazlık içinde olmasından dolayı antanta katılmamıştır. Türkiye nin Balkan ntantı nı oluşturma çabalarına aşağıdaki devletlerden hangisi karşı çıkmıştır? ) ngiltere B) Bulgaristan ) ransa D) ugoslavya E) Romanya ÇÖÜM Balkan ntantı sınırlarını güvence altına almak isteyen Türkiye, unanistan, ugoslavya ve Romanya arasında 9 Şubat 1934 te tina da imzalanmıştır. dı geçen devletler imza altına aldıkları Balkan ntantı ile birbirlerinin sınırlarına saygı göstermeyi taahhüt etmekteydi ancak Balkanlardaki mevcut statükodan memnun olmayan Bulgaristan bu anlaşmaya karşı çıkmıştır. ira Bulgaristan, Bakan Savaşları ile ulaşamadığı Büyük Bulgaristan hedefine ulaşmak için yayılmacı bir politika izlemeyi tercih ediyordu. Özellikle komşu ülkesi Romanya dan Dobruca yı geri almayı uman Bulgaristan bu nedenle ntanta katılmamıştır. (evap B) TTÜR SRS DŞ PT Hatay ın na Vatana atılması ll. Dünya Savaşı nın Çıkması Birleşmiş Milletler e Üyelik T nun urulması T ya Üyelik ore Savaşı na sker Gönderilmesi Varşova Paktı nın unanistan la Ege urulması dalarının Silahsızlandırılması onusunda Sorunlar aşanması 252

256 Dış Politika MTRÖ BĞR SÖEŞMES (20 Temmuz 1936) Önemi: ozan ntlaşması ile Boğazların yönetimi başkanı Türk olan bir komisyona verilmiş ve her iki yakasında 20 km lik bir alanda asker bulundurulması yasaklanmıştı. Türkiye bu durumu kabul ederken Boğazlar, Milletler emiyetinin garantisi altına alınmıştı. akat zamanla, gerek Milletler emiyetinin dünya barışını sağlamada yetersiz kalması ve gerekse Batılı devletlerin yayılma politikası nedeniyle Türkiye Boğazlar konusunda haklı olarak endişe duymaya başlamıştır. Özellikle 1933 ten sonra yaşanan gelişmeler, talyanın, Habeşistan ı işgal etmesi ve lmanya nın Versay nlatlaşması nı ihlal etmesi lmanya ve Rusya silahlanmaya ve saldırgan bir politika izlemeye başlamış, bu durum Türkiye yi daha fazla tedirgin etmiştir. Dünyadaki bu gelişmeler Türkiye nin Boğazlar konusunu yeniden gündeme getirmesine neden olmuştur. Türkiye nin ilgili devletlere başvurarak Boğazların statüsünün değiştirilmesini istemesi üzerine, sviçre nin Montrö şehrinde bir konferans toplanmış, bu konferansa Türkiye, ngiltere, ransa, Sovyetler Birliği, unanistan ve ugoslavya katılmıştır. onferans sonunda 20 Temmuz 1936 da Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Sözleşmenin imzalanmasından sonraki süreçte SSB nin Boğazlardan savaş gemilerini serbestçe geçirmek istemesi Türkiye SSB ilişkilerini bozmuştur. Montrö ntlaşması yirmi yıl süreyle imzalanmıştı; taraflardan hiçbiri sürenin bitiminden en az iki yıl önce sözleşmenin feshini istemezse sözleşme kendiliğinden yürürlükte kalacaktı. Bugüne kadar sözleşmenin feshi istenmediği için antlaşma günümüzde hâlen yürürlüktedir. Montrö Boğazlar Sözleşmesi hükümleri: Boğazlardaki uluslararası komisyon kaldırılarak komisyonun görev ve yetkileri tamamen Türk devletine verilmiştir. Boğazlardaki 20 km lik askersiz alanın kaldırılması ve Türkiye nin Boğazlarda dilediği kadar asker bulundurması kabul edilmiştir. Boğazların ticaret gemilerine açık olması, yabancı savaş gemilerinin ise 15 gün önceden Türkiye den izin alması kararlaştırılmıştır. Türkiye nin savaşa girmesi durumunda Boğazları dilediği gibi açıp kapaması kararı kabul edilmiştir. Türk Devleti nin egemenlik haklarını sınırlayıcı hükümler kaldırılmış, Boğazların yönetimi tamamen Türkiye ye verilmiştir. Türkiye nin Doğu kdeniz deki konumunu güçlenmiş, uluslararası dengede önemi ve saygınlığı artırmıştır. Türk Sovyet yakınlığını sona erdirirken Türk ngiliz yakınlığına yol açmıştır. UR Montrö Sözleşmesi nde sadece Boğazların durumuyla ilgili hükümler bulunmaktadır. SRU. Rodos ve n ki da nın unanistan a verilmesi. talya nın Habeşistan ı işgal etmesi. lmanya nın Versay ntlaşması nı çiğnemesi Montrö Sözleşmesi nin imzalanmasında yukarıdaki durumlardan hangileri etkili olmuştur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM 1923 yılında imzalanan ozan ntlaşması ile Türk boğazları, uluslar arası bir komisyonun idaresine bırakılmıştı. ncak özellikle 1933 yılından itibaren Dünya da başlayan silahlanma yarışı, lmanya nın Versay ntlaşması nı ihlal etmesi ve 1935 te talya nın Habeşistan ı işgal etmesi Boğazların güvenliğini tehlikeye düşürmüştür. Türkiye nin silahlanma yarışından duyduğu bu huzursuzluk, boğazların statüsünde değişiklik yapılması konusunu gündeme getirmiştir. Bu doğrultuda boğazların rejimini değiştirmek için 22 Haziran 20 Temmuz 1936 da sviçre nin Montrö kentinde bir konferans toplanmıştır. onferans sonunda imzalanan Boğazlar Sözleşmesi ile boğazlar komisyonunun tüm yetkileri Türkiye ye devredilmiştir. Rodos ve n ki da nın unanistan a verilmesi ise. Dünya Savaşı ndan sonra 1947 yılında imzalanan Paris ntlaşması yla olmuştur. (evap E) 253

257 Dış Politika DE PT (1936) kdeniz Paktı (kdeniz ttifakı) talya nın, 1935 te Habeşistan a (bugünkü Etiyopya) saldırmasıyla kdeniz de yarattığı tehdit karşısında ortaya çıkan bir güvenceler sistemidir. ngiltere ile Türkiye, ugoslavya ve unanistan arasında oluşturulan bu pakt, herhangi bir saldırı durumunda karşılıklı askeri yardımlaşma sözlerine dayalıydı. spanya bu pakta davet edilmesine rağmen katılmamıştır. kdeniz Paktı ile Türkiye, talya tehdidi karşısında güvenliğini sağlama açısından ngiltere ye dayanmaya başlamıştır. Bu durum Türkiye ve ngiltere yi birbirine daha çok yaklaştırmıştır. SDBT PT ( 8 Temmuz 1937) Türkiye ran rak fganistan uruluş Sebebi SDBT PT (8 Temmuz 1937 ) Dağılışı talya nın rta Doğu ülkelerini hedef alan istila politikası etkili olmuştur yılında ran-rak savaşının ortaya çıkması talya nın, 1935 yılında Habeşistan a saldırması, sya ve frika ya doğru yayılmacı bir politika izlemesi üzerine sınırlarını korumak isteyen Türkiye, ran, rak ve fganistan devletleri tarafından 8 Temmuz 1937 de kurulmuştur. Pakt, üye devletlerin bağımsızlığına saygı göstermekle birlikte herhangi bir tehlike karşısında birlikte hareket etmeyi öngörmüştür. Önemi: Türkiye doğu sınırını güvence altına almıştır. T Sadabat Paktı nda Türkiye ile sınır sorunu yaşayan Suriye yer almamıştır. Pakt, 1980 ran rak savaşıyla fiilen sona ermiştir. ERS (14 Eylül 1937) yon onferansı, kdeniz deki korsanlık olaylarının önlenmesi ve özellikle talya nın kdeniz de yarattığı tehlikeye karşı denizlerdeki güvenli seyahatin görüşülmesi amacıyla 14 Eylül 1937 de sviçre nin yon kentinde toplanmıştır. kdeniz de bir emniyet paktı anlaşması yapmak üzere toplanan konferansa ngiltere, Bulgaristan, Mısır, ransa, unanistan, Romanya, Türkiye, SSB, ugoslavya katılmıştır. ki gün süren konferansta kdeniz de meydana gelen korsanlık olaylarında talya nın rolü olduğu iddia edilmiş ve kdeniz de güvenliğini sağlayacak önlemler üzerinde anlaşmaya varılmıştır. Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü ras tarafından imzalanan antlaşma, TBMM tarafından 18 Eylül 1937 de onaylamıştır. yon da gerçekleşen konferansa lmanya, talya ve rnavutluk katılmamıştır. Türkiye, konferansta ransa ve ngiltere yi desteklemiştir. HT SRUU (1939) Hatay, Sakarya Savaşı sonrası ransa yla imzalanan nkara ntlaşması nda, ransız yönetimindeki Suriye ye bırakılmıştı yıllından itibaren vrupa da meydana gelen silahlanma yarışı lmanya nın komşusu olan ransa yı telaşlandırmıştı yılında Suriye deki manda yönetimini çeken ransa, askerlerini lman sınırına yığmaya başlamıştır. Bu gelişme, Suriye kontrolündeki Hatay ın durumunun ne olacağı sorusunu gündeme getirmiştir. Türkiye, Hatay ın bağımsızlığı için Milletler emiyetine başvurmuştur. Milletler emiyeti Hatay daki Türk varlığını kabul eden Sandler Raporunu da göz önüne alarak Hatay ın iç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Suriye ye bağlı olmasına karar vermiştir. Hatay ın toprak bütünlüğü ise Türkiye ve ransa nın garantisine bırakılmıştır. Türkiye ve ransa 29 Mayıs 1937 de bir antlaşma yaparak Hatay ın bu yeni statüsünü onaylamıştır. ncak sorun tamamen çözülememiştir de lmanya nın vrupa da işgallere başlaması üzerine Türkiye ile ransa arasında 4 Temmuz 1938 de Dostluk ntlaşması imzalanmış ve Hatay da serbest seçimler yapılmasına karar verilmiştir. 22 ğustos 1938 de yapılan seçimler sonucunda Hatay meclisi 2 Eylül 1938 de ilk toplantısını yapmıştır. lk Hatay meclisi bdülgani Türkmen i meclis başkanlığına, Tayfur Sökmen i cumhurbaşkanlığına seçmiştir. umhurbaşkanı Sökmen in, başbakanlığa bdurrahman Melek i atamasıyla ilk Hatay Hükümeti 5 Eylül 1938 de kurulmuştur. Hatay meclisi ilk iş olarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Bundan sonra da Hatay ı anavatana bağlama girişimleri başlamıştır. vrupa da savaş olasılıklarının artması ve lmanya nın Çekoslovakya yı işgal etmesi uygun zemini hazırlamış ve ransa ile 23 Haziran 1939 da imzalanan nkara 254

258 ntlaşması ile ransa, Hatay ın Türkiye ye bağlanmasını kabul etmiştir. Bağımsız Hatay Büyük Millet Meclisi, 29 Haziran 1939 da oy birliğiyle Türkiye ye katılmaya karar vermiş ve TBMM, 7 Temmuz 1939 da kabul ettiği bir yasa ile bu katılımı onaylamıştır. T Hatay meselesiyle ilgili yapılan tüm görüşmelerde ngiltere Türkiye yi desteklemiştir. Bunun nedeni ise rta Doğu siyasetinde etkin olmak isteyen ngiltere nin bölgede, güçlü bir ransa yerine, güçsüz bir Türkiye yi çıkarlarına daha uygun bulmasıdır. UR Balkan ntantı, Sadabat Paktı, Hatay Sorunu ve Montrö Sözleşmesi nin yapılmasında. Dünya Savaşı nın çıkma ihtimali etkili olmuştur. SRU şağıdakilerden hangisiyle yabancı savaş gemilerine boğazlardan geçmeden 15 gün önce Türkiye den izin alması şartı getirilmiştir? ) Montrö Sözleşmesi B) Gümrü ntlaşması ) nkara ntlaşması D) ozan ntlaşması E) Moskova ntlaşması Dış Politika SRU 1938 yılında Türkiye ve SSB arasında yapılan bir antlaşma ile SSB zmir ve ars taki; Türkiye ise Bakü, Erivan, dessa ve eningrad daki konsolosluklarını kapatmıştır. Bu bilgiden hareketle aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? ) Her iki devlet de dünyadaki gelişmelerin dışında kalmıştır. B) SSB nin yayılmacı politikası Türkiye yi rahatsız etmiştir. ) arşılıklılık ilkesi göz önünde bulundurulmuştur. D) tatürk ün ölümünden sonra Türk-Sovyet ilişkileri bozulmuştur. E) Türkiye ve SSB kinci Dünya Savaşı öncesi farklı bloklara ayrılmıştır. ÇÖÜM Türkiye ve SSB arasında yapılan antlaşmaya göre her iki devlet de karşılıklı olarak konsolosluklarını kapatmıştır. Bu durum anlaşmada karşılıklılık ilkesinin göz önünde bulundurulduğunu göstermektedir. (evap ) ÇÖÜM ozan ntlaşması yla Boğazlar, uluslararası bir komisyona bırakılmıştır. ncak 20 Temmuz 1936 da yapılan Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile boğazlar konusundaki söz hakkı tamamen Türkiye ye geçmiştir. Bu antlaşma ile yabancı savaş gemilerinin geçişi Türkiye nin iznine bırakılmıştır. Buna göre yabancı savaş gemilerinin boğazlardan geçmeden 15 gün önce Türkiye den izin alması kararlaştırılmıştır. (evap ) 255

259 Dış Politika. DÜ SVŞ ÖES BRŞ RUM Ç P GRŞMER METER EMET (1920) nlaşma Devletleri tarafından dünya barışını korumak ve güvenliği sağlamak amacıyla 10 cak 1920 de kurulmuştur. yi niyetlerle kurulan bu cemiyet, milletlerarası barışı korumak yerine, büyük devletlerin çıkarlarını koruyan bir örgüt hâline gelmiştir. Türkiye, bu cemiyete 1932 yılında üye olmuştur. ÜÇÜ TT (1921) ransa nın lman tehlikesine karşı Çekoslovakya, Romanya ve ugoslavya ile oluşturduğu bir ittifak grubudur. R PT (1925) Dünya barışını korumak, anlaşmazlıkları barışçı yollarla çözmek amacıyla ngiltere, ransa, lmanya, Belçika, Polonya, Çekoslovakya, talya devletleri arasında imzalanan bir antlaşmadır yılında lmanya nın ransa nın Ren bölgesine saldırması ile geçerliliğini kaybetmiştir. T ocarno ntlaşması, lmanya nın dışlanmış olduğu uluslararası sisteme tekrar dahil olmasını sağlamıştır. BRD EGG PT (1928) Uluslararası barışı ve güvenliği korumak, savaş ihtimalini ortadan kaldıracak şartları hazırlamak amacıyla 27 ğustos 1928 de BD, ransa, ngiltere, lmanya, talya, Japonya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya devletleri arasında imzalanmıştır. Türkiye, bu pakta 1928 yılında üye olmuştur.. Dünya Savaşı nın çıkması üzerine pakt, geçerliliğini kaybetmiştir. T ll. Dünya Savaşı nın çıkmasıyla, barışı korumaya yönelik tüm antlaşmalar geçerliliğini kaybetmiştir. SRU Hatay Meselesiyle ilgili olarak Milletler emiyeti nin bölgeye gönderdiği Sandler in hazırladığı raporun,. bölgenin ayrı bir statü ve anayasa ile yönetilmesi. skenderun ve ntakya nın içişlerinde bağımsız olması. bölgenin silahlandırılmaması gibi maddelerden hangilerini kapsadığı savunulabilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E),, ÇÖÜM Türkiye nin Hatay ın meselesiyle ilgili Milletler emiyeti ne başvurmasından sonra cemiyet sviçreli, talyan ve orveçli üç gözlemciyi Hatay a göndermiştir. sveç temsilcisi Sandler in raportörlüğünü yaptığı raporda, ve. maddelerin tamamı yer almıştır. (evap E) SRU engin petrol yataklarına sahip olan Musul un Türkiye nin idaresine girmesini istemeyen ngiltere, bu amacına ulaşmak için;. Musul da halk oylamasına gidilmesi için çalışmak. Türkiye ye askeri harekat tehdidinde bulunmak. asusluk faaliyetleri yürütmek V. Bölge halkı arasındaki farklılıklardan yararlanmak gibi yollardan hangilerine başvurmuştur? ) alnız B) alnız ) ve D), ve E), ve V ÇÖÜM rta Doğu petrollerine egemen olma isteyen ngiltere. Dünya Savaşı ndan sonra manda devletler kurarak bölgede etkili olmaya çalışmıştır., ve V. Seçeneklerde verilen ifadeler ngiltere nin bu petrolleri elde etmek için yürüttüğü çalışmalardır. ncak ngiltere çoğunluğu Müslüman olan Musul da halk oylamasına gidilmesini hiçbir zaman istememiştir. (evap ) 256

260 TEST 1 Dış Politika 1.. utuk Türk Gençliğine Hitabe ile sona ermektedir.. utuk, Mustafa emal Paşa nın 1919 yılı Mayıs ının 19. Günü Samsun a çıktım. sözleriyle başlamaktadır.. utuk, 1937 de Maarif ongresinde okunmuştur. utuk ile ilgili yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E),, 2. Mustafa emal Paşa, afkasya ephesi ndeki görevinden sonra aşağıdaki ülkelerden hangisine veliaht yaveri olarak ziyarete gitmiştir? ) lmanya B) Bulgaristan ) vusturya D) ngiltere E) talya 4.. Türkiye. spanya. ugoslavya ngiltere, muhtemel bir talyan saldırısına karşı 1936 kdeniz Paktı ile yukarıdaki devletlerden hangilerine destek garantisi vermiştir? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 5. Musul sorununda Türkiye ye yakınlaşan SSB, aşağıdaki gelişmelerden hangisi neticesinde Türkiye ile ilişkilerine mesafe koymuştur? ) yon onferansı B) kdeniz Paktı ) Montrö Sözleşmesi D) Sadabat Paktı E) Balkan ntantı 3. umhuriyetin ilk yıllarında yaşanan Meis etrafındaki adalar sorunu Türkiye ile aşağıdaki devletlerden hangisi arasında gerçekleşmiştir? ) unanistan B) talya ) ngiltere D) Romanya E) lmanya 6.. üfus mübadelesi. Musul sorunu. Meis etrafındaki adalar sorunu eni Türk Devleti, yukarıdaki meselelerden hangilerinin çözümü için Milletler emiyeti ne başvurmuştur? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 257

261 Dış Politika 7. Mustafa emal tatürk tarafından kaleme alınan utuk, aşağıdakilerden hangisinde okunmuştur? ) umhuriyet in onuncu yılında B) umhuriyet Halk Partisinin ikinci kurultayında ) Samsun a çıkışın onuncu yıl dönümünde D). Türk Tarih ongresi nin açılışında E) Üçüncü Dönem TBMM nin açılış toplantısında 11. şağıdakilerin hangisi smanlı Devleti nin 10 ğustos 1920 de imzaladığı Sevr ntlaşması nın anunuesasi ye göre hukuk dışı olmasının sebebidir? ) TBMM tarafından kabul edilmemesi B) Saltanat Şurası tarafından imzalanması ) Mebusan Meclisi nde onaylanmaması D) Padişahın onayından geçmemesi E) Büyük devletler in karşı çıkması 8. şağıdakilerin hangisi, Mustafa emal tatürk ün eğitim gördüğü okullar arasında gösterilemez? ) Şemsi Efendi kulu B) Harp kademisi ) Harp kulu D) Darülfünun E) Selanik skerî dadisi 9. şağıdakilerden hangisi, urtuluş Savaşı nda yararlılık gösteren kadın kahramanlardan biri değildir? ) Tayyar Rahime B) Gördesli Makbule ) ılavuz Hatice D) ara atma E) ene Hatun 12.. afkas ephesi ne tuğgeneral olarak atanması. Dünya Savaşı ndaki son görevini tamamlaması. Hareket rdusunun kurmay başkanlığını yapması Meşruti monarşiden yana tavır alması. talya nın Trablusgarp ı işgal etmesi Mustafa emal Paşanın gizlice ve gönüllü olarak Trablusgarp a gitmesi Mustafa emal Paşa ile ilgili, yukarıdaki eşleştirmelerden hangileri doğrudur? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E),, 10. tatürk ün naaşı 10 asım 1953 te ---- Müzesinden alınarak nıtkabir e nakledilmiştir. Öncülde verilen boşluğa aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ) Etnoğrafya B) slam Eserleri ) nadolu Medeniyetler D) Topkapı E) umhuriyet 13. şağıdakilerden hangisi Türkiye umhuriyeti nin her dönemde modern ve yenilikçi olmasını öngören tatürk ilkesidir? ) Devletçilik B) Milliyetçilik ) Halkçılık D) nkılapçılık E) umhuriyetçilik 258

262 Dış Politika 14. şağıdakilerden hangisi imtiyazsız ve iş bölümüne dayalı bir toplum oluşturma amacına yöneliktir? ) Halkçılık B) Milliyetçilik ) aiklik D) umhuriyetçilik E) nkılapçılık 18. tatürk ün ölümüne neden olan siroz hastalığının ilk tanısı, aşağıdakilerden hangisi tarafından konmuştur? ) issenger B) Teyfik Bıyıklıoğlu ) bdülhalik Renda D) eşet Ömer rdelp E) ihat Reşat Belger 15. umhuriyet Dönemi nde ilköğretimin parasız ve zorunlu olması, aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir? ) Milliyetçilik B) Halkçılık ) umhuriyetçilik D) aiklik E) nkılapçılık yılları arasında uygulanan. Beş ıllık Sanayi Planı nın aşağıdaki tatürk ilkelerinden hangisiyle ilgili olduğu söylenebilir? ) aiklik B) Milliyetçilik ) nkılapçılık D) umhuriyetçilik E) Devletçilik Soyadı anunu - adınlara siyasi haklar tanınması - Medeni anun un kabul edilmesi şağıdaki tatürk ilkelerinden hangisi öncülde verilen inkılapların tamamıyla ilgilidir? ) Milliyetçilik B) aiklik ) Halkçılık D) umhuriyetçilik E) Milli egemenlik 17.. Musul da yapılan referandumda halkın Türkiye ye katılmak istemesi,. Musul da Türk nüfusunun çoğunlukta olması,. Musul un Mondros ntlaşması ndan sonra işgal edilmesi ozan onferansı nda Türk heyeti, Musul un Misakımillî sınırları içinde olduğu tezini; yukarıdakilerden hangilerine dayandırmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve Dünya Ekonomik rizi nin yarattığı olumsuzlukları ortadan kaldırmak amacıyla aşağıdaki tatürk ilkelerinden hangisi uygulamaya konmuştur? ) Devletçilik B) Halkçılık ) nkılapçılık D) Milliyetçilik E) umhuriyetçilik 259

263 Dış Politika yılında kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının verilmesi, aşağıdaki tatürk ilkelerinden hangisiyle ilgilidir? ) Halkçılık aiklik B) Devletçilik Milliyetçilik ) Milliyetçilik Halkçılık D) nkılapçılık Milliyetçilik 24. şağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) Türk Tarih urumu: Milliyetçilik B) abotaj anunu: Halkçılık ) Sanayi planlarının yapılması: Devletçilik D) Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması: aiklik E) Saltanatın kaldırılması: umhuriyetçilik E) umhuriyetçilik Halkçılık nayasası nın ilk halinde Vallahi yemin ederim. şeklinde olan milletvekili yemini 1928 te amusum ve şerefim üzerine yemin ederim. şeklinde değiştirilmiştir nayasası nda yapılan bu değişiklik, aşağıdaki tatürk ilkelerinden hangisiyle doğrudan ilgilidir? ) Milliyetçilik B) Halkçılık ) umhuriyetçilik D) aiklik E) nkılapçılık 25.. aiklik. umhuriyetçilik. Milliyetçilik Tevhit-i Tedrisat anunu, yukarıdaki tatürk ilkelerinden hangileriyle ilgilidir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 23. Ülkeler çeşitlidir, fakat uygarlık birdir ve bir milletin kalkınması için de bu tek uygarlığa katılması gerekir. tatürk ün öncülde belirtilen sözü aşağıdaki ilkelerden hangisi ile doğrudan ilgilidir? ) nkılapçılık B) aiklik ) Milliyetçilik D) Halkçılık E) umhuriyetçilik 26.. ihat Reşat. eşet Ömer. issenger ukarıdakilerden hangileri, son döneminde tatürk ün doktorluğunu yapmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 260

264 Dış Politika 27.. oğrafi birlik. Siyasi varlıkta birlik. rtak gelecek arzusu ukarıdakilerden hangileri, tatürk ün milliyetçilik anlayışında yer alan temel unsurlar arasındadır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 30. şağıdakilerden hangisi, Milli mücadele döneminde direniş birliklerine önderlik eden yerel halk kahramanlarından biri değildir? ) Gaddar Pehlivan B) Şahin Bey ) arayılan D) psiz Recep E) hmet znavur 31.. Taşnak. Hınçak 28.. Dünya Savaşı sırasında yapılan aşağıdaki gizli anlaşmalardan hangisiyle, tilaf Devletleri Boğazları Rusya ya bırakmıştır? ) stanbul B) Sykes Picot ) ondra D) Mc Mahon E) St. Jean de Maurienne. ilikya ukarıdakilerden hangileri Çukurova ve Doğu nadolu da Ermeni Devleti kurma amacı ile faaliyet göstermiş cemiyetlerdir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 32. uvayımillîye terimi ilk kez aşağıdaki cemiyetlerden hangisi tarafından kullanılmıştır? ) Milli ongre B) ilikyalılar ) Trakya Paşaeli D) ars slam E) nadolu adınları Müdafaai Vatan Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi, hangi smanlı hükümeti döneminde yapılmıştır? ) li Rıza Paşa B) Tevfik Paşa ) hmet zzet Paşa D) Damat erit Paşa E) Talat Paşa 33.. li uat Paşa. emal Paşa. azım arabekir ukarıdaki adı verilen komutanlardan hangileri, uzakta olmaları sebebiyle masya Genelgesine imza atamamış ancak onaylamak suretiyle genelgeye destek vermiştir? ) alnız B) alnız ), ve D) ve E), ve 261

265 Dış Politika 34. stiklal Marşı nın yılları arasında çalınan bestesi aşağıdakilerden hangisine aittir? ) emal Reşit Rey B) li Rıfat Bey ) eki Üngör D) Ulvi emal Erkin E) hmet dnan Saygun 38.. Diyanet şleri Başkanlığı. Vakıflar Genel Müdürlüğü. Erkânıharbiye Vekaleti 3 Mart 1924 te kaldırılan Şeriye ve Evkaf Vekâleti nin yerine yukarıdaki kurumlardan hangileri kurulmuştur? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 35. fganistan, hangi gelişme neticesinde nkara da elçilik açmıştır? ). nönü Savaşı B) Paris onferansı ) ozan ntlaşması D) Sakarya Savaşı E) Sevr ntlaşması 36. şağıdakilerden hangisi Harf nkılabından daha önce kendi adıyla anılan bir alfabe oluşturma denemesinde bulunmuştur? ) Vahdettin B) emal Paşa ) Enver Paşa D) Talat Paşa E) azım arabekir 37. stiklal Mahkemeleri son kez aşağıdakilerden hangisinde görev yapmıştır? ) Mustafa Sagir olayı B) TBMM ye karşı çıkan isyanlar ) Şeyh Sait syanı D) Mustafa emal e suikast olayı E) Menemen olayı 39. şağıdakilerden hangisi ozan ntlaşması na göre Türk unan sınırı olarak belirlenmiştir? ) araağaç B) Gökçeada ) Bozcaada D) Midye Enez E) Meriç ehri 40. şağıdaki gelişmelerden hangisi, ngiltere de loyd George Hükümeti nin istifa etmesine ve loyd George nin politik yaşamının sona ermesine neden olmuştur? ) ozan ntlaşması B) Mudanya Mütarekesi ). nönü Savaşı D) Sakarya Savaşı E) Moskova ntlaşması 41. şağıdakilerden hangisi Türkiye umhuriyeti nin ilk özel bankası olan ş Bankası nın kurulmasına öncülük etmiştir? ) elal Bayar B) smet nönü ) Refik Saydam D) Hasan erit lnar E) ecil âzım kses 1.D 2. 3.B B 8.D 9.E D 13.D B 16.E 17.E 18.E E 22.D B 25.D 26.E 27.E E 31.D D 34.B D E 40.B

