YIL: 1 SAYI: 1 MART 2009

Transkript

1 I THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH YIL:1 SAYI:1 MART2009 YEAR:1 NUMBER:1 MARCH2009

2 II THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

3 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS III TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH (edergi) ISSN: (basl) ISSN: X Editör Yrd.Doç.Dr.NecmiUYANIK YönetimKurulu Doç.Dr.AbdullahÖZTÜRK,Yrd.Doç.Dr.AbdurrahmanSAVA,Doç.Dr. A.MuratSÜNBÜL,Doç.Dr.ÂlimGÜR,Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ, Yrd.Doç.Dr.ÇaatayBENHÜR,Prof.Dr.EmineYENTERZ,Prof.Dr.Ha san BAHAR, Yrd. Doç. Dr. Hüseyin MUMAL, Prof. Dr. Muhittin TU, Doç.Dr.MustafaDEMRC,Yrd.Doç.Dr.NecmiUYANIK,Doç.Dr.Öz demir KOÇAK, Doç. Dr. Ramazan ÇALIK, Yrd. Doç. Dr. Sinan GÖNEN, Yrd.Doç.Dr.UfukDenizAÇI EditörYardmclar Cemal ÇETN, Fatih ÇOLAK, Hatice Gül KÜÇÜKBEZC, Harun YILDIZ, MehmetFatihBERK,MustafaARSLAN,SalihKAYMAKÇI,SalihKI,Dr. SinanTADELEN,YunusNCE,ZehraODABAI YaynKurulu Prof.Dr.AbdullahKAYGI,Prof.Dr.AbdüsselamULUÇAM,Prof.Dr.Ad nanman, Prof. Dr.Ahmet YaarOCAK, Prof. Dr.Ali BRNC, Prof. Dr.AlibrahimSAVA,Prof.Dr.AnvarbekMOKEEV,Prof.Dr.AzmiÖZ CAN,Prof.Dr.AzmiSÜSLÜ,Prof.Dr.BenjaminFORTNA,Doç.Dr.Birol AKGÜN,Prof.Dr.ClausSCHÖNIG,Yrd.Doç.Dr.ÇaatayBENHÜR,Prof. Dr.HalukHadiSÜMER,Prof.Dr.HasanBAHAR,Yrd.Doç.Dr.Hüseyin MUMAL,Dr.brahimHalilSUGÖZÜ,Prof.Dr.lberORTAYLI,Prof.Dr. Kurtulu DNÇER, Prof. Dr. M. Akif ERDORU, Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK, Doç. Dr. Mehmet ÖZDEN, Prof. Dr. Metin AYIII, Prof. Dr. MetinHÜLAGÜ,Prof.Dr.MuhittinTU,Doç.Dr.MustafaDEMRC,Dr. MürtezaHASANOLU,Yrd.Doç.Dr.NecmiUYANIK,Doç.Dr.Özdemir KOÇAK,Prof.Dr.RainerCZCHON,Doç.Dr.RamazanÇALIK,Prof.Dr. Salim CÖHÇE, Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR, Dr. Sefer SOLMAZ, Prof. Dr. Semih YALÇIN, Prof. Dr. Süleyman BEYOLU, Prof. Dr. Thomas DrewBEAR, Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN, Yrd. Doç. Dr. Ufuk Deniz AÇI,Doç.Dr.YusufSARINAY,Dr.ZekeriyaMR

4 IV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH BaskÖncesi: MinyaTU K Bask: MESA letiim: SelçukÜniversitesiEdebiyatFakültesi TarihBölümüKampüs/Konya / tarihinpesinde@hotmail.com, dergi@tarihinpesinde.com, thepursuitofhistory@hotmail.com

5 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS V HakemveDanmaKurulu Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Abdullah ÖZTÜRK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPÇUOLU (Selçuk Üniversitesi),Yrd.Doç.Dr.AbdurrahmanSAVA(SelçukÜniversitesi),Prof. Dr. Abdülkadir YUVALI (Erciyes Üniversitesi), Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM(BatmanÜniversitesi),Prof.Dr.AdilDAISTAN(AkdenizÜniver sitesi),prof.dr.adnansofuolu(hacettepeüniversitesi),prof.dr.adnan MAN (Uak Üniversitesi),Doç.Dr.AhmetÇAYCI(Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖGERCN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet TABAKOLU (Marmara Üniversitesi), Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. A. Adil TIRPAN (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. A. BicanERCLASUN(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.A.HalûkYÜKSEL(Anadolu Üniversitesi),Prof.Dr.A.KâzmÜRÜN(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.A. KüratGÖKKAYA(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.A.YaarOCAK(Hacettepe Üniversitesi), Doç. Dr. Alaaddin AKÖZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. AlexanderA.SOTNCENKO(St.PetersburgDevletÜniversitesi/Rusya),Prof. Dr.AliAKYILDIZ(MarmaraÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.AliBAYKAN(Sel çuk Üniversitesi), Prof. Dr. Ali BRNC (Türk Tarih Kurumu Bakan), Yrd. Doç.Dr.AliBÜYÜKARSLAN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.A.brahimSA VA (Çankr Karatekin Üniversitesi),Doç.Dr.A.MuratSÜNBÜL(Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Âlim GÜR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas Üniversitesi/Krgzistan), Doç. Dr. Arif BLGN (Sakarya Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Athina A. SPTANOU (Makedonya Üniversitesi /Makedonya), Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELK (Pamukkale Üniversitesi), Prof. Dr. AygünATTAR(GiresunÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.AzizMERHAN(Yldz Teknik Üniversitesi), Prof. Dr. Azmi ÖZCAN (Bilecik Üniversitesi), Prof. Dr. AzmiSÜSLÜ(AnkaraÜniversitesi),Prof.Dr.BahaeddinYEDYILDIZ(Hacet tepe Üniversitesi), Prof. Dr. Bayram ÜREKL (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Behçet Kemal YELBURSA (Abant zzet Baysal Üniversitesi), Prof. Dr. Benjamin FORTNA (Londra Üniversitesi/ngiltere), Doç. Dr. Birol AKGÜN (SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.BirolGÜLNAR(SelçukÜniversitesi),Yrd. Doç.Dr.BülentATALAY(TrakyaÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.BülentBAKAR (MarmaraÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.CanerARABACI(SelçukÜniversitesi), Yrd.Doç.Dr.CemalGÜVEN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.CemilÖZTÜRK (Marmara Üniversitesi),Prof.Dr.CezmiERASLAN(stanbul Üniversitesi /AtatürkAratrmaMerkeziBakan),Doç.Dr.CharlesWILKINS(WakeForest Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Claus SCHÖNIG (Freie Üniversitesi Ber lin/almanya),yrd.doç.dr.çaataybenhür(selçuküniversitesi),prof.dr. DavidKUSHNER(HaifaÜniversitesi/srail),Prof.Dr.DenizAHN(Hacette pe Üniversitesi), Doç. Dr. Dimitris MAVROSKOUFS (Aristotle Üniversite si/yunanistan),yrd.doç.dr.doanyörük(selçuk Üniversitesi),Prof.Dr. Donald QUATAERT (Binghamton Üniversitesi/ngiltere), Doç. Dr. Durmu BULGUR(stanbulÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.DursunGÖK(SelçukÜniversi tesi),doç.dr.erdalaçikses(fratüniversitesi),yrd.doç.dr.erdinçya ZICI (Gazi Üniversitesi), Prof. Dr. Emine YENTERZ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Esra BURCU (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Evangelia BALTA (Milli Helenik Aratrma Vakf/Yunanistan), Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK (Sü leyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr.FerdaAYSAN(DokuzEylülÜniversitesi),Doç.Dr.FerudunATA (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Fikret HACIZADE (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Géza Dávid (ELTE Török Tanszék Budapest Múzeum/Macaristan), Prof. Dr. Gökhan ÇETNSAYA (stanbul Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Gü meçkaramuk(hacettepeüniversitesi),yrd.doç.dr.hakankuyumcu (SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.HalilNALCIK(BilkentÜniversitesi),Prof.Dr. H.HadiSÜMER(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.HasanBAHAR(SelçukÜni

6 VI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH versitesi), Prof. Dr. Haim KARPUZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Hayati AKTA(KaradenizTeknikÜniversitesi),Prof.Dr.HayraniALTINTA(Anka ra Üniversitesi), Doç. Dr. Hüseyin ÇINAR (Krkkale Üniversitesi), Prof. Dr. Hüseyin GÜMÜ (Marmara Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KANDE MR(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.HüseyinMUMAL(SelçukÜniversi tesi), Yrd. Doç. Dr. brahim KUNT (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. brahim LKHAN(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.brahimSOLAK(SelçukÜniversitesi), Prof.Dr.hsanGÜNE(AnadoluÜniversitesi),Prof.Dr.lberORTAYLI(Top kap Saray Müze Müdürü),Prof.Dr.lhanAHN(Manas Üniversitesi /Krgzistan), Doç. Dr. zzet SAK (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Jon T. OPLNGER (Maine Üniversitesi/ABD), Prof. Dr. Judith SPENCER (Alberta Üniversit/Kanada), Prof. Dr. Kemal ÇÇEK (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Kezban ACAR (Celal Bayar Üniversitesi), Prof. Dr. Kubilay AKTULUM (Süleyman Demirel Üniversitesi), Prof. Dr. Kurtulu DNÇER (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROLU (Selçuk Üniversitesi), Prof.Dr.MahmutATAY(FratÜniversitesi),Prof.Dr.MehmetAÇA(Balke sir Üniversitesi), Doç. Dr. Mehmet AKGÜL (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. MehmetPÇOLU(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.MehmetKIRBIYIK(Selçuk Üniversitesi),Prof.Dr.MehmetÖZ(HacettepeÜniversitesi),Doç.Dr.Mehmet ÖZDEN(HacettepeÜniversitesi),Doç.Dr.MehmetSEYTDANLIOLU(Ha cettepeüniversitesi),prof.dr.mehmetahngöz(gaziüniversitesi),doç. Dr. MehmetTEMEL(MulaÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.MehmetYILMAZ (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ÇUKURÇAYIR (Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDORU (Ege Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M. Ali HACIGÖKMEN (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. M. Hulusi LEKESZ (HacettepeÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.M.MuratÖNTU(UakÜniversitesi), Yrd.Doç.Dr.M.SerhatYILMAZ(KastamonuÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.M. ZiyaKÖSE(NevehirÜniversitesi),Prof.Dr.MesutÇAPA(KaradenizTeknik Üniversitesi),Prof.Dr.MetinAYIII(BalkesirÜniversitesi),Prof.Dr.Metin HÜLAGÜ(ErciyesÜniversitesi),Prof.Dr.MichelBALVET(ProvinceÜniver sitesi/fransa),prof.dr.mikailbayram(emekliöretimüyesi/konya),doç. Dr.MevlütÇELEB(EgeÜniversitesi),Prof.Dr.MuhittinTU(SelçukÜniver sitesi), Prof. Dr. Musa ÇADIRCI (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Mushtaq Ahmad KAW (Kemir Üniversitesi/Hindistan), Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARIKAN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.MustafaAVCI(SelçukÜniversitesi), Yrd.Doç.Dr.MustafaBIYIKLI(DumlupnarÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.Mus tafaçipan(selçuküniversitesi),doç.dr.mustafademrc(selçuküniver sitesi),prof.dr.mustafaoflaz(yüzüncüylüniversitesi),prof.dr.mustafa ÖZCAN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.MustafaTURAN(GaziÜniversitesi), Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Münir ATA LAR(GaziosmanpaaÜniversitesi),Prof.Dr.NaciBOSTANCI(GaziÜniversi tesi), Yrd. Doç. Dr. Naile HACIZADE (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. NazlGÜNDÜZ(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.NecdetHAYTA(GaziÜniver sitesi),yrd.doç.dr.necmiuyanik(selçuküniversitesi),prof.dr.nedim PEK(OndokuzMaysÜniversitesi),Prof.Dr.N.GüngörERGAN(Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Nikos P. TERZS (Aristotle Üniversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgün ÇELEB (Ankara Üniversitesi), Doç. Dr. N. Sabiroviç NYAZOV (St. Petersburg Devlet Üniversitesi/Rusya), Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr. Nuri MEKLER (Selçuk Üniversitesi),Prof.Dr.NurullahÇETN(AnkaraÜniversitesi),Prof.Dr.Ouz AYTEPE (Ankara Üniversitesi), Prof. Dr. Orhan KILIÇ (Frat Üniversitesi), Prof. Dr. Ömer TURAN (Ortadou Teknik Üniversitesi), Doç. Dr. Özdemir KOÇAK (Selçuk Üniversitesi),Prof.Dr.ÖzkanZG(Hacettepe Üniversitesi), Prof.Dr.ParvizABOLGASSEM(ProvinceÜniversitesi/Fransa),Doç.Dr.Raif PARLAKKAYA(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.RainerCZCHON(FreieÜni versitesi Berlin/Almanya), Doç. Dr. Ramazan ACUN (Hacettepe Üniversitesi),

