BİTLİS MASİFİNİN METAMORFİZMASI VE ÖRTÜ ÇEKİRDEK İLİŞKİSİ

Transkript

1 MTA Dergisi 115, 1-13, 1993 BİTLİS MASİFİNİN METAMORFİZMASI VE ÖRTÜ ÇEKİRDEK İLİŞKİSİ Metin ŞENGÜN' ÖZ._ Bitlis masifi çekirdek kayaçları (Yolcular formasyonu) amfibolit, mikroklin gnays, biyotit gnays/şist ve muskovit gnays/şist ile bunları kesen biyotit granit ve hololökokratık granitik fazdan oluşmaktadır. Örtü kayaçları (Kotum grubu) ise metapelitler ve bunları geçişli olarak örten Üst Devoniyen-Mesozoyık yaşlı metakarbonatlardan oluşur. Örtü-çekirdek ilişkisi bir transgressif aşma düzlemi olarak yorumlanmıştır. Örtü ve çekirdeğe ait kayaçlar birlikte kıvrımlanmış olup, bu durum Alpin deformasyonlar sırasında örtünün yerinde olduğunun kanıtı olarak görülmektedir. Makaslama düzlemleri devamsız ve en echelon olup dokanak düzleminden bağımsızdır, Örtü-çekırdek ilişkisinin primer olarak çökel bir dokanak olduğu varsayılırsa, Devoniyen-Mesozoyik yaşlı örtünün granitlerle kesilmemiş olması, granit intruzyonlarından önce gerçekleşmiş bir metamorfizma evresinin varlığını gerektirir. Kesandere kesitinde örneklendiği gibi, Alpin metamorfizma kıvrım kanatlarında eski parajenezlen tamamen silmiştir. Buna karşılık, kıvrım şarniyerlerindekı makaslanmamış kompetan kayaçlarda Prekambriyen yaşlı parajenezler tamamen silinmemiştir. Örtü ile çekirdek arasında görülen metamorfizma atlaması, ilgili parajenezlerin Prekambriyen ve Alpın evrelere ait olmasından kaynaklanmaktadır. Prekambrıyen yaşlı parajenezlerin korunduğu kayaçlarda izlenen retrograd metamorfizma Alpin etkilere veya geç Prekambrıyen deformasyonlara ait olabilir. Alpin metamorfızmanın tam anlamıyla etkin olduğu durumlarda ise, orojenik dönem süresince gerçekleşen bölgesel yükselme eşliğinde P-T koşullarında görülen azalmanın gerileyen metamorfizmanın nedeni olduğu düşünülmektedir Bu araştırmanın metamorfizma ve örtü-çekirdek ilişkisine ilişkin yorumu, bölgesel jeolojik verilerle bütünleşerek, Bitlis masifinin Arap levhasının deforme olmuş Alpin pasif kıta kenarı olduğunu göstermektedir. GiRiŞ Hacettepe Üniversitesinde gerçekleştirilmiş doktora tezinin (Şengün, 1984) bir bölümünü kapsayan bu çalışma, Bitlis masifinin bazı tartışmalı konularını, özellikle metamorfizma ve örtü-çekirdek ilişkisini tartışmayı amaçlamaktadır, inceleme alanı (Şek. 1) bir ön çalışma sonucunda saptanmış olup, Bitlis-Gevaş antiformunun (Çağlayan ve diğerleri, 1984) kuzey kanadı ile batı tepe noktası bağlantısı üzerinde yer alır. Bu çalışmada tartışılan konularla doğrudan ilişkili ilk çalışma Yılmaz'a (1971) ait olup, amfibolitlerden (920±224 m.y.), paragnayslardan (596±89 m.y.) ve granitlerden (325±3 m.y.) elde edilen Rb- Sr isotopik verilerine göre, Prekambriyen yaşlı bir Pan-Afrikan temel ve açısal uyumsuzlukla gelen bir metasedimanter örtü önerilmektedir. Granitlerin yaşı 570 m.y. olarak yeniden yorumlanmıştır (Yılmaz ve diğerleri, 1981). Hail (1976) Üst Kretase öncesinde Bitlis masifi güneyinde varolan bir okyanusun, Üst Kretasede masifin altında yokolmakta olduğunu ve yitimin Miyosende tamamlandığını savunmuştur. Neotetis'in güney kolu (Şengör ve Yılmaz, 1981) olarak bilinen bu okyanusun varlığı, Yılmaz'ın (1971) örtü-çekirdek ilişkisi konusundaki yorumuna kuşku ile bakılmasına neden olmuştur. Şöyle ki, Bitlis masifinin infrastrüktürü Mesozoyik yaşlı bir aktif kıta kenarı ise, Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı olan örtünün allokton olduğunu düşünmek de zorunludur. Örtünün