266 ÇĞDŞ TÜR VE DÜ TRH (XX. yüzyılın başlangıcından günümüze kadar Dünyada; kinci Dünya Savaşı ndan günümüze kadar Türkiye de yaşanan siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmeler) 1) XX. üzyılda Başlarında Dünya 2). Dünya Savaşı 3) Soğuk Savaş Dönemi 4) umuşama Dönemi ve Sonrası 5) üreselleşen Dünya

267

268 1. ÜTE XX. Ü BŞRD DÜ. DÜ SVŞ ( ) Genel edenler ransız htilali sonucunda milliyetçilik akımından etkilenen milletlerin, büyük devletlerin özellikle Rusya nın kışkırtmasıyla bağımsızlık ve toprak taleplerinin artması Sanayi nkılabı sonrası ortaya çıkan ham madde ve pazar arayışının büyük devletleri ekonomik rekabet içine sokması. Özellikle siyasi birliğini geç kuran lmanya ve talya nın rekabete katılarak vrupa daki dengeleri bozması. Devletler arası rekabet, silahlanma yarışının artması Özel edenler ransa nın demir ve kömür yatakları bakımından zengin lsas oren bölgesini lmanya dan almak istemesi. Rusya nın Panslavizm politikası uygulayarak smanlı Devleti ile vusturya Macaristan mparatorluğu topraklarında yaşayan Slavları isyana teşvik etmesi, lmanya nın denizlerde güçlenmek istemesi ve bu durumun ngiltere yi endişelendirmesi, talya nın, kdeniz ve çevresinde sömürgeler elde etmek istemesi Savaş vusturya Macaristan veliahdının bir Sırplı tarafından öldürülmesiyle. Dünya Savaşı başlamıştır. ttifak ve tilaf grupları arasında meydana gelen savaşı tilaf Devletleri kazanmıştır. PRS BRŞ ERS (18 cak 1919) lmanya nın imzaladığı ateşkes ile. Dünya Savaşı sona ermiştir. Bundan sonra sıra, mağlup olan ttifak Devletleri ile barış antlaşmalarının imzalanmasına gelmişti. Savaşı kesin olarak bitirecek ve bozulan dengenin yeniden kurulmasını sağlayacak barış antlaşmalarının esaslarının belirlenmesi amacıyla Paris Barış onferansı toplanmıştır. T Paris Barış onferansı na 32 devlet katılmıştır. Bu devletler merkezî devlet yani ttifak Devletleri ile savaşmış ya da savaş ilan etmiş devletlerdi. Paris Barış onferansı nda;. Dünya Savaşı nda yenilen devletlerle yapılacak antlaşmalarının şartları belirlenmiştir. vrupa nın siyasi haritası yeniden çizilmiştir. Milletler emiyetinin kurulması kararlaştırılmıştır. tilaf Devletleri, sömürgecilik anlayışı yerine manda ve himaye sistemini ortaya atmışlardır.. Dünya Savaşı nın Sonuçları ngiltere; lmanya yı saf dışı bırakmış, rta Doğu ya yerleşmiştir. ransa, lmanya tehlikesinden kurtulmuş ve rta Doğu da yeni sömürgeler elde etmiştir. talya; sınırlarını genişletmiş, elde ettiği adalarla kdeniz de güçlü konuma gelmiştir. Japonya; Uzak Doğu da lman sömürgelerini ele geçirmiştir. Rus, smanlı, lman ve vusturya Macaristan imparatorlukları yıkıldı. şırı milliyetçi rejimler ortaya çıkmış ve yeni millî devletler kurulmuştur. 265

269 XX. üzyıl Başlarında Dünya Sivil savunma teşkilatları kurulmuştur. Devrimin Gelişimi BD; Monroe Doktrini ne geri dönmüştür. Monroe Doktrini James Monroe, yılları arasında görev yapan BD başkanıdır te yayınladığı ve BD nin dış politikası ile ilgili kongreye sunduğu prensipler Monroe Doktrini olarak tarihe geçmiştir. Monroe Doktrini; vrupa işlerine karışmama, vrupa dan uzak kalma ve buna karşılık da vrupa devletlerini merika kıtalarının işlerine karıştırmama politikasıdır.. DÜ SVŞ SUD P TŞMR Tarih ntlaşma mzaladığı Devlet 28 Haziran 1919 Versay lmanya 10 Eylül 1919 Saint Germain vusturya 27 asım 1919 öyyi Bulgaristan 4 Haziran 1920 Trianon Macaristan 10 ğustos 1920 Sevr smanlı Barış antlaşmaları ile yenilen devletlere askerî sınırlamalar ve yasaklamalar getirilmiştir. Barış antlaşmalarına rağmen kalıcı barış sağlanamamıştır. SSB ve RT S TÜR TPUUR Çarlık Rusya sının ıkılışı ve Bolşevik htilali 1917 yılının Ekim ayında Çarlık yönetimine karşı gerçekleşen ve Ekim Devrimi ya da Bolşevik Devrim olarak adlandırılan bu devrim ile Sovyetler Birliği nin kurulmasına giden yol açılmıştır. Devrimin edenleri ransız htilali nin ortaya çıkardığı liberal akımın etkisiyle Rusya da otokratik düzeni yıkmaya yönelik yeni fikirlerin gelişmesi Marksizm in tarımsal ekonomik feodal bir yapıya sahip olan Rusya da köylüler üzerinde etkili olması Rusya da köylünün toprağa sahip olamaması ve zor koşullarda yaşaması. Dünya Savaşı ndan önce ciddi bir toplumsal huzursuzluk yaşanması ve sosyal adaletin sağlanamaması Sanayileşme ile ortaya çıkan işçi sınıfı ile Marksizm in daha da önem kazanması ve güçlenmesi Rus aydınları arasında Marksizm in yayılması Ekim Devrimi nde enin in önderliğindeki Rus Sosyal Demokrat şçi Partisinin önemli rolü olmuştur. Mart 1917 de. Dünya Savaşı nın olumsuz etkileri ile Petersburg da başlayan grev kısa sürede yayılmıştır. layları bastırmak için gönderilen askerlerin de eylemcilere katılmasıyla bu girişim devrime dönüşmüştür. Çar. ikola nın tahttan çekilmesiyle Duma nın kurduğu geçici hükûmet yönetimi devralmıştı. Bolşevikler, sürgündeki enin in Petersburg a gelmesiyle yönetimi devirmişlerdir. Sovyet Merkezî ürütme omitesi ve enin in başkanlığında oluşturulan yeni hükûmet 3 Mart 1918 de ittifak devletleriyle imzaladığı Brest itowsk ntlaşması ile. Dünya Savaşı ndan çekilmiştir. Brest itowsk ntlaşması ndan sonra Rusya da iç savaş başladı. Dış güçlerin desteklediği Çarlık yanlısı Beyaz rdu ile Bolşeviklerin ordusu ızıl rdu arasında yapılan savaşı Bolşevikler kazandı. enin, 1921 de eni Ekonomi Politikası nı (EP) ilan etmiştir. Bu politika ile tarım ürünlerine el konulmasından vazgeçilmiştir te Sovyetlerin başına geçen Stalin ise, 1928 de. Beş ıllık alkınma Planı nı uygulamaya koymuştur. yrıca küçük topraklar birleştirilerek kolektifleştirme politikası uygulanmıştır. Rusların rta sya yı stilası Ruslar, 16. yüzyılda azan Hanlığı nı yıkarak Türk ülkelerini işgale başlamıştır. 19. yüzyılda Uygurların yaşadığı Doğu Türkistan hariç Türk ülkelerinin hepsi Rus işgaline uğramıştır. SSB önetimindeki Türk Topluluklarının Durumu Çarlık yönetiminin baskısı nedeniyle 1905 yılında çıkan ayaklanmadan sonra Türkler millî kültürlerini geliştirme imkânı bulmuşlardır. usuf kçura ve smail Gaspıralı nın çalışmalarıyla 1905 te Rusya Müslümanları. ongresi toplanmıştır. Daha sonra yapılan çalışmalar sonucunda Müslüman Birliği Partisi kurularak Duma ya temsilciler gönderilmiştir. Bolşevik htilali ile Rusya da çarlık rejiminin yıkılması, Türk topluluklarının bağımsızlık için harekete geçmelerine ortam hazırlamıştır. enin ve arkadaşlarından oluşan yeni Sovyet yönetimi, idaresindeki diğer milletlerin ve Türklerin giriştiği ve ngilizlerin desteklediği bağım- 266

270 sızlık hareketlerini engellemek için bu topluluklara kendi kaderlerini belirleme hakkı tanımıştır. ncak bu karar Rusya nın o günkü şartlarda zaman kazanmak için uyguladığı bir oyalama politikasıydı. Sovyet yönetiminin verdiği bu haktan ilk olarak Tatar Türkleri yararlanmıştır. Ufa şehrinde toplanan Millet Meclisi, aldığı kararla 29 asım 1917 de dil Ural Devleti ni ilan etmiştir. Sovyetler Birliği nin kurulduğu dönemdeki karışıklıklardan yararlanan Türkler, bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kurmaya başlamıştır. ncak Sovyet yönetimi 1920 sonlarına doğru bu devletler üzerinde egemenlik kurmaya başlamıştır. XX. üzyıl Başlarında Dünya ırgızistan ve Türkmenistan dı. yrıca 16 muhtar cumhuriyetten 8 tanesi de Türklerden oluşmaktaydı. SSB çerisinde er lan Türk Toplulukları zeriler ırgızlar Çuvaşlar Türkmenler Başkurtlar akutlar azaklar Uygurlar Meshetler Tatarlar araçaylar Özbekler arakalpaklar RT DĞU D MD ÖETMER URUMS Sovyetler Birliği nin simile Siyaseti Türkistan a egemen olan Sovyet Rusya, sömürgeci bir politika yanında Türklerin millî kimliklerini yok etmeyi amaçlamıştır. SSBTürk millî birliğini bozarak parçala ve yönet anlayışı ile hareket etmiştir. Türkistan da Bolşevizm i yaymak ve Türklerin dil, din, örf ve âdetlerini bozarak onları Ruslaştırmak amacıyla çalışmalar yapmıştır. Basmacı Hareketi Basmacı, baskın yapan, hücum eden anlamına gelmektedir. Bu tabir Rusya da Türkistan ın bağımsızlığı için faaliyet gösterenlerin millî ayaklanmalarına verilen genel isimdir. Türkmenistan, Başkurdistan ve ırım da faaliyet gösteren Basmacılar halka dokunmaz, sadece Rus memurları soyar, hazine mallarını yağmalar ve aldıkları ganimetleri fakirlere dağıtırdı. eki Velidi Togan, Sultan Galiyev gibi Türk aydınlar Basmacı hareketine destek vermiştir. Basmacılar, ızıl rdu ile şiddetli mücadeleler yapmışlardır. Bu mücadeleler, Enver Paşa nın 1921 de Türkistan a gelip başa geçmesiyle daha da şiddetlenmiştir. Basmacı Hareketi Enver Paşa nın ölmesiyle birlikte sona ermemesine rağmen zayıflamış ve Rusların üstünlüğü ile devam etmiştir. Ruslar, 1935 yılında Basmacı hareketine kesin olarak son vermiştir. 5 ralık 1936 da Batı Türkistan da azakistan, Özbekistan, ırgızistan ve Türkmenistan umhuriyetleri kurulmuştur. Bu cumhuriyetlerin millî bir askerî güce sahip olma hakları kaldırılmıştır. SSB, 15 cumhuriyetten meydana geliyordu. Bu cumhuriyetlerin beşi; Özbekistan, azakistan, zerbaycan, oğrafi konumu, yeraltı ve yer üstü zenginlikleriyle önem arz eden rta Doğu,. Dünya Savaşı sırasında gizli antlaşmalarla paylaşılmıştır. BD, savaşa girerken yayınladığı Wilson prensiplerine göre gizli antlaşmaları kabul etmeyeceğini açıklamıştır. yrıca smanlı Devleti nin Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerinde egemenliğinin devam etmesi, diğer bölgelerinde ise halkların kendi geleceklerini belirlemesi gerektiğini belirtmiştir. Wilson prensipleri, ngiltere ve ransa nın rta Doğu planlarını bozacak nitelikte maddeler içermekteydi. Bunun üzerine iki devlet, ortak deklarasyon yayınlayarak rta Doğu ülkelerinde halkların kendi idarelerine dayanan hükûmet ve yönetimler kurabileceklerini ilan etmiştir. Bu deklarasyon, aslında ngiltere ve ransa nın zaman kazanmak için ortaya koydukları bir plandan ibaretti. BD nin savaş sonrası tekrar yalnızlık politikasına dönmesi, ngiltere ve ransa nın rta Doğu da serbestçe hareket etmesine fısrat vermiştir.ngiltere ve ransa isan 1920 de toplanan San Remo onferansı nda rta Doğu yu kendi aralarında paylaşmıştır. Buna göre ransa, Suriye ve übnan ı; ngiltere, rak, ilistin ve Ürdün ü almıştır. Bunlar dışında ngiltere daha önceden işgal ettiği Mısır ve ıbrıs ı resmen kendisine bağlamıştır. Böylece rta Doğu toprakları,. Dünya Savaşı sonunda galip devletlerin kontrolüne girmiştir. ncak Wilson prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak alınmaması idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz kılabilmek için görünüşte bu maddeye paralel gibi duran manda yönetimi sistemini ortaya atarak bunu rta Doğu da uygulamak için harekete geçmiştir. 267

271 XX. üzyıl Başlarında Dünya rta Doğu da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikaları DÜ EM BUM (1929) ngiltere; rak, Ürdün ve ilistin de manda sistemi kurmuş ve Mısır ı da topraklarına katmıştı. ransa da übnan ve Suriye de manda yönetimini kurmuştu. ngiltere, bn-i Suud un krallığını 1927 de tanımıştır. Bu krallık 1932 de Suudi rabistan rallığı adını almıştır. ngiltere 1934 te emen in bağımsızlığını tanımak zorunda kalmıştır. rak a 1930 da bağımsızlık veren ngiltere, bu ülke üzerindeki etkisini bir müddet daha sürdürmüştür. Ürdün ise ngiliz mandasından 1946 da bağımsız olabilmiştir. ngiltere, ilistin de de ahudi devleti kurmak istemiştir. ngiltere 1882 de işgal ettiği Mısır ın bağımsızlığını 1922 de tanımak zorunda kalmıştır. ransa; 1926 da übnan a, 1930 da Suriye ye bağımsızlık vermiştir. akat ransa nın, Suriye ve übnan dan tamamen çekilmesi 1946 da gerçekleşmiştir. U DĞU D E BR GÜÇ: JP 1867 de tahta geçen Mutsuhito nun aydınların Batı tarzı yenilikler yapılması fikirlerine destek vermesiyle Japonya da Meiji Restorasyonu denilen bir reform süreci başlamıştır. ü ü 1868 de feodal düzen yıkılarak Batı tarzı hükûmet kurulmuş; hukuk sisteminde reform yapılarak Prusya modeline dayalı yeni bir anayasa oluşturulmuştur. ü ü Eğitim alanında yapılan yenilikler sonucu yüksek bir okuryazarlık oranına ulaşılmıştır. ü ü Takvim değiştirilmiştir. ü ü Giyim kuşamda Batı örnek alınmıştır. ü ü Çağdaş bir bankacılık sistemi oluşturulmuştur. ü ü Modern bir japon donanması kurulmuştur. ü ü rdunun çağdaşlaştırılması için vrupa dan askerî uzmanlar getirilmiştir. ü ü Japon subayları Batılı askerî ve donanma akademilerine gönderilmiştir. PU ÜPÜ Meiji Restorasyonları ile Japonya güçlenmiş ancak ardından saldırgan bir politika izlemeye başlamıştır. Bu bağlamda arası Çin ile arasında Rusya ile savaşmış ve kazanmıştır. BD ekonomisinin yarısının 200 holdingin elinde olması, bankacılık sistemini düzenleyen yasaların olmaması, şirketlerin denetiminin zayıf olması ve BD nin diğer ülkelere verdiği kredileri geri alamaması 1929 da Dünya Ekonomik rizi nin çıkmasına sebep olmuştur. 24 Ekim 1929 Perşembe günü borsa dibe vurmuş, 1929 yılının fiyatlarıyla 42 milyar dolar yok olmuş, yüzlerce şirket iflas etmiş, büyük şirketlerin hisse değerleri ortalama yüzde elli değer kaybetmiştir. rizin Sonuçları Çok sayıda banka iflas etmiş, binlerce insanın mal varlığı yok olmuştur. Milyonlarca insan işsiz kalmıştır. Hem tüketim hem de yatırımda büyük düşüş yaşanmıştır. Piyasada para yok olduğu için insanlar ihtiyaçlarını karşılamada takas yoluna gitmiştir. Bunalımdan etkilenen birçok ülkede inşaat faaliyetleri durmuştur. rizden en fazla madencilik sektörü etkilenmiştir. Bunalım arşısında Türkiye nin zlediği Politikalar Dış ticaret ve döviz üzerinde devlet denetimi artırılmış, ithalata kısıtlama getirilmiş ve gümrük vergileri yükseltilmiştir. Ekonomide devletçi, müdahaleci ve korumacı anlayış benimsenerek planlı sanayileşmeye geçmek için çalışmalar yapılmıştır. erli Malı Haftası ilan edilmesine karar verilmiştir. Millî ktisat ve Tasarruf emiyeti kurulmuştur. liring sistemi uygulanmıştır. liring uygulaması: hracat yapılan bir ülkeden ithalat yapılması esasına dayanır. Milyon dolar 1929 Dünya Ekonomik rizi nde Türkiye nin thalatı ve hracatı 140 thalat hracat TÜ statistik Göstergeler s

272 XX. üzyıl Başlarında Dünya SRU şağıdakilerden hangisi 1929 yılında Dünya Ekonomik rizinin etkili olduğu dönemdeki gelişmelerden biri değildir? ) Halkevlerinin faaliyete geçmesi B) zmir de Türkiye ktisat ongresi nin toplanması ) Menemen de rejim karşıtı bir olayın çıkması D) Devletçilik ilkesinin umhuriyet Halk ırkasının programına girmesi SRU şağıdakilerden hangisi 1929 Dünya Ekonomik Buhranı nın başlangıcı sayılan gelişmedir? ) BD nin uyguladığı ambargolar B) Bazı büyük BD bankalarının iflaslarını açıklaması ) BD deki demir-çelik işçilerinin grev yapması D) ew ork borsasındaki hisse senetlerinin aniden düşmesi E) Serbest umhuriyet ırkası adıyla yeni bir muhalefet partisinin kurulması ÇÖÜM 1929 Dünya Ekonomik krizi, temelde BD borsasının çökmesiyle başlayan ve etkilerini 1930 lu yıllar boyunca devam ettiren ekonomik buhrandır. ara Perşembe olarak anılan 24 Ekim 1929 da gerçekleşen ekonomik kriz uzey merika ve vrupa yı merkez almasına rağmen, tüm dünyaya yayılmış ve özellikle sanayileşmiş ülkelerde yıkıcı sonuçlar doğurmuştur. zmir ktisat ongresi ise bu olaydan çok önce 17 Şubat 1923 te eni Türk Devletinin ekonomik durumunu görüşmek üzere toplanmıştır. (evap B) SRU smanlı topraklarının paylaşılması amacıyla isan 1920 de toplanan San Remo onferansı nda ilistin hangi devletin mandasına bırakılmıştır? ) BD B) SSB ) ngiltere D) talya E) ransa ÇÖÜM isan 1920 de toplanan San Remo onferansı nda ngiltere ve ransa rtadoğu yu aralarında paylaşmışlardır. Bu paylaşımda Suriye ve übnan ı ransa alırken; rak, ilistin ve Ürdün ü ngiltere almıştır. (evap ) E) ngiliz mallarının BD vatandaşları tarafından boykot edilmesi ÇÖÜM 1929 Ekonomik Buhranı, dar anlamıyla 24 Ekim 1929 Perşembe (ara Perşembe) günü ew ork Borsası nın çökmesi ile baş göstermiştir. ısa zamanda tüm vrupa yı etkisi altına alan buhran, fazla üretimden kaynaklanan üretim-tüketim dengesizliğine sebep olmuştur. (evap D). Enver Paşa SRU eki Velidi Togan. Sultan Galiyev ukarıdakilerden hangileri SSB yönetimindeki Türk topluluklarının bağımsızlığına kavuşması için çalışmalar yapmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ÇÖÜM Enver Paşa ve eki Velidi Togan, önce Rus Çarlığı daha sonra da SSB egemenliğindeki Türklerin bağımsızlığı için mücadele eden Basmacı Hareketi nin içinde doğrudan yer almışlardır. Sultan Galiyev ise Sovyet devrimine katılmış ancak Türklerin bağımsızlığı konusunda SSB ile anlaşmazlığa düşmüş bir Türk aydındır. Görüşlerinden ötürü idam edilmiştir. (evap E) 269

273 XX. üzyıl Başlarında Dünya SVŞ RS DÖEMDE VRUP Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları Dünya barışının korunması ve sürekliliği için 10 cak 1920 de merkezi enevre olan Milletler emiyeti kurulmuştur. Milletler emiyetinin kurulmasına BD başkanı Wilson öncülük etmiştir. akat BD, Milletler emiyeti kurulduktan sonra bu teşkilata üye olmamıştır. Türkiye umhuriyeti ise 1932 de Milletler emiyetine üye olmuştur. 1 ralık 1925 te lmanya, ransa, ngiltere, talya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında ocarno ntlaşması imzalanmıştır. ocarno ntlaşması, ransa nın lmanya ya karşı güvenliğini sağlama çabalarının bir sonucudur. ocarno ntlaşması, lmanya yı yeniden milletlerarası iş birliğine sokmuş olması bakımından önemlidir. T ocarno ntlaşması nın imzalanmasına lmanya nın ransa ya savaş tamirat borcunu ödemesine yönelik olan kabul edilen 1924 Dawes (Dayvis) Planı ortam hazırlamıştır. ocarno ntlaşması nın imzalanmasından sonra da lmanya Milletler emiyeti ne üye olmuştur. ransa, vrupa daki durumunu güçlendirmek ve BD ile ilişkilerini geliştirmek için BD ye bir barış paktı imzalamayı teklif etmiştir. ncak BD bunu diğer devletler de açık bir anlaşma olmasını istemiştir. Bunun üzerine 27 ğustos 1928 de ilk önce BD, ngiltere, ransa, lmanya, talya, Japonya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya olmak üzere 9 devlet arasında 27 ğustos 1928 de Briand ellogg Paktı imzalanmıştır. Briand ellogg Paktı, savunmaya dayanmayan savaşı kanun dışı saymıştır. vrupa da Sosyal ve Ekonomik Hayat. Dünya Savaşı nedeniyle vrupa dan BD ye yapılan göç azalmıştır. vrupa devletleri istihdam ve çalışma şartlarına yasal düzenlemeler getirmiştir.. Dünya Savaşı başta ağır sanayiyi, silah ve motorlu taşıt imalatını canlandırmıştır. SSB sınırlarını ticarete kapatmış; lmanya da hiperenflasyon baş göstermiştir. Büyüme sürecine giren birçok vrupa ülkesi sosyal güvenlik sistemlerini geliştirmeye yönelmiştir. lmanya da iktidara gelen Hitler, lman ekonomisini canlandırmıştır. Savaşın neden olduğu huzursuzluklar 1922 de talya da aşist Partiyi iktidara getirmiştir. vrupa da Bilim, Sanat ve Edebiyat ) Bilim vrupa da başta lbert Einstein olmak üzere azi lmanya sından kaçan aydınların etkisiyle bilim, uluslararası bir özellik kazanmıştır. Einstein ın ileri sürdüğü Görelilik Teorisi nin açtığı yolda fizik biliminde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Rutherford 1919 da nükleer protonu, nderson 1931 de pozitif elektronu, hadwick 1932 de nötronu bulmuştur. rederic ve rene Joliot ruie ve Enrico ermi yapay radyoaktiviteyi bulmuştur da lmanya da uranyum fizyonu gerçekleşmiştir. Banting ve Best 1922 de insülini ayrıştırmıştır. almette ve Guerin 1921 de tüberküloza karşı BG aşısını, lexander leming ise 1929 da penisilini bulmuştur. Penisilinin bulunmasıyla da antibiyotiklerin gelişeceği çalışma alanı açılmıştır. Bu sırada organ nakli de başlamıştır. B) Sosyal Bilimler ki savaş arası dönemde Sosyal bilimler de bir yenilenme sürecine girmiştir. Bu dönemin öne çıkan isimlerinden J. B. Watson, psikolojinin gözlemlenebilen davranışları baz alan bir bilim olduğunu öne süren Behevyorizm i (Davranışçılık) kurmuştur. ynı şekilde psikoloji alanında van Petroviç Pavlov ve Burrhus rederic Skiner in çalışmaları da öğretime uygulanmıştır. Wilhelm Reich ise cinselliğin düşünce dünyasında belirleyici rol oynadığını ileri sürerek cinsel özgürlük için burjuva aile yapısının yıkılması gerektiğini öne sürmüştür. elsefede Edmund Husserl metafiziğe karşı somut yaşantıyı temel alan enomenoloji görüşüyle öne çıkmıştır. Husserl in azilerin baskısından kaçması üzerine öğrencisi Martin Heideger azilere bağlı kalmış ve varoluşçuluk görüşünün temelini atmıştır. Varoluşçuluğa göre, insanın aslı ve özü varolmasıdır, tek özgürlüğü ölümle yüzleşmesidir. Tarih biliminde de, 1929 da ucian ebre ve Marc Block un kuruculuklarını yaptığı nnales dergisinin çıkarılmasıyla ortaya çıkan yeni bir yaklaşım geliştirilmiştir. eni tarih anlayışı tarih biliminin üç temel ögesini geçersiz kılmıştır: 270