7 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS VII Doç.Dr.RamazanÇALIK(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.RamazanYELKEN (SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.ReyhanSUNAY(SelçukÜniversitesi),Yrd.Doç. Dr.RuhiÖZCAN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.RüçhanARIK(EmekliÖre timüyesi/ankara),doç.dr.rüyakiliç(hacettepeüniversitesi),prof.dr.sa adettingömeç(ankaraüniversitesi),prof.dr.sadksarisaman(afyon KocatepeÜniversitesi),Yrd.Doç.Dr.S.SüleymanKUCUR(MarmaraÜniversi tesi),prof.dr.s.waleckdalpour(maineüniversitesi/abd),prof.dr.saim SAVA(UakÜniversitesi),Prof.Dr.SalihAYNURAL(GebzeYüksekTeknoloji Enstitüsü),Prof.Dr.SalimCÖHÇE(nönüÜniversitesi),Prof.Dr.SalimKO CA(GaziÜniversitesi),Prof.Dr.SelahittinÖZÇELK(PamukkaleÜniversitesi), Prof.Dr.SelamiKILIÇ(AtatürkÜniversitesi),Prof.Dr.SemihYALÇIN(Ga ziüniversitesi),yrd.doç.dr.serdarsalam(hacettepeüniversitesi),yrd. Doç.Dr.SinanGÖNEN(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr.SüleymanBEYOLU (MarmaraÜniversitesi),Prof.Dr.ahinAKINCI(SelçukÜniversitesi),Prof.Dr. efikakurnaz(gaziüniversitesi),prof.dr.erifakta(gaziüniversite si), Doç. Dr. T. Niyazi KARACA (Bozok Üniversitesi), Prof. Dr. T. Faik ER TAN(AnkaraÜniversitesi),Prof.Dr.ThomasDrewBEAR(LyonÜniversitesi /Fransa),Prof.Dr.TuncerBAYKARA(EmekliÖretimÜyesi/zmir),Yrd.Doç. Dr.U.DenizAÇI(SelçukÜniversitesi),Doç.Dr.YaseminDOANER(Ha cettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Yasin AKTAY (Selçuk Üniversitesi), Yrd. Doç. Dr.YaarERDEMR(SelçukÜniversitesi),Yrd. Doç. Dr. YaarÖZÜÇETN (Ahi Evran Üniversitesi),Yrd.Doç.Dr.YaarSEMZ(Selçuk Üniversitesi), Prof. Dr. Yavuz ATAR (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Ylmaz KOÇ (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yunus KOÇ (Hacettepe Üniversitesi), Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDA (Selçuk Üniversitesi), Doç. Dr. Yusuf ÖZ (Selçuk Üniversitesi), Doç.Dr.YusufSARINAY(DevletArivleriGenelMüdürü),Doç.Dr.Zekeriya KARADAVUT(SelçukÜniversitesi).

8 VIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

9 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS IX TARHNPENDE UluslararasTarihveSosyalAratrmalarDergisi Yldaikisay(BaharveGüz)olmaküzere internetortamndaelektronikbelgevebaslolarakyaymlanan uluslararashakemlibirdergidir. YAYINLKELER 1. TarihinPeindeUluslararasTarihveSosyalAratrmalarDergisi/ThePursuit OfHistoryInternationalPeriodicalForHistoryAndSocialResearch,uluslararas hakemlibirdergiolup,baharvegüzolmaküzereyldaikikezyaynla nr. 2. Dergide Türk tarihi arlkl olmak üzere sosyal bilimler alannda ya zlmolanmakaleleryaynlanr. 3. Dergiye gönderilen makalelerin özgün bir çalma olmas, daha önce yaynlanmam olmas gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas sempoz yumlarda sunulan tebliler baka bir yerde yaynlanmamolmas ve makaleiçindesunulduusempozyumvb.belirtilmekkaydylayayn lanabilir.makaleiçeriklerininhertürlüyasalsorumluluuyazarlarna aittir. 4. Makaleleriçintelifücretiödenmez.Yazarlardergilehinemakalelerinin telifhakkndanferagatettiklerinikabulederler. 5. DergininyayndiliTürkçeolmaklabirlikteuygungörüldüütakdirde ngilizce,almanca,franszcaverusçayazlaradayerverilecektir. 6. Makalelerin banda, 200 kelimeyi amayacak ekilde özet metin ve 5 kelimelikanahtarsözcüklerbulunmaldr.türkçemakalelerde,türkçe özetveanahtarkelimelerinyansra,yazarnkullandngilizce,fran szca,almancaveyarusçayabancdillerindenbirisineaitözetveanah tarkelimeleryeralmaldr.yukardabelirtilenyabancdillerdenbirisiy le yazlm makalelerde ise, Türkçe özet ve anahtar kelimeler de bu lunmaldr. 7. Yazlardayazarunvan,adsoyad,görevyaptkurumve ad resibulunmamalveaadabelirtileniletiimadresiüzerindengönde rilmelidir.yinehertürlühaberlemeaadabelirtileniletiimadresin denyaplmaldr. 8. MakalelerPC uyumlumicrosoftwordveya.doc uzantlbelgeolu turmaya elverili kelime ilem programnda yazlarak bir adet disket veya CD kayd ve üç kopya kât çktsyla birlikte verilecektir. Eski harflimetinleruniversalwordvebenzeriprogramdayazlmolmaldr. Özelbiryazkarakterikullanlmisebelgeylebirliktesözkonusufon tundagönderilmesigerekmektedir.metiniçindekullanlanresim,hari tavb.materyallerin.jpg/.tiff uzantlkaytlardaayrcaeklenmelidir. Butürbelgelerinbasktekniineuygunçözünürlükte(enaz300piksel) vesayfaalannamayacakbüyüklükteolmasnadikkatedilmelidir. 9. Yazlar;TimesNewRomankarakterinde,11punto(dipnotlarda9punto) büyüklüünde olmal, satr sonunda heceleme yaplmamaldr. Sayfa yapsa4ebadnda,kenarboluklarsadan,soldan,üsttenvealttan3 cmolmaküzere,1,5satraralyla,ikiyandanhizalveparagrafaras boluu,öncesivesonras3nkolacakekildeayarlanmalvesayfanu maras verilmelidir. Paragraf balarnda TAB tuu yerine ENTER veya RETURN tuukullanlmaldr.noktalamaiaretlerikendilerin denöncekikelimelerebitiikyazlmaldr.sözkonusuiaretlerdenson rabirharflikbolukbraklmaldr.metinler33sayfayamamaldr.

10 X THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 10. Dergiye gönderilen makale, dergi editörü/editör yardmclar tarafn danbilimselyeterliliinindenetlenmesiamacylaüçhakemegönderilir. Makale, deerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek olumlu ra porlardorultusundadergiyönetimitarafndanuygungörülenbirsa yda yaynlanr. Raporlarn olumsuz olmas nedeniyle makalenin ya ynlanmamasdurumundayazar,herhangibirhaktalebindebuluna maz. 11. Süreliyaynmzelektronikveayrcabasmyaplanbirdergiolup,ba smyapldndabiradet dergiyazarnagönderilir. Ayrbasmtalep edenmakalesahipleri,sitemizekonulacakolanyazlarnnpdfformat nindiripçoaltabilirler. 12. Birmakaledesraileözet,giri,anametin,sonuç,kaynakçave(varsa) ekler bulunmaldr. Makaledeana balklarn tamam büyük harflerle ve koyu yazlmaldr. Ara balklarn tamam koyu olarak yazlacak; ancakherkelimeninilkharfibüyükolacakvebalksonundasatrba yaplacaktr.altbalklarntamamkoyuolarakyazlacak;ancakbal nilkkelimesindekibirinciharfbüyüksonrakikelime/kelimelerinilk harfiküçükolacak,balksonunaikinokta(üstüste)konularakyazya aynsatrdandevamedilecektir. 13. Dergidegerekmetiniçerisindegereksedipnoteklindeatfyaplabilir.An cak genel bir uyum salanmasna dikkat edilmelidir. Metin içerisinde atfsisteminintercihidurumundayaplacakolanaçklamadipnotlarn dadipnottansonraatfyinemetiniçerisindeyapldgibiolmaldr. 14. Metin içerisinde yaplacak olan atflarda aadaki örneklere uygun davranlmaldr. KaynakGösterme(Atflar) * Makaledeyaplacakatflar,ilgiliyerdenhemensonra,paranteziçinde yazarnsoyad, eserinyaynyl vesayfanumarassrasylaörnekteki gibiverilmelidir.(bloch,2005:28) * Birden fazla kaynak gösterilecei durumlarda eserler ayn parantez içinde,eneskitarihliolandanyeniolanadoru,birbirindennoktalvir gülleayrlaraksralanr.(nalck,2000:120;faroqhi,2003:28) * kiyazarlkaynaklarda,arayatireiareti()konulur.kidenfazlayazarl kaynaklardaiseikinciyazarnsoyadndansonra vd. ksaltmaskul lanlmaldr. (nalckseyitdanlolu, 2006: 15), (AkgündüzÖztürk vd.,2002:157) * Yazarnad,ilgilicümleiçindegeçiyorsa,paranteziçindetarihvesay fannbelirtilmesiyeterlidir.(1954:77) * Yazarnaynylyaynlanmikieseri,yaynylnabirharfeklenmeksu retiyleayrtedilir.(nalck,2000a:156),(nalck,2000b:17) * Soyadlaraynolanikiyazarnaynyldayaynlanmolaneserleri,ad larnilkharflerinindeyazlmasyoluylabelirtilir.(demir,a.,2003:46), (Demir,H.,2003:27) * Ulalamayanbiryaynametiniçindeatfyaplrken,bukaynaklabir likte alntnn yapld eser u ekilde gösterilmelidir: (Tabaqat Nasrî,1864:32denaktaran;Köprülü,1991:19) * Elyazmasbireserkaynakgösterilirken,müellifveyamütercimadn dansonra[yz.]ksaltmaskonmal,varaknumarasörnektekigibibelir tilmelivetamkünyekaynakçadagösterilmelidir.(ahmedî,[yz.],1410: 7b) * Arivbelgelerikaynakgösterilirken,metiniçindekiksaltmaörnekteki gibiolmal,açlmkaynakçadaverilmelidir.(boa.mad7342:25) * Not:Alanlarndadahaçokklasikatfsistemiesasalnanbilimdallarn da,yazarlarnisteiüzerinesözkonususistemdeuygulanabilir.(örnek

11 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XI Dipnot:AliBirinci,HürriyetvetilâfFrkasII.MerutiyetDevrindettihat veterakkiyekarçkanlar,dergâhyay.,stanbul1990,s ) Bibliyografya(Kaynakça) * Kitap:Uzunçarl,smailHakk,AnadoluBeylikleriveAkkoyunlu,Kara koyunludevletleri,türktarihkurumuyaynlar,ankara2003. * Derleme Kitap:nalck, HalilSeyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Dei imsürecindeosmanlmparatorluu,phoenixyaynlar,ankara2006. * Makale:Demirpolat,Enver, slâmfelsefesininbatdüüncesineetki si, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say 9, Konya 2003,ss * Derlemekitaplardakimakaleler: Clark,EdwardC., OsmanlSanayi Devrimi,TanzimatDeiimSürecindeOsmanlmparatorluu,(Derleyen: nalck,halilseyitdanlolumehmet),phoenixyaynlar2006,ankara, ss * Bildiriler:Yavaca,Alâeddin, OsmanlveMûsiki,UluslararasKuru luunun 700. Yl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya,0709Nisan1999,(YaynaHazrlayanlar:AlâaddinAközBay ramürekliruhiözcan),selçuküniversitesibasmevi,konya2000,ss * Tezler:Lekesiz,M.Hulusi,OsmanllmiZihniyetindeDeime(teekkül gelimeçözülme: XVXVII. Yüzyllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi limlerenstitüsütarihanabilimdalbaslmamyükseklisanstezi, Ankara1989. * Web siteleri: eriim tarihi:

12 XII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH THEPURSUITOFHISTORY AnInternationalPeriodicalforHistoryandSocialResearch ispublishedtwiceayear(inspringandinautumn) bothinprintandejournalversion. Itisaninternationalrefereedjournal. PublicationPrinciples 1. The Pursuit of History An International Periodical for History and Social Research,isaninternationalrefereedjournalandpublishedtwiceayear (springandautumn) 2. The submissions presented to the Journal based on Social Sciences especiallyturkishhistory. 3. Articlessentforpublicationshouldhavenotbeenpreviouslypublished in another journal, not even in a different language.the papers submitted for any symposiums or congresses can be published on conditionthatithasnotbeenpreviouslypublishedandcitingthename of the symposiums where the articles presented. Scientific and legal responsibilitiesofthepublishedtextsbelongtotheauthors. 4. Noroyaltypaymentforthearticles.Thewritersacknowledgethatthey willrenouncetheircopyright. 5. ThepublicationlanguageofthejournalisTurkish.Butifitisapproved itcanbepublishedinenglish,french,germanandrussianlanguages. 6. Eacharticlemustincludeanabstractofnotmorethan200wordsand5 key words. In Turkish articles, one abstract written in any foreign languageespecially(french,german,englishandrussian)shouldbe placedwith5keywordsinadditiontotheturkishabstractsandkey words. If the article is written in the languages stated above, Turkish abstractandkeywordsarerequired. 7. Thetitles,thenamessurnamesoftheacademicians,theassociationin which he/she is located, the addresses shouldnt be written on thetexts.theaboveonesshouldbesentthroughthefollowingcontact address.alsoyoucancommunicatethroughthecontactaddresses. 8. Thesubmissionsshouldbewrittenonwordprocessingprogramssuch asmicrosoft Wordorthe document (the.doc texts) that is adaptablewith PC and please send three paper complimentary copies of the texts in additiontothecdorfloppy.thetextswrittenwiththeold(different) letters should be written on Universal Word or similar ones. If any specialtypefaceisused,pleasesendthetypefacecharacterwiththetext. The.jpg/.tiff extensionrecordsofthematerialsusedinthetextssuch asthepicturesandthemapsalsoshouldbeattachedtothetexts.also payattentiontothepixelresolution(atleast300pixel)adaptablewith theprintingtechniqueandthesizeofthematerialsshouldntexceedthe sizeofthepage. 9. Texts; The main body of the text should be written in Times New Romanletters,fontsize11(9fontatfootnotes).Pleasedonotsyllabifyat theendoftheline.thepapershouldbetypedona4sizepaper.leave 3 cm margins on left and right and top and bottom, use 1.5line spacing, flushright alignment. To adjust spacing before or after paragraphs leave 3 nk and in addition to the page number. At the paragraphindentationpleaseuse TAB keyratherthan ENTER or RETURN.Donotwritethepunctuationmarksasadjacenttothelast letter,leaveoneletterspace.thetextshouldntexceed33pages 10. Thearticlethatisarrivedtothejournalissenttothethreerefereesby theeditorandtheeditorassistantsinordertobeexaminedintermsof

13 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XIII the academic competence. The criterion for assessment is the appropriateness of two referee comments then the articles will be published in any issue decided by the journal management. If the assessmentofthearticleisnegative,thewriterneverdemandsforright. 11. Our periodical will be presented both ejournal and in print version. Following the publication, one issue of the journal will be sent to the writerofthearticle.theownerofthearticlesalsodownloadsthetext fromthejournalwebsiteaspdfpattern 12. Abstract, introduction, main text, conclusion and bibliography are presented consecutively in a text. Main headlines should be big bold letters,theotherheadlinesshouldbewritteninboldtypewiththesmall lettersexceptforthefirstletter.thenfollowingtheheadlinesputcolon (:)andcontinuetothetextfromthesameline. 13. Bothintextorfootnotetypereferencecanbepossible.Butpayattention tothegeneralconsistency.ifyouusethereferencesysteminthetext, the reference after footnote should be used as in the text on the explanatoryfootnotes. 14. Thereferencesusedintextshouldbebasedonthefollowingsamples. ResourceAttributes(References) * Thereferencesusedinthetextshouldbestartedfromtherelatingpoint andinbrackets,thesurnameofthewriter,thepublicationyearofthe work,pagenumberstatedasinthesample.(bloch,2005:28) * Ifmorethanonereferenceispreferred,theworksshouldbecitedinthe same brackets from the older to the newer dated with semicolon. (nalck,2000:120;faroqhi,2003:28) * Pleaseputhypen()ontheresourceswithtwowriters.Ifthewritersare more than two,then after the surname use this abbreviation et al. (nalckseyitdanlolu,2006:15),(akgündüzöztürketal.,2002: 157) * Ifthenameofthewriteriscitedinthetext,justonlymentionthedate andthepagenumber(1954:77) * Twoworksofawriterthathavebeenpublishedinthesameyearcanbe distinguished by adding a letter to the publish date. (nalck, 2000a: 156),(nalck,2000b:17) * Ifthewriterssurnamesaresimilaraswellastheirpublishdate,then putthefirstletterofthenames.(demir,a.,2003:46),(demir,h.,2003: 27) * Ifyoudontfindtheresourcethathasbeenattributedinatext,citeboth oftheresourcesinthefollowingsample:(tabaqatnasrî,1864:32den aktaran;köprülü,1991:19) * Whileattributingamanuscript,afterthenameofauthorandtranslator puttheabbrevaitonof[ms.],andtheleafnumbershouldbestatedasit isshowninthesample.thewholetagcanbecitedinthebibliography (Ahmedî,[yz.],1410:7b) * While attributing the archive documents, cite in the text just like the following sample,the detailed version should be in the bibliography. (BOA.MAD7342:25) * PS:Classicalreferencesystemcanbeusedinsomescientificbranches thatusedmostlythatsystem (Ali Birinci, Hürriyet ve tilâf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve TerakkiyeKarÇkanlar,DergâhYay.,stanbul1990,s ) Bibliography * Book: Uzunçarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, KarakoyunluDevletleri,TürkTarihKurumuYaynlar,Ankara2003.

14 XIV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH * * * * * * Compilation: nalck, HalilSeyitdanlolu, Mehmet,Tanzimat Deiim SürecindeOsmanlmparatorluu,PhoenixYaynlar,Ankara2006. Article: Demirpolat, Enver, slâm Felsefesinin Bat Düüncesine Etkisi,SelçukÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,Say9,Konya 2003,ss Articles in a compilation work: Clark, Edward C., Osmanl Sanayi Devrimi,TanzimatDeiimSürecindeOsmanlmparatorluu,(Derleyen: nalck,halilseyitdanlolumehmet),phoenixyaynlar2006,ankara, ss Announcements:Yavaca,Alâeddin, OsmanlveMûsiki,Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl Devleti Kongresi,Konya, Nisan 1999, (Yayna Hazrlayanlar: Alâaddin Aköz Bayram ÜrekliRuhi Özcan), Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya2000,ss Thesis:Lekesiz,M.Hulusi,OsmanllmiZihniyetindeDeime(teekkül gelimeçözülme: XVXVII. Yüzyllar), Hacettepe Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsüTarihAnaBilimDalBaslmamYüksekLisansTezi, Ankara1989. Web sites: history:

15 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XV ÇNDEKLER XVIIXVIII BALARKEN EDITORIALFOREWORD NecmiUYANIK 18 LAMETAPHOREDUMIROIRDANSLESŒUVRESDEMEVLANA MEVLÂNA NINESERLERNDEAYNAMETAFORU AbdullahÖZTÜRK 926 TARHYAZIMINDABRSORUN:TARHVEZAMANLKS APROBLEMINHISTIOGRAPHY:RELATIONOFHISTORYANDTIME MustafaSAFRANAhmetMEK 2736 OSMANLIMPARATORLUUDÖNEMNDEBRDERSARAÇveGEREÇLERLOJSTK MERKEZ:MAARFKÜTÜPHANES( ) THELOGISTICSCENTERFORTEACHINGAIDSATTHEMIDDLESCHOOLSINTHEPERIOD OFTHEOTTOMANEMPIRE:MAARFKÜTÜPHANES (THELIBRARYOFMINISTRYOFGENERALEDUCATION)( ) BahriATA 3750 II.MERUTYET NLÂNININAMERKANBASININAYANSIMASI REFLECTIONOFPROCLAMATIONOF2 ND CONSTITUTIONALMONARCHY INTHEAMERICANPRESS CemalGÜVEN 5170 XVIII.YÜZYILDASAKIZADASI NINETNKYAPISIVE ORTODOKSKATOLKREAYAARASINDAKLKLER ETHNICSTRUCTUREOFTHECHIOSISLANDANDTHERELATIONSBETWEENTHEGREEK ORTHODOXANDTHELATINCATHOLICCOMMUNITYINTHEXVIII th CENTURY DilaraDAL 7182 XV.YÜZYILINKNCYARISINDA AKEHR DEKKTSADÎFAALYETLER ECONOMICACTIVITIESINTHESECONDHALFOFTHEXV TH CENTURYINAKEHR DoanYÖRÜK

16 XVI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH IKTÂ SSTEMNNTEKÂMÜLÜNDESELÇUKLULARINROLÜ ROLEOFTHESELJUKIDSONDEVELOPMENTOFIQTASYSTEM ErkanGÖKSU TÜRKMODERNLEMESNDESEÇKNCYAPIVESOSYALHAYATAYANSIMASI THEOUTSTANDINGSTRUCTUREOFTHETURKISHMODERNIZATIONAND ITSREFLECTIONTOTHESOCIALLIFE HurigülEKEN ANADOLU NUNLKESKESER(ARKEOLOJ)MÜZES: KONYAÂSÂRIATÎKAMÜZES NNKURULUU THEFIRSTANCIENTMONUMENTS(ARCHEOLOGY)MUSEUMOFANATOLIA: THEFOUNDATIONOFKONYAASARIATKAMUSEUM HüseyinMUMAL KUVÂYIMLLÎYEVESTANBULHÜKÜMETLER THENATIONALINDEPENDENCEARMY(KUVAYIMLLÎYE)ANDISTANBULGOVERNMENTS MetinAYIII YAADIKLARIVEYAZDIKLARIYLAKONYA DABRGAZETEC:SELÇUKES AJOURNALISTWITHHISEXPERIENCESANDWORKSINKONYA:SELÇUKES NecmiUYANIK GALLESTKLÂLARASINDAANADOLU DABRNGLZCASUSU: MUSTAFASAGR ABRITISHAGENTINANATOLIABETWEENOCCUPATIONANDINDEPENDENCE: MUSTAFASAGIR SalihKI TÜRKLERDEEHRLLK,KÖYLÜLÜK(YERLLK): KADINÖRNEÜZERNEBRTAHLLDENEMES ANANALYSISONTHEEXAMPLEOFWOMEN:TOWNSHIP,VILLEINSHIP(LOCALITY)INTURKS ayanulusan THREENEWINSCRIPTIONSINTHEPHRYGIANLANGUAGE PHRYGDLNDEÜÇYENKTABE Th.DrewBEAR,A.M.LUBOTSKY,M.ÜYÜMEZ

17 TARHN PENDE ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XVII BALARKEN Öncelikleyaynhayatnayenibalayandergimizin,bilimâleminehayrlolma sntemenniediyorum.batatürktarihiolmaküzere,dünyatarihivediersosyal bilimalanlar,dergimizinkapsamalaniçerisindebulunmaktadr.geçmitengele ceeuzanrken,özelliklegünümüzünproblemleriniçözmeyedönükolarak,dier sosyal bilimlerle birlikte, tarih biliminin ya da disiplininin ie koularak, dergi üzerinden bilimsel çalmalarla insan hayatna olumlu katk yaplmas hedeflen mitir. Malumolduuüzere,insanlktarihiboyunca bilgi,bilgininkullanmalanlar açsndanbasnyaynorganlarbüyükönemesahipolmutur.bunedenle orma nnbütünügörmek vebilimselolmann, metodolojininyenilenmesi ndengeçti ibirortamda,sosyalbilimcilerinyapmolduumeakkatliçalmalarndakibu maharetlerineimkântanmakvesonucavarmakbutüryaynfaaliyetleriyleger çekletirilebilmektedir.nsannmutluluuiçindahaiyibirdünyayaulamakama cyla,tarihinpeindekomayabalayandergimiz,hiçbirzamanyakalanamayacak olangerçeklieulamakiçintarihveyaynhayatyolundakiyerinialmdurum dadr. TarihinPeindeUluslararasTarihveSosyalAratrmalarDergisi,batatarihvedi ersosyalbilimlerolmaküzere;olaylara,problemlere,konulara,yenibilgivebel gelerle,farklyorumlargetirenyadakonularndahaiyianlalmasnaolanakta nyanbütünbilimselçalmalaraaçkbirdergidir.hakemlibirdergiolarakuzun solukluveilkelibiryaynpolitikasizlemeyihedeflemiolandergimiz,batatür kiyeolmaküzere,dünyannfarklülkelerindendeerlibilimadamlarmznkatk larylagenibiryaynkurulunasahiptir.bütünbunlarlabirlikte,dergimizinyayn hayatnahazrlanmasndaemeigeçendeerliarkadalarmznyansra,ilksa ymzdaki yazarlarmz ve bundan sonraki saylarda yazlar bulunacak olan ve ayrca,dergimizbünyesindegörevalantümsaygnbilimadamlarmzateekkür etmeyibirborçbilirim. TarihinPeindekomaküzere,dergimizinyaynhayatnabalamasmünasebetiy lebütünbilimadamlarmzveokuyucularmzsaygileselamlarken,dergimizin baarsn sürekli klabilmek için sizinle birlikte çalmay ve eserlerinizi ilgiyle bekliyoruz. Editör Yrd.Doç.Dr.NecmiUYANIK