allokton olması halinde, örtüyü etkileyen düşük mertebeli metamorfizmanın temeldeki deformasyonları neden tümüyle silmediği de kolaylıkla açıklanabilecektir. Ancak, (Erdoğan ve Dora, 1983; Yurtsever ve diğerleri, 1983; Çağlayan ve diğerleri, 1984 ve Genç, 1987) tarafından yapılan araştırmalar, örtü-çekirdek ilişkisinin bir açısal uyumsuzluk olduğunu göstermekte ve Yılmaz'ın (1971) yorumunu desteklemektedir. Gerek Yılmaz'ın (1971) ve gerekse Helvacı'nın (1983) radyometrik verilerine ek olarak granitlerin Permiyen yaşlı çökellerle örtülmesi (Göncüoğlu ve Turhan, 1985), bu yorumu destekleyen diğer verilerdir. Bitlis masifinin çok evreli metamorfizmaya uğradığı görüşü genel olarak kabul edilmektedir (Boray, 1973; Mason, 1975; Hail, 1976). * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Maden Analizleri ve Teknoloji Dairesi, Ankara

2 Metin ŞENGÜN

3 BiTLiS MASİFİNİN METAMORFİZMASI STRATİGRAFİ inceleme alanındaki kayaç dizini, bir temel karmaşığı (Yolcular formasyonu) ile açısal uyumsuz olarak üzerine gelen metasedimanter bir örtüden (Kotum Grubu) oluşur. Temel karmaşığı esas olarak amfibolit, mikroklin gnays, biyotit gnays/şist ve muskovit gnays/şist ile bunları kesen biyotitli granit ve hololökokratik aplit-pegmatit (kuvarso-feldispatik gnays) damarlarından oluşur. Örtü ise Kuytu, Arpik ve Nasurdağı formasyonlarına ayrılmıştır. Şek. 2- Çalışma alanının genelleştirilmiş dikme kesiti.

4 Metin ŞENGÜN Yolcular Formasyonu Aşağıda kısa tanımları verilen kayaç tiplerinden oluşur. Amfibolit- Izoklinal kıvrımlanma gösteren granitik ve pegmatitik dayklarla kesilmiş, değişik biçimli masif kütleler olarak bulunur. Genellikle, çapı birkaç metreye ulaşan merceksi kütleler halindedir. El örneği genellikle masif olup, yer yer başlangıç aşamasında yapraklanma gelişimi gösterebilir. Makaslama düzlemlerinde aktinotlaşma ve kloritleşme yaygındır. Genelleştirilmiş mineralojisi aşağıda verilmiştir. Hornblend + Kuvars + Oligoklaz + Alkali feldispat + Granat ± Rutil ± Biyotit ± Manyetit ± Apatit Hornblendler çoğunlukla (Leake, 1978) Ferroan pargazit-ferroan pargazitik hornblend olarak tanımlanmıştır. Masif amfibolit, Alpin makaslama zonları boyunca, aşağıdaki genelleştirilmiş mineralleri kapsayan, çok kuvvetli bir b-lineasyonu ve iyi yapraklanma gösteren kayaçlara dönüşmüştür. Aktinolit + Kuvars + Albit + Epidot + Mg- Klorit ± Sfen ± Biyotit ± Manyetit Paragnays/şist.- Kayaç fabriği, doku ve renk açısından keskin dokanaklı mikroklin gnays, muskovit gnays/şist ve biyotit gnays/şist ardalanmasından oluşur. Bu kayaç tiplerinin genelleştirilmiş mineralojisi aşağıda verilmiştir. Kuvars + Albit (veya oligoklaz) + Mikroklin + Granat ± Epidot + Biyotit ± Zirkon ± Sfen Kuvars + Albit (veya oligoklaz) + Alkali feldispat + Muskovit ± Biyotit ± Zirkon ± Sfen Kuvars + Albit (veya oligoklaz) + Alkali feldispat + Biyotit -t- Muskovit + Granat + Mg-Klorit ± Zirkon ± Sfen Bu kayaç tipleri metamorfizmanın fiziksel koşullarının değişimine koşut olarak uygun parajenez değişikliği gösterirler. Anateksi koşullarının izlendiği lokasyonlarda (Şek. 4) kiyanit ile başlangıç büyümesi aşamasında sillimanit (Şek. 3) görülür. Kesandere kesitinde (Şek. 12) kayaç kimyası uygun biyotit gnayslarda stavrolit porfiroblastları (Şek. 5) gözlenmiştir. Alt metamoıiitlerin granitik kayaçları.- Temel karmaşığının amfibolit, paragnays ve mikaşistleri bi- Şek. 3- Biyotit gnayslarda disten-sillimanit beraberliği (1.2x1.8 mm), teknikol.