274 1) Savaş Tarihine dayalı siyasal tarihin önceliği 2) Peygamber, kral, padişah, gibi bireylere verilen aşırı önem 3) ronolojik tarihe verilen dakiklik. eni tarih anlayışı bu öğelere alternatif olarak; sosyal ekonomik tarihi, uygarlıklar tarihini, düşünce tarihini öne çıkarmıştır. ) Edebiyat Edebiyatta. Dünya Savaşı nın başlattığı bilinç buhranı ve Batı uygarlığının derinden sorgulanması temel konuların başında gelmiştir. lman swald Spengler vrupa nın Gerileyişi adlı eserinde; ransız Paul Valery ise Günümüz Dünyasına Bakış adlı eserinde bu sorunun üzerine gitmiştir. azarların endişeleri genelde bireye yönelmekle sonuçlanmıştır. Ruhun en ince noktaları Marcel Proust un 20. yüzyıl edebiyatının en önemli eserlerinden olan aybedilen amanın ranışı adlı eserinde ustaca ele alınmıştır. ki savaş arasında Ernest Hemingway, ranz afka, James Joyce ve John Steinbeck gibi edebiyatçılar birçok eser kaleme almıştır. vrupalı edebiyatçılar, vrupa daki buhranı konu edinmekten kaçınıp otobiyografi tarzını tercih ederken merikalı Steinbeck Gazap Üzümleri adlı romanında 1929 Ekonomik Buhranı nın merika daki sosyal ekonomik yansımalarını irdelemiştir. Geleneksel edebiyat ise Georges Simenon ve gatha hristie gibi yazarlarca temsil edilmiştir. D) Tiyatro Tiyatroda Bertolt Brecht, Büyük orku ve 3. Reich in Sefaleti adlı eserleriyle aktör ve seyirciye eleştiri hakkı tanıyan distanciation (öne geçme) olgusunu getirmiştir. E) eni Bir kım: Sürrealizm. Dünya Savaşı sürerken sürrealizm akımı doğmuştur. Gerçeküstücülük olarak açıklanan sürrealizm özellikle resim alanında kendini göstermiştir. Sürrealizm de çoğunlukla rüya ve korkuların öne çıkardığı gerçekdışı şekiller, işlenmiştir. Burjuva sanatını tamamen ve sert biçimde reddetmeye dayalı sürrealist akım, resimde Salvador Dali ile zirveye ulaşmıştır. ki savaş arasında sürrealizm dışında özellikle Meksika da başlayan halk için resim i, kolaylıkla anlaşılabilecek resim anlayışı nı savunan Muralizm akımı gelişmiştir. Müzikte klasik müziğe dönüş yaşanmış az müzik ise yeni bir tür olarak merika da ortaya çıkmış ve hızla yayılmıştır. XX. üzyıl Başlarında Dünya VRUP D TTTER REJMER URUMS ) talya da Musssolini Dönemi aşist Partisi, 1919 yılında yapılan seçimlerde bir tek milletvekili bile seçtirememişti ğustos unda işçilerin genel grevle ekonomiyi felce uğratıp ülkeyi karıştırması Benito Mussolini nin işine yaramıştır. aşist Partinin ara Gömleklileri apoli den Roma ya bir yürüyüş yaparak hükûmet darbesine hazırlanmış, kral 30 Ekim 1922 de Mussolini yi başkanlığa getirmek zorunda kalmıştır. Bu olay, talya tarihinde Mussolini ve faşist diktatörlüğün başlangıcıdır. Bu diktatörlük 1943 e kadar devam etmiştir. B) lmanya da Hitler Dönemi 1919 un ğustos unda lmanya da Weimar nayasası ilan edilerek demokratik düzene geçilmiştir seçimlerinde Versay ntlaşması nın yok edilmesini, komünist düşmanlığını ve lman ırkının üstünlüğünü savunan asyonal Sosyalist Parti ilk kez meclise girmiştir bunalımı azi Partisine iktidar yolunu açmış ve 1933 yılında azi Partisi başkanı Hitler başbakan olmuştur. Hitler in yapmış olduğu faaliyetler lman ekonomisini canlandırmış, işsizliği azaltmıştır. Hitler in ve azi Partisinin politikaları sonucunda lmanya altı yıl içinde hem devlet olarak topyekûn bir savaşa hazır hâle getirilmiş hem de lman halkı savaşa istekli bir toplum hâline gelmiştir. ) spanya da ranco Dönemi spanya da kralın ülkeyi terk etmesiyle kurulan yeni yönetimin politikaları 1936 da spanya da iç savaş başlamasına neden olmuştur. Milliyetçiler ile cumhuriyetçilerin mücadele ettiği iç savaşta sağcılara milliyetçi, solculara da cumhuriyetçi denmiştir. umhuriyetçiler Valencia da milliyetçiler de ranco liderliğinde Burgosıta hükûmet kurdumuştur. ç savaş 1939 yılı Mart ayında milliyetçilerin Madrid e girmeleri ile sonuçlanmıştır. Böylece ranco iktidarı ele geçirmiştir. ranco diktatörlüğü ranco nun 1975 te ölmesine kadar kesintisiz devam etmiştir. SVŞ RS DÖEMDE DÜ Sanayide kullanılan petrol ve elektrik günlük hayata girmiş, evlerde elektrikli araçların kullanımında artış görülmüştür. vrupa da kara ve demir yolları yapılarak ulaşım kolaylaştırılmıştır. ıtalar arası ulaşımda gemilerin yanında havacılık teknolojisinin gelişmesiyle birlikte uçaklar da kullanılmaya başlamıştır. 271

275 XX. üzyıl Başlarında Dünya Bu dönemde şehircilik ve mimari gelişmiş mimari bir akım olan Bauhaus şehir planlaması konusunda yenilikler getirmiştir. ine bu dönemde yüksek binalar, geniş düzenli caddeler ve yeşil alanları ile büyük şehir projeleri tasarlanmıştır. BD de ew ork ta 1931 de tamamlanan Empire State Building ile beraber gökdelenlerin sayısında artış görülmüştür. Radyonun önem kazanması ile konuşan basın dönemi başlamıştır. Radyo siyasi faaliyetlerde vazgeçilmez bir iletişim aracı olarak kullanılmaya başlamıştır. otoğraf, çizgi film, sinema gibi görsel sanatlarda önemli gelişmeler olmuştur. Tintin, Barbar, Popeye, Süpermen gibi çizgi film kahramanları bu dönemde doğmuştur. TTÜR DÖEM TÜR DŞ PTS Türkiye umhuriyeti, uluslararası barışa katkı sağlamak amacıyla 1928 de Briand ellogg Paktı 1929 da itfinov Protokolü ne imza atmıştır. Türkiye, spanya nın teklifi ve unanistan ın desteğiyle 1932 de Milletler emiyetine üye olmuştur. Türkiye batısında bulunan Balkan devletlerinden unanistan, ugoslavya ve Romanya ile 1934 te Balkan ntantı nı imzalamıştır. Türkiye 20 Temmuz 1936 da Montrö Boğazlar Sözleşmesi ni imzalamıştır. Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile; ü ü üü üü Boğazlar omisyonu kaldırılarak Boğazlar Türk egemenliğine bırakılmıştır. Boğazlar Bölgesi nde Türkiye ye asker bulundurma hakkı verilmiştir. Ticaret gemilerinin Boğazlardan geçişine izin verilmiştir de ran, rak, fganistan ve Türkiye arasında Sadabat Paktı imzalanmıştır. Böylece doğu sınırı güvence altına alınmıştır. ngiltere ve SSB nin de pakta dolaylı desteği vardır. Hatay Meselesi 1936 dan sonra Türkiye gündemine taşınmıştır. Hatay meselesi Milletler emiyetine götürülmüş, burada Hatay için Sandler Raporu hazırlanmıştır. Hatay da yapılan seçimler sonucu Hatay Meclisi 2 Eylül 1938 de ilk toplantısını yapmış ve Bağımsız Hatay umhuriyeti kurulmuştur. Hatay Meclisi aldığı kararla 1939 da Türkiye ye katılmıştır. SRU ki Dünya Savaşı arası dönemde gerçekleşen hangi gelişme savaşı milli politika aracı olarak kullanmaktan vazgeçme taahhüdünü içermektedir? ) Paris Barış onferansı B) Briand- elog Paktı ) Balfour Deklarasyonu D) ocarno ntlaşması E) itfinov Sözleşmesi ÇÖÜM 27 ğustos 1928 de Paris te imzalanan Briand- ellogg Paktı ile savunmaya dayanmayan savaş, kanun dışı sayılmış ve devletlerarası anlaşmazlıkların çok taraflı antlaşmalarla çözülmesi temel ilke olarak kabul edilmiştir. (evap B) SRU şağıdakilerden hangisi iki savaş arası dönemde meydana gelen kültürel, ekonomik ve sosyal gelişmelerden biri değildir? ) vrupa dan BD ye yapılan göçlerin azalması B) Rock and Roll müziğinin ortaya çıkması ) ransa da nnales dergisi vasıtasıyla yeni bir tarih anlayışı geliştirilmiştir. D) Resimde Sürrealizm akımı ortaya çıkmıştır. E) BD de az müzik yeni bir tür olarak ortaya çıkmıştır. ÇÖÜM Rock and Roll müzik. Dünya Savaşı ndan sonraki dönemde ortaya çıkmıştır. Savaş sonrası dönemde özellikle genç nüfusun hızla artmasıyla birlikte orta sınıf hayat tarzını sorgulayan yeni bir gençlik ortaya çıkmıştır. Bu yeni gençlik, sisteme olan tepkisini müzik akımlarıyla yansıtmıştır. (evap B) 272

276 2. ÜTE. DÜ SVŞ. DÜ SVŞ ( ). Dünya Savaşı nın edenleri. Dünya Savaşı nı bitiren barış antlaşmalarının ağır koşullar taşıması. Dünya Savaşı sonrası güçler dengesinin bozulması Dünya barışının koruma çabalarının yetersiz kalması 1929 Ekonomik rizi ve dünyaya etkileri lmanya, talya ve Japonya nın yayılmacı siyasetleri Totaliter, faşist, militarist ve komünist rejimlerin etkisi Savaş Öncesi Gelişmeler Japonya. Dünya Savaşı sonrası Japonya, lmanya nın Pasifik teki sömürgelerini ele geçirmiş ve Çin den önemli ayrıcalıklar elde ederek güçlü bir imparatorluk hâline gelmiştir. Japonya nın sya daki güçlenmesini engellemek isteyen vrupalı devletler 1922 de Washington Deniz Silahsızlanma onferansı nı toplamışlardır. Japonya da liberal yönetimlerin yerine ordu destekli yönetimlerin işbaşına gelmesi ve 1929 krizinin ortaya çıkması üzerine Japonya, askerî güce dayalı bir yayılma politikası izlemeye başlamıştır te sya syalılarındır. diyerek Batılıların sya ile münasebetlerini kesmelerini istemiştir. Doğu sya nın lideri olmayı hedefleyen Japonya, 1931 de Mançurya yı, daha sonra da Çin in birçok bölgesini işgal etmiştir te Milletler emiyeti nden, 1934 te ise Washington ntlaşması ndan çekilmiştir de Japonlar, Çin in önemli bir bölümünü işgal etmeyi başararak Batılı devletlerin sya nın doğusundan uzaklaştırılmasını öngören eni Düzen i ilan etmiştir. talya. Dünya Savaşı nın galiplerinden olmasına rağmen talya hedeflerine ulaşamamıştır. Bu durum, talya nın siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar yaşamasına neden olmuş bu sorunlar da Benito Mussolini yi iktidara getirmiştir. Mussolini nin iktidara gelmesiyle talya da aşırı milliyetçilik esasına dayanan faşist bir yönetim kurulmuştur. Mussolini muhalefeti ortadan kaldırarak diktatör olmuştur. Mussoli nin en büyük hedefi Roma mparatorluğu nu yeniden canlandırmaktı. Bu anlayışla hareket eden talya, Balkanlar ile frika da genişleme politikası izlemiştir. talya yayılmacı politika sırasında ilk problemi ugoslavya ile yaşamıştır. Serbest şehir olarak bağımsız bir statü verilen iume, Mussolini nin ugoslavya ya baskıları sonucunda talya ya bırakılmıştır (1924). talya daha sonra unanistan a bağlı orfu dası nı işgal etmiştir yılı sonlarında da rnavutluk u nüfuzu altına almıştır te talya nın Habeşistan ı işgal etme girişimi, talya nın 1936 da Habeşistan ı egemenliği altına almasıyla sona ermiştir. Bu olay, talya ve lmanya nın birbirlerine yakınlaşarak 1936 da Berlin Roma Mihveri ni kurmasına ortam hazırlamıştır. Ülkeler rası Gruplaşmalar. Dünya Savaşı öncesinde lmanya ve talya arasında kurulan ortak cepheye Berlin Roma Mihveri adı verilmiştir. Mussolini, Habeşistan ı işgal edince ngiltere ile arası açılan talya siyasi emelleri ve yönetim anlayışları birbirine benzeyen lmanya ya yakınlaşmıştır. talya 11 Temmuz 1936 da lmanya ve vusturya nın bağımsızlığını tanımayı kabul edince iki devlet arasındaki ilişkiler daha da gelişmiştir. Böylece lmanya ve talya arasında Berlin Roma Mihveri adı verilen bir ortak cephe kurulmuştur (1936). 273

277 . Dünya Savaşı lmanya T 25 asım 1936 da lmanya ile Japonya arasında siyasi rejim temeline dayanan bir pakt kurulmuştur. talya, 5 asım 1937 de Roma da imzalanan bir antlaşma ile bu pakta katılmıştır. Böylece Berlin-Roma-Tokyo Mihveri tamamlandı. Bu ittifak,. Dünya Savaşı nın taraflarından biri olmuştur te lmanya da iktidara gelen Hitler, 12 yıl boyunca lmanya nın diktatör lideri olmuştur. Hitler dış politikada yayılmacı bir politika izlemiştir. Bu politika üç aşamadan oluşmaktaydı; 1. şama maç: Versay ntlaşması nın getirdiği kısıtlamalardan kurtulmak Bu aşamada; lmanya Milletler emiyetinden çekilmiştir. orunlu askerliği getirmiş ve orduyu güçlendirmeye çalışmıştır. ransa da halk oylaması ile Saar bölgesini almıştır. Ren bölgesine asker göndermiştir. vusturya ile birleşmiştir (nschluss layı). 2. şama maç: lmanya nın sınırları dışında yaşayan bütün lmanları, lmanya çatısı altında toplayarak ulus devlet ilkesinin gerçekleştirilmek. Bu aşamada, Münih Düzenlemesi ile Sudetler bölgesinin lmanya ya bırakılmasını sağlamıştır. 3. şama maç: lmanların yaşamadığı birçok ülkeyi de lman sınırlarına katmak. Bu aşamada; Çekoslovakya işgal edilmiştir. itvanya da Memel bölgesi alınmıştır. talya ile Çelik Pakt imzalanlanmıştır. Polonya işgal edilmiştir. T Polonya nın işgali,. Dünya Savaşı nı başlatan olay olarak kabul edilmiştir. Savaş ılı 1939 Hitler, 1939 da Çekoslovakya yı işgal etmiş ve itvanya dan Memel i almıştır. Bu olay üzerine ngiltere ve ransa, Polonya topraklarını garanti altına almıştır. Bu karışıklıklardan yararlanan talya, rnavutluk u işgal etmiştir. ngiltere ve ransa bu duruma tepki gösterince talya yı yanına çekmek isteyen lmanya, bu işgali desteklemiş ve talya ile 22 Mayıs 1939 tarihli Çelik Pakt adı verilen bir ittifak yapmıştır. lmanya, yayılmacı politikasına devam ederek Polonya dan serbest şehir olan Dantzig i istemiştir. Polonya buna razı olmayınca Polonya yı işgal kararı almıştır. lmanya SSB ile Saldırmazlık Paktı imzaladıktan sonra 1 Eylül de Polonya yı işgal etmiştir. Buna karşı ngiltere ile ransa, Polonya ya verdikleri askerî güvenceye uyarak 3 Eylül de lmanya ya savaş ilan etmiştir. Böylece 1945 yılı sonlarına kadar devam edecek olan. Dünya Savaşı başlamıştır. SSB 17 Eylül de Polonya ya girmiştir. lmanya ve SSB Polonya yı aralarında paylaşmış SSB; itvanya, etonya ve Estonya yı kendine bağlamıştır. rdından inlandiya nın stratejik sınır bölgelerini işgal etmiştir. inlandiya, SSB nin koşullarını kabul etmek zorunda kalmıştır. Müttefik Mihver. Dünya Savaşı na atılan Devletler ve iderleri - Vichy hükümetinin lideri Mareşal Petain ransa - ngiltere deki ransız direniş hareketi lideri harles de Gaulle (arls Dö Gol) a kadar eville hamberlain ngiltere - Temmuz 1945 e kadar Winston hurchill ten sonra lement ttlee - isan 1945 e kadar ranklin Roosevelt BD den sonra Harry S. Truman SSB - Joseph Stalin lmanya - dolf Hitler talya - Benito Mussolini Japonya - mparator Hirohito SVŞ R. Dünya Savaşı üç önemli cephede gerçekleşmiştir: vrupa, uzey frika ve sya Pasifik. vupa da Şavaş ngiltere ve ransa, orveç yoluyla lmanya ya gelen kömür cevherinin gelişini engellemek için orveç kıyılarını mayınlamıştır. Bu olay üzerine lmanya, Dani- 274

278 marka ve orveç i işgal etmiştir. rdından da Hollanda, Belçika ve üksemburg u işgal etmiştir. lmanya, ransa nın lmanlara karşı kurduğu Maginot hattını geçerek uzey ransa yı ele geçirmiştir. 22 Haziran 1940 ta lman ransız teşkes ntlaşması imzalanmıştır. lmanya ransa nın güneyinde de kendisine bağlı bir yönetim kurulmasını sağlamıştır. Burada Mareşal Petain, Vichy de lmanların denetiminde bir hükûmet kurmuştur. talya, ngiltere ve ransa ya savaş açmış, uzey frika da harekâta başlamıştır. talya bu arada unanistan a saldırdıysa da başarılı olamamış ve driyatik e çekilmiştir. SRU şağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? ) PE: Petrol hraç Eden Ülkeler Örgütü B) Balfour Deklarasyonu: ahudi devleti kurulması sorununda bir dönüm noktası ) Maginot Hattı: lmanya nın vrupa da yayılma politikasının bir gerekçesi D) SET: merika nın sya da etkinliğini artırmak için kurduğu Güneydoğu sya ntlaşma Teşkilatı E) Basmacı Hareketi: Çarlık Rusya sı egemenliğindeki Türklerin bağımsızlığı için mücadele eden kuvvetler ÇÖÜM Maginot Hattı,. Dünya Savaşı nda ransa tarafından kuzey ve doğu sınırlarını kapsayacak şekilde inşa edilmiş bir savunma hattıdır. ransa nın işgalini önlemek amacıyla yapılan bu devasa savunma hattı öncelikle lman sınırına inşa edilmiştir. ncak lman saldırısı inşaat tamamlanmadan başlamıştır. (evap ) ıldırım Savaşı Bu savaş taktiği düşmanın zayıf yönlerinin belirlenmesi, ulaşım şebekesinin tahrip edilmesi ve zırhlı birliklerle harekâta geçilmesi şeklinde uygulanmıştır. Hitler, ransa nın tesliminden sonra ngiltere nin barışa razı olacağını düşünüyordu. Bu yüzden artal Hücumu denilen hava saldırıları ile ngiltere yi mağlup. Dünya Savaşı etmeye çalışmıştır; ancak bu harekât başarısız olmuştur. Bunun üzerine lmanya Balkanlara yönelmiş; Romanya ve Bulgaristan ile ittifak antlaşmaları yapmıştır. Daha sonra da üç hafta gibi kısa sürede ugoslavya ve unanistan ı ele geçirmiştir. Sovyet komünizmini yok etmek isteyen Hitler, SSB ye de saldırmıştır. Hitler, Sovyet Rusya üzerine Barbarossa Harekâtını düzenlemiştir. akat bu harekât başarılı olamamıştır. Stalingrad Savaşı nda lmanlar, Ruslara yenilmiştir. (1942). Bu yenilgi sonucunda lmanlar afkasya dan çekilmek zorunda kalmıştır. uzey frika da Savaş talya, frika da kara harekâtına başlayarak ransız Somali si ile Sudan ı işgal etmiştir (ğustos 1940). Daha sonra ngilizleri uzey frika dan tamamen çıkarabilmek için Süveyş harekâtını düzenlemiştir. Eylül 1940 ta Trablusgarp üzerinden başlayan talyan taarruzunu durduran ngilizler, kısa sürede talyanları Mısır dan çıkarmıştır. Hatta talyanlara ait Bingazi yi dahi ele geçmiştir. lman ve talyan birlikleri 1941 de ngilizlere karşı uzey frika da yeni bir taarruz başlatmıştır. ngilizler de karşı taarruza geçerek talyanları ve lmanları uzey frika dan çıkarmayı başarmıştır. ngilizler bu harekâtta talya nın sömürgelerini elinden almış, uzey frika nın büyük bölümünü ele geçirmeyi başarmıştır. BD nin savaşa girmesinden sonra Müttefikler uzey frika da yeni bir taarruza geçmiştir Mayıs ına gelindiğinde tüm lman ve talyan birlikleri teslim olmuştur. Müttefikler bu cephede kadar Mihver askerini esir almış, daha sonra vrupa cephesine yönelmiştir. sya ve Pasifik te Savaş Savaş Öncesi BD. Dünya Savaşı ndan sonra BD, vrupa daki gelişmelere karışmama kararı aldımıştır.. Dünya Savaşı çıktığı zaman merikan kamuoyu; Hitler in diktatör rejimi, saldırgan politikası, ahudilere karşı tutumu, demokratik rejime karşı bakışı ve antlaşmaları çiğnemesi sebebiyle lmanya ya karşıydı. Başlangıçta taraflara silah satmayan BD, savaşın lmanya lehine dönmesi üzerine tarafsızlığını bozmuş ve silah satışını serbest bırakmıştır. yrıca lman ilerleyişini durduramayan ngiltere ye para ve silah 275

279 . Dünya Savaşı yardımı da yapmıştır de merika Ödünç Verme ve iralama asası nı çıkarmıştır. Buna göre her ülke yiyecek ve savaş malzemesi dâhil her türlü yardımı bedeli savaş sonunda ödenmek şartıyla alabilecekti.. Dünya Savaşı sırasında, ngiltere Başbakanı Winston hurchill ile o sırada henüz savaşa girmemiş olan BD nin Başkanı ranklin Roosevelt arasında anada açıklarında bir savaş gemisinde beş gün süren bir görüşme yapılmıştır. Bu görüşme sonucunda 14 ğustos 1941 de tlantik Bildirisi yayımlanmıştır. 8 maddelik bu bildiri bir bakıma Wilson un 14 prensibine benzemekteydi. Bildirinin maddeleri özetle şöyleydi: ü ü Savaştan sonra toprak kazanılmayacak. ü ü lgili halkın onayı olmadan toprak değişikliği yapılmayacak. ü ü Uluslar kendi geleceklerini kendileri sağlayacaktır. ü ü Uluslararası iş birliği gerçekleştirilip geliştirilecek. ü ü Temel ham maddelerden eşit biçimde faydalanılacak. ü ü nsanlar korku ve açlıktan kurtarılacak. ü ü çık denizlerde ticaret serbestliği gerçekleştirilecek. ü ü Mihver devletleri silahtan arındırılacak ve savaştan sonra topyekûn silahsızlanmaya gidilecek. Japonya nın BD yi Pasifik ten uzaklaştırmaya yönelik çalışmalar yapmaya başlaması üzerine BD, Japonya ya petrol ambargosu uygulamıştır. Bu ambargoyu diploması yoluyla çözemeyen Japonlar, miral amamoto nun planı doğrultusunda 7 ralık 1941 de Hawaii Takımadalarındaki Pearl Harbour deniz üssünde bulunan BD savaş gemilerine saldırmıştır. Bu saldırıdan sonra Japonya yı tebrik eden Hitler, BD ye savaş ilan etmiştir. Bu olay BD nin savaşa girmesine sebep olmuştur. Bu sırada Güneydoğu sya da Japon işgali söz konusuydu. Japonlar, Birmanya ve Endonezya ya hava saldırıları düzenlenmişti. ncak Japonların bu ilerleyişi vustralya da durdurulmuştur. BD donanması Mayıs 1942 de Mercan Denizi nde Japon donanmasını yenince miral amamoto BD nin Midway üssüne saldırmıştır. Midway Deniz Savaşları BD nin üstünlüğü ile sona ermiştir. vrupa da Savaşın Sona Ermesi 1943 te yapılan azablanka onferansı nda Roosevelt ve hurchill, Mihver devletlerin kayıtsız şartsız teslim alınmasına karar vermiştir. Müttefik devletler 1943 Temmuz unda Sicilya yı işgal etmiştir. Bu yenilgi Benito Mussolini nin iktidardan düşmesine ortam hazırlamıştır. (3 Eylül 1943) Mussolini nin iktidardan düşmesiyle ortaya çıkan yeni durumu görüşmek üzere ğustos 1943 tarihinde Quebec onferansı toplanmıştır. vrupa da ikinci bir cephe açılması meselesinin görüşüldüğü konferans sonunda ikinci cephenin ransa da ormandiya kıyılarında açılmasına karar verilmiştir. talya da Mussolini nin iktidardan düşmesinden sonra yerine seçilen mareşal Badoglio 3 Eylül 1943 te müttefiklerle ateşkes imzalamış böylece talya savaştan çekilmiştir Müttefikler 1944 te Roma yı, 1945 yılının başlarında da lmanya nın denetimindeki uzey talya yı ele geçirmeyi başarmıştır. Müttefikler, 6 Haziran 1944 te ormandiya çıkarmasını başlatmış ve büyük kayıplar vermelerine rağmen ransa nın güneyinden gelen birliklerle birleşerek ğustos 1944 te Paris i kurtarmışlardır. Eylül sonlarına gelindiğinde ransa ve Belçika da savaş sona ermiştir. Doğuda Sovyet ordusu Polonya, Baltık ülkeleri ve Bulgaristan ı ele geçirmiştir. Romanya ve inlandiya ateşkes istemişlerdir. BD başkanı Roosevelt, ngiltere başbakanı hurchill ve SSB lideri Stalin gelecekte yapılacak barışın koşullarını saptamak için ırım daki alta kentinde bir konferans düzenlemişlerdir. (4 11 Şubat 1945). Bu konferansta savaş sonrası düzenin teel ilkeleri belirlenmiştir. Buna göre; ü ü a zizm ve aşizmin kalıntıları ortadan kaldırılacak ü ü Demokratik kurumlar oluşturulacak ü ü Toplumlara yönetim şekillerini belirleme hakkı verilecek ü ü şgalci güçlerin zorla aldığı egemenlik hakkı toplumlara iade edilecekti. 7 Mayıs 1945 te lmanya nın kayıtsız şartsız teslim olmasıyla vrupa da savaş sona ermiştir. lmanya nın savaştan çekilmesi sonucunda vrupa da ortaya çıkan sorunları çözmek ve yapılacak barış antlaşmalarının temel koşullarını belirlemek amacıyla Berlin yakınındaki Potsdam da bir konferans toplanmıştır. 276

280 onferansa; BD, ngiltere ve Rusya katılmıştır. Bu konferansta lmanya ve vusturya nın işgal bölgelerine ayrılmasına karar verilmiştir. Savaş suçlularının yargılanmasına da karar verilen bu konferans, lmanya için askerî ve ekonomik kısıtlamalar getirmiştir.. Dünya Savaşı rtada birleşmiş bir lmanya olmadığı için bu devletle antlaşma yapılmamıştır. BD ile Japonya 8 Eylül 1951 de San rancisco da bir barış antlaşması imzalamıştır. SSB ve Japonya da 1956 da bir barış antlaşması imzalamıştır. SRU. Dünya Savaşı sırasında düzenlenen aşağıdaki konferanslardan hangisi, Mussolini nin iktidardan düşmesinin ardından toplanmış ve neticede ormandiya kıyılarında yeni bir cephe açılması kararı alınmıştır? ) Tahran B) Quebec ) Moskova D) ahire E) alta ÇÖÜM Quebec onferansı, talya da Mussolini nin iktidardan düşmesiyle ortaya çıkan yeni durumu görüşmek üzere ğustos 1943 tarihinde toplanmıştır. onferans Birleşik krallık başbakanı hurchill, ngiliz Genelkurmayı ve merikan Genelkurmayı arasında Quebec de (anada) yapılmıştır. onferansta lmanya ya karşı vrupa da ikinci bir cephe açılması meselesi görüşülmüştür. kinci cephenin açılması hususunda hurchill Balkanlar ı önermiş fakat konferans sonunda ikinci cephenin ransa da ormandiya kıyılarında açılmasına karar verilmiştir. (evap B) Pasifik te Savaşın Sona Ermesi Japonların Pasifik teki direncini kırmak amacıyla BD Başkanı Truman atom bombası kullanmaya karar vermiştir. BD, 6 ğustos 1945 te Hiroşima ya, 9 ğustos 1945 te agazaki ye atom bombası atmıştır. Bu olaydan sonra Japonya, 2 Eylül 1945 te teslim olmuştur ve böylece. Dünya Savaşı sona ermiştir.. Dünya Savaşı ndan sonra talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve inlandiya ile Paris antlaşmaları imzalanmıştır. talya, Paris ntlaşması ile 12 da ve Rodos u unanistan a bırakmıştır. SSB, Doğu vrupa da kendisine bağlı uydu devletler kurmuştur.. Dünya Savaşı nın Sonuçları aşizm ve azizm gibi baskıcı rejimler etkisiz hâle gelmiştir. SSB vrupa kıtasının yarısına hâkim olmuş, buradaki devletleri uydu devlet hâline getirmiştir. sya, frika ve rta Doğu da yaşayan toplumlar millî kurtuluş hareketlerine girmişlerdir. talya, lmanya ve vusturya toprakları işgal edilmiştir. Japonya, BD orduları tarafından işgal edilmiştir. SSB ve BD dünyanın en güçlü devletleri hâline gelmiştir te Uluslararası Para onu kurulmuştur. Savaş sonrası urnberg ve Tokyo Mahkemelerinde azi ve Japon savaş suçluları yargılanmıştır. Birleşmiş Milletler Teşkilatı kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Teşkilatı nsan Hakları Evrensel Beyannamesi ni kabul etmiştir. Birçok şehir zarar görmüştür. abrikalar, limanlar ve demir yollarının yıkılması ekonomiyi olumsuz etkilemiştir. BREŞMŞ METER TEŞT 1945 San rancisco onferansı nda Türkiye nin de aralarında bulunduğu 51 devlet Birleşmiş Milletler Teşkilatını kurmuştur. Birleşmiş Milletler; Genel kurul, Genel Sekreterlik, Güvenlik onseyi, Vesayet onseyi, Ekonomik ve Sosyal onsey, dalet Divanı olmak üzere idari bölümlere ayrılmıştır. Genel urul Her üyenin temsil edildiği yasama organıdır. Her üye devletin bir oy hakkı vardır. Genel Sekreterlik Birleşmiş Milletler tarafından ortaya konan program ve politikaları uygular. 277