18 XVIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH EDITORIALFOREWORD FirstofallIwishallgoodlucktoourjournalonitsnewwayforthescienceand academic world. Our Journal contents will be based on primarily the Turkish history in addition to the world history and the other social sciences. While extendingfromthepasttothepresent,weintendtocontributetothehumanlife with the scientific studies placed in our journal in order to solve the current problemsespeciallybythecontributionofthescienceofhistoryinadditiontothe othersciences. Asitisknown,mediaorganshavebeenplayinganactiveroleon knowledge anditsusageduringtheprocessofhumanhistory.therefore, toseetheentire forest andprovideopportunitytotheskillsofthesocialscientistsintheirarduous studiesduringtheprocessof renewalofmethodology andachievetheaimsby meansofthesepublicationactivitiesareourmainresponsibilities.fromnowon, our Journal, the pursuer of the history, takes its part in the publication life and historywiththeaimofachievingaprosperousworldforthehumanwelfarein ordertogettherealitythatwillneverbeenaccomplished. The Pursuit of History An International Periodical for History and Social Research is a scientific journal that hosts to all scientific studies by providing possibilities for the subjects comprehension and enabling the right of various comments to the incident and problems of primarily history and other social sciences with the contribution of new documents and knowledge. As an international refereed journal, targeting to pursue a dignified publication policy andexpecttolastinalongtermhasaricheditorialboardwiththeparticipationof thedistinguishedscientists,academiciansfromallovertheworldnotablyturkey. I d like to express my most sincere appreciation and gratitude to the all of the friends who have been contributed to the launch of our journal and the academiciansandscientistplacedinourfirstissuewiththeirappreciablearticles andtheeminentscientistplacedinourjournal spublicationboard. Bystayingloyaltothepursuitofhistory,inconnectionwiththelaunchofour journalspublicationlife,igreetrespectfullyalloftheacademiciansandreaders andilookforwardtoworkingwithallofyouandyourworksinmakingthe The PursuitofHistory acontinuingsuccess. Editor Assist.Prof.Dr.NecmiUYANIK

19 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:18 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:18 LAMETAPHOREDUMIROIRDANSLESŒUVRESDEMEVLANA AbdullahÖZTÜRK * Résumé Lamétaphoredumiroirestdéjàrépanduedansl antiquitépourdéfinirlaconceptionde l universparl homme.mevlanainterprèteainsilesmiroirscommedessignesdelumièreetde connaissancequipermettentdedécouvrirlesensdel universetdel homme.pourlui,l univers estdoncunensembledemiroirsdanslesquelsl Essenceinfiniesecontemplesousdemultiples formes.toutescesmétaphoresdumiroirutiliséesparrûmiserventàdéfinirl essenceetlavertu del infinitédedieu.etlemondephénoménialestlaraisonuniverselle.l hommeparfaitest intermédiaireentredieuetlemonde.c estàdire,l hommeparfaitestlaporte:c estparluiseul quepasselavoiepouralleràdieu.finalementlesformesdumiroirmontrentlessignesdedieu quidit: JesuisunTrésorcaché,jevoudraisêtreconnu,c estpourçaquej aicréél hommeetl univers. MotsClés Lamétaphore,lemiroir,l hommeparfait,l univers,dieu,l essenceinfinie MEVLÂNA NINESERLERNDEAYNAMETAFORU Özet nsannevrenhakkndakialglamalarntanmlamakiçinkullanlanaynametaforu,antikçada dayaygnd.mevlanaaynalar,insanveevrenianlamakonusunda,bilgiveaydnlngösterge leriolarakyorumlar.onagöre,sonsuzvarlasahipolanyaratc,âdetabiraynalarbütünüolan evrendeçeitliekillerdegörünmektedir.mevlana nnkullandaynaileilgilitümmetaforlar, ölümsüzolantanr nnvarlnvefaziletinitanmlamadabizeyardmcolmaktadr.fenomen lerdünyaskülliaklnbirgörünümüdür.mevlana yagörekâmilnsandünyailetanrarasnda biraracdr.yanikâmilnsanbirkapgörevinesahiptirvetanr yagidenyolsadeceondangeçer. Sonuçolarakaynalar, Bengizlibirhazineyim,bilinmekistedim,onuniçinevreniveinsanyarattm diyentanr nnevrendeveinsandaaksedengöstergeleriniyanstr. AnahtarKelimeler Metafor,ayna,kâmilinsan,evren,Tanr,sonsuzvarlk. * Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransz Dili ve Edebiyat Bölümü Öretim Üyesi. aozturkus@yahoo.com

20 2 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 INTRODUCTION Pourcommencernotresujetàtraiter,ilserapeutêtreutilededéfinird abord lesdeuxmotsclésdenotrearticle: métaphoreetmiroir.déjàselonlediction nairelepetitrobert,lamétaphoresignifie Figurederhétorique,ouprocédéde langage qui consiste dans un transfert de sens (terme concret dans un contexte abstrait) par substitution analogique: La racine du mal, une source de chagrin sontdesmétaphores.quantausensdénotatifdumiroir: objetconstituéd une surfacepolie(d aborddemétalaujourd huideverreentamé)quisertàréfléchirla lumière,àproduiredespersonnesetdeschoses 1.Historiquementlepremiermi roirquiappartientà l âgedelapierrepolie estutilisélapremièrefois,auxvii milleansavantjésuschrist,à ÇatalHüyük 2 laplusanciennevilledumonde,se trouvant aujourd hui à KonyaÇumra à 40 kilomètres du tombeau de Mevlana Celaleddin. Lamétaphoredumiroirestdéjàrépanduedansl antiquitépourdésignerno tamment des phénomènes de perception ou pour exprimer une idée d enseignementoudecritiquedecertainscomportementshumains.lesfonctions ont certainement exercé une influence sur l usage de la métaphore dans le do mainedelalittérature. LestexteslatinsetpopulairesduMoyenAgeontaussilargementrecoursàla métaphoredumiroir.elledésignesouventdeslivresentiers,notammentlabible. Lamétaphoreestàlamodesurtoutaprèslaredécouvertedesmiroirsenverreau commencementduxiiiesiècle,commel indiquentdenombreuxouvrages. Lemiroirestlamétaphoremillénairedelaphilosophie.ChezPlatondéjàl œil estsupposécommeunmiroir.c estainsiquesemirelepaysagedelacaverneet qu onopèrelaconversionduvisibledansl invisible.dansunetellevision,sipro chedelatraditionnéoplatoniciennel universestconsidérécommelamultiplica tiond unemêmeimage: Noussommeslaharpe,etc esttoiquijouessurnoscordes:legémissement nevientpasdenous,c esttoiquigémis. Noussommeslaflûteetnotremusi quevientdetoi;noussommeslamontagne,etnotreéchovientdetoi 3 L idée fondamentale qui se dégage du foisonnement des thèmes du miroir dansl œuvredemevlanaestquelemondetoutentierestlaformede laraison universelle (KülliAkl). Laformeestapportéeàl existenceparcequiestsansforme,commelafumée estproduiteparlefeu. L action sans forme de Dieu sème la graine d une forme d où provient un corpsdouédesensetderaison. 1 Petit Robert, Dictionnaire de la langue Française, Paris Türkiye Diyanet Vakf, slam Ansiklopedisi, C. 4, s. 259, stanbul Mevlana Celaleddin, Mesnevi 1/598,599, Traduction par Eva de Vitray Meyerovitch et Djamchid Mortazavi, Municipalité de Konya, Première édition, Octobre 2006.

21 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 3 Cequiestsansmainsfaçonnedesmains: l Amedesâmescréeunhomme pleinementformé 4 Tout symbolisme tend chez Mevlana à un enseignement spirituel. Selon lui l hommeestunmicrocosme,l universsereflèteenluicommeunmiroir,etàson tourilreflètelecosmos.donctouslesphénomènessontlemiroirdanslequeldieu semanifesteoùbienlalumièrededieuestlemiroir,etlesphénomènes,lesima gessontreflétésenlui. Ceciditquel unitéessentielledetouslesêtresconditionneunethéoriedela connaissancequel hommedoitconnaître. Mevlanaressemblel hommeàunlivrecontenantdesconnaissancesimportan tesquinesontpasfacilesàcomprendreàcausedesténèbres.danslelivrefihi mâfihi,ildit: Montremoileschosestellesqu ellessont.l hommeestunegrandechose, touteschosessontécritesenlui,maislesvoilesetlesténèbresneluipermettent pasdedécouvrir,lestrésorsscintillentenluimême.mais,malgrélesténèbreset lesvoiles,l hommepeutcependantlirequelquessecretsetentireruneconnais sance 5 EnpartantdecesidéesprincipalesquenousretenonsdesœuvresdeRûmi, nousessayonsd exposeretd analysercertainsaspectsduthèmedumiroirconte nantplusieursfonctions. A.SYMBOLESDUMIROIR ContrairementauthèmedumiroirchezRûmi,portantplutôtdesaspectsposi tifs,lethèmedemiroirvudansdesœuvresmodernes(romansourécitsfantasti ques)portedesaspectsnégatifssurtoutauxix.ouxxsiècles.cesontsouventdes miroirsdesorcièrequifontapparaîtreunautre,undoublefuneste.parexemple, chezmaupassantlemiroirauneautrefonctionquerefléterl imagedel homme. Ilsertàl hommedepiègepourcapturerl êtreinvisiblequilehantecommedanslerécit fantastiquedu Horla. 6 Lemiroirdevientrévélateurdelapertedunarrateur Monimagen étaitpasdedansetj étaisenfaceetjevoyaislegrandverre,limpideduhaut enbas.(...).soncorpsimperceptibleavaitabsorbémonreflet. 7 SelonAlainClaude Gicquel, Maupassantaimelesmiroirsparcequ ilsrévèlentl ambiguïtéetladualitédes êtresetfavorisentobsessiondudouble. 8 Cettepetiteremarquenenouspermetdedire quelebutetlafonctionduthèmedemiroirpeuventbienvarierselonl auteuret l époqueenquestion. 4 Ibid., Mesnevi 1/ Mevlana, Fihi-mâFihi, Traduction française par Eva de Vitray Meyerovitch du persan, Sindbad Paris 1982, Chapitre II, p Öztürk Abdullah, Etude du fantastique dans les deux Versions du Horla de Guy de Maupassant, Kitap Dünyas, Konya 2003, p Maupassant Guy de, Les deux Horla, p Gicquel Alain Claude, «Jeu de Miroirs», Magazine littéraire, no 310 mai 1993, p. 57.

22 4 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Quantànotreauteurmystique,MevlanaCelaleddinRûmi,ilseprésentetout d abord comme un maître spirituel qui essaye d éveiller les âmes endormies. Il interprète ainsi les miroirs comme des révélateurs des signes de lumière et de connaissance.pourlui,lapremièreétapedelavoiequimèneàlaconnaissance, c estd arracherl âmeausommeildel oubli.l œildel âmedoits ouvriràlavi sion,seulmodedeconnaissancevéritable.mevlanas efforcedefairerappelerainsi àl hommelesétapesdelaconnaissancequ ilapassées.al aidedessymboles,il luipermetdedevinerladistanceentrelesigneperçuetlaréalitésignifiée.ace propos,ildécritd abordlesdiversmodesetétapesdelanaturedel hommedèsle commencement. - «L hommevinttoutd aborddanslerègnedeschosesinorganiques,puis delàilpassedanslerègnevégétal» - «Delonguesannées,ilvécudansl étatvégétaletnesesouvientpasde l étatinorganique,àcausedel oppositionentreeux.» - «Lorsqu ilpassadel étatvégétalàl étatanimal,ilneserappelaplusson étatentantqueplante.» - «AnouveauleCréateurquetuconnaisconduisit(l homme)del étatani maljusquàl étathumain.ainsiavançaitild unplanàl autrejusquàcequ ilde vienneenfinintelligent,sageetpuissant.» - «Il ne se souvient pas des ces âmes antérieures à partir de cette intelli gencehumaine,unvoyagedoitencoreêtreaccompliparlui.» - «Bienqu ilsesoitendormietsoitdevenuoublieuxdupassécommentle laisseraitondanscetoublideluimême?». 9 Latachedumaîtreconsisteraainsiàéveillerl âmedudiscipleauxvéritéssu prasensible,ils agitbiend uneorientationdel âmeversuneprisedeconscience desoi 1. Miroir,symboledelaconnaissancedesoi Lapremièrepossibilitéqu offrelemiroiràl homme,c estdepermettredese regarder.lemiroirvadevenirtoutnaturellementlesymboledelaconnaissance desoi. Pendantlongtemps,j aicherchél imagedemonâmemaisnulneréfléchissait monimage Aprèstout,medisjeàquoisertunmiroir?Acequechacunpuissesavoirce qu ilest,etquiilest. Lemiroirdefern estquepourlesformesextérieures;lemiroirquimontre l aspectducœurestd ungrandprix. Lemiroirdel âmen estriend autrequelafacedel Ami,lafacedel Amiqui estdelapatriespirituelle. 9 Mevlana Mesnevi IV/ 3637, 3638, 3639, 3646, 3647, 3648, 3650.