5 BiTLiS MASİFİNİN METAMORFİZMASI Şek. 4- Biyotit gnayslarda pitigmatik damarlar. Şek. 5- Granatlı mikaşistlerde stavrolit metakristali (3.2x4.8 mm), teknikol. yotitli metagranitler ve bunu izleyen aplit-pegmatitik faza ait hololökokrat damar kayaçları ile kesilmektedir. Biyotitli metagranit, Bitlis-Gevaş antiklinoryumunun (Çağlayan ve diğerleri, 1984) kuzey kanadındaki gözlü gnayslarla korele edilebilir. Açık renkli dayk kümeleriyle (kuvarso-feldispatik gnays ve metapegmatit) kesilmiştir. Yer yer orijinal dokularını koruyan leptinitler, temel karmaşığının en üst

6 Metin ŞENGÜN birimini oluşturur ve Pan-Afrikan orojenine göre posttektonik bir granitin yüzey kayaçları olarak yorumlanmıştır. Biyotitli granit kaba taneli, hipotomorf tanesel dokulu ve holokristalin olup, kuvars-monzonit bileşimindedir. Amfibolit mercekleri, biyotitli granit ve lökokrat daykları kesen penetratif bir kırılma klivajı, makaslama klivajı gösteren bir ara zondan gözlü gnayslardaki akma klivajına tedricî bir değişim gösterir. Bu gözlem, gözlü gnaysların granit kökenli olduğuna işaret eder ve bu yorum Genc'in (1987) kimyasal analizlere dayalı yorumu ile de desteklenmektedir. Lökokrat fazın daykları temele ait kayaçların ve özellikle amfibolitlerin budinleşmesi (Şek. 6) ile sonuçlanan bir Izoklinal kıvrımlanma gösterirler. Kuytu formasyonu, esas olarak, genelleştirilmiş mineralojisi aşağıda verilen fillat ve klorit şistlerden oluşur. Kuvars + Kloritoyid + Muskovit + Klorit + Fe'ce zengin karbonat + Pirit (Şek. 8) Kuvars -t- Klorit + Muskovit + Albit -ı- Pirit Kalsit + Dolomit + Kloritoyid + Kuvars + Muskovit! Klorit Kuvars + Albit + Muskovit ± Klorit ± Turmalin Arpik formasyonu yer yer dalga kırışığı ve çapraz tabakalanma gösteren, birbiriyle girik kuvars şist ve kuvarsitlerden oluşur. Ender şeyl arakatkılı, Şek. 6- Amfibolitler ile kuvarso-feldispatik granitik damar kayaçları arasındaki ilişki. Metapegmatitler ise, uçucu bir fazın etkin olduğunu gösteren, esas olarak kuvars, daha az miktarda kiyanit, dumortiyerit, turmalin ve topaz ile aksesuar rutilden oluşan mineral topluluğunu kapsar (Şek. 7). Kotum Grubu Bu incelemede Kotum grubu olarak adlandırılmış örtü kayaları, Kuytu, Arpik ve Nasurdağı formasyonlarına ayrılmıştır. orta-kalın katmanlı kuvarslı mermerler Sak üyesi olarak adlandırılmıştır. Arpik formasyonu ve Sak üyesine ait genelleştirilmiş mineraloji aynı sırayla verilmiştir. Kuvars + Albit + Mikroklin + Muskovit + Biyotit ± Zirkon ± Apatit ± Turmalin Kalsit ± Dolomit ±Klorit ± Muskovit ± Kuvars ± Feldispat

7 BiTLiS MASİFİNİN METAMORFİZMASI Şek. 7- Metapegmatitlerde dumortiyerit metakristali (3.2x4.8 mm), teknikol. Şek. 8- Kloritoyidli mikaşist (3.2x4.8 mm), teknikol. Nasurdağı formasyonu örtünün en üst düzeylerini temsil eder. Izoklinal kıvrımlanma nedeniyle kalınlaşmıştır. Orta Devoniyen-Mesozoyik yaşlıdır. Birimin alt düzeylerinde Orta Devon mercanları bulunmuştur (Göncüoğlu ve Turhan, 1983; Yurtsever ve diğerleri, 1983; Çağlayan ve diğerleri, 1984). Kesitlerde üste doğru da fusulinid türü bulunmuştur. Daha üstte yer alan dolomitik