281 . Dünya Savaşı Güvenlik onseyi Birleşmiş Milletlerin, yürütme organıdır. 5 daimi, 10 geçici olmak üzere 15 üyesi vardır. Daimi üyelerin veto hakkı vardır. Vesayet onseyi Sömürgecilik sona erdiği için günümüz de işlevi kalmamıştır. SRU şağıdakilerden hangisi,. Dünya Savaşı sonunda bağımsızlığını kazanan ülkeler arasında gösterilemez? ) as B) rak ) ezayir D) Mısır E) Hindistan Ekonomik ve Sosyal onsey Birleşmiş Milletlerin ekonomik ve sosyal problemler için görevli kuruludur. dalet Divanı Birleşmiş Milletler Teşkilatının yargı organıdır. 9 yıl için 15 yargıç görev yapar. Birleşmiş Milletler in Bazı Önemli lt Birimleri UES: Eğitim Bilim ve ültür Teşkilatı UDP: Birleşmiş Milletler alkınma Programı UE: Çocuk onu UD: Sınaî alkınma Örgütü M: Uluslararası Para onu UEP: Birleşmiş Milletler Çevre Programı WH: Dünya Sağlık Örgütü UU: Birleşmiş Milletler Üniversitesi : Uluslararası Çalışma Örgütü HBTT: Birleşmiş Milletler nsan erleşim Programı UPU: Uluslararası Posta Birliği UP: Birleşmiş Milletler üfus onu P: Gıda ve Tarım Örgütü WM: Dünya Meteoroloji Örgütü WP: Dünya Gıda Programı ÇÖÜM. Dünya Savaşı sonunda Hindistan, Mısır, Pakistan, ezayir, ibya, as, Tunus gibi sömürgeler bağımsızlıklarını kazanmıştır. rak ise 1932 de yani. dünya savaşından daha önce bağımsızlığını kazanmıştır. SRU (evap B). Dünya Savaşı nı hukuken bitiren antlaşmalardan biri olan 1947 Paris ntlaşması nda aşağıdaki devletlerden hangisiyle antlaşma imzalanamamıştır? ) talya B) Romanya ) Macaristan D) lmanya E) Bulgaristan ÇÖÜM. Dünya Savaşı nın sonunda yenilen devletlerle barış antlaşmalarının yapılması ancak 10 Şubat 1947 de Paris te gerçekleşebilmiştir. Bu konferans ta talya, Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve inlandiya ile barış antlaşması imzalanmıştır. rtada birleşmiş bir lmanya olmadığından lmanya ile antlaşma imzalanamamış ancak 1971 de Dört Büyükler ntlaşması imzalanabilmiştir. (evap D) 278

282 SVŞ RD TÜRE Türkiye,. Dünya Savaşı sırasında Mihver ve Müttefik devletlerin baskısıyla karşı karşıya kalmıştır. Savaşan devletler, Türkiye nin jeopolitik konumundan dolayı onu yanlarında savaşa sokmak istemişlerdir. akat Türkiye denge politikası izleyerek savaş dışı kalmayı başarmıştır.. Dünya Savaşı nda Türk Dış Politikası talya ve lmanya nın saldırgan tutumları, Türkiye yi 1939 da ngiltere ve ransa ile nkara ntlaşması imzalamaya yöneltmiştir. lmanya nın Balkanlar da ilerlemesi Türkiye yi endişelendirmiş ama iki devlet arasında 1941 de Saldırmazlık Paktı imzalanmıştır. lmanların 1942 de Stalingrad da Ruslara yenilmesiyle Müttefikler Türkiye üzerindeki baskılarını artırdılar. Türkiye yi savaşa girmeye razı etmek amacıyla 1943 te dana görüşmeleri yapılmıştır. Bu görüşmeler ngiliz Başbakan hurchill, umhurbaşkanı nönü ve Başbakan Şükrü Saraçoğlu arasında gerçekleşmiştir. Bu görüşmelerde Türkiye, Müttefiklere yaklaşmış ama yine de savaş dışı kalmayı başarmıştır. Türkiye yi savaşa sokma çabalarının sonucu olan iki konferans vardır. Bunlardan ilki 5 6 asım 1943 te gerçekleşmiştir. Bu konferans. ahire onferansı dır.. ahire onferansı nda Türk Dışişleri Bakanı uman Menemencioğlu ile ngiliz Dışişleri Bakanı Eden görüşmüştür. Burada da Türkiye savaşa girme konusundaki teklifleri reddetmiştir.. ahire onferansında ise görüşme yapanlar; hurchill, Roosevelt ve nönü dür. Türkiye bu konferansta prensip olarak savaşa girmeyi kabul etmiştir. akat bunu askerî ihtiyaçların karşılanması şartına bağlanmıştır. alta onferansı nda, savaştan sonra kurulacak olan BM teşkilatına üye olmak için Mihver devletlere savaş açma şartı aranmıştır. Bu bağlamda Türkiye, BM ye üye olabilmek amacıyla 23 Şubat 1945 te lmanya ve Japonya ya savaş açmıştır. ncak Türkiye fiili olarak hiç savaşmamıştır.. Dünya Savaşı nın Türkiye ye Etkileri Türkiye. Dünya Savaşı na fiilen katılmamış ama bunun ekonomik, siyasi etkilerini fazlasıyla hissetmiştir. Öncelikle her an savaşa girme ihtimali genç erkek nüfusun silah altına alınmasını gerektirmiştir. Genç nüfus silah altına alındığı için üretim ve nüfus artışı bundan olumsuz etkilenmiştir. Her an savaşa girme ihtimaline karşı masrafların çoğunu savunma harcamaları oluşturulmuştur.. Dünya Savaşı Türkiye,. Dünya Savaşı nda birtakım uygulamalarla ekonomik önlemler almıştır. Bunlar arasında; ü ü 1940 ta Millî orunma anunu nun çıkarılması, ü ü 1942 de büyük kentlerde ekmek karnesi uygulaması, ü ü 1942 de Varlık Vergisi nin çıkarılması, ü ü 1943 te Toprak Mahsulleri Vergisi nin çıkarılması yer almaktadır yılında çıkarılan bir kanun ile öy Enstitüleri kurulmuştur. öy Enstitülerinin amacı, köylerden seçilecek öğrencilerin birer öğretmen eğitici ve önder kişi olarak yetiştirilmeleri ve tekrar köylerde görev almalarını sağlamaktı.. Dünya Savaşı sırasında nkara da sürekli radyo yayınları yapılmıştır.. Dünya Savaşı sırasında Edebiyat ta Garip kımı ortaya çıkmıştır. rhan Veli, ktay Rifat Horozcu, Melih evdet nday bu akımın temsilcileridir. Bu dönemde Türk halk ve sanat müziği önem kazanmıştır: Safiye yla, Sadettin aynak, Hamiyet üceses, Perihan ltındağ Sözeri, Hafız Burhan, Münir urettin Selçuk dönemin önemli sanatçılarıdır. SRU 1942 yılında yürürlüğe giren Varlık Vergisi,. Vergisini ödeyemeyenlerin çalışma kamplarına gönderilmesi. vergi ödeme süresinin 15 gün ile sınırlı tutulması. zınlıkların taşınır taşınmaz mülklerine icra yoluyla el konulması gibi maddelerden hangilerini kapsamaktadır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve ÇÖÜM Varlık Vergisi, savaş koşullarının yarattığı yüksek kârlılığı vergilendirmek amacıyla çıkarılmış olağanüstü servet vergisidir. Seçeneklerde verilen ifadelerin tamamı bir defalığına çıkarılan ve günümüzde hala tartışma konusu olan bu verginin uygulamaları arasındadır. (evap E) 279

283 . Dünya Savaşı SRU. araborsa ile mücadele. eni vergilerin konulması. iyat artışlarını durdurma V. Mal darlığını hafifletme ukarıdakilerden hangileri Türkiye nin kinci Dünya Savaşı sırasında aldığı ekonomik tedbirler arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) ve V D), ve V E),, ve V ÇÖÜM Türkiye,. Dünya Savaşı nda fiilen cephede yer almasa da savaş ekonomisi koşullarını tüm ağırlığıyla yaşamıştır. rduyu güçlendirmek zorunluluğu bütçeden millî savunmaya ayrılan payı artırırken sağlık, eğitim ve bayındırlık gibi harcamaların payını düşürmüştür. Seçeneklerde verilenlerin tamamı bu dönemde alınan ekonomik tedbirler arasındadır. (evap E) SRU 1943 yılında gerçekleşen ve Türkiye nin müttefikler safında savaşa girmesinin istendiği dana görüşmeleri hangi liderler arasında yapılmıştır? ) nönü- Stalin - hurchill B) nönü Roosevelt ) nönü- hurchill SRU şağıdakilerden hangisi 1940 yılında çıkarılan ve hükümete ürünlere el koyma ve zorunlu çalışma yükümlülüğü getirme gibi konularda sınırsız yetkiler veren yasadır? ) Milli oruma anunu B) irariler anunu ) Toprak Mahsulleri Vergisi anunu D) Ödünç Para Verme şleri anunu E) Ticarette Tağşişin Men i ve hracatın Murakabesi Hakkında anun ÇÖÜM Soru kökünde Milli oruma anunu ndan bahsetmektedir. Bu yasayla fiyatları saptamada, ürünlere el koymada ve zorunlu çalışma yükümlülüğü getirmede hükümete sınırsız yetkiler verilmiştir. Milli oruma anunu devlet müdahalelerine meşruiyet kazandıran üretim, tüketim ve dağıtım ilişkilerini devlet kontrolüne veren günümüzde kapsamı hala tartışılan bir kanundur. (evap ) D) nönü Stalin E) nönü- hurchill- Roosvelt ÇÖÜM cak 1943 te asablanca da bir araya gelen BD Başkanı Roosevelt ve ngiltere Başbakanı hurchill, Türkiye nin savaşa girmesi konusunda anlaşmıştır. Bu karar doğrultusunda hurchill, 20 cak 1943 te dana da smet nönü ile bir araya gelmiştir. ncak hruchill Türkiye yi savaşa girme konusunda ikna edememiştir. (evap ) 280

284 3. ÜTE SĞU SVŞ DÖEM SĞU SVŞ DÖEM Soğuk Savaş kavramı. Dünya Savaşı sonrasında, temelde BD ve SSB arasında gelişen düşmanca ilişkileri ve ideolojik çatışmayı tanımlamak için kullanılmıştır. Bu çatışma kendisini açık askerî eylemlerle değil, ekonomik baskı, propaganda ve silahlanma yarışıyla göstermiştir. T Soğuk Savaş deyimi ilk kez 1947 de BD li Bernard Baruch tarafından kullanılmıştır. Bu dönem için çoğunlukla hurchill in 1946 daki Demir Perde konuşması başlangıç, 1989 da Berlin Duvarı nın yıkılışı veya 1991 de SSB nin dağılması bitiş olarak kabul edilmektedir.. Dünya Svaşı BD ve SSB olmak üzere iki büyük güç ortaya çıkarmıştır. SSB imzaladığı antlaşmalarla vrupa nın önemli bir bölümünü ele geçirmiştir. Savaş sırasında işgal ettiği Doğu ve rta vrupa ülkelerini her bakımdan kendisine bağlamıştır. SSB rejimine karşı olan ya da SSB baskısına maruz kalan ülkeler BD ye yaklaşma politikası izlemişlerdir. Bunun sonucunda ortaya SSB nin başını çektiği Doğu Bloku ve BD nin başını çektiği Batı Bloku çıkmıştır. Soğuk Savaş döneminde Doğu ve Batı bloku dışında Bağlantısızlar adı verilen üçüncü bir güç daha ortaya çıkmıştır. frika daki ve sya daki sömürgelerin bağımsızlığına kavuşması ve bu devletlerin ortak bir güç oluşturmak istemesi bu hareketin temelini oluşturmuştur. Hindistan lideri Jawaharlal ehru, Mısır ın bağımsızlığı ve kalkınması için mücadele eden emal bdülnasır, ve vrupa da sosyalist bir ülke olmasına karşın SSB den bağımsız hareket eden ugoslavya lideri Tito lakaplı Josip Broz, Bağlantısızlar hareketinin önderliğini yapan devlet adamlarıdır. Bağlantısızlar Soğuk savaş döneminde Doğu Batı blokları dışında Üçüncü Dünya yı temsil eden bir güç olarak varlık göstermiştir. Doğu Bloku nun urulması Doğu vrupa SSB nin 1943 Stalingrad zaferinden sonra lmanlar geri çekilmeye başlamıştır. Bunun üzerine SSB Doğu vrupa da ilerleyerek bu ülkelerde lman işgaline son vermiştir. Savaştan sonra lman işgalinin sona erdiği ülkelerde hükûmetler tamamen komünistlerin eline geçmiştir de Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya da komünist hükûmetlere karşı olan muhalefet tamamen ortadan kaldırılmıştır. Bu durum BD yi harekete geçmiştir. lmanya. Dünya Savaşı ndan sonra lmanya dört işgal bölgesine ayrılmış ancak BD, ngiltere ve ransa işgal bölgelerini birleştirmiştir, buna karşın SSB Batılı devletleri Batı Berlin den atmak için Berlin i ablukaya almıştır. akat bundan sonuç alamayınca vazgeçmiştir. Bu gelişmeler sonucunda 23 Mayıs 1949 da ederal lmanya umhuriyeti kurulmuştur. Buna karşılık SSB kendi işgal bölgesinde Ekim 1949 da Demokratik lman umhuriyeti ni kurmuştur. ugoslavya ve rnavutluk ugoslavya ve rnavutluk ta komünist partiler direniş örgütleri kurmuş ve bu örgütlerin çalışmalarıyla bu ülkelerde lman işgali sona ermiştir. Bu ülkeler lman işgalinden Sovyet yardımı olmadan kurtulmuştur. Bu yüzden bu iki ülkede kurulan komünist idareler Moskova dan bağımsız hareket etmiştir. 281

285 Soğuk Savaş Dönemi T ugoslavya da Tito; rnavutluk ta Enver Hoca sosyalist yönetimlerin kurulmasına önderlik eden liderlerdir. Çin. Dünya Savaşı ndan sonra Çin de komünistler ve milliyetçiler arasında mücadeleler başlamıştır. Bu mücadelede komünistler SSB den, milliyetçiler BD den yardım almıştır. Çin iç savaşını komünistler kazanmış ve Mao 1949 da Çin Halk umhuriyeti nin kurulduğunu ilan etmiştir. ore alta onferansı nda ore iki işgal bölgesine ayrılmıştır. Bu işgalde kuzeyi SSB, güneyi BD işgal etmiştir. BD ve SSB nin ore yi birleştirme çabalarından sonuç alınamayınca BD nin desteğiyle 10 Mayıs 1948 de Güney ore umhuriyeti kurulmuştur. Buna karşın uzey ore de SSB desteğiyle 9 Eylül 19482de ore Halk umhuriyeti kurulmuştur. üba idel astro, 1959 da üba da Batista diktatörlüğünü yıkarak kendi hükûmetini kurmuştur. astro nun SSB ye yaklaşması üba da sosyalist bir yönetim kurulması ile sonuçlanmıştır Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin urulması omünist partilerin yönetimine hâkim oldukları Doğu vrupa ülkelerinde yapılan anayasalarla siyasi, ekonomik ve sosyal düzen Sovyet Modeline göre kurulmuştur. BD nin Truman Doktrini ve Marshall Planı gibi faaliyetlerinden telaşlanan Sovyet Rusya, uydu devletlerle Moskova arasındaki bağları daha da güçlendirmek ve komünist faaliyetleri tek merkezden yönetmek için önlemler almıştır. Bu amaçla SSB, Macaristan, ugoslavya, Bulgaristan, Polonya, Çekoslovakya, ransa ve talya komünist partilerinin Polonya da düzenlediği bir toplantı sonunda 5 Ekim 1947 de ominform kurulmuştur. Siyasi bir birlik olan ominform, Truman Doktrini ve Marshall Planı nın uygulanmasını engelleyememiştir. ugoslavya, SSB nin güdümüne girmeyi reddedince 1948 de ominform dan çıkarılmıştır. itekim ominform da 1956 da Sovyetler Birliği tarafından dağıtılmıştır. Sosyalist ülkeler arasında ekonomik iş birliği ve dayanışma amacıyla 25 cak 1949 da ME kurulmuştur. urucu üyeler; SSB, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanya dır. uruluşa 1949 da katılan rnavutluk, 1961 de birlikten ayrılmıştır de Demokratik lman umhuriyeti, 1962 de Moğolistan, 1972 de üba ve 1978 de Vietnam ME a katılmıştır. SSB nin dağılmasıyla üye devletler ME a son vermiştir te Batı lmanya nın T ya üye olması üzerine Doğu vrupa ülkeleri de 14 Mayıs 1955 te Varşova Paktı nı kurmuştur. skeri ve siyasi bir örgüt olan paktın üye devletleri; Demokratik lman umhuriyeti, rnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya, Çekoslovakya ve Rusya dır. Pakt, 1991 de sona ermiştir. Sosyalist Blokta Sarsıntılar ugoslavya ugoslavya nın tam anlamıyla SSB kontrolüne girmek istememesi ilişkileri germiştir. SSB ugoslavya ilişkilerinin gerilmesi 1948 de ugoslavya nın ominform dan çıkarılmasıyla sonuçlanmıştır. Çin Çin Halk umhuriyeti nin kurulması ile Çin Rus ilişkileri gelişmiştir. Çin in güçlenmeye başlaması ve başka sorunlar Rus Çin ilişkilerini olumsuz etkilemiştir. Rusya ve Çin arasındaki gergin ilişkiler Doğu Bloku nun güç kaybetmesine sebep olmuştur. Stalin in 1953 te ölümü de Doğu Berlin yaklanmasını etkilemiştir. T Stalin in ölümünden sonra SSB de ikita uruşçev iktidara gelmiştir. Macaristan 1953 ve 1956 da Macaristan da ayaklanmalar çıkmıştır. SSB, Budapeşte yi işgal ederek bu ayaklanmaları bastırmıştır. Çekoslovakya 1953 te Doğu Bloku nda yaşanan ekonomik sıkıntılar Çekoslovakya da işçilerin ayaklanmasına sebep olmuştur. omünist Parti bu ayaklanmayı sert yöntemlerle bastırmıştır de ise amacı, Çekoslovakya da insan hürriyetini esas alan bir komünist sistem uygulamak olan nsancıl omünizm hareketi başlamıştır. lexsander Deubçek in başlattığı nsancıl omünizm hareketi, 1968 de SSB nin Çekoslovakya yı işgali ile başarısız olmuştur. 282

286 Batı Bloku nun uruluşu SSB nin yayılmacı politikasından çekinen ngiltere, BD yi Batı nın liderliğini üstlenmeye davet etmiştir. Bu durum BD nin, SSB nin yayılmacı politikasını çerçeveleme politikası ile durdurmak istemesine zemin hazırlamıştır. Çerçeveleme politikası Truman Doktrini ve Marshall Planı ile uygulamaya konulmuş, paktlar kurulmuş, askerî antlaşmalar imzalanmıştır. SSB yayılmacılığına karşı tehdit altında olan ülkelere BD tarafından yardım yapılması gündeme gelmiştir. Truman Doktrini adını taşıyan bu yardım çerçevesinde unanistan a ve Türkiye ye 100 milyon dolarlık askerî ve mali yardım yapılmıştır. Truman Doktrini, SSB BD mücadelesini başlatan bir temel olmuştur. BD vrupa ekonomilerini canlandırmak amacıyla vrupa ülkelerine mali yardım yapmaya karar vermiş ve bu karar üzerine 3 isan 1948 de merika, Dış ardım anunu nu çıkarmıştır. Marshall Planı olarak bilinen bu kanuna dayanarak ngiltere, ransa, Belçika, talya, Portekiz, rlanda, unanistan, Türkiye, Hollanda, üksemburg, sviçre, zlanda, vusturya, orveç, Danimarka ve sveç e 6 milyar dolarlık yardım yapılmıştır. merika da çıkan Dış ardım anunu nun daha verimli olabilmesi için 16 isan 1948 de 16 vrupa ülkesi vrupa Ekonomik ş Birliği Teşkilatını kurmuştur. SSB ise bu Marshall Planına karşılık Molotof Planını hazırlamıştır. SRU şağıdakilerden hangisi Marshall Planı nın amaçlarından biridir? ) BD yi vrupa dan soyutlamak B) vrupa Birliği nin kurulmasına zemin hazırlamak ) Bloklar arasındaki silahlanma yarışına son vermek D) ugoslavya nın Doğu Bloku na katılmasını sağlamak E) vrupa ülkelerinin ekonomik olarak kalkındırmak ÇÖÜM Marshall Planı 1947 yılında önerilen ve yılları arasında yürürlüğe konan BD kaynaklı bir ekonomik yardım paketidir.. Dünya Savaşı ndan sonra iktisaden son derece kötü durumda olan vrupa ülkelerinde ekonomik kalkınmayı sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. BD bu plan ile Sovyet Birliğinin vrupa ülkelerindeki komünizm propagandasını önlemeyi hedeflemiştir. BD ongresinde 11 Eylül 1947 de onaylanan Marshall Planını çerçevesinde 16 ülke, BD den ekonomik kalkınma yardımı almıştır. (evap E) Soğuk Savaş Dönemi ngiltere, ransa, Belçika, Hollanda ve üksemburg 19 Mart 1948 de SSB ye karşı Batı Birliği Savunma Örgütünü kurmuştur. akat içinde BD nin olmadığı bu örgüt, caydırıcılıktan yoksundu. merikan Senatosu nda kabul edilen bir tasarı ile BD nin vrupa yı da içine alacak bir savunma paktına girmesi önündeki engel kalkmıştır. Bunun üzerine Batı Birliği Savunma Örgütünü kuran devletler ve BD, anada, talya, Danimarka, orveç, Portekiz ve zlanda Washington da bir araya gelerek T yu kuran antlaşmayı 4 isan 1949 da imzalamıştır. Türkiye, unanistan ile birlikte 1952 de T ya katılmıştır da ransa nın askerî kanattan çekilmesiyle, ittifakın merkezi Paris ten Brüksel e taşınmıştır. Çalışma alanları; insan hakları, medya, hukuki iş birliği, sosyal dayanışma, sağlık, eğitim, kültür, spor ve gençlik olarak belirlenen vrupa onseyi ise 5 Mayıs 1949 da Belçika, talya, üksemburg, orveç, ransa, Hollanda, ngiltere, rlanda, sveç ve Danimarka tarafından kurulmuştur. Batı ile ilişkilerini geliştirmek isteyen Türkiye, 8 ğustos 1949 da vrupa onseyi ne girmiştir. Bu teşkilatın askerî niteliği yoktur. vrupalı Devletler hem ekonomik bütünleşme hem de SSB nin batıya yayılmasını önlemek amacıyla bir birlik kurmayı hedeflemişlerdir. Böyle bir birliğin temeli ise ransız Dışişleri Bakanı Schuman ın bildirisiyle atılmıştır. T Schuman Bildirisi vrupa Birliği nin kurulmasına zemin hazırlamıştır. 18 isan 1951 de ederal lmanya, Belçika, ransa, talya, üksemburg ve Hollanda tarafından vrupa ömür Çelik Topluluğu kurulmuştur. Bunu vrupa da daha geniş kapsamlı bir ekonomik birleşmeyi amaçlayan, 1957 de Roma ntlaşması ile kurulan vrupa Ekonomik Topluluğu izlemiştir. Paylaşılamayan rta Doğu ngiltere ve ransa. Dünya Savaşı ndan sonra rta Doğu bölgesinde manda yönetimleri kurmuşlardı.. Dünya Savaşı ndan sonra bu manda yönetimlerinde bağımsızlık hareketleri görülmüş, ngiltere ve ransa mandalarındaki ülkelere bağımsızlık vermek zorunda 283

287 Soğuk Savaş Dönemi kalmıştır. Bağımsız olan rta Doğu ülkelerinde monarşi yönetimleri kurulmuştur de yayınlanan Balfour Deklarasyonu ile ngiltere, ilistin de bir ahudi devleti kurulmasını desteklemiştir.. Dünya Savaşı ndan sonra ilistin de ngiliz mandası kurulmuştu ve ilistin e ahudi göçü başlamıştı. Sonuç olarak ngiltere, 14 Mayıs 1948 de ilistin deki manda yönetimini tek taraflı olarak kaldırmıştır. Bunun üzerine aynı gün srail Devleti nin kurulduğunu ilan edilmiştir. Böylece günümüze kadar gelen rap srail savaşları ve ilistin sorunu başlamıştır. Süveyş rizinde SSB nin rta Doğu da etkin olmaya çalışması BD yi endişelendirmiştir. Bu endişe, 5 cak 1957 de Eisenhower Doktrini nin yayınlanmasına sebep olmuştur. Bu Doktrin, rta Doğu ülkelerine ekonomik ve askerî yardım yapmak ve bölgeye komünist bloktan gelebilecek saldırı karşısında silah kullanma yetkilerini içerir. Uzak Doğu da Çatışma 1949 da Çin de komünist yönetim işbaşına gelmiştir. Çin deki bu yönetim SSB ve müttefikleri tarafından hemen tanınmıştır. Çin deki bu komünist yönetim; BD ye karşı ore Savaşı na girmiş eşmir Sorununda Pakistan ı Vietnam Savaşı nda uzey Vietnamlıları desteklemiştir. BD yi Uzak Doğu dan atmak isteyen SSB nin talimatıyla 25 Haziran 1950 de uzey ore, Güney ore ye saldırmıştır. Bu saldırıdan sonra BD nin başını çektiği ve Türkiye nin de destek verdiği Birleşmiş Milletler uvveti oluşturulmuştur. Taraflar 1953 yılına kadar süren savaşta birbirine üstünlük sağlayamamıştır. merika, Uzak Doğu daki etkinliğini artırmak için yeni bağımsız olan Tayland, aos, amboçya ve Güney Vietnam a askerî ve ekonomik yardım yapmıştır. kinci olarak da SET veya Manila Paktı denen Güneydoğu sya ntlaşması teşkılatının kurulmasını sağlamıştır. Bu teşkilat 8 Eylül 1954 te merika, ngiltere ve ransa ile Uzak Doğu ülkelerinden eni elanda, vustralya, ilipinler, Tayland ile Pakistan ın katılması ile kurulmuştur. SET nun imzası ile merika, Sovyet Rusya ve müttefiki Çin etrafında, vrupa nın tlantik kıyılarından Pasifik e kadar uzanan bir ittifak çemberi meydana getirmiştir. Soğuk Savaş döneminde Güney sya da iki bağımsız devlet ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri 14 ğustos 1947 de kurulan Pakistan ve 15 ğustos 1947 de kurulan Hindistan dır. Pakistan ve Hindistan ın bağımsız olmalarında önemli rol oynayan liderler Muhammed li innah ve Gandhi dir. Bu iki devlet keşmir sorunu nedeniyle sürekli karşı karşıya gelmiştir. sya ve frika nın urtuluşu. Dünya Savaşı ndan sonra Batılı devletlerin sömürgesi durumunda bulunan sya ve frika da bağımsızlık hareketleri başlamıştır. sya da bulunan Seylan ın 1947, Birmanya nın 1948 de ngiltere tarafından bağımsızlığı tanınmıştır te ransızlar Vietnam dan çekilmiştir. ngiltere 1957 de Malezya ya bağımsızlık vermiştir. Hollanda 1949 da imzalanan antlaşma ile Endonezya nın bağımsızlığını tanımıştır. frika kıtasında da bağımsızlık hareketleri hız kazanmış ransa, 1881 de girdiği Tunus u 1956 yılında bağımsız devlet olarak tanımak zorunda kalmıştır. ransa ve spanya 1956 da as ın bağımsızlığını kabul etmiş, ezayir, 1962 de ransa dan bağımsızlığını kazanmıştır. ngiliz ve ransız işgal bölgesi olan ibya 1952 de bağımsız bir devlet hâline gelmiştir. frika da, 1977 de ibuti umhuriyeti nin kurulması ile bağımsızlığına kavuşmayan ülke kalmamıştır. 31 Bağımsız frika ülkesi Mayıs 1963 te frika Birliği Teşkilatı nı (U) kurmuştur. Bu teşkilat, kendi aralarındaki antlaşmazlıkları büyük devletlerin müdahalesine fırsat vermeyecek şekilde çözmeyi gaye edinmiştir. Bu teşkilat ayrıca frika kıtasını bloklar dışında tutmayı da amaçlamıştır. Soğuk Savaş Döneminde Dünya. Dünya Savaşı ndan sonra dünya büyüme sürecine girmiştir. Petrol, elektrik ve otomotiv üretimi artmıştır. üfus, sanayileşmiş ve geri kalmış ülkelerde artış göstermiştir. Sanayileşme şehirlere göçü artırmış ve böylece şehirler hızla genişlemiştir. Şehirlerin genişlemesine bağlı olarak da otomobil sayısında artış olmuştur. adınlar iş hayatında etkin olmaya başlamıştır. Radyo ve sinemanın yerini televizyon almıştır. merika ya araştırmacı göçünün artması ile fen ve sosyal bilimlerde hızlı gelişme olmuştur. Savaş yıllarında merikalı bilim adamları tarafından ilk bilgisayar üretilmiştir. lk defa Sputnik adlı bir araç keşif amacıyla uzaya gönderilmiştir. ükleer enerji önem kazanmıştır. D nın kimyasal yapısı çözülmüş, tarımda ilaçlama ve gübreleme keşfedilmiştir. Uçak seyahatleri önem kazanmıştır. 284