23 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 5 J ai dit Ô mon cœur cherche le Miroir universel, va vers la Mer; tu n atteindrapastonbutparlaseulerivière J aivuquetuétaislemiroiruniverselpourtoutel éternité;j aivudanstes yeuxmapropreimage. Commentuneimageparviendraitelledanscetœililluminéquinecessede contemplerlesréalités(divines)? Tudis Situaperçoittonimagedanslesyeuxd unautrequemoi,sacheque c estuneimaginationetunréprouvé 10 Commeonvientdeconstater,lamétaphoredemiroircommeinstrumentde connaissanceafaitrattacherleterme contemplation,aumot miroir.danscette contemplation le miroir assume un rôle d informateur qui reflète la vérité telle qu elleest. 2. Lemiroir,symboled informateur Ils agitd unefidélitéàlaréalitédivine.l hommesevoittelqu ilest.ilsere connaît,maisparfois,ilnesereconnaîtpas.maiscen estpaslafautedumiroir.il nes agitqu uneconnaissancepsychologiqueetéthique. Commentpourraisjerendremauvaisl hommebon?jenesuispasdieu.je nesuispasceluiquiincite,jenesuispasleurcréateur Commentrendraisjelaidl hommequiestbeau?jenesuispasleseigneur.je nesuisunmiroirpourlaidetlebeau L indienbrûleunmiroirdedépit,disant ilfaitapparaîtrel hommeavecun visagenoir. Dieu a fait de moi un informateur, quelqu un disant la vérité, afin que je puissedireoùestlebeau Lemiroir,symboledeclarté Atraversdesthèmesprésentés,lapremièrequalitérequised unmiroirestla purificationducœur.ils agitd undéroulementquis orienteverslafidélitéetla clarté. Pour mesurer et distinguer le bon du mauvais, le vrai de la fausse Rûmi utiliseaussiuneautremétaphorequiest labalance.cecivanousconduireàune purificationmoraleetàunepurificationintellectuelle. Commentlemiroiretlabalancepourraienttildiredeschosesfausses? Commentlemiroiretlabalancepourraientilssupprimerlavéritédepeurde blesseroud humilierquiconque? Lemiroiretlabalancesontdesnoblespierresdetouche. 12 Devenuclair,lemiroirpourraitcapterlerefletdeDieu,commelemondephé noménalreçoitl imagedumondenouménal.cecinousemmèneàunmiroirexcel 10 Mesnevi II/ 93, 94, 95, , 100, 104, Mesnevi II / 2686,2687, 2688, Mesnevi I/ 3545, 3546, 3547.

24 6 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 lentquireprésentel espritde InsanülKâmil (l hommeparfait)placéaucentre deschoses.pourquel imagesoitexactementreflétéeparlemiroirilfautquela surfacedeceluicisoitclaire. L amour veut que cette parole soit manifestée: si le miroir ne reflète rien, quelleenestlacause?. Saistupourquoilemiroirdetonâmenereflèterien?Parcequelarouillen a pasétéenlevéedesaface 13 RûmiditqueDieuadonnéàl hommeunoutildepolissagequiestlaraison. S ilpolitsoncœurparcetoutil,ilpeutcapterlesformesdel invisible. Mêmesituesaussinoirquelefer,habituetoiàpolirsansrelâcheafinque toncorpspuissedevenirunmiroirpleind images. Un morceau de fer devenu un miroir de l Invisible, toutes les formes de l Invisibles yreflèteraient LemondemiroirdeDieu D aprèsrumil universtémoignededieu.illemanifeste,etc estlaraisonde lacréation,ainsiquel indique lehatihqudsi : J étaisuntrésorcaché;j aivoulu êtreconnuetj aicréelemonde 15 DanssonDivan,Rumifaits adresserdavidàdieu. Oseigneur,puisquetun apasbesoindenous,quellefutlaraisonpourla quelletucréaslesdeuxmondes? Dieuluirépond: Ohommequiappartientau temps,j étaisuntrésorcaché; J aidésiréquecetrésordebontéetdemunificencesoitrévélé. J aiprésentéunmiroirsafaceetlecœur,sondosestlemonde 16 LemêmetraditionestcommentéeàdiversesreprisesparRûmidans Fihima Fihi et dans Mesnevi. L univers est donc un ensemble de miroir dans lesquels l Essenceinfiniesecontemplesousdemultiplesformes,ouquireflètentàdivers degrésl irradiationdel Etreunique.Commeonleconstatedansleslivressacrés telsque labibleoulequ ran toutescesmétaphoresdemiroirutiliséesparru midanssesœuvresserventàdéfinirl Essenceetlavertudel InfinitédeDieu. Rumimetl accentsurlanécessitépourl hommed observerl univers,laréalité quis offreàsesyeuxétantlemoyendeparveniràlanotiondelaréalitéultime. OùquevoustourniezvotrevisageestlafacedeDieu.Cettefaceesttoujours présente,actuelle,continueetéternel 17 Lemondephénoménalest laforme delaraisonuniverselle,c estaumoyen decetteformequel hommepeutparveniràl esprit: LaconnaissanceestlesceauduroyaumedeSalomon;lemondetoutentier estformeetlaconnaissanceestl esprit Mesnevi I/ 33, Eva de Vitray Meyerovitch, Mystique et Poésie en Islam, Desclée de Brouver 1972, p Ibid p Mevlana, Fihi-ma-Fihi (le livre du Dedans) Chapitre 5, p Ibid Chapitre 5, p. 46.

25 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 7 SelonNicholson,l amour,quesonobjetimmédiatsoithumainoudivin,réel ouphénoménal,mèneàlafinàlaterrestren estquelerefletdelabeauté,céleste. L amourestmanifeste,estlebienaiméestcaché;l Amiesthorsdumonde, maissonattraitestdanslemonde.» L hommeparfait,miroirdelavéritéetdelabeauté L homme parfait permet au disciple de ce voir tel qu il est en réalité; ayant échappéàla couleur del existencephénoménale.pourdonnerunexemplerû mifaitallusionàlaparoleattribuéeauprophète: lescroyantssontdesmiroirsles uns des autres. je suis un miroir poli par la main divine: le Turc et l Indien contemplentenmoicequiexisteeneuxmêmes 20 Lesageestcommeunmiroirdanslequelvousvoyezvotrepropreimage,car lecroyantestlemiroirducroyant 21 PourRumi,l Hommeparfaitestla porte c estparluiseulquepasselavoie pouralleràdieu. TuestlaportedelacitédelaConnaissance,puisquetueslesrayonsduSoleil delaclémence. Soitouverte,ôporte!Pourceluiquicherchelaporte... Soisouvertjusqu àl éternité,ôportedelamiséricorde Lafindetoutenseignementspirituelestd arriveraustadede l hommepar fait quiestlebutdel univers.nousvenonsdevoirquetoutespurificationsné cessairespouratteindrel hommeparfaitquemevlanavientdedécriresontexpo séesparlamétaphoredumiroir. CONCLUSION QuelquesoitlesymbolismeadoptéparRûmi,ils agittoujoursd unevisiondu monde sous la forme d un jeu de miroirs où la manifestation divine se reflète. L universestlasommedesattributsquirévèlentl Essenceunique.Maislebutde l universestl homme.lethèmedel hommeparfaitestaucentredetouteladoc trine de Celaleddin Rûmi. L homme parfait est intermédiaire entre Dieu et le monde.ilestmiroirquicaptel imagededieu.c estdanscecontextequemevlana déclare:«dieun ariencréésurlaterreoudanslescieuxdeplusmystérieuxque l espritdel homme.» 23.CelaveutdirequeDieuacrééAdamàsonimage,comme un reflet de Sa lumière. Dieu est donc miroir dans lequel tu te vois toimême. Qu est que c est donc le miroir? Le miroir représente l Esprit divin. Lorsqu un hommes yregardeets yvoitildevientunhommeparfait.ilvoitainsidieuqui 18 Mesnevi I/ Mesnevi II / Mesnevi I / Mevlana, Fihi-ma-Fihi (le livre du Dedans) Chapitre Mesnevi I / 3763, 3764, Mesnevi VI/ 2877.

26 8 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 estenluiparl intermédiairedecetespritsaintlavéritableconnaissancedesoi consistedoncacontemplerensoimêmel EspritdeDieu.C estcequeditlepro phète:qui se connaît, connaît son Seigneur. Donc grâce au Miroir Universel, l hommevoittoutelavérité:«j aivuquetuétaislemiroiruniverselpourtoute l éternité:j aivudanstesyeuxmapropreimage.jedis:enfin,jemesuistrouvé moimême:danssesyeuxj aitrouvélavoiedelumière» 24 KAYNAKÇA PetitRobert,DictionnairedelalangueFrançaise,Paris1982. TürkiyeDiyanetVakf,slamAnsiklopedisi,Cilt4,s.259,stanbul1991. MevlanaCelaleddin,Mesnevi1/598,599,TraductionparEvadeVitreyMeyerovitchetDjamchid Mortazavi,MunicipalitédeKonyapremièreédition,Octobre2006. Mevlana,FihimâFihi,TraductionfrançaiseparEvadeVitrayMeyerovitchdupersan,Sindbad Paris1982,ChapitreIIp.79. ÖztürkAbdullah, EtudedufantastiquedanslesdeuxVersionsduHorladeGuydeMaupas sant,kitapdünyas,konya2003,p.99. MaupassantGuyde,LesdeuxHorlap.67. GicquelAlainClaude,«JeudeMiroirs»,MagazineLittéraire,no310mai1993,p.57 EvadeVitrayMeyerovitch,MystiqueetPoésieenIslam,DescléedeBrouver1972,p Mesnevi II/ 93.

27 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:926 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:926 TARHYAZIMINDABRSORUN:TARHVEZAMANLKS MustafaSAFRANAhmetMEK ** Özet Buçalmada,tarihindoasylaalakalolaraktarihinzamankavramileolanbaelealnmaya çallmtr.öncelikle,geçmizamankavramtarihayrmnadikkatçekilmitir.dahasonra sraylageçmikavramnnkapsam,kavramlatrlmasüreci,insanlarnbukonudakialglarve eskimedeniyetlerdengünümüzekadarbualgdameydanagelmiolandeiikliklerdilegetiril mitir.farklkültürlerin,felsefidüüncelerinveinançlarngenelzamanalgsnveözeldeise bunlarngeçmialglarnvetarihanlaylarnnasletkilediineilikinörneklersunularak,açk lanmayaçallmtr.bubalamda,insanlarndünyatasavvurlarileçizgiselyadadöngüsel zamananlaylararasndaskbirilikininolduugörülmütür. AnahtarKelimeler tarih,zaman,tarihselzaman,döngüselzaman,tarihyazmçizgiselzaman. APROBLEMINHISTIOGRAPHY:RELATIONOFHISTORYANDTIME Abstract Inthisstudy,history slinkwithtimeconceptwhosesourceisitsnaturehasbeenworkedon. Firstofall,thedistinctionbetweenpasttimeconceptandhistoryhasbeenpaidattention.Then, thescopeofpastconcepttheperiodofbeingmadeconcept,theperceptionsofpeopleonthis subjectandthechangeswhichhaveoccurredfromoldcivilizationstilltodayonthisperception havebeenexplainedrespectively.theexampleofhowdifferentcultures,philosophicalopinions andbeliefsaffectcommontimeperception,andinprivatehowtheyaffectpastperceptionsand inhistoryunderstandingshavebeenpresentedandthesehavebeentriedtobeexplained.in relationtothis,thatthereisastrongrelationbetweenpeople sworldconceptionandlinearor circulartimeunderstandinghasbeenseen. KeyWords history,time,historicaltime,circulartime,histiography,lineartime. Bu çalma, Prof. Dr. Mustafa Safran n danmanlnda tarafmzca hazrlanm ve 2006 da, Gazi Üniversitesi Eitim Bilimleri Enstitüsü Orta Öretim Sosyal Alanlar Eitimi, Tarih Öretmenlii Bilim Dal nda doktora tezi kabul edilmi olan lköretim Örencilerinde Tarihsel Zamana Kavramnn Geliimi ve Öretimi adl yaymlanmam çalmann, Tarih ve Zaman balkl bölümünden yararlanlarak ina edilmitir. ** Prof. Dr. Mustafa Safran, Gazi Üniversitesi Eitim Fakültesi Ortaöretim Sosyal Alanlar Eitimi Bölümü Tarih Eitimi Anabilim Dal Öretim Üyesi. msafran@gazi.edu.tr; Yrd. Doç. Dr. Ahmet imek, Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi Ortaöretim Sosyal Alanlar Eitimi Bölümü Tarih Öretmenlii Anabilim Dal Öretim Üyesi. ahmet.simsek@marmara.edu.tr