8 Metin ŞENGÜN kireçtaşlarında Üst Skitiyen-Alt Anisiyen yaşlı Glomospirella facilis Ho., (Doç. Dr. Demir Altıner (ODTÜ) tarafından tanımlanmıştır.) saptanmıştır (Şengün, 1984). Nasurdağı formasyonu alttaki Kuytu ve/veya Arpik formasyonu ile geçişlidir. Geçiş, doğuda kalkşistlerle, batıda ise, genellikle kuvarslı mermer ve kuvarsit ardalanması ile veya kuvarsit, kalkşist, klorit şist ve kuvarslı mermerlerin ardalanma gösteren herhangi bir kombinezonu ile gerçekleşmektedir. Arpik formasyonu doğuya doğru kamalandığından, Nasurdağı formasyonu doğrudan Kuytu formasyonu üzerine gelmektedir. Metakarbonatlar değişik kaya ve mineral kırıntıları kapsar. Kuvars, klorit, beyaz mika ve feldispat kalkşistlerin terijen bileşenleridir. Nasurdağı formasyonu, inceleme alanında, Nemrut volkanitleri ile örtülür. Kotum grubu aplit ve diyabaz daykları ile kesilmiş olup, bu kayaçların Eosen volkanitlerinin besleme kanalları olduğu düşünülmektedir (Çağlayan ve diğerleri, 1984). Kotum grubunun alt ve üst ilişkileri taslak bir blok diyagramda gösterilmiştir (Şek. 9). Aşağıda özetlenen saha gözlemleri bu kartografik uyumsuzluğun bir aşınma yüzeyine karşılık geldiğini göstermektedir, (a) Birçok lokasyonda, örtü kayaçlarına ait bileşimsel bantlaşmaların kartografik uyumsuzluk düzlemine paralel olduğu gözlenmiştir, (b) Çekirdek ve örtü kayaçları ortak Izoklinal kıvrımlanma göstermekte olup, bu durum örtünün posttektonik taşınması ile bağdaşmaz, (c) Kuvarsitler (Şengün, 1984) ve metakonglomeralar (Göncüoğlu ve Turhan, 1985) oldukça iyi yuvarlaklaşmış amfibolit ve gnays parçaları kapsar, (d) Örtü sekansı tam ve bozulmamış bir çökel kamayı temsil eden son derece düzenli bir kaya dizini oluşturur, (e) Makaslama düzlemlerinin örtü ve çekirdek kayaçlarını ortak olarak kesmesi, sintektonik hareket düzlemlerinin, primer olarak çökel karakterli olan örtü-çekirdek dokanağından bağımsız olduğunu gösterir. Örtünün Arap levhasına aşırı benzer oluşu (Çağlayan ve diğerleri, 1984), erken Paleozoyikte transgressif aşma gösteren Prekambriyen yaşlı bir aşınma yüzeyine işaret eder. Çökel kamanın Şek. 9- Kotum grubu birimlerinin yanal ve düşey ilişkilerini (Pre-Alpin) gösteren, ölçeksiz, şematik blok diyagram. 1. Gnays/şist, 2. Granit, 3. Arpik formasyonu, 4. Kuytu formasyonu, 5. Nasurdağı formasyonu. ÖRTÜ-ÇEKIRDEK İLİŞKİSİ Örtü ile çekirdek arasındaki kartografik uyumsuzluğun, Bitlis masifinin jeolojik evriminin birçok yönünün açıklanmasında önemli yeri vardır. düzenli oluşu ise, tektonik öncesi bir taşınma olmadığını göstermektedir. METAMORFİZMA Bitlis masifinin çok evreli metamorfizmaya