288 Soğuk Savaş Döneminde Türkiye Türk Dış Politikası Türkiye, Soğuk Savaş döneminde kendi güvenliği için birtakım kuruluşlara üye olmuş ve antlaşmalara imza atmıştır. Türkiye, 1950 de T ya girmek için başvuruda bulunmuş fakat bazı vrupalı devletler SSB tepkisinden çekindiği için bunu kabul etmemiştir de ore Savaşı na Türkiye nin 4500 kişilik kuvvet göndermesi ve buradaki başarıları Türkiye ye T nun yolunu açmıştır. Türkiye, 18 Şubat 1952 de T üyesi olmuştur. Türkiye Balkanlar da etkin olmak amacıyla 1953 te unanistan ve ugoslavya ile antlaşmalar imzalayarak Balkan Paktı nı kurmuştur. Türkiye, rak, ran, ngiltere ve Pakistan arasında 1955 te Bağdat Paktı kurulmuştur. Bu paktın adı, 1959 da rak ın pakttan çekilmesiyle ET olmuştur. Türkiye de aşam tatürk ün ölümü sonrasında yaşananlar tatürk ün ölümünün ardından yeni umhurbaşkanı nın kim olacağı konusu konuşulmaya başlanmıştır. tatürk ün ölümünden bir gün sonra, Meclis Başkanı bdülhalik Renda, nayasa gereğince eni cumhurbaşkanını seçmek üzere parlamentoyu oturuma davet etmiştir. Toplanan meclis tek aday olan Malatya Milletvekili smet nönü yü adayı oybirliğiyle devlet başkanlığına getirmiştir. umhurbaşkanı nönü, aralarında bazı konularda belirgin bir görüş ayrılığı olmasına rağmen, başbakanlık görevini yine elal Bayar da bırakmıştır. umhurbaşkanı nönü, kısa zamanda partiye hâkim olmuş, tatürk ün ölümüyle meydana gelen boşluğu önemli ölçüde doldurmuştur. 26 ralık 1938 de toplanan umhuriyet Halk Partisi nin ilk olağanüstü kurultayında tatürk Ebedî Şef, nönü yü de Mîllî Şef ilan etmiştir. Tüzükte yapılan bir değişiklikle de nönü, umhuriyet Halk Partisi nin değişmez genel başkanı olmuştur. Tek parti döneminde yaşanan huzursuzluk sonucunda, mecliste Müstakil Grup (Bağımsız Grup) adında bir muhalefet grubu oluşturulmuştur. Bu grup muhalefet fırkası gibi hareket ederek parti üzerinde denetim kurmaya çalışmıştır. HP nin olağanüstü kurultayından sonra, nönü ile Bayar arasındaki görüş ayrılığı daha da artmış nitekim elal Bayar, 25 cak 1939 da başbakanlık görevinden çekilmiştir. nönü, Bayar ın yerine daha rahat anlaştığı Dr. Refik Saydam ı başbakan yapmıştır. M ŞE DÖEM ( ) Millî oruma anunu (26 cak 1940) Soğuk Savaş Dönemi Başbakan Recep Peker in başkanlığında hazırlanan Milli orunma anunu, fevkalade hallerde, yani genel veya kısmi seferberlik, devletin bir harbe girmesi olasılığı ve Türkiye umhuriyeti ni de ilgilendiren devletlerarasındaki harp hali durumunda, Bakanlar urulu na özel yetkiler veren bir kanundur. anun, 19 Şubat 1940 ta smet nönü imzalı kararname ile kinci Dünya Savaşı nın memleketin ekonomisine doğrudan tesir etmeye başladığı gerekçesiyle tatbik edilmeye başlamıştır. Devlet müdahalelerine meşruiyet kazandıran Milli oruma anunu HP den sonra gelen hükümetlerce de uygulanmaya devam etmiştir. T HP döneminde uygulanan Varlık Vergisi anunu ve Demokrat Parti döneminde kurulan Petrol fisi, Et ve Balık urumu gibi kurumların yasal dayanağı Milli oruma kanunudur. Varlık Vergisi (11 asım 1942). Dünya Savaşı nın etkisiyle Türkiye büyük ekonomik sıkıntılar yaşamış 19 ralık 1941 de stanbul da ekmek karneye bağlanmıştır. Bu süreçte Başbakan Refik Saydam 1942 de bir kalp krizi geçirerek görevi başında ölmüş ve yerine Şükrü Saraçoğlu nu başbakanlığa atanmıştır. Varlık Vergisi adı verilen kanun da Saraçoğlu Hükümeti nin bir icraatıydı. 11 asım 1942 de çıkarılan Varlık Vergisi anunu, ekonomik şartların yarattığı darlığı fırsat bilerek yüksek kazançlar elde ettikleri halde, kazançlarına uygun ölçüde vergi vermeyenleri hedef almıştır. TBMM de hiç tartışılmadan kabul edilen kanuna göre; her il ve ilçe merkezinde kimin ne kadar vergi ödeyeceğini belirleyecek servet tespit komisyonları kurulacaktı. Bu komisyonların kararları tereddüde mahal vermeyecek şekilde ve itiraz edilemez olacaktı. Tahakkuk ettirilen vergi ödeme süresi 15 gün olacak, bu süre içinde tahakkuk eden vergiyi ödemeyenlerin malları haczedilerek icra yoluyla satılacaktı. Bütün bunlara rağmen borcunu ödeyemeyen mükellefler borçlarını bedenen çalıştırarak ödetmek amacıyla çalışma kamplarına gönderilecekti. 285

289 Soğuk Savaş Dönemi Bu kanunla birlikte binlerce taşınmaz mülk haczedilerek haraç mezat satılmıştır. Tamamı gayr-ı müslimlerden oluşan toplam 1229 kişi, 27 cak 3 Temmuz 1943 arasında çalışmak üzere Erzurum şkale ye yollanmıştır. Sürgündeki kişilerden bir kısmı da Eskişehir Sivrihisar a nakledilmiştir. Türkiye nin ekonomik tarihinde, gerçek anlamıyla ilk servet vergisi örneği sayılan bu vergi, ew ork Times Gazetesi nde eleştirilince TBMM,. Dünya Savaşı nın kritik günlerinde bu durumdan olumsuz etkilenmemek için henüz tahsil edilmemiş olan Varlık Vergisi borçlarının silinmesine ve sürgünlerin evlerine gönderilmesine kara vermiştir. Bu kanunun ardından gayr-ı müslim azınlık Türkiye yi terk etmeye başlamıştır Seçimleri (21 Temmuz 1946). Dünya Savaşı nın ardından çok partili hayata geçiş denemeleri tekrar başlamıştır. lk olarak 5 Eylül 1945 te uri Demirağ öncülüğüne Milli alkınma Partisi adında bir muhalefet partisi kurulmuştur. rdından da HP den ayrılan elal Bayar, dnan Menderes, uat öprülü ve Refik oraltan (Dörtlü Takrir) önderliğinde 7 cak 1946 da Demokrat Parti kurulmuştur. çık oy gizli sayım ilkesine göre 21 Temmuz 1946 gerçekleştirilen seçimlere Demokrat Parti, Çiftçi ve öylü Partisi, Türkiye Sosyal Demokrat Partisi, Türkiye Sosyalist Partisi gibi partiler katılmıştır. çık oy, gizli sayımın sonucu belirlediği bu seçimlerde sandık kuralları gereği oyların sayım ve dökümü yapıldıktan sonra durum bir tutanakla belirlenir sonrasında oy ve belgeler yakılırdı. Bu nedenle 194 seçimleri demokrasi tarihine şaibeli seçim olarak geçmiştir. Demokrat parti seçimlere itiraz etmiş fakat itirazı aleyhine sonuçlanarak meclisteki milletvekili sayısı düşürülmüştür de Demokrat Partide ayrılıkçı sesler artmaya başlamıştır. Partiden ihraç edilen bu muhalifler Müstakil Demokratlar Grubu nu hem HP ye hem de DP ye karşı muhalefet yürütmüşlerdir. Bu dönemde Öz Demokratlar Partisi ve Serbest Demokrat Parti gibi başka partilerde kurulmuştur. lk Devalüasyon: 7 Eylül ararları (1946) kinci Dünya Savaşı sürecinde uygulanan Varlık Vergisi kadar ulusal ekonomiyi derinden etkileyen bir başka olay da 7 Eylül kararları, yani ilk devalüasyondur. Bu devalüasyonla 1 merikan dolarının fiyatı 1.32 Türk lirasından 2.80 Türk lirasına çıkarılmıştır. Elde önemli ölçüde altın ve döviz stoku varken, neden devalüasyona gidildiği konusu hala tartışılan bir konudur. Dönemin Recep Peker hükümeti bu konuda gerekçe olarak savaş yıllarının sebep olduğu ithalat sıkıntısı nı ve bu sıkıntının yarattığı üretim yetersizliği ni öne sürmüştür. apılan devalüasyon, yaraya merhem olmadığı gibi devleti yeni vergiler almaya zorlamıştır Seçimleri (14 Mayıs 1950) Gizli oy açık sayım ilkesine göre yapılan 1950 seçimlerinde oyların %53,6 sını alan Demokrat parti HP yi hiç beklemediği bir yenilgiye uğratmıştır. Böylece HP nin yirmi yedi yıl süren tek parti iktidarı herhangi bir darbe olmadan seçim yoluyla sona ermiş ve yeni bir dönem başlamıştır seçimleri demokrasi tarihine ilk demokratik seçimi olarak geçmiştir. DEMRT PRT DÖEM ( ) 14 Mayıs 1950 de yapılan genel seçimlerden sonra smet nönü cumhurbaşkanlığından ayrılmış ardından yapılan umhurbaşkanlığı seçiminde elal Bayar Türkiye umhuriyeti nin 3. umhurbaşkanı olmuştur. dnan Menderes başbakan olarak atanırken, DP nin kurucularından uat öprülü Dışişleri Bakanı, Refik oraltan ise Meclis başkanı olmuştur. Bu dönemde ü üekonomide denk bütçe uygulamasından vazgeçilmiş, para ve maliye politikaları tamamen değişmiştir. ü üdışarıdan alınan yardımlarla tarımda makineleşme sağlanmıştır. ü üarayolları politikasına hız verilmiştir. ü üdemokrat Parti iktidarının ilk yaptığı işlerden birisi de, rapça Ezan a karşı mevcut yasağı kaldırmak olmuştur. ü üerzurum da tatürk Üniversitesi nin açılması ü ü14 Temmuz 1950 de Genel f ilan edilmiştir. ü ü14 ralık 1951 de çıkarılan bir kanunla HP mallarını hazineye devredilmiştir. ü ümakine imya Endüstri urumu, Denizcilik Bankası, Et ve Balık urumu, Devlet Malzeme fisi, Türkiye Petrolleri nonim rtaklığı gibi işletmeler kurulmuştur. ü üore Savaşı na asker gönderilmiştir. ü ütürkiye nin T ya üye olmuştur. 286

290 ore Savaşı (25 Haziran 1950) ve Türkiye nin T ya Girmesi (20 Eylül 1951) Sovyetler tarafından desteklenen uzey ore orduları, 25 Haziran 1950 de Güney ore ye saldırmış ve Uzakdoğu birden karışmıştır. ore de, Birleşmiş Milletler adına bir cephe açılması, T ya girebilmek için fırsat kollayan Türkiye için bir fırsat gibi algılanmıştır. 25 Temmuz 1950 de umhurbaşkanı elal Bayar ın başkanlığında toplanan Bakanlar urulu ore Savaşları na katılmak üzere, bölgeye asker gönderilmesini karara bağlamıştır. Memleketi savaşa götürecek böyle önemli bir konuda meclis kararının alınmaması özellikle HP tarafından büyük tepkilere sebep olmuştur. General Tahsin azıcı komutasında Güney ore ye gönderilen Türk Tugayı özellikle Çunşona ve unuri Savaşları nda önemli başarılar elde etmiştir. Beklenildiği olmuş ve ore Savaşı na asker gönderilmesi T ya üyelik yolunu açmıştır. Bunun sonucunda Türkiye, 20 Eylül 1951 de T ya kabul edilmiş; 18 Şubat 1952 de de T ya resmen üye olmuştur Seçimleri (2 Mayıs 1954) Demokrat Parti iktidarında yapılan ilk seçim olan bu seçimler Türk siyasal tarihine dürüst seçimler olarak girmiştir. Demokrat Parti bu seçimlerdeki büyük halk desteğini ekonomik alandaki başarılı çalışmalarının karşılığı olarak almıştır. Bu seçimler sonucunda ilk defa üçüncü bir parti, sman Bölükbaşı başkanlığında kurulmuş olan umhuriyetçi Millet Partisi 5 milletvekili ile meclise girmiştir. T Demokrat Parti, 1954 seçimlerinde neredeyse halkının tamamı umhuriyetçi Millet Partisi ne oy veren ırşehir i 30 Haziran 1954 da çıkardığı bir kanunla ilçe yaparak evşehir e bağlamıştır. ncak ırşehir in ilçe olarak kalması üç yıl sürmüş DP iktidarı 1957 seçimleri öncesi TBMM de kabul edilen bir kanun ile ırşehir in yeniden il olmasını sağlamıştır. 6 7 Eylül layları (6 7 Eylül 1955) 6 7 Eylül olayları, stanbul da yaşayan öncelikle Soğuk Savaş Dönemi Rum olmak üzere azınlıklara yönelik tahrip ve yağma hareketidir yılında ıbrıs Türklerine yapılan baskılar, Türkiye kamuoyunun gündeminde yer alan en önemli konuydu. Bazı gazeteler stanbul daki Rum azınlığın aralarında bağış toplayarak ıbrıs Rumlarının ESS i gerçekleştirmek için kurduğu çetelere gönderdiğini yazmaktaydı. Dışişleri yetkilileri ondra da ıbrıs temaslarına devam ederken, 6 Eylül 1955 te tatürk ün Selanik teki evinde bir bomba patlatıldığı radyoda yayımlanmıştır. DP yanlısı stanbul Ekspres gazetesi ve ıbrıs Türktür emiyeti nin kışkırtmasıyla 6 Eylül akşamı umhuriyet tarihinde görülmemiş bir yağma ve yıkım eylemi gerçekleştirilmiştir. Özellikle gayrimüslimlerin toplu olarak yaşadığı birçok semtte önce Rumların, ardından da Ermeni ve ahudilerin ev, işyeri ve ibadet yerleri yağmalanmıştır. Gayr-i müslim mezarlıklarının da zarar gördüğü ve 7 Eylül sabahına kadar süren saldırılarda emniyet pasif bir tutum sergilemiştir. laylarla ilgili görülen davalarda beraatle sonuçlanmıştır. ncak olaylardan kısa bir süre sonra ıbrıs Türktür emiyeti kapatılmıştır darbesinden sonra, bu olaylar assıada yargılamalarının gündemine de gelmiş ve cunta mahkemesi Demokrat Parti yönetimini 6 7 Eylül olayları nedeniyle de cezalandırmıştır. layların ardından, Türkiye de yaşayan binlerce Rum Türkiye den göç etmiştir. Rum nüfusun zamanla azalmasıyla Rumlar ın ekonomideki etkisi zayıflamaya başlamış ve Türklerin sermayeye hâkim olması hızlanmıştır. rtak lkeler Bildirisi (4 Eylül 1957) Demokrat Parti iktidarının uygulamaları hem siyaset nezdinde hem de halk nezdinde huzuruzluk yaratmaktaydı. Bu süreçte meclisteki muhalefet partileri rtak lkeler Bildirisi ni yayımlamıştır. Bu bildiri, Demokrat Parti iktidarının nti-demokratik bir düzene doğru ve çok tehlikeli bir yolda yürüdüğünü ileri sürmekteydi te Dışişleri Bakanlığı görevinden ayrılan Demokrat Parti kurucularından Prof. uat öprülü bu bildiriden üç gün sonra partiden istifa etmiştir Seçimleri (27 Ekim 1957) 1957 seçimlerinde Hürriyet Partisi (evzi ütfi araosmanoğlu), umhuriyetçi Millet Partisi (sman Bölükbaşı), umhuriyet Halk Partisi (smet nönü) ve Demokrat Parti (dnan Menderes) meclise girmiştir. Bu seçimlerde dikkat çeken en önemli gelişme DP nin mil- 287

291 Soğuk Savaş Dönemi letvekili sayısındaki sert düşüş ve HP nin milletvekili sayısındaki büyük artıştır. T T 1957 yılından sonra DP nin dış kredi almasının zorlaşması, ekonominin iyice dışa bağımlı hale gelmesine sebep olmuş ve 1958 de M den dış borç alınmıştır. 9 Subay layı (25 ralık 1957) T da görevli dokuz subayın başbakan dnan Menderes e suikast yapacakları iddiasıyla patlak veren olaydır. Subaylardan bir kısmı tutuklanmış ancak olay kısa süre sonra takipsizlik kararıyla kapanmıştır. ysa bu subaylardan bazıları 27 Mayıs skerî Darbesi nde Millî Birlik omitesi üyesi olarak görev yapmıştır. Vatan ephesi nin urulması (12 Ekim 1958) dnan Menderes, Manisa da yaptığı bir konuşmada muhalefetin kin ve husumet cephesine karşı bir Vatan ephesi kurulması çağrısında bulunmuştur. Bugünden sonra ülkenin her tarafında Vatan ephesi örgütleri kurulmaya ve vatandaşlar bu örgütlere katılmaya başlamıştır. Siyasal gerilimi iyice artıran bu kampanyaya karşı HP de kendince tedbirlere başvurmuştur. Öte yandan 28 asım 1957 de Hürriyet Partisi kendini feshetmiş ve HP ile güç birliği kararı almıştır. DP ve HP arasında tırmanan gerilim, 18 Ekim 1958 de Tokat ile yi ziyaret eden nönü nün karşılanmaması için yapılan sokağa çıkma yasağıyla doruğa ulaşmıştır. Bu olay neticesinde halkla güvenlik güçleri arasında uzun süren çatışmalar yaşanmış ve halka karşı tazyikli su, cop, dipçik, göz yaşartıcı bomba kullanılmıştır. laydan bir gün sonra Said-i ursî nin yaşadığı Emirdağ ı ziyaret eden Başbakan Menderes, urcular tarafından hilâfet ve saltanatı temsil eden iki tuğralı, yeşil bayrak açılarak karşılanmıştır. Menderes in Emirdağ ı bu ziyaretini özel bir destek işareti olarak değerlendiren Said-i ursî, bu olaydan sonra ülke içinde gezilere başlamıştır. Buna karşılık Menderes Risâle-i urların ilk kez serbestçe basılması için talimat vermiştir. Vatan ephesi nin kurulması ve sonrasında yaşanan gelişmeler neticesinde HP nin yayın organı olan Ulus gazetesi 3 asım 1958 de bir ay süre ile tekrar kapatılmıştır. ürih (13 Şubat 1959) ve ondra ntlaşmaları (19 Şubat 1959) ıbrıs Sorunu 1954 yılı itibariyle Türkiye nin gündemine girmeye başlamıştır. unanistan, ngiltere nin sömürgesi olan adanın kendisine verilmesini istemiştir. ıbrıslı Rumlar, unanistan a bağlanma isteklerini (Enosis) gerçekleştirebilmek için adadaki Türklere kanlı saldırılarda bulunmuştur yılında ngiltere konuyu incelemek üzere ondra da bir konferans toplamıştır. Türkiye ada üzerindeki iddiasını ıbrıs Türktür, Türk alacaktır sloganıyla ortaya koymuştur. Bu iddia daha sonra a Taksim, a Ölüm şekline dönüşmüştür. Sonuç olarak 13 ve 19 Şubat 1959 tarihlerinde yapılan ürih ve ondra antlaşmalarıyla ıbrıs ın bağımsız olması, fakat ngiltere, Türkiye ve unanistan ın adada özel haklarının (Garantörlük hakkı) bulunması kararlaştırılmıştır. T 17 Şubat 1959 da antlaşmayı imzalamak üzere ondra ya giden dnan Menderes in uçağı hava koşulları nedeniyle düşmüştür. Başbakan Menderes kazayı ufak tefek sıyrıklarla atlatmıştır. Bu olayın ardından Menderes e evliya muamelesi yapılmaya başlanmıştır. mzalanan ürih ve ondra ntlaşmalarına göre ngiltere adadaki büyük hava üslerini bulundurmaya devam edecek, Türkiye ve unanistan da birer askerî garnizon bulunduracaktı ayrıca her üç devletin de ıbrıs a müdahale hakkı olacaktı. ıbrıs nayasası hükümet ve parlamentoda Türklere bazı özel haklar da tanımaktaydı. Düzenin işleyişine ederal lmanya dan bir yargıç nezaret edecekti. Bu süreçte ıbrıs umhurbaşkanlığına Başpiskopos Makarios, yardımcılığına Dr. azıl üçük seçilmiştir. ıbrıs Sorunu çözümlenmiş gibi görünse de ıbrıs Rumları Türklere karşı saldırılarına yeniden başlamıştır. 15 Temmuz 1974 te ıbrıs ta gerçekleşen askeri darbe sonucunda da Türkiye um- 288

292 huriyeti 24 Temmuz 1974 de ondra ve ürih antlaşmalarının kendisine verdiği garantör devlet hakkını kullanarak ıbrıs a müdahale etmiştir. T 15 Temmuz 1974 te gerçekleşen darbede E nın tanınan simalarından ikos Sampson yeni hükümetin geçici devlet başkanlığına getirilmiştir. Sampson da başkanlık yetkilerini kullanarak ıbrıs Helen umhuriyeti ni ilan etmiştir. Tahkikât omisyonu nun urulması (18 isan 1960) Demokrat parti tarafından muhalefet ve basının faaliyetlerinin tahkik edilmesi için kurulmuş 15 üyeli Meclis komisyonudur. HP nin halkı ve orduyu iktidara karşı kışkırttığını ileri sürerek kurulan bu komisyon sadece Demokrat Partili milletvekillerinden oluşmaktaydı. omisyonun ilk icraatı, siyasî partilerin tüm etkinliklerini, komisyonun etkinlikleri ile ilgili muhalif yayınları ve TBMM de komisyonla ilgili yapılan görüşmeleri yasaklamak olmuştur. nönü ye, Meclis in 12 oturumuna katılmama cezası verilmesi ve Meclis görüşmelerinin yayınına da yasak konulması da komisyonun diğer faaliyetleri arasındadır. Hükümet 27 isan 1960 da Tahkikât omisyonu na olağanüstü yetkiler tanıyan bir yasayı daha meclisten çıkarmıştır. Başta HP olmak üzere meclis içi ve meclis dışı tüm muhalefeti hemen her türlü siyasî faaliyetten men etmeyi hedefleyen Tahkikât omisyonu, sorunları çözemediği gibi başta üniversite öğrencileri olmak üzere halkın sokağa dökülmesine neden olmuştur. layların diğer şehirlere yansımasıyla ülkede taşlı sopalı sokak kavgaları yaşanmıştır (5 Mayıs 1960) 555 Beşinci ayın, beşinci günü, saat beşte ızılay Meydanında yapılan mitingdir. Bu olaydan sonra nkara da sıkıyönetim yasağına rağmen, 21 Mayıs 1960 ta Harp kulu öğrencileri umhurbaşkanlığı öşkü ne doğru sessiz bir yürüyüş yapmıştır. Bu süreçte 27 Mayıs 1960 ta Soğuk Savaş Dönemi Türk Silahlı uvvetleri yönetime el koymuş; Demokrat Partili 150 kişi gözaltına alınarak assıada ya götürülmüştür. skerî müdahale sonrası assıada da yapılan yargılamalar sonucu, Başbakan dnan Menderes, Dışişleri Bakanı atin Rüştü orlu, Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve elal Bayar hakkında idam kararı alınmış ancak yaşının büyük olması nedeniyle Millî Birlik omitesi elal Bayar ın cezasını müebbet hapse çevirmiştir. 6 cak 1961 de Millî Birlik omitesi (MB ) ve Temsilciler Meclisi nden oluşan urucu Meclis kurulmuştur. Daha sonra Enver iya aral ve Turhan eyzioğlu başkanlığında urucu Meclis e bağlı 20 kişilik bir anayasa komisyonu kurularak yeni anayasa için çalışmalara başlanmıştır. omisyon tarafından hazırlanan nayasa, 9 Temmuz 1961 de halkın oyuna sunulmuş ve oylamaya katılanların %60.4 ü tarafından kabul edilmiştir. SRU 1948 yılında ominform dan çıkarılması üzerine Doğu Bloku ndan resmen ayrılan ve 1961 yılından itibaren Bağlantısızlar Grubu nun öncüleri arasında yer alan ülke aşağıdakilerden hangisidir? ) Polonya B) Mısır ) Hindistan D) fganistan E) ugoslavya ÇÖÜM Soru kökünde sözü edilen ülke ugoslavya dır. lman işgalinden kendi çabalarıyla kurtulması ugoslavya nın SSB karşısında daha bağımsız hareket etmesini sağlamıştır. ugoslavya 5 Ekim 1947 de kurulan ominform a destek verse de Sovyet ajanlarının ugoslavya da serbest dolaşmasına izin vermediği için ominform dan çıkarılmıştır. Bundan sonra ugoslavya, Hindistan lideri ehru ve Mısır lideri asır ile birlikte Bağlantısızlar Hareketi ne öncülük etmiştir. (evap E) 289