28 10 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 GR Enbilindiktanmylatarih,geçmiteyaaminsantopluluklarnnyaadklar süreiçindegerçekletirdiklerieylemlerikantlaradayalolarakelealanbirbilim alandr.bunuyaparken,olaylarlainsanlararasndakiilikileri,insanlarnolaylar karsnda gösterdii tepkileri ve bu tepkilerdeki bireysel, toplumsal ve küresel deiimi,budeiimdekisüreklilii,busüreklilikteyaanansebepsonuçilikile rinikonualanolarakseçer(dilek,2002:18).buyüzdentarihe, deiiminbilimi dedenilebilir. Tarih,W.Benjamin in(1995:47),ifadesiyle Birinafaaliyetininnesnesidirve yap, homojen ve bo bir zamanda deil, imdinin zaman nn doldurduu bir zamanda yükselir. Bu sözden hareketle tarihin, deerli bulunan insan geçmiinin yenideninas olduudüünüldüünde,buinafaaliyetinin imdi degerçekle mesinden dolay bugüne ait olan bir zamann üzerinde yükseldii, bu anlamda zamandanbamszbirsüreçveüründenbahsetmeninmümkünolmadgörü lür.rosenthal agöretarihteriminin, zamananlamarlklolanbirköktengel mesi nin(bçak,2004a:106)sebebidebubalamdadeerlendirilmelidir. Buçalmada,tarihindoalbiröesiolmasnedeniyletarihyazmndasürekli bir sorun olarak beliren tasarlanm bir zaman olarak tarihsel zamann ne lii; geçmi,tarihçiveinsanlksürecibalamndaelealnmtr. ITARHYAZIMINDAZAMANYADAKRONOLOJ Tarihyazmndaetkilifaktörlerinbandaüphesizkibirkategoriolarakza man gelmektedir. Bu durum, epistemolojik açdan tarih kavramyla zaman kav ramnnarasndakiskilikidenkaynaklanmaktadr.hattabuilikiokadargüç lüdürkiünlütarihöretimcisigustavjahoda(1963:95), Nezamantarihidüün sek, onu tarihleriyle (date) kronolojik ardklkla hatrlarz demitir. Gerçekten de bu sözde olduu gibi tarihin zaman anlamnda kullanm; tarih yazmnda geçmitekiolaylarnsnflandrlmasnda,birbirleriyleolanilikilerininbelirlenip, anlamsalbütünlüününsalanmasnda,sorunlar,olaylarveanlaylardakidei iklikleriizleyip,dönemlerveçalararasndakarlatrmayaparakdorusonuç larçkarlmasndabüyükbirönemesahiptir(bçak,2004a: ). Peki,ohaldetarihte zaman olarakadlandrlan,tarihselzamankavramndan neyianlamakgerekir? Tarihselzaman;geçmieait,toplumuderindenetkileyerekizbrakmolanta rihselolaylarntanmlanmasndakullanlan,geçmizamannbiröesidir.buyö nüyletarihyazmsürecindeortayaçkaninsanzihnininbirtasarmolarakkabul edilebilir.buradaakla,tarihselzamann geçmi leeanlamlolupolmadyada ayrlanbirleenözelliklerigelmektedir. Tarihselzaman, geçmi kavramylapekçokaçdanfarkllar.bufarklarnen önemlisi;tarihselzamanngeçmileaynanlamçerçevesinipaylamamasdr.ba kabirdeyile,tarihselzamangeçmizamaniçindeelealmakmümkünken,geç

29 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 11 mizamantarihselzamanlaçerçevelemekmümkündeildir.çünkügeçmi,za mansalanlamdabiriaretlemeolmasnaramençokdahagenibiranlamiçerir. Tarihsel zaman ise sadece geçmiin tarihçi tarafndan anlaml bulunan ksm ile snrldr.busebepten,hertarihselzamankategorisigeçmizamanadâhilolurken, hergeçmi,tarihselzamanolamamaktadr.çünküinsanlkiçingeçmi,bütünüyle anlamlbulunmamaktadr. IIGEÇMZAMANTARHSELZAMANLKS Geçmi, insanlarn düündüü, yaad ve yaratt her eydir. Tarihselza manise,biryandangeçmitedir,dieryandaniseimdiyioluturmaktadr(bçak, 2004a:108).Çünküinsanlk,tarihdediieyiyaimdikizamaniçinyadagelecek zamaniçinyapmaktadr.dierbirdeyile,bizlertarihdediimizeyi, geçmiiçin geçmileilgilenmeeklindedeil, imdiyadagelecekiçingeçmileilgilenme eklinde oluturmaya çalrz. Bu balamda, Perrault un, geçmii ele al ekillerine göre anlamlandrmas, anlatmaya çaltmzla paralellik gösterir. Çünkü ona göre geçmi, bugünün içinde olduu biçimiyle varsa, o bugünün öesidir, geçmie deil,bugüneaittir.geçmiimerulatrmakiçinonunkökenleriyadsnrvekay naelindenalnr.dolaysylaperraultgeçmiiiteryadaonugeçmilikhâlinden arndrr(ylmaz,1997:41). Oktay(1992)da,benzer biryaklamlagerçeklemibirgeçmiivarsayarak öyledevametmitir: Belkidehiçbirzamankefedemeyeceimizyenikveölmüamayinedeger çeklememibirgeçmiinyansra,yineyenik,yinegerçeklememiamasons nmayeriolarakimdi,buraybulmuolanvebunedenlehâlâcanlolantarihiçi ve/veyatarihöncesizamanaait,ezamanlolmasnedeniyledeartk imdi olarak hâlâanlabilenbir geçmi vardr.aslndabuna geçmi adnvermek,aklmzn vedilimizintoplumsalzamanüzerinegirivermibulunduuuzlamalardankay naklanmaktadr. nsanlmz koruyan an daim ( imdi de yaayan, geçmi olmayangeçmi )buolmaldr (Çamurolu,1993:88). Aslnda bugünden geçmie (zamanda geriye) giderken bulunabilecek eyler gerçekte mekâna serilmi olan zamann iz lerinden ibarettir. Bu iz ler, insana geçmi zamann kendisini deil, t1 zamann dnda t2t3t4 zamanlarnda da, za mann o mekânda brakt iaretleri gösterir. Kar karya gelinen çeme veya duvaraslndaonesneninilkyapldzamandeil,zamaniçindebirmendilgibi dürülmü macerasna ilikin de bir eyler anlatabilir (Armaan, 2003: 74). Oysa tarih,yukardabelirtildiigibi,yalnzcabirgeçmideildir. Tarihsel geçmi, özel bir geçmitir: O, ne yalnzca anmsanan geçmi, ne de yalnzcadülenengeçmitir.yalnzcaolmuolabilecekyadaolmuolmasgere kenbirgeçmideildir,çünkütarihselolaniletarihselolmayanarasndakiayrm çoukezyanlvekeyfibirbiçimdeyaplsada,ayrmgerçekbirayrmdr.tarihsel

30 12 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 geçmi,srfkendiadnageçmitir.o,uandakikantn,uandayarattkavram lardünyasdr(collingwood,1996: ). tebuyüzdentarihselzaman,imdivegeçmitenolumuturveonlarnbir bütünüdür. Bunun içindir ki tarihsel gerçek, fiziksel gerçein aksine, imdi ve buradaolan, olmaktaolan deil, olmuveolmaktaolan dr.buanlamda,tarih selgerçeklikolmuveolmaktaolanüzerinekuruludur.fakatbütünbunlarara mentarihselgerçekilefizikselgerçekarasndaradikalbirkopuklukyoktur:fizik selvarlk,aynzamandatarihselbirvarlktr.dieryandan,tarihselgerçeklik,asl gerçekliini insandünyas ndabulmaktadr.çünkü geçmi,sadecezekâilekav ranabilmektedirvebudainsanahasbirdurumdur(hocaolu,2002:9). IIITARHÇVETARHSELZAMAN Tarihsel zaman, ister uzak isterse yakn olsun, geçmiin zamandr ve onun koullarndaincelenmelidir.dolaysyla,dorusalbirbütünlüünyannda,kültü rel,kiisel,toplumsalartlarvebölgeselözellikler;tarihselzamantayinedende ikenlerolarakgözeçarpar(dilek,2002:21 22). Tarihçiyalnzca insanî olandüünmeklekalmaz.onundüüncesinindoal olaraksolukaldbiratmosfervardrkibu,sürekategorisidir.dierbilimlerden farklolaraktarihtezamankavrayfarkllkgösterir.akntersineçevrilmezlii neteslimedilmisomutveyaayangerçeklikolaraktarihinzaman,bununtersine olgularnbeslendikleriplazmannbizzatkendisidirveburasbuolgularnanla labilirlikyeriolarakortayaçkmtr(bloch,1994:20). Tarihçiler,tarihyazmsürecindesosyaldeiiminanayapsolarakzamann hepfarkndaolmular,ancakbirfenomenolarakyadasosyaldeiiminbirürünü olaraköneminiyaknlardakefetmilerdir(hareven,1991:167).profesyoneltarih çiler,belkidezamanntariholgusununmerkezindeyeralmasndandolay,ayrca üzerindedurulmasnreddetmiler,zamanntariholgusunuanlatmadakiilevin dençok,felsefînosyonuylailgilenmilerdir(garvey, :290).Buanlamda, Benjamin indeyiiyletarihçiler, homojen ve bo birçizgiselzamanlailgilenmese de, zaman basit bir araç olarak görme tehlikesiyle kar karya kalmlardr (Hartog,2000:202). BlackveMacraild(1997:15)isemadalyonunbirbakayüzünedikkatçekmi lerdir. Onlara göre, zaman kavramlatrma hatasna düen tarihçiler yaptklar çalmalarda,onunfarkliçeriklerdedeienhzn,geçmiveimdikitoplumlar daki deien etkisini anlayamadklarndan dolay dezavantajl bir duruma dü mülerdir. Çünkü tarihsel zamann ya da geçmiin anlam; hem dönemden dö nemehemdetoplumdantoplumadeiiklikgöstermi,tarihvezamankavramla r,hükümsürensosyalveentelektüelhavayagörekonumlanmtr(jahoda,1963: 95).Dolaysyla,insanlnbilinenzamanndanbugünedein geçmi alglarnda vedolaysylatarihselzamanayüklediklerianlamaçsndannaslbirfarkllama nnolduunaksacabirgözatmakaydnlatcolacaktr.

31 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 13 IV ANTK DÖNEMDEN BUGÜNE GEÇM ALGISI: DÖNGÜSEL VE DORUSALZAMANALGILARI Geçmikavramveanlayherzamaninsanaaityadainsanahasolmamtr. ÖrneineskiSümerveBabil degeçmi,insanladeil,birmitosolarak,tasviredi lentanrlarlaveonlarneylemleriyleilikiliolmutur.yazlangeçmieilikineser lerdebuhavaetkiliolmutur.üstelikbugeçmiinnezamanolduubilinemezdir. Dündeolmuolabilir,belkihâlâoluyordur.Bitmibirolayhiçdeildir.EskiM srdaisezaman,çizgiseldeil,daireseldir.odainsanhareketindendeil,tanrsal harekettenkaynaklanmtr(çamurolu,1993:11 12). Eski Yunanda da benzer bir biçimde insann toplumsal yaam, kozmostaki gibidöngüselbirdüzenesahiptir.doadakidöngüselliininsanvetoplumyaa miçindeuygulanabilirolduudüüncesi,insannanlamlandrmayaçalt,bu balamda biçimlendirme eilimde olduu tarihin de döngüsel olabileceini (te kerrürdenibaretbirtarih)kabulünüortayaçkarmtr. EskiYunanfelsefesinindöngüselanlaybenimsemesi,birdoafelsefesiol masndan kaynaklanmtr. Eski Yunan da tarihin anlam ve geliimi üzerinde durulmam,doannsürekliolarakdeimeyenbirdüzenlilikledevinenanlay tariheaktarlptarihsonsuzdöngüselbirsüreçolarakanlalmtr(aysevenerve Barutca, 2003: 18). Eski Yunan için geçmi ve gelecek, bir form hâlindeki devlet tiplerinintekrarlanpdurduu,gelipgeçicibirevrenleilgilizamanboyutlarola rakdüünülmütür.nsanîtoplumsalyaam,geçmitengeleceedorusüreklibir geliimiolmayanyaam,bellidevletformlarçevresinderastlantsalolarakdönen, buformlaragöretekraredenkesikvebirbirindenkopukhalkalardanibaretolarak tasavvuredilmitir(wartenburg tanaktaran:özlem,1996:19 20). EskiYunandüüncesindekiinsanîgeçmi,biredebîtürolaraktarihyazcl araclyla hakknda bilgi edinilen bir zaman parças olarak alglanm ve bu geçmiin, imdi ve gelecek ile sürekli ve nedensel bir ilikisinin olmad düü nülmütür.onlaragöre,geçmiimdigeleceküçlemesi,tamamenfizikseliçerikli zamankesitleridir.nsanîtoplumsalyaam daaynfizikselzamaniçindegeçmitir (Özlem,1996:20). EskiYunandüüncesiniçoketkilemifilozoflardanAristoteles, zaman,içinde olaylarngeçtiieydir tanmnyapmtr.teböylebir süreç inoluumuveya periyodikbirimlerintoplam,mekânveonaaitiçunsurlarnbileimi,tarihveza mankavramlarnyanyanagetirmitir(aydn,2002:126).aristoteles egöre, dai resel devinim dnda hiçbir devinimde ne süreklilik ne de sonsuzluk olasdr. Dairesel devinim düz çizgi üzerinde olandan önce gelir. Çünkü o yaln dr/mutlaktrvedahamükemmeldir (AysevenerveBarutca,2003:20). Tevrat la birlikte Musevî düüncesinde zaman, Eski Yunanllarn fiziksel za manndanönce,insannbellibirsondaödülyadacezaalaca,balangcvebiti miolanveenönemlisibubalangçtanbitimekadarsüreklilikvegeliimesahip olanbirbiçimegirmitir.wartenburg agöre,dahasonrahrstiyanladageçenbu