9 BiTLiS MASlFlNlN METAMORFİZMASI Şek. 10 Sallıca mermerini kesen post-alpin aplit daykı. uğradığı konusunda günümüze değin herhangi bir tartışma yoktur. Ancak, deformasyon evrelerinin yaşları ya tartışmalı ya da açıklık kazanmamış durumdadır. Eğer, örtü-çekirdek ilişkisinin çökel bir dokanak olduğu varsayılırsa, geçerli tek bir mantıksal rota vardır. (1) Izoklinal kıvrımlanma gösteren granit daykları Devoniyen öncesi, bölgesel jeolojik yorumlarla birlikte Prekambriyen yaşlıdır. (2) Granitlerle kesilmiş kayaçlar, granitlerin çok düşük mertebeli metamorfizmasma karşın, orta-yüksek mertebeli metamorfizma gösterir, dolayısıyla granit sokulumlarından önce metamorfizmaya uğramışlardır. (3) En az iki evreli metamorfizmanın biri Alt Paleozoyik öncesi (Prekambriyen?), diğeri ise Paleozoyik- Mesozoyik sedimantasyonundan sonradır. Aşağıda verilen saha verileri, yukarıdaki mantık zincirini tamamlar niteliktedir, (a) Amfibolit ve biyotit gnayslar ile granitlerin metamorfizmalarının fiziksel koşullan farklıdır. Granitlerin örtüyü de kaleden penetratif kaya klivajları, makaslama klivajı gösteren bir ara zon ile Kesandere'deki gözlü gnaysların akma klivajına geçiş gösterir. Bu klivajda gelişen klorit ve beyaz mika, granitlerde birinci metamorfizma parajenezine, ortak olarak katettiği temele ait diğer kayaçlarda ise ikinci (retrograd) parajeneze aittir (Prekambriyen granitlerinin, ender olarak görülen, hiç deforme olmamış ve bölgesel tektonik fabriği kesen Alpin sonrası granitik damarlarla karıştırılması söz konusu değildir.), (b) Amfibolit budinlerinin çeperlerinde görülen düşük mertebeli parajenezler, yan kayaç niteliğindeki klorit şist ve fillitlerinki ile hem metamorfizma, hem de penetratif klivaj açısından korele edilebilir. Prekambriyen evrenin fiziksel koşullan, inceleme alanı dışında anatektik sahalardan elde edilmiş verilerle değerlendirilmiştir. Kuvarso-feldispatik gnaysların foliasyonu, biyotit gnays ve amfibolitlerdeki S 2 düzlemlerine devam eder. Bu klivaj düzlemleri arasında kalan amfibolit ve biyotit gnayslara ait mineral toplulukları aşağıda verilmiştir: Rutil Hornblend + Oligoklaz + Kuvars + Granat ± Biyotit + Kuvars + Muskovit + Granat + Oligoklaz + Ortoklaz + Kiyanit ± Zirkon ± Sillimanit Yukarıdaki tartışmalara göre Devoniyen öncesi olan deformasyon evresinin fiziksel koşulları, AI 2 SiO 5 polimorflarının üçlü kesişme noktasının biraz üzerinde olmalıdır. Kiyanit-sillimanit sınırı (VVinkler, 1976) ile Storre ve Karrotke'nin (1971) A

10 Metin ŞENGÜN ve Tuttle ve Bowen'in (1958) B eğrilerinin kesim noktasından aşağıdaki P-T değerleri okunmuştur (Şek. 11). gnayslar izler ve yorumsal olarak, Sallıca mermeri (Yurtsever ve diğerleri, 1983) ile girik kuvarsitlerle örtülmektedir. Kesit mikaşist, fillit ve karbonat Şek Kuvars, muskovit ve feldispat arasında gelişen reaksiyonlar (VVinkler, 1976'dan). 