293 Soğuk Savaş Dönemi SRU. Radyonun günlük hayatta kullanılmaya başlanması. Ülkelerin askeri harcamalarının artması. adınların iş hayatında daha fazla yer alması ukarıdakilerden hangileri kinci Dünya Savaşı sonrası vrupa da meydana gelen sosyal ve ekonomik gelişmelere örnek gösterilemez? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM Radyonun günlük hayatta kullanılmaya başlanması. Dünya Savaşı ndan sonra görülen bir durumdur.. Dünya Savaşı ndan sonra radyo önemini korusa da televizyon daha çok ön plana çıkmıştır. (evap ) SRU kinci Dünya Savaşı sonrası Türkiye de çok partili düzene geçişi sağlayan ilk siyasal parti aşağıdakilerden hangisidir? ) Demokrat Parti B) Millet Partisi ) Milli alkınma Partisi D) Müstakil Demokratlar grubu E) Sanayi ve Maadin Bankası ÇÖÜM umhuriyetin ilanını takip eden yıllarda çok partili hayata geçiş denemeleri yapılmış ancak başarılı olunamamıştır. Bundan sonraki denemeler ancak. Dünya Savaşı ndan sonra yapılabilmiştir. Bu çerçevede ilk kurulan parti uri Demirağ ın başkanlığını yaptığı 7 Eylül 1945 te resmen kurulan Millî alkınma Partisi dir. (evap ) SRU Türkler 10 a karşı 1 ile aslanlar gibi savaştılar. Türkler uzun süre bu şekilde düşmanla çarpışırken ve ölürken ngiliz ve merikalılar geri çekiliyorlardı. Bir ngiliz general tarafından sarf edilen bu sözler Soğuk Savaş döneminde gerçekleşen hangi çatışma için söylemiştir? ) ore Savaşı B) Vietnam Savaşı ) osova Savaşı D) üba rizi E) Bosna Savaşı ÇÖÜM. Dünya Savaşı sonunda Japonya nın yenilmesi ve ore den çekilmesiyle ülkenin kuzeyi SSB, güneyi ise BD kontrolüne girmiştir yılında SSB nin tüm ore yi ele geçirmek için saldırı başlatmasıyla ore savaşı başlamıştır yılına kadar süren savaşa Türkiye de BM kuvvetleri adına bir tugay göndermiştir. Öncülde bahsedilen olay bu savaşta özellikle nuri savaşları için söylenmiştir. (evap ) SRU Türkiye nin dahil olduğu aşağıdaki antlaşmalardan hangisi, imzacı devletlerden birinin ayrılmasıyla ET adını almıştır? ) Sadabat B) Balkan ) Bağdat D) kdeniz E) Briand-ellog ÇÖÜM Sözü edilen antlaşma 24 Şubat 1955 te Türkiye, rak,ran, Pakistan ve ngiltere arasında kurulan Bağdat Paktı dır. ncak rak ta 14 Temmuz 1958 de gerçekleşen askerî darbe sonrası yeni rak Hükümeti Bağdat Paktı ndan çekilmiştir. Bunun üzerine örgüt 18 ğustos 1959 da Merkezî ntlaşma Teşkilatı (ET) adını alarak varlığını sürdürmüştür. Merkezi nkara ya taşınan örgüte BD de üye olmuştur. (evap ) 290

294 4. ÜTE UMUŞM (DETT) DÖEM VE SRS umuşama uluslararası ilişkilerde, Doğu ve Batı bloklarının gerginliği azaltmak için karşılıklı görüşme ve diyaloğu tercih ettiği dönemidir. SSB ve BD nin nükleer silah konusunda birbirlerine denk hâle gelmesi ve çıkabilecek bir nükleer savaşta her iki tarafta aynı derecede zarar görecek olması, bloklar içerisinde meydana gelen bunalımlar umuşama Döneminin kapılarını aralamıştır Berlin Buhranı sonrası enevre de yapılan toplantılar ile iki blok arasında ilişkiler başlamıştır da ruşçev Eisenhower görüşmesi, 1961 de Viyana da ennedy ruşçev görüşmeleri gerçekleşmiştir. Bu görüşmelerde SSB nin Berlin politikasını yumuşatması iki ülke arasında uzlaşma yolunu açmıştır. omünist Çin ile BD arasındaki ilişkiler 1971 e kadar olumsuz düzeyde seyretmiştir. akat 1971 de gerçekleşen Ping Pong Turnuvası ilişkilerinin iyileşmesinin başlangıcı olmuştur. Güney Vietnam dan BD askerlerinin çekilmeye başlamasıyla, BD Çin yakınlaşması hızlanmıştır. Çin ile ticari ilişkilerini başlatan BD, daha sonra Çin in Birleşmiş Milletler e üye olmasında etkili olmuştur. Salt 1 SSB BD arasında nükleer silahların sınırlandırılması konusundaki görüşmeler, 1969 da Helsinki de başlamıştır. Bu görüşmeler 1972 de Moskova da Salt-1- imzalanmasıyla sonuçlanmıştır. Silahsızlanma konusundaki görüşmelerin devam etmesiyle 1979 da BD ve SSB arasında Salt-2 imzalanmıştır. akat bu antlaşma SSB nin fganistan ı işgali sebebiyle BD kongresi tarafından onaylanmamıştır. Helsinki onferansı vrupa da güvenlik ve iş birliğini güçlendirmek amacıyla bir konferans toplanması önerisi Doğu Bloku ülkeleri tarafından yapılmış ve Batılı ülkeler buna olumlu yanıt vermiştir. BD, anada ve bütün vrupa devletleri rnavutluk hariç, Helsinki de toplanmıştır. Bu konferans sonucunda 1975 te Helsinki ihai Senedi imzalanmıştır. Helsinki ihai Senedi nde yer alan bazı maddeler şunlardır: ü ü Egemen eşitlik ve egemenliğin getirdiği haklara saygı ü ü Tehdit ve kuvvet kullanılmasından kaçınmak ü ü Sınırların bozulmazlığı ü ü Devletlerin toprak bütünlüğü ü ü Devletler arasında iş birliği Böylece uluslararası ilişkilerde yumuşama politikası hâkim olmuştur. Çatışmalarda BD ve SSB nin Rolü üba rizi 1959 da üba da Batista yöntemi devrilmiş ve idel astro üba lideri olmuştur. astro, üba da sosyalist bir idare kurunca bu durum SSB ile yakınlaşmasını sağlamıştır. Bunun bir sonucu olarak da SSB, 1962 de üba ya füze yerleştirmiştir. Bu durum BD nin tepkisine neden olmuş, ancak savaşı göze alamayan iki devlet diyalog yoluyla sorunu çözmüştür. Buna göre BD, Türkiye deki füzelerini, SSB de üba daki füzelerini sökmüş ve mesele halllolmuştur. Vietnam Savaşı 1954 te uzey ve Güney Vietnam Devletleri bağımsız olmuştu. Güney Vietnam, uzey Vietnam la birleşmek istemeyince komünist uzey Vietnam güney yönetimini değiştirmek için harekete geçmiştir. Bunun üzerine Güney Vietnam, BD den yardım istemiştir te uzey Vietnam gemileri BD donanmasına saldırınca 291

295 umuşama Dönemi ve Sonrası Vietnam Savaşı başlamıştır Vietnam Savaşı nda BD başarısız olmuştur Savaşı SSB, Çin, uzey ore, uzey Vietnam ittifakı kazanmıştır. yrıca bu savaş, BD kamuoyunda tepkiye sebep olmuştur. Vietnam Barışı 1973 te imzalanmıştır ancak 1975 te bütün Vietnam komünist hâkimiyetine girmiştir. eşmir Meselesi 1947 de Hindistan ve Pakistan bağımsız olmuştur. Bu ülkelerdeki prensliklerden bu iki devletten birine katılmaları istenmiştir. Halkı müslüman olan eşmir de Pakistan a katılmayı seçmiştir. ncak Hindu kökenli yerel yönetim buna karşı çıkmış ve Hindistan a katılmak istemiştir. nlaşmazlıklar günümüze kadar süren çatışmalara sebep olmuştur. fganistan ın şgali 1978 de fganistan daki SSB yanlısı partiler yönetimi ele geçirmiştir. Bu olay fganistan da yönetime karşı ayaklanmaya sebep olmuştur. Bu ayaklanmaları bastıramayan fgan yönetimi, SSB den yardım istemiştir. Bunun üzerine 1979 da SSB, fganistan ı fiilen işgal etmiştir. SSB nin, fganistan ı işgali Basra örfezi ne inmesine fırsat veriyordu. Bu durum ise ran, Çin ve Pakistan gibi ülkeleri tehdit ediyordu. fganistan da Rus işgaline karşı mücahit direnişi başlamıştır. Bu mücahit direnişi BD tarafından desteklenmiştir. Bu işgal hareketi, Salt-2- antlaşmasının onaylanmamasına ve Moskova da düzenlenen 1980 az limpiyatlarının 70 ülke tarafından protesto edilmesine sebep olmuştur. fganistan daki Rus işgali 1988 enevre ntlaşması ile son bulmuştur. Bağlantısızlar Hareketi Hindistan lideri ehru Bağlantısızlık kavramını kullanan ilk devlet başkanı olmuştur.1955 te Endonezya nın Bandung şehrinde toplanan konferans, bağlantısızlık hareketinin başlangıcı olmuştur. onferansın amacı, bağımsızlıklarını yeni kazanan sya ve frika ülkelerinin BD ve Sovyet Rusya gibi iki büyük güç karşısında varlıklarını korumak için birlik ve dayanışma sağlamaktı. Bandung onferansı nda; ü ü Barış içinde yaşamanın beş ilkesi kabul edilmiştir. ü ü Sömürgeciliğin sona erdirilmesi ü ü Sömürgecilikten kurtulmak isteyen uluslara destek olunması gibi kararlar alınmıştır. ugoslavya lideri Tito ve Mısır lideri asır ın girişimleri ile 1961 de Belgrad da bir konferans toplamıştır. Bu konferans, Bağlantısızlar Hareketi nin ilk teşkilatlanması olmuştur. Bu konferansta BD ve SSB ye barış çağrısı yapan bir deklarasyon hazırlanmıştır. Sömürge ltındaki Ülke ve Halklara Bağımsızlık Verilmesine lişkin Bildiri nin kabul edilmesinde Bağlantısızlar Hareketi nin etkisi olmuştur. rap srail Savaşları ilistin topraklarında 1948 yılında srail Devleti kurulunca rap srail savaşları başlamıştır. Bu ilk savaş bir yıl sürmüş ve srail, beş rap devletini yenerek sınırlarını ikiye katlamıştır da Süveyş rizi ve ikinci rap srail Savaşı çıkmıştır. Süveyş rizi, Mısır ın Süveyş analı nı millîileştirmek istemesi üzerine çıkmıştır. Bu duruma tepki gösteren ngiltere, ransa ve srail Mısır a savaş açtımıştır. akat SSB nin desteği sayesinde Mısır, Süveyş analı üzerinde denetim kurmuştur. Böylece SSB nin rap dünyasında prestiji artmıştır de üçüncü rap srail Savaşı yaşanmıştır. Savaşın sebebi Mısır ın kabe örfezi ni srail e kapatmasıdır rap srail Savaşı, altı gün sürdüğü için ltı Gün Savaşı olarak da bilinir. Bu savaş sonunda srail, Mısır dan Gazze şeridi ve Sina arımadası nı, Ürdün den Şeria ehri nin batı yakasını ve Suriye den Golon Tepeleri ni almıştır. Mısır ve Suriye nin daha önce kaybettikleri toprakları geri almak için srail e saldırmaları 1973 rap srail Savaşı na sebep olmuştur. Bu savaş ahudilerin kutsal ayı olan om ippur da başladığı için bu isimle de anılır. Savaşı srail kazanmış fakat Sina daki toprağın bir bölümünü Mısır a vermiştir. Bu savaş amp David ntlaşmalarına giden yolu açmıştır. amp David ntlaşmaları 1973 rap srail Savaşı ndan sonra BD dışişleri bakanı Mısır la srail arasında Mekik Diplomasisi ni başlatmıştır. Bu diplomasi 17 Eylül 1978 amp David ntlaşmaları ile sonuçlanmıştır. Bu antlaşmaya göre; Gazze ve Batı Şeria da yaşayan ilistinlilere beş yıllık özerklik verilecek, srail ilistin deki asker mik- 292

296 tarını indirecekti. amp David den sonra da 1979 da Washington da Mısır srail arasında bir barış antlaşması daha imzalanmıştır. slam onferansı Örgütü udüs deki El-ksa amii nin yakılması üzerine Müslüman ülkeler tarafından bir slam irvesi oluşturulmasına karar verilmiştir. Bunun üzerine 1969 yılının Eylül ayında as ın başkenti Rabat ta Türkiye nin de katıldığı 24 Müslüman ülke tarafından bir slam irvesi yapılmıştır. Bu zirvede; srail in udüs ü boşaltma kararı alınmıştır. yrıca srail i tanıyan devletlerin, srail ile diplomatik ilişkilerini kesmeleri istenmiştir de slam onferansı nayasası kabul edilmiştir. slam irvesi nin 1974 teki ikinci toplantısında; ilistin ile ilgili karar alınmıştır. yrıca Bangladeş in Pakistan tarafından tanınması da sağlanmıştır. Ekim 1975 teki toplantıda slam alkınma Bankasının kuruluş planı onaylanmıştır. Uluslararası Politikada Petrolün eri Petrol, sanayileşmiş ülkeler için vazgeçilmez bir enerji kaynağıdır. Dünyada ise petrol rezervlerinin en çok bulunduğu bölge rta Doğu dur. akat rta Doğu dışında petrol rezervlerine sahip ülkeler de vardır. Petrol fiyatlarını belirlemek amacıyla Venezuela, Suudi rabistan, rak, ran ve uveyt gibi rezerv sahibi ülkeler 1965 te PE i kurmuştur rap srail Savaşlarından sonra raplar petrolü siyasal bir silah olarak kullanmak istemiş, ancak başarılı olamamıştır. akat bu durum 1968 de Petrol hraç Eden rap Ülkeleri Örgütünün (PE) kurulmasına zemin hazırlamıştır te petrol krizi çıkmış, rap ülkeleri petrolün varil fiyatını yükseltmiştir. Bu durum, en çok gelişmekte olan ülkeleri etkilemiştir. Bu kriz sonrasında BD nin öncülük yaptığı Milletlerarası Enerji jansı kurulmuştur. Bu kuruluşun amacı; enerji ve bilhassa petrolün sağlanmasında, kullanılmasında iş birliğini, dayanışmayı ve ortak planlamayı gerçekleştirmekti. rak ran Savaşı rak ta Saddam Hüseyin in yönetimi ele geçirmesiyle ran devriminden (1979) bir yıl sonra ran rak Savaşı başlamıştır. ran rak Savaşı nın Sebepleri Şunlardır: umuşama Dönemi ve Sonrası ü ü rak ın, sınırları içerisinde yaşayan Şiilere baskı yapması ü ü ran ın, rak taki ürt isyancıları desteklemesi ü ü rak ın, ran da isyan eden raplara silah ve cephane yardımı yapması ü ü ran ve rak arasındaki sınır ihlalleri ü ü Saddam Hüseyin in ülke içerisinde kendisine yönelen muhalefetin dikkatini dış bir meseleye çekmek istemesi rak ordusunun ran topraklarına girmesiyle ran rak savaşı başlamıştır. Bu savaşta Suriye ve ibya ran ı, Suudi rabistan ve uveyt ise rak ı desteklemiştir. Savaş, 1988 de BM nin kararının kabul edilmesiyle sona ermiştir. Saddam Hüseyin, rap dünyasının lideri olmayı amaçlamış ama başarılı olamamıştır. Petrol kaynaklarında ağır tahribat meydana gelmiştir. yrıca ran rak Savaşı, Saddam Hüseyin i dışarıda başka bir zafer aramaya yöneltmiştir. Bu durum körfez savaşlarının başlamasına neden olmuştur. umuşama Dönemi nde Dünya Bu dönemde dünya ekonomisindeki büyümeye paralel olarak işsizlik azalmış nsanların yaşam standartları yükselmiştir. entler modernleşirken barınma, eğitim, sağlık ve sosyal yardım olanakları artmıştır. Önceki dönemlerde lüks sayılan merkezî ısıtma sistemi, evlere kadar suyun getirilmesi, çamaşır makinesi, telefon ve televizyonun yaygın olarak kullanılması insan hayatını kolaylaştırmıştır. Bu dönemde dünyadaki mücadele uzaya taşınmıştır de SSB Sputnik adlı uzay aracını atmosferin dışına fırlatmayı başarmıştır. BD, buna S yı (Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi) kurarak cevap vermiştir. SSB, 1961 de ozmonot uri Gagarin i uzaya göndermiştir. Buna karşılık 1969 da BD, eil rmstrong u y a göndermiştir da BD de ilk bilgisayar yapılmış bunun sonucunda bilgisayarı geliştirme faaliyetleri hız kazanmıştır de PPE tarafından ilk genel amaçlı bilgisayar yapılmıştır da BD li bilim adamları tarafından kurulan R- PET internetin atası olmuştur. Bunun yanında videokaset, ilk video disk, hafıza kartı, ilk kalp nakli gibi yenilikler birbirini izlemiştir. 293

297 umuşama Dönemi ve Sonrası umuşama döneminde sanayileşmiş ülkelere gelişmekte olan ülkelerden göçler yaşanmıştır. Bu durum; altyapı, güvenlik, barınma vb. sorunları beraberinde getirmiştir. adınlar siyasi, sosyal ve ekonomik alanda daha fazla yer almaya başlamıştır. Rock and Roll müzik tarzı bu dönemde etkisini sürdürmüştür. yrıca bu dönemde Heavy Metal Müzik türü ortaya çıkmıştır. Rolling Stones grubu bu müzik türünün temsilcisi olmuştur. yrıca bu dönemde uluslararası spor organizasyonları da önem kazanmış ve yoğunlaşmıştır. Türk Dış Politikası umuşama Dönemi nde Türkiye en gergin ilişkilerini unanistan la yaşamıştır.. Dünya Savaşı sonrası ilişkiler genelde gergin geçmiştir li yılların başında ıbrıslı Rumlar tarafından E kurulmuştur. Bu örgütün amacı ESS i gerçekleştirmek yeni unanistan la birleşmekti.dadaki Türkler de kendilerini savunmak ve birleşmeye engel olmak için Türk Mukavemet Teşkilatını kurmuştur. T ve BM nin girişimleri ile ürih ve ondra antlaşmaları imzalanmıştır. Bu antlaşmalar ile 1960 ta Türkiye, ngiltere ve unanistan garantörlüğünde ıbrıs umhuriyeti kurulmuştur. eni kurulan bu devletin umhurbaşkanlığını Makarios yaparken; onun yardımcılığını da azıl üçük yapmıştır te ıbrıs umhuriyeti umhurbaşkanı Makarios un anayasa değişikliği teklifini Türkler reddetmiştir. Buna bağlı olarak E cılar Türklere karşı olan saldırılarını artırmışlardır. Bunun üzerine 1964 te Türkiye adaya müdahale kararı almıştır. akat bu karar BD başkanı Johnson un mektubuyla ertelenmiştir. dada bulunan Türklere saldırıların artması üzerine Türkiye yine adaya müdahale kararı almıştır ün Temmuz ve ğustos aylarında Türkiye adaya iki Barış Harekâtı düzenledi. Bu gelişme sonunda ıbrıs Türk edere Devleti kuruldu. yrıca Barış Harekâtı ndan dolayı BD, Türkiye ye ambargo uygulamıştır te Birleşmiş Milletler, ıbrıs Rumlarını ıbrıs Hükûmeti olarak tanıyınca 1983 te uzey ıbrıs Türk umhuriyeti kuruldu. T nin ilk cumhurbaşkanı Rauf Denktaş tır. Bu dönemde unanistan ile gergin ilişkiler sadece ıbrıs meselesi ile sınırlı kalmamıştır. ıbrıs meselesi yanında; Ege adalarının silahsızlandırılması, ıta Sahanlığı Sorunu, kara sularının 12 mile çıkarılması ve Ege Hava Sahası (ır Hattı) unanistan ve Türkiye arasında yaşanan gergin sorunlar olmuştur. SRU şağıdakilerden hangisi, 1974 yılında gerçekleşen ıbrıs Barış Harekatı sonrası yaşanan gelişmelerden biridir? ) T nin kurulması B) ıbrıs umhuriyetinin umhurbaşkanlığına Makarios un getirilmesi ) ıbrıs ı unanistan a bağlama girişimlerinin başlaması D) E nın kurulması E) ıbrıs Geçici Türk önetiminin kurulması ÇÖÜM ozan ntlaşması ile ngiltere yönetimine bırakılan ıbrıs ta 1960 yılında Türk ve Rum ortak yönetiminde ıbrıs umhuriyeti kurulmuştur. umhurbaşkanlığını Makarios un yaptığı bu yönetimde umhurbaşkanlığı yardımcılığını azıl üçük yapmıştır. ncak ada yönetimini Türklerle paylaşmak istemeyen Rum kesimi Türklere karşı bir baskı ve yıldırma politikası başlatmıştır. Bu doğrultuda özellikle 1963 yılında çok kanlı olaylar meydana gelmiştir. Rumların saldırılarına karşı koymak için ıbrıs Türkleri 1958 de Türk Mukavemet Teşkilatı nı kurmuştur. ncak Rum saldırılarının artarak devam etmesi ve adayı unanistan a bağlama girişimleri sonucunda 1967 de ıbrıs Geçici bir Türk yönetimi oluşturulmuştur. Türkiye nin olaya doğrudan dahil olması ise 1974 yılında ıbrıs ta E cılar tarafından bir askeri darbe gerçekleştirilmesi ile olmuştur. Bu olay neticesinde Türkiye 20 Temmuz 14 ğustos tarihleri arasında adaya askeri harekat düzenlemiş ve bu sürecin bir sonucu olarak 15 asım 1983 te uzey ıbrıs Türk umhuriyeti kurulmuştur. (evap ) 294

298 Türkiye nin bu dönemde uğraştığı sorunlardan bir tanesi de S terör örgütü meselesidir. S, 1915 sözde soykırımın kabul edilmesi için çalışmıştır te Beyrut ta kurulan S Türk diplomatları hedef almıştır ve birçok diplomatımız bu örgüt tarafından öldürülmüştür. Türkiye nin Bunalımlı ılları 1950 li yılların sonunda ortaya çıkan ekonomik sıkıntılar ve öğrenci olaylarından dolayı TS müdahale kararı almıştır. Bu karar üzerine 27 Mayıs 1960 ta askerî darbe yapılmış ve DP iktidarına son verilmiştir. TS adına ülke yönetimini Millî Birlik omitesi üstlenmiştir. 27 Mayıs ihtilalinden sonra dnan Menderes, Hasan Polatkan ve atin Rüştü orlu idam edilmiştir. htilal sonucu yeni bir anayasa hazırlanmış ve bu anayasa 9 Temmuz 1961 de halk oylaması ile yürürlüğe girmiştir de milletvekili seçimleri yapılmıştır. eni oluşan meclis, emal Gürsel i cumhurbaşkanlığına seçmiştir. Bu tarihten 1965 seçimlerine kadar ülkeyi koalisyon hükûmetleri yönetmiştir seçimlerini dalet Partisi (P) kazanmıştır te başlayan Süleyman Demirel li P iktidarı 12 Mart 1971 askerî muhtırasına kadar devam etmiştir de ihat Erim başbakan olmuştur te ahri orutürk cumhurbaşkanı seçilmiştir ten 1980 yılına kadar Türkiye de kısa süreli koalisyon hükûmetleri iktidarda kalmıştır. Sık sık değişen hükûmetlere bağlı olarak ülkede siyasi istikrarsızlık baş göstermiştir. Buna öğrenci olayları da eklenince Türkiye umhuriyeti nin ikinci askerî darbesi olan 12 Eylül müdahalesi gerçekleşmiştir yılları arasına 12 Eylül Dönemi adı verilmiştir. Bu dönemde 1961 nayasası yürürlükten kaldırılmış, meclis ve siyasi partiler kapatılmıştır. 12 Eylül darbesinden sonra Millî Güvenlik onseyi oluşturulmuş. enan Evren devlet başkanlığı görevini de üstlenmiştir. Prof. rhan ldıkaçtı başkanlığında bir komisyonun hazırladığı 1982 nayasası referandumla kabul edilmiştir yılında seçimler yapılmış ve Turgut Özal liderliğindeki P tek başına iktidar olmuştur. umuşama Dönemi ve Sonrası 1960 ve 1980 askerî darbelerinden sonra anayasalar yapılmış ve yürürlüğe girmiştir ve 1982 anayasaları, bireye verilen önem bakımından birbirinden farklılıklar göstermiştir. 61 nayasası hak ve özgürlükler bakımından bireye, 82 anayasası ise devlete ağırlık vermiştir. yrıca 61 nayasası, umhuriyet Senatosu ve TBMM olmak üzere iki meclisli bir anlayış benimsemiştir. 82 nayasası ise tekrar tek meclisli bir yapı öngörmüştür. Devletin ekonomik, sosyal, kültürel hedeflerinin belirlenmesinde hükûmete danışmanlık yapmak ve kalkınma planları hazırlamak amacıyla 1960 ta Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuştur arasında uygulanan thal kameci Ekonomik Model ile daha önce ithal edilen tüketim mallarının ülkede üretimi amaçlanmıştır li yıllarda uygulanan leri thal kameci Model ile dayanıklı tüketim mallarının yanı sıra ülkemizde artık otomobil de üretilmeye başlamıştır li yıllarda yaşanan gelişmeler ekonomik gerilemeye sebep olmuş, bu sebeple ekonomik programlar hazırlanmıştır. Bunlar içerisinde en önemlisi Serbest Piyasa Ekonomi sine geçişi sağlayan 24 cak 1980 kararlarıdır. Türkiye de yılları arasında köyden kente göç hızlanmış ve bu durum çarpık kentleşmeye neden olmuştur arası dönemde edebiyatta öy Romancılığı ve Toplumculuk ön plana çıkmıştır. Bu dönemde tiyatro, gezi, hatıra, deneme ve eleştiri türlerinde büyük gelişmeler olmuştur. Türk sineması toplumsal sorunlara ağırlık vererek gelişme göstermiştir. Metin Erksan ın Susuz az filmi Berlin ilm estivalinde ltın yı ödülünü kazanmıştır. ntalya ilm estivali ise ilk kez 1964 te düzenlenmeye başlanmıştır te düzenlenmeye başlayan ltın Mikrofon arışmasında birinciliği Gençliğe Veda ile ıldırım Gürses almıştır. Popüler Batı müziğinde em araca ve Erkin oray, nadolu Rock tarzında Barış Manço önemli isimler olmuştur. 295

299 umuşama Dönemi ve Sonrası SRU BD nin girişimleriyle 1978 yılında gerçekleşen amp David görüşmeleri hangi meselenin çözümlenmesi için yapılmıştır? ) srail- ilistin sorunu B) Vietnam Savaşı ) uzey ore sorunu D) üba ile füze krizi E) Bosna Sırp sorunu ÇÖÜM amp David görüşmeleri srail- ilistin sorununa çözüm bulmak amacıyla srail, Mısır ve BD başkanları arasında yapılmıştır. Görüşmeler sonunda 17 Eylül 1978 de Mısır, ile srail arasında BD nin tanık olarak yer aldığı amp David ntlaşmaları imzalanmıştır. amp David ntlaşmaları, rta Doğu Barışının Esasları ve srail-mısır Barışının Esasları olmak üzere iki çerçeveden oluşmaktaydı. (evap ) SRU umuşama, Doğu ve Batı bloklarının karşılıklı görüşme ve diyalog yolunu tercih ettikleri dönemdir. Buna göre aşağıdaki gelişmelerden hangisinin neticesinde BD ve SSB ilk kez diyaloğa geçmiş ve bu sayede yumuşama dönemi görüşmelerini başlatmıştır? ) üba rizi B) Helsinki onferansı ) ST-1 Görüşmeleri D) Ping Pong Turnuvası E) 1958 Berlin Buhranı ÇÖÜM BD ve SSB Başkanları 1958 yılında gerçekleşen Berlin Buhranı sonrası yapılan enevre görüşmelerinde ilk kez bir araya gelmiştir. (evap E) SRU 16 ğustos 1960 ta bağımsız ıbrıs umhuriyetinin ilan edilmesiyle cumhurbaşkanlığı görevine Rum lider Makarios getirilirken cumhurbaşkanlığı yardımcılığına Türk lider getirilmiştir. Buna göre cumhurbaşkanı yardımcılığı görevini üstlenen Türk lider, aşağıdakilerden hangisidir? ) Tayfur Sökmen B) Rauf Denktaş ) azıl üçük D) Mehmet li Talat E) bdurrahman Melek ÇÖÜM 1960 ta kurulan ıbrıs umhuriyeti nin umhurbaşkanlığı yardımcılığına Türklerin lideri Dr. azıl üçük getirilmiştir. ıbrıs umhuriyet Şubat 1959 da imzalanan ürih ve ondra ntlaşmaları doğrultusunda kurulmuştur. (evap ) SRU. ilistin topraklarında bir srail Devleti nin kurulması. srail in Sina arımadası nı ele geçirmesi. Mısır ın Süveyş analı nı millileştirmesi ukarıdakilerden hangileri 1948 rap-srail Savaşı nın nedenleri arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve ÇÖÜM ahudiler, XX. yüzyılın sonlarına doğru ilistin de bir devlet kurmak için çalışmaya başlamıştır. Bu çalışmalar neticesinde 14 Mayıs 1948 de ilistin de bir srail devleti kurulmuştur. ncak Mısır, Suriye, übnan, Ürdün ve rak bu kararı tanımayarak srail e savaş açmıştır. Savaş, rap ülkelerinin yenilgisiyle sonuçlanırken; srail, topraklarını genişletme fırsatı bulmuştur. (evap ) 296

