Akkaya Baraj n Uluslararas Sulak Alan ilan edilmesinde en önemli pay Dikkuyruk Örde e ait. Zelanda da bulunan befl tür kivikuflundan

Transkript

1 araştırma - inceleme Doç. Dr. Ahmet KARATAfi Foto raf: Dr. Akif Aykurt ve Doç. Dr. Ahmet Karatafl Türkiye kufllar Akkaya Baraj n Uluslararas Sulak Alan ilan edilmesinde en önemli pay Dikkuyruk Örde e ait Dünyada bilinen iki milyon kadar canl türü içerisinde 9000 den fazla türü ile kufllar (Aves), insano lunun en çok ilgisini çekmifl canl lard r. Özellikle renkli güzel hayvanlar olmalar, uçabilmeleri, ötüflleri ile ilk s raya almalar na neden olmufltur. nsan, kufllar gibi uçman n yollar n aram fl, nihayetinde gelifltirdi i araçlarla uçabilmifl; hatta uzaya bile ç - kabilmifltir. Günümüzde nesli tükenmifl, fosilleriyle bilinenleri bir tarafa b rakacak olursak; 9000 den fazla kufl türü, yürüyücü kufllar (Ratitae) ve uçabilen kufllar (Carinatae) fleklinde iki gruba ayr l r. Karinal kufllar n say s pek azd r. Avustralya ve Yeni Gine Adas (Casuariiformes) ile Afrika (Struthioniformes) ve Güney Amerika (Rheiformes) da yaflayan üç tak mdan yedi tür devekuflu ve sadece Yeni Zelanda da bulunan befl tür kivikuflundan Tamam karinal kufllardan olan ibarettir. Bu kufllar n gö üs Türkiye deki kufl türlerinin say s, çe- bölgesinde di er kufllarda bulunan flitli kaynaklarda 450 ile 490 aras nda ve güçlü uçma kaslar n n ba land verilmektedir. kisi papa an, biri karina bulunmad ndan uçma yetenekleri mina denen bir s rc k türü ol- yoktur. mak üzere üçü insanlarca baflka ül- Karinal kufllar n hemen hepsi kelerden getirilip do aya sal verilmifl karinaya sahiptir ve uçabilen kufllar veya kafesten kaçan kufllardan olup, olarak bilinirler. Yaln z iki bata an Türkiye ye uyum sa lam flt r. Di er (Podicepediformes), bir karabatak 25 tür tesadüfen rastlanm fl veya (Pelecaniformes), befl kazs (Anseriformes), flüpheli kay tlarda ad geçen kufllar- 15 Sutavu u (Gruiformes) d r. Listedeki kufllardan 14 ü dünya ve bir papa an (Psittaciformes) türü genelinde en nadir kufllar olup, soylar ile penguenler (Sphenisciformes) in tükenme tehlikesi alt ndad r. tamam (16-20 tür), uçamayan istisnai Dalg çkufllar (Gaviifor- türlerdir. Karinal kufllar mes) n n dünyadaki 5 türünden üçü tak m halinde grupland r l r. Bunlardan özellikle k fl n Karadeniz ve Marma- 20 tak m n üyeleri Türkiye de ra da görülür. Bu kufllar daha çok de temsil edilir. Bu yaz m zda Türkiye deki Kuzey Amerika ve Avrupa n n kuze- kufllar, özellikle Ni de de yindeki so uk bölgelerde yaflayan görülen örnek türleriyle tan tmaya dalarak avlar n yakalayan ördek büyüklü ündeki çal flaca z. güzel kufllard r. 31

2 Bata anlar (Podicipediformes), küçük-orta boydaki su kufllar - d r. Öylesine suya ba l d rlar ki suda yüzen yuvalar yaparlar ve yavrular yumurtadan ç kar ç kmaz yüzebilir. Mükemmel yüzücü ve dal c olan bu kufllar n vücudun gerisinde yer alan ayaklar loplarla donat lm flt r. Korktuklar ndan hemen suya dalarlar. Dünyadaki 20 türünden Türkiye de 5 türle temsil edilen bata anlar n, Akkaya Göleti nde 3 türü bulunmaktad r. F rt nak rlang çlar, Yelkovankufllar ve Albatroslar n oluflturdu u bir grup kufl denizsuyunu içtiklerinden fazla tuzu atmak için kulland klar tuzbezleri yer ald tüpsü gagalar nedeniyle Tüpburunlular (Procellariiformes) olarak bilinirler. Genelde aç k deniz ve okyanuslarda görülen bu