6.2 kbarlık hidrostatik basınçlarda 630 o C ve 6.5 kbarlık hidrostatik basınçlarda 650'C Biyotit gnays ve amfibolitlerdeki diğer parajenezler de orta mertebe koşullarına işaret etmekte olup, minimum fiziksel koşullar aşağıdaki parajenezi belirlediği epidot-amfibolit fasiyesini göstermektedir. Kuvars + Biyotit + Muskovit + Mg-Klorit + Granat + Albit inceleme alanında, Alpin metamorfizmanın fiziksel koşulları çok düşük mertebe ile "biyotit girişi" izogradı arasında değişmektedir. Ancak, Bitlis- Gevaş antiklinalinin (Şek. 1) kuzey kanadındaki Kesandere kesitinde, Prekambriyen parajenezleri tamamen silen, fiziksel koşullar açısından kesiklilik göstermeyen bir kesit izlenir. Bu kesitin çekirdeğinde yer alan gözlü gnayslar, yer yer amfibolit kafaları içerir ve yanal devamlılığında biyotitli granitlerle korele edilmiştir. Gözlü gnaysları biyotit ağırlıklı Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı metasedimanter paketle devam eder. Sallıca mermerinin İzoklinal kıvrımlanma ile tüm metamorfik zonlarda devamlılık göstermesi fiziksel koşullarının devamlılığının kanıtıdır. Kesandere kesitinin üst bölümlerinin Mesozoyik yaşlı olması metamorfizmanın Alpin yaşlı olmasını zorunlu kılar. Alpin deformasyon zaman ve mekân boyutunda süreklidir. Kesandere'de, izogradlar Izoklinal kıvrımların eksen düzlemlerine paralel olarak kuzeye eğimli düzlemler olup litolojiden bağımsızdır. Erken yapraklanmalar çok yönlü klivaj gelişimiyle sonuçlanan çok safhalı makaslamalara maruz kalmıştır. Kanatlar kıvrım tepe noktalarına göre daha fazla makaslanmakta, bir başka deyişle, deformasyon büyük yapılarla kontrol edilmektedir. Batı şarniyeri ile kıyaslandığında, Bitlis-Gevaş antiformunun çekirdeğinde görülen çarpıcı kesit daralması, yapı geometrisinin kolayca gözlenebilen (Şek. 1) rolünün kanıtıdır.

11 BiTLiS MASlFlNlN METAMORFİZMASI Şek. 12- Kesandere kesitinin yapısal ve metamorfizma özellikleri. TARTIŞMA VE SONUÇLAR Bitlis masifi güneyinde, kenar kıvrımlarındaki ile tamamen aynı olan bir Mesozoyik çökel paketin varlığı (Çağlayan ve diğerleri, 1983) ve Bitlis masifi ile ofiyolitlerin Eosen çökelleriyle ortak olarak örtülmesi (Çağlayan ve diğerleri, 1984), Bitlis masifinin allokton olmadığını, bir başka deyişle, masifin kenar kıvrımlarının kuzeye doğru devamı olduğunu (Özkaya, 1982; Yazgan, 1984) ve güneyinde bir Mesozoyik okyanusunun var olmadığını göstermektedir. Kenar kıvrımları kuzey kenarının Mesozoyik ve Tersiver yaşlı birimlerinin hiç deforme olmayışı ve Bitlis masifinde Alpin deformasyonların güneye doğru etkinliğini yitirişi, Bitlis masifi güneyinde bir kenet olmadığını gösteren diğer verilerdir. Diğer yandan, Bitlis masifi kuzeyinde çökel örtü durumundaki Maden formasyonu ile Van gölü kuzeyindeki Kretase-Tersiyer yaşlı çökeller, olasılı olarak iki farklı platformda çökelmiş olup, Doğu