300 5. ÜTE ÜRESEEŞE DÜ SSB DĞMS ÜRESEEŞE DÜ 1980 lerden itibaren SSB nin mevcut sistemi işlemez hâle gelmişti. SSB nükleer silahlanmayı da devam ettirmek ve gücünü artırmak düşüncesindeydi. akat SSB nin ekonomik durumu bu düşüncesine elverişli değildi. yrıca SSB nin lideri olduğu Doğu Bloku nda daha fazla özgürlük ve bağımsızlık isteği vardı. Bu gelişmeler doğrultusunda, 1985 te omünist Parti Genel Sekreterliğine seçilen Gorbaçov, 1987 de Glastnost (açıklık) ve Perestroika (yeniden yapılandırma) yı ilan etmiştir. Bu politika değişikliği ile Gorbaçov un ulaşmak istediği temel hedef Sosyalist Blok içerisindeki toplumsal olayları yatıştırmak ve ülke ekonomisini düzelterek BD ile rekabet edecek hale getirmekti. Gorbaçov un Egemen Devletler Birliği ntlaşması nı 10 cumhuriyete imzalatacağı günlerde ordu tarafından Gorbaçov a darbe yapılmıştır. akat bu darbe girişimi Rusya ederasyonu Başkanı olan Boris eltsin tarafından engellenmiştir. Bu karışık ortamdan faydalanan ve SSB yi oluşturan cumhuriyetlerin tamamına yakını bağımsızlığını ilan etmiştir. Böylece SSB dağılmıştır. SSB nin 1991 de dağılmasıyla birlikte Doğu Bloku çökmüştür. Bundan sonra BD, dünyanın lider ülkesi olarak görülmeye başlanmıştır. SSB nin dağılması Sosyalist Bloku da etkilemiştir. Çekoslovakya, adife Devrim le demokrasiye geçmiş ve ülke kansız bir şekilde Çek umhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye ayrılmıştır. ech Walesa önderliğinde Polonya demokrasiye geçmiştir. Romanya da iktidarı bırakmak istemeyen Çavuşesku kanlı bir şekilde devrilmiştir. Macaristan yumuşak bir şekilde demokrasiye geçmiştir. ugoslavya kanlı bir şekilde parçalanmıştır. Bulgaristan da Jivkov Rejimi yıkılmıştır. SSB nin resmî olarak dağılmasından önce yani 1990 da Berlin Duvarı yıkılarak iki lmanya birleşmiştir. SSB nin dağılmasıyla dünyadaki dengelerde de değişim olmuştur. SSB nin dağılmasından sonra birliği oluşturan 15 cumhuriyetten 11 i tarafından 1991 de Bağımsız Devletler Topluluğu kurulmuştur. yrıca 1996 da Çin, Rusya, azakistan, ırgızistan ve Tacikistan tarafından Şanghay Beşlisi adıyla bir örgüt kurulmuştur. Örgüte 2001 yılında Özbekistan da katılmıştır.böylece örgütün adı Şanghay ş Birliği Örgütü olarak değiştirilmiştir. Türk umhuriyetleri Bağımsız luyor zerbaycan SSB nin dağılmasıyla ortaya çıkan Türk umhuriyetleri nden ilki zerbaycan dır. 30 ğustos 1991 de bağımsızlığını ilan eden zerbaycan ın devlet başkanı Ebulfeyz Elçibey zamanında Türkiye ile ilişkileri gelişmiştir te zerbaycan umhurbaşkanı olan Haydar liyev in Biz bir millet, iki devletiz. açıklaması Türk-zeri ilişkilerine yeni bir boyut kazandırmıştır. zerbaycan; zengin petrol, doğal gaz ve demir yataklarına sahiptir ve bunların satışından önemli gelir elde etmektedir. Bakü-Tiflis-eyhan Boru Hattı ile zerbaycan Petrolü Batı ülkelerine aktarılmaktadır. zerbaycan ile Ermenistan arasında Dağlık arabağ Sorunu yaşanmaktadır. azakistan azakistan, SSB nin dağılmasıyla 1991 de bağımsız olan Türk Devletleri nden biridir. ursultan azarbayev liderliğinde bağımsız olan azakistan, en geniş topraklara sahip olan Türk umhuriyeti dir. azakistan da önemli petrol, uranyum, demir, altın ve kurşun rezervleri bulunmaktadır. Türkiye ve azakistan ın katkılarıyla azakistan da Hoca hmet esevi Üniversitesi kurulmuştur. Semey ükleer Deneme lanı nı kapatarak 297

301 üreselleşen Dünya ilk defa gönüllü olarak nükleer tesisini kapatan ülke olmuştur. yrıca azakistan vrasya Ekonomik Topluğu, Şanghay ş Birliği Örgütü, Birleşmiş Milletler, slam onferansı Örgütü, vrupa Güvenlik ve ş Birliği Teşkilatına üyedir. ırgızistan SSB nin dağılması üzerine skar kayev liderliğinde bağımsız olan Türk umhuriyeti ırgızistan dır. ırgızistan da ekonominin temeli tarım, hayvancılık ve turizmdir. Türk-ırgız Manas Üniversitesi iki ülke arasındaki iş birliğine katkı sağlamaktadır. Dünyaca ünlü bir yazar olan engiz ytmatov ırgızistan ın yetiştirdiği önemli bir kişiliktir. yrıca dünyanın en uzun destanı olma özelliğine sahip Manas Destanı, ırgızlara aittir. ırgızistan; Bağımsız Devletler Topluluğu, Birleşmiş Milletler ve vrupa Güvenlik ş Birliği Teşkilatına üyedir. Özbekistan SSB nin dağılmasıyla bağımsızlığını ilan eden bir diğer cumhuriyet Özbekistan dır. Özbekistan bağımsız olunca slam erimov u cumhurbaşkanı seçmiştir. ltın, doğal gaz, alüminyum, kömür ve mermer gibi madenlere sahiptir. Türkiye, bu ülke ile olan ilişkilerini de her geçen gün geliştirmektedir. Türkmenistan Türkmenistan da 1991 de bağımsızlığını ilan eden cumhuriyetlerden birisidir. Türkmenistan ın en önemli ismi Türkmenbaşı unvanı ile anılan Saparmurad iyazov olmuştur. Türkmenistan ekonomisi petrol ve doğal gaza dayanır. Bu madenlerin yanı sıra tarım da Türkmenistan ekonomisinde önemli yer tutar. Türkmenistan ihracatının %20 sini pamuk oluşturmaktadır. Türkmenistan ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke Türkiye dir. ki ülke arasındaki ilişkiler hızlı bir şekilde gelişmektedir. ki ülkenin katkılarıyla şkabat ta Türkmenistan-Türk Üniversitesi kurulmuştur. BĞMS DEVETER TPUUĞU 21 ralık 1991 de zerbaycan, Ermenistan, Belarus, azakistan, ırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna tarafından Bağımsız Devletler Topluluğu kurulmuştur. Türkmenistan 2005 ten itibaren topluluktan ayrılmıştır ve gözlemci üyedir te topluluğa katılan Gürcistan, 2008 yılında yapılan setya Savaşı sonrası topluluktan ayrılmıştır. T SRU şağıdakilerden hangisi, SSB nin dağılmasının ardından 11 cumhuriyet tarafından 21 ralık 1991 de kurulan Bağımsız Devletler Topluluğunun kurucu üyeleri arasında yer almamıştır? ) Ukrayna B) Ermenistan ) Gürcistan D) Türkmenistan E) zerbaycan ÇÖÜM Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), SSB nin dağılmasının ardından kurulmuş siyasi bir teşekküldür. zerbaycan, Ermenistan, azakistan, ırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan, Moldova, Belarus, Rusya ve Ukrayna topluluğun kurucu üyeleridir. BDT ye 1993 yılında katılmış olan Gürcistan, Rusya ile aralarında gerçekleşen Güney setya savaşı nedeniyle 2008 yılında topluluktan ayrılmıştır. Türkmenistan ise BDT den 2005 yılında ayrılmıştır. (evap ) Türk ş Birliği ve alkınma daresi Başkanlığı, 24 cak 1992 de başta Türk dilinin konuşulduğu ülkeler olmak üzere; gelişmekteki ülkelerin kalkınmalarına yardımcı olmak ve bu ülkeler ile ekonomik, teknik, eğitim, sosyokültürel alanlarda iş birliğini geliştirmek amacıyla kurulmuştur. lgili ülkelerin kalkınma ihtiyaç ve hedeflerini, ülkemizin menfaatleri göz önüne alınarak yapılabilecek iş birliği ve yardım konularını belirlemek T nın en önemli görevlerinden biridir. VRUP EM TPUUĞUD VRUP BRĞ E 1957 de Roma ntlaşması ile kurulan vrupa Ekonomik Topluluğu üye ülkeler arasında gümrük birliğini öngörmekteydi. Bu sebeple 1968 de üye ülkeler arasında 298

302 gümrük vergileri kaldırılmıştır. akat birlik, sadece ekonomide değil; tarım, ulaştırma, dış politika ve güvenlik konularında da ortak politika belirlemek istiyordu. Bu konulardan bazıları üzerinde başarılı olunması birliğe üye sayısını artırmıştır de imzalanan Maastricht ntlaşması ile vrupa Topluluğu, vrupa Birliği adını almıştır. Maastricht riterleri, birliğin izleyeceği ekonomik ve parasal politikalarını düzenlemiş, üye ülkelerin ekonomik farklılıklarının ortadan kaldırılması için bazı kriterler belirlemiştir. Bunlar; Üyelerin yıllık ortalama enflasyon oranı, en düşük yıllık enflasyona sahip üç üye devletin enflasyon ortalamasını en fazla 1,5 puan geçebilir. Üye devletlerin bütçe açığı oranı, gayrisafi yurt içi hasılasının yüzde üçünü aşmamalıdır. Üye devletlerin kamu borcu, gayrisafi yurt içi hasılanın yüzde 60 ını geçmemelidir. 22 Haziran 1993 te yapılan openhag irvesi nde, vrupa Birliği ne başvuruda bulunan ülkelerin tam üyeliğe kabul edilmeden önce karşılaması gereken kriterler belirlenmiştir. Bu kriterler; demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve işleyen bir piyasa ekonomisidir. vrupa Birliği bu kriterleri karşılayan birçok vrupa ülkesini tam üye kabul etmiştir. Doğu Bloku nun yıkılmasından sonra vrupa da siyasi bir boşluk oluşmuştur. Bu siyasi boşluk B tarafından doldurulmak istenmişse de başarılı olunamamıştır. Bunda B ye üye devletlerin farklı siyasi ve ekonomik çıkarlara sahip olması etkili olmuştur. Dolayısıyla Bosna Savaşı ve srail in Gazze saldırısı gibi olaylarda B ülkeleri ortak tavır belirleyememiştir. T U VRUP D GEŞEMES Doğu Bloku nun yıkılmasından sonra güvenlik arayışına giren Doğu vrupa ülkeleri değişik tarihlerde T ya üye olmuşlardır. Böylece eski Doğu Bloku ülkeleri BD ve Batılı ülkelerle ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlamışlardır da Çek umhuriyeti, Macaristan ve Polonya; 2004 te Bulgaristan, Romanya, etonya, Estonya, itvanya, Slovenya ve Slovakya T ya üye olmuştur. T ya katılmak isteyen Makedonya unanistan tarafından, ıbrıs Rum önetimi ise Türkiye tarafından veto edilmiştir. TÜRE B SERÜVE üreselleşen Dünya Türkiye nin B serüveni, 1959 da topluluğa tam üyelik için başvurması ile başlamıştır. akat Türkiye nin gerekli kriterleri sağlamadığı belirtilmiştir. B ve Türkiye arasında tam üyelik şartlarının oluşabilmesi için 1963 nkara ve 1973 atma Protokol antlaşmaları imzalanmıştır. Bu imzalanan antlaşmalar öngörüldüğü şekilde uygulanamamıştır. yrıca unanistan ın 1980 de B ye tam üye olması Türkiye nin önüne siyasi bir sorun çıkarmıştır. Türkiye, 1987 de B ye tam üyelik başvurusunda bulunmuştur. ncak Gümrük Birliği sürecini tamamlaması istenmiştir. Müzakereler sonunda 1996 da Gümrük Birliği ntlaşması imzalanmıştır üksemburg irvesi nde Türkiye nin tam üyelik için siyasi ve ekonomik reformlar sürdürmesi, ayrıca unanistan ile ilişkilerini düzeltmesi istenmiştir. Türkiye, 1999 Helsinki irvesi nde vrupa Birliği ne aday ülke olarak kabul edilmiştir. Tarama Süreci B nin müzakerelere başlamamış aday ülkelerin katılım hazırlıklarını hızlandırmak amacıyla uyguladığı süreçtir. B, 2001 de hazırlanan lerleme Raporu nda, Türkiye nin siyasi kriterleri yerine getirmediğini belirtmiştir. Bu yüzden tarama sürecini başlatmamıştır. 3 Ekim 2005 te ise tam üyelik müzakereleri başlamıştır. B omisyonu VRUP BRĞ RGR omisyon, birlik politikalarının tasarlayıcısı ve koordinatörü olan yürütme organıdır. B Parlamentosu Üye ülkelerde vrupa Parlamentosu için yapılan seçimler sonucunda seçilen üyelerden oluşur. Üye ülkeler parlamentoya nüfusları oranında milletvekili gönderir. vrupa onseyi onsey, birliğin karar alma ve yasama organıdır. Üye ülke devlet ve hükûmet başkanlarının katılımıyla yılda en az iki kere toplanır. 299

303 üreselleşen Dünya dalet Divanı B nin en yüksek hukuksal organıdır. dalet Divanı nın kararları nihai olup temyizi yoktur. Sayıştay B nin ve bağlı kuruluşların gelir ve harcamalarını inceleyen organdır. Ekonomik ve Sosyal omite Ekim 1991 de Bosna-Hersek Meclisi bağımsızlık kararı almış, bunu takiben Bosnalı Sırplar da Bosna Sırp umhuriyeti ni ilan etmiştir. Bunun üzerine Sırplar, Bosna-Hersek in başkenti Saraybosna yı işgal ederek Boşnaklara karşı acımasız bir savaş başlatmıştır. Sırplar kısa zamanda Bosna nın üçte ikisini ele geçirmiştir de Bosnalı Hırvatlar, Bosna-Hersek umhuriyeti ni kurmuştur te Hırvatlar ile Boşnaklar arasındaki savaş Sırpların işine yaramıştır. omite, bir danışma organıdır. Ekonomik ve sosyal hayatın çeşitli kesimleri tarafından oluşur. Örneğin; çiftçi, esnaf, işçi vb. E UŞUM SÜREDE BR ugoslavya Sosyalist ederal umhuriyeti nin Dağılması. Dünya Savaşı ndan sonra Sırp, Hırvat ve Slovenlerden oluşan ugoslavya Devleti kurulmuştur.. Dünya Savaşı nda lmanya, ugoslavya yı işgal etmiş ve burada azi yanlısı ayrılıkçı Büyük Hırvatistan Devleti kurulmuştur. Bu süreçte Hırvatlar, kurdukları Ustaşa adlı örgütle etnik arındırma politikası uygulamıştır. Tito, lman ordusuna ve Ustaşa ya karşı mücadele ederek başarılı olmuş ve seçimleri kazanarak ugoslavya ederal Halk umhuriyeti ni kurmuştur. (1945). Tito, ugoslavya da sosyalist bir idare kurmasına rağmen SSB hegemonyasına girmek istememiştir. Buna bağlı olarak BD ye yaklaşan ugoslavya ominform dan da çıkarılmıştır. ugoslavya da 1974 nayasası ile Tito, ömür boyu devlet başkanı seçilmiştir. yrıca bu anayasa ile her ulusa ayrılma hakkı da başta olmak üzere kendi kaderini tayin hakkı da verilmiştir. Tito, 1980 yılında ölünce ugoslavya yı meydana getiren 6 federe cumhuriyetin cumhurbaşkanları ülkeyi dönüşümlü olarak yönetmeye başlamıştır li yılların sonunda ekonominin bozulması ve aşırı milliyetçi hareketler ugoslavya nın parçalanmasına zemin hazırlamıştır. Slobadan Miloseviç, 1987 de bir darbeyle Sırp omünist Partisinin başına geçmiştir. Böylece ugoslavya ederal rdusu da Sırpların kontrolüne geçmiş oluyordu. Slovenya ve Hırvatistan ın ugoslavya ederasyonu ndan ayrıldıklarını açıklamaları üzerine iç savaş başlamıştır. Sırp vahşetinden kaçan Boşnaklar vrupa ülkelerine sığınmak istemiş, buna karşılık bazı vrupa ülkeleri sınırlarını mültecilere kapatmıştır. BM Güvenlik onseyi Saraybosna, Gorajde, Tuzla, Srebrenitsa, epa ve Bihac ı güvenli bölge ilan etmiştir te Boşnak Hırvat ederasyonu kurulmasına ilişkin bir antlaşma imzalanmıştır. Böylece Hırvat Boşnak mücadelesi sona ermiştir te Sırplar güvenli bölge ilan edilen Srebrenitsa yı işgal ederek binlerce Bosnalı Müslümanı katletmiştir. Bunun üzerine T Hava uvvetleri harekete geçmiştir. Sırplar ateşkes istemiştir. Bosna Savaşı, 1995 te imzalanan Dayton ntlaşması ile sona ermiştir. Bu antlaşma ugoslavya ederal umhuriyeti umhurbaşkanı Slobadan Miloseviç, Hırvatistan umhurbaşkanı ranyo Tucman ve Bosna Hersek cumhurbaşkanı Bilge ider olarak bilinen liye zzet Begoviç arasında imzalanmıştır. Dayton ntlaşması na göre Bosna Hersek Devleti; Bosna ve Hersek ederasyonu, Sırp umhuriyeti ve bir küçük özerk bölgeden oluşuyordu. rnavutluk. Dünya Savaşı nda Enver Hoca liderliğindeki rnavutluk, talya ve lmanya ya karşı mücadele etmiş ve savaş sonrasında rnavutluk ta komünist idare yönetime egemen olmuştur e kadar SSB ye yaklaşan rnavutluk, bu tarihten sonra Çin e yaklaşmaya başlamıştır. Çin ile olan ilişkileri de 1976 ya kadar devam ettiren rnavutluk, genellikle dışa kapalı bir politika takip etmiştir te rnavutluk ta Ramiz lia dönemi başlamıştır. lia döneminde rnavutluk ta bir dizi reformlar yapılmıştır de rnavutluk ta ilk defa çok partili seçimler yapılmıştır. Bu seçimlerde Demokrat Parti birinci olmuştur. Böylece lia istifasını sunmuş, yerine Sali Berişa cumhurbaşkanı olmuştur. rnavutluk, 2009 da T ya üye olmuştur. 300

304 RT DĞU VE GST D örfez Savaşları GEŞMEER 1991 ve 2003 yıllarında iki körfez savaşı gerçekleşmiştir. 1. örfez Savaşı nın sebepleri şunlardır: rak ın ran ile yaptığı savaşta çok miktarda borçlanması, rak ın borçları için örfez ülkelerinde kredi talep etmesi ve olumsuz cevap alması rak ın uveyt ten kendisini zarara uğrattığı gerekçesiyle 24 milyar dolar istemesi ve olumsuz cevap alması. rak, uveyt in fazla petrol üretip kendisini zarara uğrattığını söyleyerek uveyt ten 24 milyar dolar talep etmiştir. akat bu talep uveyt tarafından reddedilince, rak 1990 da uveyt i işgal ettmiştir. BM Güvenlik onseyi rak ı kınamış ve uveyt ten çekilmesini istemiştir. rak ın BM nin önerdiği süre sonunda uveyt ten çekilmemesi üzerine oalisyon Güçleri harekete geçmiş ve rak ordusunu yenilgiye uğramıştır. rak, 28 Şubat 1991 de ateşkes teklifinde bulunmuştur. Böylece ateşkes imzalanmış, oalisyon Güçleri harekâtı durdurmuştur. 1. örfez Savaşları ndan sonra BM, 36. paralelin kuzeyi ve 32. paralelin güneyine uçak ve ağır silah geçirmemeyi rak Hükûmeti ne kabul ettirmiştir. 36. paralelin kuzeyini kontrol altında tutmak ve rak ın ateşkes koşullarına uyup uymadığını kontrol için uluslararası Çekiç Güç kurulmuştur. Merkezi Türkiye olan Çekiç Güç te merikan, ngiliz, ransız ve Türk Hava Birlikleri bulunuyordu. BM tarafından oluşturulan uluslararası tom Enerjisi ve rak Özel omisyonu da rak ta nükleer silahlara ilişkin denetim yapmakla görevlendirilmişti ancak rak ın bu konuda sorunlar çıkarması üzerine merikan ve ngiliz uçakları 1998 de rak ı yeniden bombalamıştır. 2. örfez Savaşı 2002 yılında rak, elindeki silahların listesini BM ye sunmuştur. Silah denetçileri de rak ta kitle imha silahlarıyla ilgili herhangi bir bulguya rastlamadıkları yönünde bir rapor hazırlamıştır. Buna rağmen BD, ngiltere ve spanya rak a karşı güç kullanılmasını istemiştir. akat bu istek BM Güvenlik onseyi nde onaylanmamıştır. Tüm bunlara karşı BD ve ngiltere rak a saldırmıştır üreselleşen Dünya (2003). BD ve ngiliz Birlikleri Bağdat a girmiştir. Saddam Hüseyin fazla dayanamamış 2003 te teslim olmuş ve 2006 da da idam edilmiştir ün Temmuz unda Geçici rak önetim onseyi oluşturulmuştur te ise Geçici rak dari asası kabul edilmiştir te yapılan seçimler sonunda elal Talabani rak umhurbaşkanlığı na seçilmiştir. rak ta, iki milyonu aşan nüfuslarına rağmen Türkmenlere yönetimde yeterli temsil hakkı verilmemesi önemli sorunlardan biridir. ilistin Sorunu ve rta Doğu Barış Görüşmeleri ilistin sorunu esas olarak 1948 de srail Devleti nin kurulmasıyla başlamıştır. ilistin i kurtarmak amacıyla birtakım örgütler kurulmuştu. Bu örgütler, 1967 rap- srail Savaşı ndan sonra aser rafat önderliğinde ve ilistin urtuluş Örgütü adı altında birleşmiştir. Ö, Batı Şeria ve Gazze de ilistin Devleti kurmak için çalışmış ve sonunda BM, 1974 te Ö. yü ilistin halkının tek temsilcisi olarak tanımıştır de Ö srail e karşı intifada (ayaklanma) hareketini başlatmıştır de ilistin Ulusal onseyi tarafından ilistin Devleti nin kurulduğu ilan edilmiştir da da aser rafat ilistin Devlet Başkanlığına seçilmiştir de düzenlenen Madrid onferansı nda srail ile ilistin ilk defa yüz yüze görüşmüştür teki slo Görüşmeleri ile Ö srail i, srail de Ö yü ilistin halkının temsilcisi olarak tanımıştır. Bundan sonra çok sayıda barış görüşmeleri yapılmış ama srail in uzlaşmaz tutumundan dolayı sonuç alınamamıştır. srail, Gazze ye 2004 te tekrar saldırı başlatmış ve bu saldırı Refah perasyonu olarak adlandırılmıştır. aser rafat ın ölümüyle ilistin Devlet Başkanlığı na seçilen Mahmut bbas ın ateşkes çağrısı ile operasyonlar sona ermiştir. apılan antlaşma ile 2005 te srail Gazze deki 21, Batı Şeria daki 4 yerleşim yerinden çekilmeyi tamamlanmıştır de BD de nnapolis toplantısı yapılmıştır. Bu toplantı, iki devletli çözüm esasına dayanıyordu. akat srail in tutumu yüzünden bu toplantı sonuçsuz kalmıştır. ilistin sorunu, şu an rta Doğu da çözüm bekleyen önemli bir sorundur. fganistan daki Gelişmeler Rusya, 1979 da fganistan ı işgal etmiş fakat 1988 de işgale son vermişti. Rus işgalinden sonra fganistan da mücahitler arasında mücadeleler başlamıştır. Bu 301

305 üreselleşen Dünya mücadeleyi aşırı dinci Taliban kazanmıştır. Taliban, fganistan ın %70 ine hâkim olmuştur. Taliban yönetimine muhalif olanlar ise ülkenin kuzeyinde uzey ttifakı adıyla örgütlenmiştir. 11 Eylül 2001 de merika daki ikiz kulelere ve Pentagon a terör saldırıları yapılmıştır. BD bu saldırılardan Taliban ı sorumlu tutmuş ve bu saldırıyı planlayan teröristlerin iadesini istemiştir. akat Taliban bu isteklere olumsuz cevap vermiştir. Bunun üzerine Ekim 2001 de BD, fganistan a hava taarruzu başlatmıştır. Bu operasyonlarda BD ye en büyük desteği verenlerden biri de Özbek General Raşit Dostum dur. T BD, körfez savaşları ile Basra bölgesine, fganistan savaşıyla da rta sya ya yaklaşmıştır. BD hava operasyonları karşısında çaresiz kalan Taliban yönetimi yıkılmış yerine BD destekli Hamid orzai Hükûmeti kurulmuştur. Bu hükûmete destek olmak ve fganistan da güvenliği sağlamak için BM Güvenlik onseyi tarafından S kurulmuştur de göreve başlayan S ın ilk komutası ngiltere ye verilmiş, 2002 de komutayı Türkiye devralmıştır yılında komuta T ya geçmiş, Türkiye 2004 te S ın komutasını yeniden üstlenmiştir. RT DĞU D SU SRUU rta Doğu için önem arz eden beş tane su kaynağı bulunmaktadır. Bunlar; Dicle, ırat, si, Şeria ve il nehirleridir. Bu nehirlerin kullanımı ise rta Doğu ülkelerinden bazıları arasında problem oluşturmaktadır. il ehri; Mısır, Sudan, Etiyopya Şeria ehri; srail, Ürdün, Suriye si ehri; übnan, Suriye, Türkiye ırat-dicle ehri; Türkiye, rak, Suriye arasında sorun oluşturmaktadır. Bu nehirlerin sularının kullanımının sorun olması, nehirlerin kaynaklarının ve denize döküldükleri yerlerin farklı ülkelerin topraklarında bulunmasından kaynaklanmadır. Türkiye, GP çalışmalarından dolayı ırat ve Dicle üzerinde barajlar yapmıştır. Bu durum ise rak ve Suriye tarafından tepkiyle karşılanmıştır. DÜD GEŞMEER Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler Son yıllarda bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler baş döndürücü bir hız kazanmıştır. Bunlar arasında en önemli gelişme nanoteknoloji dir. anometre; metrenin milyarda birini temsil eder. anoteknoloji; fizik, elektronik, tıp, çevre vb. alanlarda kullanılmaktadır. ir tutmayan duvar boyaları, kirlenmeyen ve ütü gerektirmeyen elbiseler, bakterileri öldüren çoraplar gibi gelişmeler nanoteknoloji ürünüdür. ü ü 1954 te ilk başarılı böbrek nakli tıp dünyasında yeni bir dönem başlatmıştır. akat organ nakli bekleyen insanlar için anında doku ve organ bulunamamaktadır. Bu durum bilim laboratuvar ortamında doku ve organ üretmek için çalışmaya yöneltmiştir. Bu çalışmaların en başında gelen 1996 da Dolly adlı koyunun kopyalanmasıdır. ü ü Ülkemizde ise 2007 de yalı adlı koyun kopyalanmıştır. ü ü 1990 lardan sonra dünyada internet kullanıcı sayısı hızla artmıştır. Bu durum iletişimi hızlandırmaktadır. ü ü Elektronik müziğin yaygınlaşmasında etkili olan yıldızlar Madonna ve Michael Jackson dur. Son zamanlarda geliştirilen Blue-Ray Teknolojisi film ve müzik sektöründe korsan üretime engel olarak görülmektedir. ü ü BD nin Mars a gönderdiği nka uşu (Phoenix) yaptığı çalışmalar sonunda Mars ta su bulmuştur. Bu uzayda bir hayat için umut vericidir. yrıca bütün devletlerin uzay araştırmalarında kullanabileceği Uluslararası Uzay stasyonu da önemli bir çalışmadır. ü ü 1986 da meydana gelen Çernobil azası devletleri çevre sorunların karşı daha duyarlı olmaya yöneltmiştir. Bu bağlamda devletler doğa ve yeşil dostu politikalara yönelmiştir. üreselleşme ve Etkileri üreselleşme; sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal anlamda dünyaya açılma ve dünya ile bütünleşmeyi ifade eder. Bilim ve teknoloji alanındaki gelişmelere bağlı olarak toplumlar arası ilişkiler artmıştır. üreselleşme süreci 1980 li yıllarda başlamış, Sosyalist Bloku nun dağılmasıyla hız kazanmıştır. 302