32 14 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 özelveyenizamananlay,yeni,birereegöreyönlenmi,balangcvebitimi olan,kendiiçindesürekliliktayanvegelien,teolojininbatdüüncesinebrakt süreklibirmirasolaraktarihselzamandanbakabireydeildir.tarihbilinci de,böylelikleortayaçkmtr(özlem,1996:21). Tevrat tazaman,zorunluolarakzamanndndatasavvuredilenbirtanrdo laysyla,birbalangcaveinsannsonundaödülyadacezagöreceibirsonasa hipolanbirçizgivegeliimolarakanlatlmtr.bubalamdatevrat tanaydn lanmadüüncesine,oradanmarksisttarihanlaynakadaregementarihanlay nnanaekseniçizilmiolur.buyaklamasahiptarihçiler,ellerinealdklargeçmi toplumlarsüreklibüyüyençocuklarabenzetmilerdir(çamurolu,1999:20). Çamurolu,Museviliktekizamananlaynnneanlamageldiini,yapte killerleaçklamtr.örnein,aadakiekle(ekil1)göre;vahiygeldiktensonra ki süreci temsil eden zaman 2 de insann bir tür özne olarak kabul edilebilecei söylenebilir.çünküzaman2 deinsan,artksevapgünahdiyedeerlendirilebilen hareketlerüretebilecektir(çamurolu,1993:19). Hrstiyanlk,Museviliinbumirasndevralmtr.Geçmi,imdi,gelecek,in sann affna doru ilerlemek zorunda olduu bir çizgi hâline gelmitir. Çünkü (ekil 2)ilk günahtan Mesih in gelmesiyle kurtulmann mümkün olduuna ina nlmtr. Zaman, bir günahtan arnma süresi olarak deerlendirilmitir (Çamurolu,1993:13 15). HrstiyanlktaMuseviliktenayrlanilkfark,zaman2 nintüminsanlaraaitol masdr.kincifarkiseilerlemeanlaynndahadapekitirilmiolmasdr.hris tiyanlagöreeskiahitmetinolarak,geçmiin,geleceinyani,zamannötesinde dir.çünkükabuledilmesineramenyürürlüktendekalkmadnagöreoancak kutsalzamandaolabilir.sa nngelii,zaman3 üzaman2 yegöredahalaikklm,

33 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 15 insannkötüolduuinancnsürdürmeklebirliktetanr,sa nn(insann)suretin degöründüünegöre okadardakötüolmasagerek inancyaygnlamtr.so nuçta zaman 3 biraz daha tarihsellemi ve daha fazla insan ürünü olmutur (Çamurolu,1993:21 22). Tarihselzamanteriminikullanmamaklaberaberdüüncedünyasnaböylebir kavram hediye eden kii, Romal filozof St. Augustinus olmutur. Tanr ehri adleserindeçizgiselolaraktanmladzamantercihedigerekçesinisöyleifade etmitir: Pagan felsefeciler; içinde eylerin doann düzeninde tekrar edip durduu zamandöngülerinisunmu,geçmivegelecektekibudönülerinhiçduramaya caniddiaetmilerdir.bilgesanlanoinsanlarnbulduuhatalvealdatcdön gülerherneyse,onlardanyalnzcadüzbiröretininsalamdoktriniylekaçabiliriz. (Evrenin hareketi) tektir, tersine çevrilemez, tekrarlanamaz ve çizgiseldir; gözler önüneserdiieyseyaamnyaradlvesa nnölümünden,dünyannsonuna kadarzamandatekboyutlubirharekettir. (Aktaran,Griffiths 2,2003:130). Augustinus, o zamana kadar tarih düüncesini ekillendiren döngüsel tarih yerineçizgiselolanvesürekliilerleyenbiranlaygetirmitir.o,zamangeçmi, hâlvegelecekeklindeüçparçayaayrmtr. Hatrlamaolmasaydgeçmihak knda, beklenti olmasayd gelecek hakknda bir ey bilemeyeceimizi ileri sür müvezamannda Tanrnnbirmahlûku olduunusöylemitir.te, Tanrnn bir mahlûku olan bu fiziksel zaman baka türden bir zamana, tarihsel zamana balayan,ruhsahibitekvarlkolaninsanveonunyeryüzündekimacerasolmu tur(hocaolu,2002:10). Augustinus agöretanr,zamanndnda(öncesizsonrasz)amaonunyarat thereyzamanniçindedir.augustinus labirliktetarihtekerrürdenibaretsa ylmam,tamtersinebirdahatekraretmeyecekolanolaylardankurulubirdefalk birsüreçolarakanlalmayabalanmtr.hrstiyanlk,batdüüncesindekitarih selzamanvetarihselsüreçkavramlarnananitelikleriyleböyleliklebelirlemitir (Özlem,1996:23 24). nsansoyununbirlii idesinisürekliliiolan,bavesonubulunançizgisel birtarihanlayiçinetayanhrstiyanlk,butarihebirdünyatarihiolarakbakl masna yol açmtr. Hrstiyanln kyamet günü ya da kurtulu umudu, daha sonrakitümfilozoflarahattamarx abilesinmitir.ayrca,hrstiyanlntarihsel sürece,ancakbirbakaeyaraclylaanlamkazananolaylarynolarakbak mas,dahasonrasndatümfilozoflardafarklfarklolsadabakabireyaracly labakmalarnberaberindegetirmitir(özlem,1996:24). OrtaçadaKilisetarihçileri,tarihselsürecidörtdönemeayrmlardr.Bunlar; Musevî,Grek,RomaveHrstiyanlkdönemleridir(Özlem,1996:37).EskiAhid i 2 Jay Griffiths in döngüsel ve çizgisel zaman kavram ve alglarn ele ald Tik Tak adl çalmas, döngüsellik-diillik, çizgisellik-erillik balamnda bir zaman felsefesi sunmaktadr.

34 16 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 kutsalkitapolarakkabuledenkiliseiçinilkdöneminmusevilikolmasanlalr birdurumdur.hrstiyandöneminibetimleyentarihyazmnnisedörttemelilke yedayandbelirtilmitir.builkeler;evrensellik,tanryaptrm,tanrsözüve devirselliktir(aysevenervebarutca,2003:35).builkelerdenevrensellikilkesiyle tümdünyaykapsayanbirdünyatarihidüüncesini,devirsellikilkesiyledekaran lkaydnlkgibidinseltemellibirdönemlendirmegayretinigörmekmümkündür. BubalamdaCollingwood,Hrstiyanlntarihdüüncesiniekillendirmesiniu ekildeanlatmtr: Mekânavekurulandevletorganizasyonlarna(RomaYunanMsrvb.)bal olarakekillenentarihdüüncesi,tüminsanliçinealanhrstiyanln,yaanan sürecinbirbavesonuolduuna(ödülceza,kyametahiret)dairinannnetki siyleortayaçkansonadoruakanbirtarihfikri,hz.saileaydnlanldkabulü ilemerkezindesa nnbulunduuikibölümeayrlmtr.öncesikaranlk,sonras aydnlkolarakdüünülenbuçizgiseltarihanlay,sa nndoumukadarönemli olmayan,amakendiiçindeönemlibazolaylarnaramerkezoluturmuvebirçok döneme bölünmütür. Böylece tarih, her biri kendine özgü olan ve her birinin kendindenöncekiylesnrbuçeittarihyazmnndilindeçaaçanolaydenenbir olaylaçizilençalarayadadönemlereayrlmtr.bu,evrenselciliinsimgesiolan bütün tarihsel olaylar için tek bir zamandizinsel çerçevenin benimsenmesidir. 7. yüzyldasevilla lisidore,hereyisa nndouundanileriyevegeriyetarihleyen, tek evrensel zaman dizininin tasarm yapmtr. Modern tarihî düüncede pek tandkolanbütünbuöeleryunanromatarihyazmndavarolmu;ilkhristi yanlarcabilinçliolarakortayakonmutur (Collingwood,1996:84 85). Tekevrenselzamandiziniolarakadlandrlanzamannoku,gelenekselMuse vîliinmirasçsolarakhrstiyanlnbirbuluuolmasnaramen,eskihrstiyan söylemlerindeyeralmamtr(davidvedierleri,2001: ).Ancakzamanla, tarihselzamananlay; altnça, insanndüüü, ahlaksalbozulmadönemi, altn çaa geri dönü aamalaryla simgeletirilmitir. (Aysevener ve Barutca, 2003:32).Hülasa,MusevîHrstiyangeleneindezaman,kutsalbirtarihinaracs olarak deerlendirilmitir. Zaman, seçilmi bir halkn bana gelmi özel olaylar dizisiolarakdüünülmü,çoukezbugözlekutsanmtr(fabian,1999:20). Kitaplbirdinolarakslamiyetde,MusevîlikveHrstiyanlktakiçizgiselanla ygenelolarakbenimsemeklebirlikteerkendönemslamfilozoflarnnfarklla anzamantanmlarndandolaybiralgçeitliliiolduusöylenebilir. slamdünyasndakifilozoflarngenelolarakzaman nne liihakkndaantik Yunan filozoflarndan, özellikle Aristoteles ten çok etkilendikleri görülmütür. Örnein,bniSina yagörezaman,ancakhareketledüünülebilir.hareketinhisse dilmemesidurumundazamandahissedilmez 3.bniSina,budüüncesiylezama 3 Kur an- Kerim de geçen Eshab- Kehf kssas bunun en güzel örneini oluturur. Bilindii üzere, Kur an- Kerim de geçen Eshab- Kehf kssasnda yedi uyurlar olarak da bilinenler, çok uzun zaman uyuduktan sonra uyanmlar ve hiçbir eyin

35 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 17 nnvarlndeil,idrakediliinihareketebalamtr.zaman,deimeninyani, hareketinölçüsüvemiktardr.buölçüvemiktar,mesafeyönündendeil,önce liksonralk yönündendir. Zamann, bir miktar ve mekân yoktur. Zaman, sabit olmayan,akpgidenbirhâldirvedeimezdeildir.zamannbirbalangcyok tur(özden,1996:93 99). slam dünyasnda zaman konusundaki farkl düünülerin, zamannmutlak yadasnrlolduugörüündenkaynaklandgörülmütür.bunlardanranehri veebûbekrzekeriyaalrazi,zamanmutlakbircevhersaymlardr(da,1973: 100).Yanizaman,balangcvesonuolmayanbircevherdir.Zamannbirbalan gcnnolmamasonukadimklmtr 4.Onlaragöre Eerzamankadimise,Tan rdanöncedetanrlarveyaratlmlarvardr.budurum,gazali ninareletirile rine hedef olmutur. Gazali ye göre zaman, kadim deil, yaratlmtr. Zaman, felek hareketlerinin (dünyann ekseninde dönmesi) saysdr (Vural, 2003: 378). Gazali,âleminzamandayaratlm,zamanndaâlemlebirliktevarolduunube lirtmi,zamannmekângibisonluvebirbalangcolduunusöylemitir.gazali, zamannsonluluunu,hayalgücümüzünbireyinbalangcn,öncesiolmakszn tasavvuredilemeyeceigerçeinebalamtr(da,1975:84).farabiisezamann, varlk, balangç ve sonunun kendisine nispet edilen eyin balangç ve sonuna intibakettiigörüündeolmutur(bolay,1990:51).bnrütileyenidenaristocu zamangörüünedönülmütür.odahareketinzamandavukubulduunu,insa nnhareketitasavvurettiinde,onunlabirlikteonuölçenbiruzamlakarlatn, zaman hareket olmakszn anlalamayacan, onun harekete ballnn tpk saynn saylan eye ball gibi olduunu belirtmitir. Dolays ile zaman, her hareketvehareketedenhereyiçintekveheryerdemevcutolmutur(da,1975: 84). Genel hatlar ile deerlendirildiinde slamiyet in dorudan Musevî Hristiyangeleneininbirmirasçsolarakkyameti,yenidendiriliivesonyargy, sonsuzmutlulukyadacezaykesinbirbiçimdeönesürdüügörülmütür(david vedierleri,2001:65).slamiyetilebirlikteilerlemeduygusununpekitiisöyle nebilir.tevratvencil ireddetmeyenancak,kutsalmetniniçinedekatmayanku ran n, bir önceki ayeti bir sonraki ayetiyle tarihsel zamanda yürürlükten kalka bilmitir.slamiyet tezaman,dahaçoktarihsellemive iyiolmak gibianlamlve uravermeyedeerolarakkullanlmtr(çamurolu,1993:22 23). Musevîlik,Hrstiyanlkveslamiyettüminsanlarntoplucayarglanacason an(kyamet) anlayyla, eski Msr ve Greklerde rastlanan öbür dünya (Hades Ülkesi) anlayndan farkllamlar ve tarihsel zaman bilincini getirmilerdir. Hrstiyanlk, Musevîliin kendine mal ettii, mesajlarn tüm insanla geldiini, bildikleri gibi olmadn görmülerdir. bn-i Sina, Eshab- Kehf in zamann geçtiini anlamamalarn uyumalarna (yani hareketsiz kalmalarna) balamtr (Özden, 1996: 93 99). 4 Bu görüün Dehriyye (maddeci) akmyla benzerlik gösterdii söylenebilir.