12 Metin ŞENGÜN Anadolu'da deforme olmamış birimlerin varlığı ile birlikte, Neotetis'in Bitlis masifinin hemen kuzeyinde yer almış olduğunu göstermektedir. Bitlis masifi, hemen kuzeyindeki Neotetis'in kapanması ile kuzeyde şiddetle deforme olurken, masifin güney bölgelerinde deformasyonla eşzamanlı bir gerilme rejimi yaşanmıştır. Bu durum, çarpışma döneminin kalık okyanusal alanlarının paleo-transform faylar ve blok rotasyonlarla kapanmasına bağlı önçukur gelişimleriyle açıklanabilir. Ancak, Arap levhasının kuzeye doğru hareketi (McKenzie, 1972), pasif kıta kenarının deformasyonuyla eşzamanlı olarak açılmaya başlayan Maden-Çüngüş önçukurunun gelişimini frenlemiş ve okyanuslaşma yerine önçukurun kapanmasına yönelik kuzeye eğimli itki dilimlerinin oluşumuna neden olmuştur. Bu dilimlerin hareket düzlemleri Alpin deformasyona (Eosen sonrası) uğrarken, aradaki bölgeler (litonlar) çok az etkilendiğinden, Pan-Afrikan temelin, Prekambriyen yaşlı, orta mertebeli (VVinkler, 1976) metamorfizması önemli ölçüde korunmaktadır. Bu araştırmadan elde edilmiş sonuçlar aşağıda özetlenmiştir: 1- Örtü ile çekirdek arasındaki kartografik uyumsuzluk Erken Paleozoyikte transgressif aşma gösteren bir açısal uyumsuzluktur. Granitlerin Erken Paleozoyik öncesi, bölgesel jeolojik verilerin yorumuyla Prekambriyen yaşlı olmasının mantıksal ve zincirleme sonucu olarak, Bitlis masifi infrastrüktürü Alpin yaşlı bir aktif kıta kenarı değildir. 2- Tüm pre-alpin deformasyonları silen, fiziksel koşullan çok düşük mertebe ile anateksi koşulları arasında değişen bir Alpin metamorfizma örneklenmiş (Kesandere kesiti) ve bu deformasyonun güneye doğru progresif olarak etkinliğini yitirdiği, hatta Bitlis masifi güneyinde eşzamanlı bir gerilme rejimi yaşandığı görüşü getirilmiştir. Alpin metamorfizmanın etkinliğinin yapısal unsurlarla da denetlendiği, kıvrım şarniyerlerinde örtü ve çekirdeğin penetratif klivajlarla katedildiği ve bu klivajlarm örtüdeki çok düşük mertebeli metamorfizma ve çekirdekteki retrograd etkileri ortak olarak temsil ettiği görüşü savunulmuştur. Bu araştırmanın sonuçlan, aşağıda maddeler halinde sıralanan bölgesel jeolojik verilerle bütünleşmekte ve Bitlis masifinin Arap levhasının deforme olmuş kuzey kenarını temsil ettiğini göstermektedir. a- Kenar kıvrımlarının kuzey ucunda Mesozoyik-Tersiyer yaşlı birimlerde hiç deformasyon yoktur. b- Bitlis ili güneyinde saptanmış ve Arap platformu ile her anlamda korele edilmiş bir Mesozoyik paket (Çağlayan ve diğerleri, 1983), Bitlis masifi ile kenar kıvrımlarının aynı kuzeye bakan platformda olduğunu göstermektedir. c- Van gölü kuzeyindeki Kretase-Tersiyer yaşlı çökel paket Bitlis masifi hemen kuzeyinde yer almış bir okyanusa işaret eder. Bir başka deyişle, Neotetis'in güney kolu (Şengör ve Yılmaz, 1981) Bitlis/Pütürge masiflerinin güneyinde değil, hemen kuzeyinde varolmuştur. KATKI BELİRTME Bu çalışmanın her aşamasında değerli görüş, eleştiri ve yardımlarını gördüğüm, tez hocam, Sayın Prof. Dr. Yavuz Erkan'a, Hacettepe Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümünün tüm akademik ve idari personeline ve bu çalışmada birçok konuda yardımlarını esirgemeyen Sayın Attila Çağlayan'a