kufllar n daha çok Bat Akdeniz sahillerimizde biri F rt nak rlang - c (Hydrobatidae), üçü Yelkovankuflu (Procellariidae) olmak üzere 4 türü bilinir. Ördeklerden farkl olarak ayaklar ndaki dört parmak da tek bir perde ile ba lanan Pelikan, karabatak gibi kufllar, Kürekayakl lar (Pelecaniformes) tak m n oluflturur. Giderek tükenen kufllardan olan pelikanlar (Pelecanidae) n 8 türünden ikisi, sümsükkufllar (Sulidae) n n 9 türünden biri ve karabataklar (Phalacrocoracidae) n 38 türünden üçü yurdumuzda da bulunur. Ancak y lanboyunkufllar (Anhingidae) n 4 türünden biri olan Y lanboyun kuflu (Anhinga melanogaster), Hatay daki Amik Gölü nün devlet kurumu eliyle yok edilmesi ile aralar nda endemik pek çok bal n da bulundu u pek çok canl türü gibi tükenmifltir. Son 50 y lda ülkemizde rastlanmam flt r. Leyleksiler (Ciconiiformes) tak m, uçarken boyunlar n S harfi gibi k v ran Bal kç llar (Ardeidae) ile boyunlar n düz tutan Leylekler (Ciconiidae) ve bisler (Threskiornithidae) ile yurdumuzda temsil edilirler. Dünyadaki 61 bal kç ldan dokuzu, 19 leylekten üçü ve 36 ibisten üçü Türkiye de görülür. Bunlar aras nda Manyas Kufl Cenneti nin sembolü haline gelen Kafl kgaga (Platalea leucorodia) ile ad na festivaller düzenlenen Kelaynak (Geronticus eremita) say labilir. Bunlar aras nda yer alan Sar gagal leylek (Mycteria ibis), Türkiye deki pek çok nadir kufl gibi sadece Silifke deki Göksu Deltas nda bulunur. 32

3 Kazs lar (Anseriformes) tak - m nda ördekler, kazlar, ku ular ve Amerika k tas nda bulunan borozan kufllar dahildir. Yurdumuzdakiler kazs lar, ördekler (Anatidae) ailesindendir. 131 türü bilinen bu aileden 37 tür, yurdumuzda görülür. Bunlardan üçü ku u, di erleri kaz ve ço unlu u ördektir. Atmacalar, Kartallar, Akbabalar gibi (Accipitridae) Gündüz y rt c lar (Falconiformes), güçlü gaga ve pençeleriyle fareden y lana, küçük kufllardan tavflana kadar pekçok hayvan avlayarak beslenir. Aralar ndan akbabalar gibi lefllerle beslenenler de vard r. Çok keskin görme yetene ine sahip gözleriyle çok yükseklerden uçarken bile yerdeki av n kolayca görebilirler. 233 Accipitridae türünden 28 i yurdumuzda da görülür. Güzel renklere sahip sülün, turaç, keklik gibib kuilar n bulundu u Tavuksular (Galliformes) tak m ndan ikisi ormantavuklar ndan (Tetraonidae), dokuzu sülün ve kekliklerden (Phasianidae) olmak üzere 11 tür, Türkiye de bulunur. Bunlardan en nadiri, Kafkaslar da endemik olan ve yurdumuzda sadece Do u Karadeniz in baz yaylalar nda bulunan Kafkas horozu (Tetrao mlokosiewiczi) dur. En çok yumurtlayan kufllar olan Galliformes türleri, genelde yuvarlak uçlu genifl kanatlar yla iyi uçucular olmay p, yer kufllar d r. Dünyadaki 6 türü bulunan filamingolar veya di er adlar yla filaman kufllar (Phoenicopteriformes), çamuru filtre eden ortadan k vr k k sa gagas yla bal kç llardan kolayca ayr l r. Leylekler gibi uçarken boyunlar n düz tutarlar. Temel besinlerini tuzlu sularda bulunan Artermia salina denen bir kurtçuk oluflturur. yi Bo maklı Toygar (Miliaria calandra) bilinen türlerden olan Büyük Filamingo (Phoenicopterus ruber), Tuz Gölü, zmir Kufl Cenneti, Göksu Deltas gibi tuzlu alanlarda büyük koloniler halinde bulunur. Yak n zamanlarda Ere li Sazl klar nda oldu u gibi Küçük Filamingo (Phoenicopterus minor) nun da yurdumuzda yaflad bilinmektedir. Tepeli pelikan (Pelecanus crispus) Kafl kgaga (Platelea leucorodia) Üveyik (Streptopelia turtur) bibik, Çavuflkuflu (Upupa epops) Kara Akbaba (Aegypius monachus) Tarla Kirazkuflu (Miliaria calandra) M s r Akbabas (Neophron percnopterus) Küçük Kerkenez (Falco naumanni) 33