306 üreselleşen Dünya GEŞE DÜ VE TÜR DŞ PTS Türkiye, stratejik bir bölgede bulunmaktadır. Çevresindeki gelişmeler Türkiye yi de etkilemektedir. Bu yüzden Türkiye; rta Doğu, afkaslar, Balkanlar gibi yerlerde meydana gelen gelişmelere kayıtsız kalmamıştır. nüfus yapısının değiştirilmesine yönelik izlenen politikadır. Türkiye güney komşusu Suriye ile de problemler yaşamaktadır li yıllara kadar ilişkileri gerginleştiren sorunlar şunlardır: Türkiye nin bulunduğu bölgenin önemli olması, onu etkili bir dış politika izlemek zorunda bırakmıştır. Türkiye nin izlediği dış politikada SSB nin dağılması önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Türkiye-SSB ilişkileri 1991 yılına kadar gergin bir biçimde seyretmiş, (Bunun sebebi ise tarafların farklı bloklarda yer almasıdır.) SSB dağıldıktan sonra Türkiye rta sya Türk umhuriyetleri ile yakından ilgilenmiştir lı yıllarda ise ilişkiler gerginliğini sürdürmüştür. Bunun sebebi ise Rusya nın, Türkiye yi Çeçenleri desteklemekle suçlaması ve Türkiye nin de Rusya yı terör örgütlerini desteklemekle suçlamasıdır. akat iki ülkenin ilişkileri 2000 li yıllardan itibaren gelişmeye başlamıştır. Rus doğal gazını, aradeniz in altına döşenen boru hattı ile Samsun a ulaştıran Mavi kım Projesi iki ülke arasındaki ilişkilerde önemli bir dönüm noktası olmuştur. SSB nin dağılmasıyla afkasya da bağımsız olan ülkeler; zerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan dır. Türkiye, yeni bağımsız olan bu ülkelerin toprak bütünlüklerinin korunması ve ekonomik potansiyellerinin hayata geçirilmesine önem vermektedir. Türk-zeri ilişkileri olumlu bir hava içerisinde sürmektedir. zerbaycan petrolü ve doğal gazı Türkiye üzerinde dünya pazarlarına ulaştırılmaktadır. Türk-Ermeni ilişkileri ise olumlu sayılabilecek düzeyde değildir. Sebebi ise Ermenistan ın 1915 Tehcir layı nı soykırım olarak kabul ettirmek istemesidir. Türkiye Ermenistan la olan kara sınırını kapatarak Ermenistan a kısmi ambargo uygulamaktadır. Türkiye nin Gürcistan ile ilişkileri, petrol ve doğal gaz boru hatları projeleri çerçevesinde olumlu bir düzeyde sürmektedir. Türkiye, 1991 de koalisyon güçlerinin rak a düzenledikleri askerî operasyonlara destek vermiştir ten itibaren rak ta siyasi bir boşluk ortaya çıkmıştır. Bu durum uzey rak tan Türkiye ye yönelik terör faaliyetlerini artırmıştır. Türkiye ile rak arasında sorun olan diğer bir konu ise çok sayıda Türkmen in yaşadığı erkük te Su sorunu Suriye nin Hatay ı sınırları içerisinde göstermesi Suriye nin Türkiye ye yönelik terör faaliyetlerine destek vermesi Şu an Suriye de yaşanan iç savaştan dolayı Türkiye- Suriye ilişkileri olumlu değildir. Suriye deki iç savaştan kaçan yaklaşık 200 bin Suriyeli Türkiye de mülteci konumundadır lı yıllar boyunca Türk-ran ilişkileri gergin olmuştur. Bunu sebepleri arasında; ran ın Türkiye ye yönelik terör faaliyetlerini desteklemesi, ran ın sınırları içinde yaşayan milyonlarca zeri yi Türkiye nin etkileyeceğinden endişe duyması ve Türkiye ile BD nin müttefik olmasından ran ın rahatsızlık duyması yer alır li yıllardan itibaren Türk-ran ilişkilerinde normalleşme başlamıştır. srail in, ilistin e yönelik saldırılarını Türkiye nin devlet terörü nitelendirmesi ve uzey rak ta Türkiye nin aleyhine politikalar izlemesi Türk-srail ilişkilerini gergin tutmuştur. Türkiye, Varşova Paktı nın dağılmasından sonra Balkanlar da aktif politika izlemeye başlamıştır. Özellikle ugoslavya dağıldıktan sonra başlayan iç savaş sonrası Boşnaklara yönelik katliamlar yapılmıştır. Türkiye, Boşnaklara yönelik saldırıların durdurulması amacıyla uluslararası örgütleri harekete geçirmek için aktif politika izlemiştir. ugoslavya dan ayrılarak bağımsız olan Makedonya ve osova yı tanıyan devletlerden birisi de Türkiye olmuştur. Türkiye, bu ülkelerle ilişkileri geliştirmeyi amaçlamaktadır. Türkiye, Balkan ülkelerinden rnavutluk ile de ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Hatta Türkiye nin desteğiyle rnavutluk, 1992 de slam onferansı Örgütüne üye olmuştur. yrıca rnavutluk ta bankerlerin batması sonucu çıkan ayaklanmaları bastırmak için oluşturulan uluslararası güce Türkiye de katılmıştır yılları arasında Bulgaristan, sınırları içerisinde yaşayan Türk azınlığa karşı asimile politikası iz- 303

307 üreselleşen Dünya lemiştir. Bu durum, doğal olarak Türk-Bulgar ilişkilerini olumsuz etkilemiştir. simile politikasından kaçan 300 bin soydaşımız Bulgaristan dan Türkiye ye göç etmiştir. Bulgaristan, da yaşanan bu asimile siyaseti Jivkov un iktidarı kaybetmesiyle uygulamadan kalkmıştır lı yıllardan itibaren Türkiye nin ilişkilerini geliştirmeye başladığı bir diğer Balkan Devleti ise Romanya dır. Türk işadamlarının yatırımları Romanya ve Türkiye ilişkilerine önemli katkı yapmaktadır. Türkiye nin 1954 ten itibaren en çok problem yaşadığı ülke unanistan olmuştur. Özellikle 1990 lı yıllarda Batı Trakya da yaşayan Türk azınlığı ve ardak ayalıkları sorunu ilişkileri olumsuz etkilemiştir. Hatta ardak rizi iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir da iki ülkede de meydana gelen depremler ve sonucunda iki ülkenin birbirine yardım etmeleri ilişkileri yumuşatmıştır. ıbrıs, iki ülke arasında sorun olmaya devam etmektedir. dada barış için taraflar arasında görüşmeler yapılmış fakat sonuç alınamamıştır yılında hazırlanan nnan Planı her iki kesimde de referanduma sunulmuştur. ıbrıs sorununun çözümünü amaçlayan plana Türkler %65 oranında evet derken Rumlar %76 oranında hayır demiştir. Böylece nnan Planı uygulamaya girmese de ıbrıs ta çözüm isteyen tarafın Türkler olduğunu göstermiştir yılında da GR ve T arasında okmacı Sınır apısı nın açılması kararlaştırılmıştır. Türk rdusu ve Dünya Barışı Türkiye, uluslararası barışa katkı sağlamak amacıyla çeşitli bölgelere uluslararası kuruluşların bünyesinde asker göndermektedir. Türkiye ilk defa yurt dışına asker göndermesi ore Savaşı sırasında gerçekleşmiştir. Türkiye 1990 lı ve 2000 li yıllarda Somali, Bosna- Hersek, rnavutluk, osova, fganistan ve übnan a asker göndermiştir. ızılay ın urt Dışı ardım aaliyetleri Türkiye, dünyanın değişik bölgelerinde ihtiyaç sahibi insanlara Türk ızılayı vasıtasıyla yardımda bulunmuştur. Bu yardımlar kısaca şu şekilde özetlenebilir: ü ü 2005 te Pakistan depreminde bölgeye insani yardım gönderilmesi ü ü 2005 te Endonezya ve Sri anka daki tsunami felaketi sonrası yardım gönderilmesi ü ü 2006 da übnan a insani yardım gönderilmesi ü ü 2006 da Sudan a insani yardım gönderilmesi ü ü 2007 de rak ın Telafer kentine insani yardım gönderilmesi ü ü 2008 de Gürcistan ve ilistin e insani yardım gönderilmesi gösterilebilir SRS TÜRE Siyaset Türkiye de 1983 te yapılan genel seçimleri Turgut Özal liderliğindeki navatan Partisi kazanmış ve iktidar olmuştur. P ın ilk iktidar döneminde ekonominin liberalleşmesi yönünde adımlar atılmıştır de yapılan referandum ile lparslan Türkeş, Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, ecmettin Erbakan üzerindeki siyaset yasağı kaldırılmıştır yılında yapılan seçimleri yine P kazanmıştır da Özal ın umhurbaşkanı olmasıyla başbakanlığa ıldırım kbulut getirilmiştir seçimlerinden sonra DP-SHP koalisyonu kurulmuş ve Demirel başbakan olmuştur te Özal ölünce Demirel cumhurbaşkanı seçilmiştir. Demirel den boşalan başbakanlık koltuğuna Tansu Çiller getirilmiştir. Böylece Tansu Çiller, Türkiye nin ilk kadın başbakanı olmuştur arasında Türkiye yi ecmettin Erbakan, Mesut ılmaz ve Bülent Ecevit başbakanlığındaki koalisyon hükûmetleri yönetmiştir de hmet ecdet Sezer cumhurbaşkanı olmuştur de dalet ve alkınma Partisi tek başına iktidara gelmiştir de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini bdullah Gül kazanmıştır yılında umhurbaşkanı ilk kez halk tarafından seçilmiş ve Recep Tayyip Erdoğan 12. umhurbaşkanı olmuştur. 16 isan 2017 tarihinde yapılan referandum ile Türkiye başkanlık sistemine adım atmıştır. Ekonomi 1980 de alınan 24 cak kararları serbest piyasa ekonomisine geçişte önemli bir rol oynamıştır. Bu kararlar- 304

308 da; ihracata yönelik üretimin artırılması, enflasyonun düşürülmesi, ödemeler dengesinin düzeltilmesi de yer almıştır. Güneydoğu illerini kapsayan GP, büyük kısmı tamamlanmış çok önemli bir projedir. 1997, 1998, 2001 ve 2008 de yaşanan krizler nedeniyle M ile antlaşmalar yapılmıştır. cak 2005 ten itibaren Türk irası ndan altı sıfır silindi. Devletin ekonomi üzerindeki baskı ve kontrolünü ortadan kaldırmak için Özelleştirme üksek urulu kurulmuştur. Merkez Bankası bağımsız bir yapıya kavuşturulmuştur. Türkiye ekonomisi dünyanın 20 büyük ekonomisi arasına girmiştir. Diğer Gelişmeler 1980 sonrası tarımda makineleşme ve şehirlerde iş gücüne ihtiyaç duyulması köyden kente göçü hızlandırmıştır. rabesk tarzı sinema ve müzik, etkisini 1990 ların yarısına kadar sürdürmüştür. Sezen ksu, Erol Evgin ve Barış Manço gibi sanatçıların etkisiyle pop müziği yaygınlaştı. Türk pop müziğinin uluslararası alandaki en önemli başarısı Sertab Erener in 2003 Eurovision Şarkı arışması nda birinci olmasıdır. Türkiye de ilk renkli televizyon yayını 1984 te başlamıştır yılında rhan Pamuk obel Edebiyat Ödülü nü almıştır yılında ziz Sancar obelde kimya ödülünü almıştır. stanbul ültür ve Sanat Vakfı, Türkiye de uluslararası düzeyde birçok kültürel faaliyetin gerçekleşmesinde rol oynamıştır. 61. Uluslararası annes ilm estivali nde Üç Maymun filmi ile uri Bilge eylan en iyi yönetmen ödülünü kazanmıştır eğitim-öğretim döneminden itibaren 8 yıllık kesintisiz eğitime geçilmiştir. akat şu an sistemi uygulamadadır yılından önce Türk ükseköğretim Sistemi; üniversiteler, MEB e bağlı akademiler, iki yıllık meslek yüksekokulları, üç yıllık eğitim enstitüleri ve mektupla öğretim yapan UR olmak üzere beş tür kurumdan oluşmaktaydı. üreselleşen Dünya 1981 de çıkan kanunla ülkemizdeki tüm yükseköğretim kurumları ükseköğretim urulu (Ö) çatısı altında toplanmıştır. UR un faaliyetleri nadolu Üniversitesi çık Öğretim akültesine devredilmiştir. Türkiye de ilk internet bağlantısı 1993 te DTÜ de kurulmuştur Seul limpiyatları nda aynı zamanda Bulgaristan göçmeni olan halterci aim Süleymanoğlu altın madalya kazanmıştır Barcelona limpiyatları nda M. kif Pirim grekoromen güreşte şampiyon olmuştur Dünya Serbest Güreş Şampiyonası nda Türkiye takım hâlinde dünya şampiyonu olmuştur. Türk Millî utbol Takımı 2002 Dünya Şampiyonasında ve 2008 vrupa utbol Şampiyonası nda 3. olmuştur. 17 ğustos 1999 da meydana gelen, zmit merkezli 7,4 büyüklüğündeki deprem; stanbul, ocaeli, Sakarya, Bolu, Bursa, onguldak, Eskişehir ve alova illerinde can ve mal kaybına neden olmuştur. Deprem, aynı zamanda Türkiye ekonomisini de olumsuz etkilemiştir. ÜRESE SRUR Sanayileşme sonucunda atmosfere verilen gazların sera etkisi oluşturması sonucunda, dünya atmosferi ve okyanusların ortalama sıcaklıklarında belirlenen artışa küresel ısınma denir. Bilim adamları küresel ısınmanın etkilerinin 21. yüzyılda yoğun olarak görüleceğini söylemektedirler. üresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda mücadeleyi sağlamaya yönelik uluslararası bir protokol hazırlanmıştır. Japonya nın yoto kentinde imzalandığı için bu protokole yoto Protokolü denmiştir te yürürlüğe giren protokolü Türkiye 2009 da imzalamıştır. üresel ısınmanın yanında tüm dünyayı ilgilendiren sorunlar arasında; çevre kirliliği, nüfus artışı, işsizlik, yetersiz beslenme, açlık ve uluslararası terör yer almaktadır. Dünya son yıllarda etkili olan salgın hastalıklarla da uğraşmaktadır. Bu hastalıklar arasında; DS, ırım- ongo anamalı teşi, uş Gribi, SRS, Hepatit, Ebola, Sıtma ve /H11 yer almaktadır. 305

309 üreselleşen Dünya SRU yılları arasında gerçekleşen Bosna Savaşı esnasında Bosna nın bağımsızlığını kazanmasında önemli rol oynayan Bilge lider olarak da tanınan devlet adamı, aşağıdakilerden hangisidir? ) liya zzetbegoviç B) Ebulfeyz Elçibey ) Raşid Dostum D) Enver Hoca E) Sadık hmet ÇÖÜM Sözü edilen lider Boşnak devlet adamı ve Bosna- Hersek in ilk cumhurbaşkanı liya zzetbegoviç tir. Bosna Savaşı nda kilit rol oynayan zzetbegoviç in slam Manifestosu, Doğu ve Batı arasında slam, öle olmayacağız, Tarihe tanıklığım gibi kitapları vardır. (evap ) SRU 1986 yılından itibaren vrupa da doğayı koruma kanunlarının çıkarılmasına neden olan olay aşağıdakilerden hangisidir? ) Çernobil azası B) yoto Protokolü ) kuşima Patlaması D) örfez Savaşı E) üba rizi ÇÖÜM Sözü edilen olay 1986 da Ukrayna nın Çernobil kentinde nükleer santralde meydana gelen patlamadır. Bu patlama neticesinde özellikle aradeniz e kıyısı olan ülkelerde kanser vakalarının ve sakat doğumların artmasına neden olmuştur. Bu olayla birlikte nükleer enerjiye karşı kamuoyunun güveni sarsılmış ve doğayı korumaya yönelik uluslar arası kanunlar çıkarılmıştır. (evap ) 306

310 TEST 1 Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi 1. şağıdakilerin hangisi 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi ne katılan devletlerden biri değildir? ) talya B) SSB ) ngiltere D) Japonya E) Bulgaristan 5. şağıdakilerin hangisi 1944 yılından itibaren dünyada, 2002 yılından itibaren de Türkiye de görülen ve keneden bulaşan bir hastalıktır? ) DS B) Sıtma ) Domuz gribi D) uş gribi 2.. alta E) ırım ongo anamalı teşi. ocarno. asablanka ukarıdakilerden hangileri,. Dünya Savaşı devam ederken düzenlenen konferanslar arasında gösterilemez? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 3.. Savunma harcamalarını azaltmak,. Tüketim maddelerinin üretimini arttırmak,. Sovyetler Birliği omünist Partisi içinde açık eleştiri yapılabilmesini sağlamak SSB lideri Gorbaçov un Glastnost ve Prestroika politikaları ile yukarıdakilerden hangilerini amaçladığı söylenebilir? 6. şağıdakilerden hangisi, Türkiye ve unanistan a yöneltilecek herhangi bir Sovyet saldırısına, BD nin her türlü imkanını kullanarak karşı koyma kararlılığını göstermektedir? ) Reagan Doktrini B) Eisenhower Doktrini ) Truman Doktrini D) Schuman Bildirisi E) Balfour Deklarasyonu 7. Türkiye de ilk kez 2007 yılında kopyalanan koyun, aşağıdakilerden hangisidir? ) yalı B) ınalı ) Boyalı ) alnız B) alnız ) alnız D) ıvırcık E) arabaş D) ve E), ve 4.. uveyt. osova. fganistan Türk ordusunun barış gücü olarak yukarıdakilerden hangilerinde görev yapmıştır? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 8. SSB nin Doğu Bloku içinde askeri işbirliğine yönelik olarak 1955 te oluşturduğu kuruluş, aşağıdakilerden hangisidir? ) ME B) ET ) ominform D) T E) Varşova Paktı 307

311 Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi 9. şağıdakilerden hangisi, SSB ve BD rekabeti nedeniyle Uzak Doğu da yılları arasında yaşanan ve Türkiye nin taraf olduğu savaştır? ) Vietnam Savaşı B) om ipur Savaşı ) ore Savaşı D) üba rizi 13. şağıdakilerden hangisi,. Dünya Sa vaşı sırasında gerçekleşen lman işgaline yerel güçleriyle karşı koyarak savaşa sonrası düzende SSB etkisine karşı daha bağımsız bir duruş sergilemiştir? ) Romanya B) Macaristan ) ugoslavya D) Çekoslovakya E) Bulgaristan E) ltıgün Savaşı 10. şağıdakilerden hangisi 1974 ıbrıs Barış Harekatına karşı unanistan ın uluslararası alanda verdiği ilk tepkidir? ) Varşova Paktı na katılmak B) T dan ayrılmak ) Türkiye ye savaş ilan etmek 11. şağıdakilerden hangisi Doğu Bloku örgütlerindendir? ) T B) ominform ) ET D) Bağdat Paktı E) Balkan Paktı 14. şağıdakilerden hangisi, BD dış poli tikasında, vrupa nın kendi kıtasına ka rışmaması, buna karşılık kendisinin de vrupa diplomasisinden uzak durmasını ifade eden bir anlayışı temsil eder? ) Wilson Prensipleri B) Truman Doktrini ) Eisenhower Doktrini D) Monroe Doktrini D) Türkiye ye ambargo uygulamak E) Marshall planı E) Birleşmiş Milletler den ayrılmak 15.. Türkiye nin Boğazlar konusundaki endi şesi. Batı nın Türk modernleşmesinde örnek teşkil etmesi. BD tarafından sağlanan yardımlardan faydalanma isteği ukarıdakilerden hangileri, Türkiye nin So ğuk Savaş ta Batı Blokunda yer alması nın nedenleri arasında gösterilebilir? ) alnız B) alnız ) alnız yılları arasında yaşamış, ülkesinin sosyal ve ekonomik ilerlemesi için çalış malar yapmış Hindistan Bağımsızlık Hareketi lideri, aşağıdakiler den hangisidir? ) Mahatma Gandhi B) Muhammet adir ) Muhammet kbal D) Jawaharlal ehru E) Muhammet li innah D) ve E), ve 16.. Beş yıllık bir süreç sonunda bağımsız bir ilistin devletinin kurulması. srail in Ö yü tanıması. srail in işgal ettiği tüm topraklardan çekil mesi ukarıdakilerden hangileri slo görüşmelerinin sonuçlarından biri değildir? ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve 308

312 Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi 17.. ocarno ntlaşması. Milletler emiyeti. Briand- ellogg Paktı BD birinci dünya savaşı sonunda imzalanan yukarıdaki uluslar arası antlaşmalardan hangilerine katılmamıştır? )alnız B) alnız ) alnız D) ve E) ve yılında udüs te El-ksa amii nin kundaklanması sonucu Ürdün kralının önerisiyle kurulan uluslar arası örgütlenme, aşağıdakilerden hangisidir? ) slam onferansı Örgütü B) slam alkınma Bankası ) vrupa Ekonomik şbirliği örgütü D) frika Birliği örgütü E) aradeniz Ekonomik ş Birliği 18.. elal Bayar. dnan Menderes. atin Rüştü orlu V. Hasan Polatkan V. ihat Erim ukarıdaki devlet adamlarından hangileri 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra assıada da yapılan yargılamalar sonucu idam edilmiştir? ), ve B), ve V ), ve V D),, V ve V E),,, V ve V 21. şağıdakilerden hangisi, Balfour Deklarasyonu ile ahudilerin ilistin de yurt kurma isteğine destek vermiştir? ) BD B) SSB ) lmanya D) ngiltere E) ransa 22. şağıdakilerden hangisinin katılımıyla Şangay ş Birliği Örgütü resmen kurulmuştur? ) Çin B) Özbekistan ) Türkmenistan D) azakistan E) ırgızistan 23. şağıdakilerden hangisinin 1959 yılında Bağdat Paktı ndan ayrılmasıyla mevcut örgüt yapısı ET adı altında yeniden yapılanmıştır? ) ran B) rak ) uveyt D) Pakistan E) Suudi rabistan 19.. dana. Quebec. azablanka kinci Dünya Savaşı sırasında yapılan yukarıdaki görüşmelerden hangilerinde Türkiye nin savaşa sokulması konusu gündeme gelmiştir? ) alnız B) ve ) ve D) ve E), ve 24.. ki ülke arasındaki Şii Sünni farklılığı. rak ın rap dünyası liderliğini istemesi. Şatt-ül rap su yolu sorunu ukarıdakilerden hangileri yılları arasında yaşanan ran rak Savaşı nın nedenleri arasındadır? ) alnız B) alnız ) ve D) ve E), ve 309

313 Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi 25. şağıdakilerden hangisi, Bağımsız Devletler Topluluğu üyesiyken 2008 yılında bu örgütten ayrılmıştır? ) Ermenistan B) Gürcistan ) Türkmenistan D) Özbekistan E) Tacikistan 30. şağıdakilerden hangisi ıbrıs ta Rumlar tarafından 1950 lerin başlarında kurulan ve adayı unanistan a bağlamak isteyen ör gütün adıdır? ) ESS B) ıbrıs Mücadelesi Ulusal Örgütü ) ıbrıslı Savaşçılar Ulusal Örgütü D) ıbrıslı Türk Mukavemet Birimi 26. vrupa Ekonomik Topluluğu aşağıdaki anlaşmalardan hangisiyle bir birliğe dönüşerek vrupa Birliği adını almıştır? E) ıbrıslılar urtuluş Örgütü ) Roma nlaşması B) openhag nlaşması ) ice nlaşması D) Maastricht nlaşması E) ocarno ntlaşması D) lmanya ransa E) ransa ngiltere 28. Dünya genelinde aşist partiler, hangi gelişmeden sonra ortaya çıkmıştır? ). Dünya Savaşı B) ransız htilali 31.. tlantik Bildirisi. Washington onferansı. San rancisco ntlaşması ukarıdakilerden hangileri Birleşmiş Milletlerin oluşmasına ortam hazırlamıştır? 27. Briand ellogg Paktı ismini hangi iki ülkenin dışişleri bakanından almıştır? )alnız B) alnız D) ve ) ve E), ve ) BD ransa B) SSB lmanya ) ngiltere BD 32.. Hitler. ranco. Mussolini ukarıda ismi verilen politikacılardan hangileri ülkelerinde faşist ideolojiler yürütmüştür? ). Dünya Savaşı D) Ekim Devrimi E) 1929 Ekonomik Buhranı 29. Vietnam 1954 yılında yapılan hangi antlaşmayla, uzey ve Güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır? ) Paris ntlaşması B) enevre ntlaşması ) Salt 1 ntlaşması D) tlantik Bildirisi E) ixon- issinger doktrini ) alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve 33. şağıdakilerden hangisi, 1980 yılında alınan ve 24 cak ararları olarak adlandırılan ekonomik tedbirlerin mimarı olarak bilinmektedir? ) emal Derviş B) Turgut Özal ) Süleyman Demirel D)Tansu Çiller E) ecmettin Erbakan 310

314 Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi 34. tilaf Devletleri nin Paris onferansı ndaki beklentileri ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? ) BD: Milletler emiyeti nin kurulmasını sağlamak 37. şağıdakilerden hangisi, 10 cak 1920 de kurulan Milletler emiyeti ne hiç üye olmamıştır? ) ngiltere B) ransa ) merika D) lmanya E) Sovyet Rusya B) ransa: lmanya nın vrupa dengesini bir daha bozmamasına yönelik önlemler almak ) ngiltere: lmanya nın sömürgelerini ele geçirmek D) talya: rta Doğu da manda rejimleri kurmak E) Japonya: Çin den toprak almak 38. şağıdakilerden hangisi, 1962 yılında SSB nin füze yerleştirmesiyle başlayan ve SSB ile BD arasındaki ilişkilerin savaşın eşiğine gelmesine sebep olan olaydır? 35. şağıdakilerden hangisi XX. yüzyılda Japonya da şogunluk sistemini yıkarak ülkede Meiji Restorasyonu adı verilen reform sürecini başlatmıştır? ) Mutsihito B) ttlee ) im- l sung D) Hirohito E) Soroku amamato 36.. Millî ktisat ve Tasarruf emiyeti nin kurulması. Merkez Bankası nın kurulması. Birinci Beş ıllık alkınma Planı nın uygulamaya koyulması ukarıdakilerden hangileri 1929 Dünya ekonomik buhranının etkilerini azaltmak için Türkiye nin aldığı önlemler arasındadır? )alnız B) alnız ) alnız D) ve E), ve ) örfez savaşı B) fganistan Savaşı ) Vietnam Savaşı D) üba rizi E) Pearl Harbor Baskını de gerçekleştirdiği kansız bir darbeyle Mısır da yönetimi ele geçirmiştir. - ngiliz denetiminde olan Süveyş analı nı 1956 da kamulaştırmıştır. Özellikleri verilen devlet adamı, aşağıdakilerden hangisidir? ) Tito B) ehru ) bdülnasır D) ral aruk E) ral aysal 40. şağıdakilerden hangisi rta sya, afkas ve ırım Türkleri nin XX. yüzyıl başlarında Rusya ya karşı verdiği bağımsızlık mücadelesinin adıdır? ) Hokand B) ergana ) Basmacı D) ürşat E) laş-rda 1. 2.B 3.E 4.D 5.E E B 11.B D 15.E D E D 22.B 23.B 24.E 25.B 26.D B 30.B E 33.B 34.D E D

315