teşekkürlerimi sunarım. DEĞİNİLEN BELGELER Yayına verildiği tarih, 23 Mart 1992 Boray, A., 1973, The structure and metamorphism of the Bitlis area, southeast Turkey: University of London, Doctorate thesis, 233p, (yayımlanmamış). Çağlayan, M.A.: Dağer, Z..;Erkanol, D.; inal, R.N.; Sevin, M. ve Şengün, M., 1983, Bitlis masifinde Mesozoyik yaşlı kaya birimleri ve GD Anadolu otoktonu ile deneştirilmesi: TJK, 37. Bilimsel ve Teknik Kongresi Bildiri Özetleri, 65. : inal, R.N.; Şengün, M. ve Yurtsever, A., 1984, Structural setting of Bitlis massive: International Symposium of the geology of the Taurus belt, MTA Special Publication, p Erdoğan, B. ve Dora, Ö., 1983, Bitlis masifi apatitli demir yataklarının jeolojisi ve oluşumu: TJK Bült., 26,

13 BİTLİS MASİFİNİN METAMORFİZMASI Genç, S., 1987, Petrogenesis of Metamorphics in the Çökekyazı-Gökay (Hizan-Bitlis) area of the Bitlis massive: Geological Congress of Turkey, Abstracts, p.33. Göncüoğlu, C.M. ve Turhan, N., 1983, Bitlis masifinde yeni yaş bulguları: MTA Derg., 95-96, ve , Bitlis metamorfik kuşağı orta bölümünün temel jeolojisi: MTA Rap., 7707 (yayımlanmamış), Ankara. Hail, R., 1976, Ophiolite emplacement and the evolution of the Taurus suture zone, Southeastern Turkey: Geol. Soc. American Bull., 87, Helvacı, C. 1983, Bitlis masifi Avnik (Bingöl) bölgesi metamorfik kayaçlarının petrojenezi: TJK Bült., 26, Leake, B.E., 1978, Nomendature of amphiboles: Amer. Min., 63, Mason, R., 1975, Bitlis masifinin tektonik durumu: Cumhuriyetin 50. Yılı Yerbilimleri Kongresi, 31-41, Ankara. Mc.Kenzie, D.P., 1972, Active tectonics of the Mediterranean region: Geophys. J.R. astr. Soc. 30, Özkaya, l., 1982, Marginal basin ophiolites at Oramar and Karadağ, SE Turkey: J. Geol. Soc. London, 139, Storre, B. ve Karrotke, E., 1971, Glimmerschiefern in Modellsystemmen: Fortschr. Mineral., 49, Şengör, A.M.C. ve Yılmaz, Y., 1981, Tethyan evolution of Turkey :a plate tectonic approach: Tectonophysics, 75, Şengün, M., 1984, Tatvan güneyinin (Bitlis masifi) jeolojik/ petrografik incelenmesi: Doktora tezi, 157s. (yayımlanmamış). Tuttle, O.F. ve Bowen, N.L., 1958, Origin of granite in the light of experimental Studies in the system: Geol. Soc. Am. Mem., 74, VVinkler, H.G.F., 1976, Petrogenesis of metamorphic rocks: Springer Verlag, New York, 320p. Yazgan, E., 1984, Geodynamic evolution of Eastern Taurus: TJUS, Int. Symp., Proceeding, Yılmaz, O., 1971, Etüde petrographique et geochronologique de la region de Cacas: Univ. Grenoble, Doctorate theses (yayımlanmamış), 230p. ; Michel, R.; Vialette, Y. ve Bonhomme, M.G., 1981, Reinterpretation des donnees isotopipues Rb-Sr obtenues sur les metamorphites de la partie meridionale du massif de Bitlis (Turquie): Sci. Geol. Bull., 34/1, Yurtsever, A.; Aksoy, Ö.; Boztepe, Y.; Dağer, Z.; Konuk, O.; Şengün, M. ve Yurtsever, G., 1983, Gevaş (Van) dolayının jeolojisi: MTA Rap., (yayımlanmamış), Ankara.