4 34 Turnalar ve Sutavuklar (Gruiformes): Ad na türküler yak lm fl kufllar n bafl nda Turna (Grus grus) gelir. Yurdumuzdaki üç Turna (Gruidae) n n en süslüsü Telli turna (Anthropoides virgo) d r. Kur danslar görülmeye de- erdir. Ancak yok olmaya yüz tutan kufllar n bafl ndan turnalar ve akrabalar Toykufllar (Otidae) gelir. Toy kufllar, tar m alanlar n n genifllemesi, kullan lan tar m ilaçlar ve avc l k yüzünden iyice azalm flt r. Akrabalar sutavuklar (Rallidae) ise bunlar n tersine suya oldukça ba ml d r. Bunlardan sakarmeke (Fulica atra), ülkemizdeki en yayg n ve en büyük su kuflu populasyonlar n oluflturur. Di er sutavuklar genelde oldukça ürkektir ve görülmesi zordur. Sazlar n aras nda uzun parmaklar yla batmadan gezerler. Ya murkufllar olarak bilinen Charadriiformes, çok de iflik tipte ve de iflik ortamlarda yaflayan kufllar içerir. Bunlar n aras nda Yengeçya murkufllar (Dromadidae) ve stiridyeavc lar veya Poyrazkufllar (Haematopodidae), Kal nbacaklar (Burhinidae) ndan birer tür; K l çgaga ve Uzunbacaklar (Recurvirostridae) dan 2, batakl k k rlang çlar (Glareolidae) ndan 3, Korsanmart lar (Stercorariidae) dan 4, Denizk rlang çlar (Sternidae) ndan 10, Ya murkufllar ve k zkufllar (Charadriidae) ndan 16, Mart lar (Laridae) ndan 16 ve Çulluklar ile K z lbacaklar (Scolopacidae) dan 33 tür olmak üzere 87 tür ile Ötücükufllar (Passeriformes) dan sonra Türkiye deki en kalabal k tak m teflkil ederler. Kumkeklikleri de denen Ba rtlaklar (Pteroclidae), baz kaynaklarda ayr bir tak m (Pterocliformes) halinde ayr l r. Di erlerinde ise Güvercinler (Columbiformes) e dahil edilir. 16 Ba rtlak türünden befli, akrabalar olan Güvercinler (Columbidae) in 308 türünden sekizi, yurdumuzda bulunur. Do al olarak ülkemizde bulunmayan kufllardan olan Papa anlar (Psittaciformes), yaklafl k 15 y ld r Ankara, stanbul, zmir gibi büyük kentlerde do al populasyonlar oluflturmaya bafllam fllard r. Bunlardan en iyi bilineni K zm z halkal papa an (Psittacula krameri) d r. Bu türe Avrupa n n ve Ortado u nun büyük kentlerinde sürüler halinde rastlamak mümkündür. Gugukkufllar (Cuculiformes), kuluçka parazitli i ile tan n r. Di er bir ifadeyle kendileri yuva yapmadan, baflka türlerden kufllar n yuvalar na b - rakt yumurtalar yla yavrular n üvey analara bakt rmas yla meflhurdur. Üvey ana olan kufllar çok zaman saz bülbülü gibi küçük kufllard r ve üvey oldu unu farketmeden kendinin iki üç kat olan yavruyu beslemekte zorlan r. 138 türünden ikisi yaz n Türkiye de görülür ve daha çok ba bahçe aralar ndan meflhur ötüflüyle görülür. Gece y rt c lar olarak bilinen Baykufllar (Strigiformes), gündüz y rt - c lar gibi pençe fleklini alm fl t rnaklar ve kuvvetli gagalar na ilaveten geceleri çok iyi gören oldukça iri gözlere sahiptir. Gözleri sabit oldu undan boyunlar n çevirerek genifl bir alan görebilirler. Ülkemizde biri peçeli baykufllar (Tytonidae), di erleri baykufllar (Strigidae) familyas ndan olmak üzere 10 tür baykufl (Strigiformes) yaflamaktad r. Öylesine usta taklitçilerdir ki gündüzleri Çobanaldatanlar (Caprimulgiformes) fark etmek nerdeyse imkans zd r. Ülkemizdeki tek türü Caprimulgus europaeus da di er akrabalar gibi bir a aç kabu u veya a açtan düflmüfl yaprak gibi görünerek kendini gözlerden gizler. Kur an- Kerim de Fil Suresi nde geçen Kabe yi y kmak için yola ç kan ve fillerle takviyeli Ebrehe nin ordosunun att klar tafllarla periflan etmesiyle meflhur Ebabil Kufllar (Apodidae) ile Orta ve Güney Amerika da yaflayan geri geri bile uçabilen kufllar olan Kolibriler (Trochilidae) in yer ald Apodiformes, tak m ndan sadece 4 türümüz yer al r. Ebabiller, çok usta uçucudurlar; uyurken bile uçabilen bu kufllar, neredeyse hiç yere konmaz ve bilimsel ad ayaks zlar anlam na gelir. Gökkuzgunlar (Coraciiformes), yal çapk nlar (Alcedinidae) haricinde ülkemizde yaz göçmenidir. En renkli kufllardan olan yal çapk nlar n n 93 türünden üçü, Ar kufllar (Meropidae) n n 26 türünden ikisi, Gökkuzgunlar (Coraciidae) n n 12 türünden ikisi ve Çavuflkufllar (Upupidae) nin iki türünden biri yurdumuzda görülür. Kara K z lkuyruk (Phoenicurus ochruros) Küçük Kerkenez (Falco naumanni) Gökkuzgunu (Coracias garrulus) K z layakl Kerkenez (Falco vespertinus) Sakall Akbaba (Gypaetus barbatus)

5 Sar Kuyruksallayan (Motacilla flava feldegg) Çulha Kuflu (Remiz pendulinus) A açkakanlar (Piciformes), birisi boyunçeviren sekizi a açkakan (Picidae) olmak üzere 218 türünden dokuzu Türkiye de bulunur. Ço u kuflun tersine ayak parmaklar ndan ikisi öne ikisi arka dönük oldu undan papa anlar ve t rmafl k kufllar gibi a açlarda dik olarak t rmanabilirler. Usta böcek avc s olan a açkakanlar, a açlardaki böcek tahribat n önlemeleri aç s ndan do al denge için önemlidirler. Ötücükufllar (Passeriformes), 30 kadar kufl tak m aras nda en kalabal k olan d r ve 5000 civar ndaki türü ile di erlerinin toplam ndan kalabal kt r. Genellikle küçük kufllard r. Beslenme flekline göre gagalar ve yaflama ortamlar de iflir. Tohumla beslenenlerde gaga k sa ve kal n, böcekçillerde ince uzun veya yass d r. Ülkemizdeki temsilcileri bulunan 29 familyadan; Tarlakufllar (Alaudidae) 13, K rlang çlar (Hirundinidae) 6, Kuyruksallayanlar ve ncirkufllar (Motacillidae) 11, Arapbülbülleri (Pycnonotidae) 1, Çal kufllar (Regulidae) 2, pekkuyrukkuflu (Bombycillidae) 1, T rt lyiyen (Hypocoliidae) 1, Sukaratavuklar (Cinclidae) 1, Çitkufllar (Troglodytidae) 1, Da bülbülü (Prunellidae) 4, Ard çkufllar Gece Bal kç l (Nycticorax nycticorax) Uzunbacak (Himantopus himantopus) (Turdidae) 9, Dikkuyruklu Ötle enler (Cisticolidae) 2, Eskidünya Sazbülbülleri (Sylviidae) 43, Eskidünya sinekkapanlar (Muscicapidae) 30, Timaliidae 1, B y kl bafltankaralar (Paradoxornithidae) 1, Uzunkuyruklu bafltankaralar (Aegithalidae) 1, Bafltankaralar (Paridae) 6, S vac kufllar (Sittidae) 4, Duvart rmafl klar (Tichodromidae) 1, A açt rmafl klar (Certhiidae) 2, Çulhakufllar (Remizidae) 1, Sar asmalar (Oriolidae) 1, Örümcekkufllar (Laniidae) 8, Kargalar (Corvidae) 12, S rc klar (Sturnidae) 3 (biri tafl ma), Kirazkufllar (Emberizidae) 18, spinozlar (Fringillidae) 20, Serçeler (Passeridae) 8 türle Türkiye de temsil edilir. Tepeli Gugukkuflu (Clamator glandarius) Karaalınlı Örümcekkuflu (Lanius minor) Mavigerdan (Luscinia svecica) Kaynaklar: Lepage, D., 2007, Checklist of birds of Turkey, in: Bird Checklists of the World. Avibase. ( ). Clements, J.F., 2000, Birds of the World: a Checklist, Cornell University Press, 880 pp. Anonim, 2007, List of birds of Turkey, (eriflim: ). 35