36 18 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 böylece bu sürecinde tüm insanlar kapsadn belirtmitir. slamiyet de bunu sürdürmütür(özlem,1996:21 22). Herüçdindedeinsanatannanbusüretamanlamylainsanaaitolmadiçin tarihsel zaman hüviyetine sahip deilse de, Modern düüncenin tarihin ürünü olan insan anlayna çok benzer bir anlay olduu görülmütür (Çamurolu, 1993:23). BazDoudinleriyadafelsefeleriiçinnedensonuçbants,sonsuzçevrim yadasonsuzgeridönümetafiziiilehiçbirilgisiolmayanyüzeyselolaylarolarak anlald için (David ve dierleri, 2001: 208), Budizm ve Hinduizm de tarihsel zamananlaynarastlanmamtr.çünkübuinanlardatanr,çeitlidurumve anlardainsandaduyguvedüünceolarakkendinigöstermitir(özlem,1996:22). Kald ki tarihsel zaman, öncesi ve sonras olan, geri çevrilemezlie ve yeniden dorulamazla(döndüremezlie)sahipinsanîbirsürecianlatmaktadr. Budizm egörezaman,süreklibirakm(satmana)tarafndanoluturulmakta drvebizatihizamannakkanniteliindendolay,zamaniçindeortayaçkanher biçim yok olabilir nitelikte olmann dnda, ayrca bir de gerçekddr. Mahayanafilozoflarzamannandanibaretolmas,yaniakkanlvesonçözüm lemede,sürekliolarakgeçmievevarlkolmamayadönüenimdikianngerçek olmamas üzerinde uzun uzadya durmulardr (Eliade, 1992: 74 75). Hindu izm deise,üçdinin(musevilik,hrstiyanlkveslamiyet)tersineinsanaaitbelirsiz birzamandanbahsedilmitir.(çamurolu,1993:24).hinduizmvebudizmolayla rn bir tür çevrimsel akna inanmtr. Sonuçta birkaç yüzyl ya da dönem so nundabalangçnoktasnageridönülmütür.(davidvedierleri,2001:63).des tanveefsanevîanlatmlardaolduugibihinduizmvebudizm dededöngüselbir dünyatasarmegemendir.budizm de VisuddhiMagga adverilençalmatam bir döngünün özeti saylabilir (Aysevener ve Barutca, 2003: 17). Arkaik olarak tanmlanabilecekbutoplumlardadasomutzamanözellikleilgaedilmeyeçall mtr. Çünkü zamann ilgas toplumun kendisini yeniden dourmasna imkân tanyacaktr. Zamanahiçönemvermezsekvarolmayacaktr;dahas,zamanalg lanabildiinde (nsan arketipten uzaklap süremin içine dütüünde) de ilga edilmesimümkünolacaktr (Eliade,1994:88 89). Çamurolu (1993: 56 57), tüm slam Heterodoksilerinde ve Gnostiklerde de zamanndöngüselolduunu,insannzamanla zamanolmayan arasndabiryer dedurduunubelirtmitir.böylelikleinsan,tarihselvekutsalzamanlarnolmasn mümkünklmtr.döngüselzaman,varlktanyoklua,yokluktanvarlabuson suzdönüündeeitleyicibirnitelikkazanmtr.budurumun,slamtasavvufunun zamananlayüzerindekibiretkisininolduudasöylenebilir.örnein,buba lamdaslamiyet inaçkveörtük,çizgiselbirtarihanlaynadayalbirtarihteolo jisinesahipolmasna(özlem,1996:27)ramen,bektailiegörezamandaevrim vardr.amabu,sarmaldöngüselbirevrimdir(helezonikzaman)veuygun an lar yakalayan peygamber ya da velilerin insanlara yeni, baka örnekler getirerek

37 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 19 varlk biçimlerini çarmalaryla gerçeklemitir (Çamurolu, 1993: 63 64). Son GnostiklerdenkabuledilenSabilerdedezamananlaynnhomojenolmad,yer yerbirbiriyleçelienifadelererastlandbilinmektedir(gündüz,1995:118). Zamanndöngüselolmasnnanlam,dünyannyaratcnnelindençktnda sahipolduukökensel kutsalla herylyenidenkavumasdr.böylece,zamann sahip olduu bu nitelikler araclyla insann, dünyann sonuna ve yaratlna ayinselolarakkatlarakkökendegerçekleenolaylarnçadaolduu(eliade dan aktaranbçak,2004b:116)düünülmütür. slamdünyasndanbnihaldun agöre,hertoplumunyaadaamalartam birdöngüsel(devrî,devrevî)süreçhâlindekendilerinigöstermitir(özlem,1996: 31).Dahasonra,Haldun unorganizmafikrindenetkilenenvico,msrllarcabelir lendiigibitarihin,üçdönemarasndagidipgeldiinisöylemitir.bunlar; Tanr larça, kahramanlarça, insanlarça dr.budönemlendirmenindilinyazya yansyansembolleriyleilikiliolduusöylenmitir.bunagöreilki;kutsalkarakter lerle hiyeroglif, ikincisi kahramansal karakterlerle sembolik, üçüncüsü ise halk tarafndanüzerindeanlalankarakterlerlemektubîdildir.vico yagörezamannn ünlüromalbilgesivarrobudönemlendirmeyikendincefarkllatrarakyorum lar. O da dünyann zamanlarn üçe bölmütür. Bunlar; Msrllarn Tanrlar ça narasgelen karanlkzaman, kahramanlarça narasgelen efsanevizaman ve insanlar ça na rasgelen tarihî zaman dr (Vico, 2007: 61). Bu son dönemlen dirmedemsrllarn insanlarça olaraktanmladklarzamannroma da tarihî zaman olarak belirlenmesi dikkate deerdir. Bu isimlendirmede ünlü Romal bilginvarrobilerekmiyapmtrbilinmez,amainsanlarlailgilizamanntarihsel olarakadlandrlmasylasankitarihselzamannninsanîolmasgerektiineilikin birgöndermevargibidir. V AVRUPA DA HRSTYAN REFORM HAREKETLERNN GEÇM ZAMANALGISINAETKS Avrupa da16.yüzyldahristiyanlktayaananreformhareketleriyletarihya zclyenibirstratejiveönemkazanm,17.yüzyldaprotestananlaynortaya çkmasyla da zamann sosyal ve tarihî kavramnda bir deiim fark edilmitir. Böylece zaman, bir yanyla doal yaratmn bir amac, dier yanyla da insan farkndalnadayalolaylarntasarlanmasnnbiryoluolarakfelsefîbirdelilol maya balamtr. Bu dönemde, Hz. sa nn doumunu merkeze alan büyük bir argümanla,yüzyldüüncesivemilâttanöncevemilâttansonrakavramlarbat medeniyetindedahayaygnbirhâlegelmitir(martinsvedierleri,2004). 16.yy.daFranszdüünürJeanBodin( ),ilkkeztarihseldönemleri yeniden belirleyerek, tarihi üç döneme (antik ça, orta ça ve yeniça) ayrmas (Özlem,1996:37)buanlaynbirsonucuolarakkabuledilebilir.Budurum,za maniçerisindevedolaysylabelirlibiraamalardizisiylegelimibirplânla,her biri ça açan bir olayla balayan tarihsel çalar anlayyla yaplmtr

38 20 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 (Collingwood,1996:87).Tarihinbutarzdönemlendiriliibugünkullanlan tarih çalar nntemelinioluturmutur. Batdazamankavramlarnnbatadöngüsel,sonradöngüselvedüzçizgisel olarak birbirini izleyii, 17. yüzyldan itibaren yerini tamamen düz çizgisel bir kavrayabrakmtr.bu,bilinçlibirkoputur.ancakdüzçizgisellik10.yy.sonla rnakadartelos u(öbürdünyayaaitolan)içindebarndrmtr(ylmaz,1997:42). VIAYDINLANMAYLASÜRENALGISALDEM 16. ve 17. yy.da doa bilimlerindeki büyük gelimeler ve teknik yeniliklerin insan yaamna salad kolaylklar göz önüne alnarak tarihte bir ilerlemenin olupolmad sorususorulmutur.çünkütoplumlarnbelirlibirdurumdanda haiyibirdurumayükselmiolmalar,onlartoplumolarakgelimektevebelirli biryönedoruilerlemekteolduklarinancnaitmitir(aysevenervebarutca,2003: 31). Bu balamda, gelime (ilerleme) sürecinin Tanr öretisiyle karlkl iliki içinde oluuna yalnzca Musevî ve Hrstiyan gizemciliinde rastlanmakla kaln mam,bazrönesansdüünürlerinde(paracelsus,herder,kant,löwith)deben zerdüüncelergörülmütür.bunlarnyanndaörnein,condorcet,lessing,issaac Iselin ilerleme fikrininmutlusonla;rousseau,voltairedemutluolmayansonla devamettiiüzerindedurmulardr(aysevenervebarutca,2003:34,36 37).Bu durumda tarihteilerleme inancyadavarsaymortayaçkmtr.peki, tarihte ilerlemeden neanlalmtr? Tarihte ilerleme ifadesiyle anlatlmak istenen, tarihsel her olayn bir kez meydanageliivebuolaylarsürekliliininbirbiriardsraçizgiselolarakgelecee doruakyormugibidüünülmesiolmutur.buak,sonulbiramacgerçekle tirmeküzerebelirlibirhedefedoruolabileceigibi,böylebirhedeftenbamsz daolabilirdi.burada ilerleme,bellibirsüreçiçinde,osürecinkendisinigösterdii evrelerdeortayaçkangelimeyekarlkolarakanlamkazanmtr(aysevenerve Barutca,2003:31). Bata Hegel olmak üzere aydnlanma düünürlerinin, ilerleme fikrini Hristiyantarihyazmndaetkiliolanbirdünyatarihiyazmaprojesindeelealmala rsözkonusudur.buyönelmetesadüfîsaylmamaldr.çünkütarih ibilgidünya snnenüstformugörenhegeldedâhilolmaküzereaydnlanmacdüünürlere göreevrenseltarih,zamanniçindekimutlakruhunilerlemecitezahürüvekendini gerçekletirmesidir.çünkütarihtegerçekidealdir.dünyaruhunungereklirasyo nelsürecivedoasherzamanbirveayndr.dünyatarihi;nedensellikyasasn danvemukadderattanfarklolarakdoadünyasnyöneten(gibi)kendiiçyasa snasahiptir.budurum,tarihselzamannsadecerakamsalbirdizideil,birinsan hayatnn yllar gibi bir hayat sürecinin kaydedilmesi anlamna gelir. Tarihsel zamandöngülerininarkasndayatannedenlerkavranncayakadartarihseldei imianlamakpekmümküngörünmemektedir(dawson,2003:42 43).

39 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 21 MarksistbirdüünürolanBenjamin e(1995:46 47)göredeilerlemebenzerbir anlamtamakta,tarihselilerlemekavram,insanlnhomojenvebobirzaman içinde durmadan yol ald tasavvurundan ayrtrlamamaktadr. Bu da erken aydnlanmaclarlamarksistlerinbilebenzerbirilerlemedüüncesinesahipolduk larna ilikin bir fikir vermektedir. Ancak, aydnlanmaclarn hepsinde ayn tarz birilerlemedüüncesininolmadnngörüldüüdeburadabelirtilmelidir.örne in,18.yy.filozoflarndaniselin egöre,birrastlantsallklaralanolsadatarihte belli bir gelime, ilerleme anlamnda bir gelime görmek mümkündür. Ama bu ilerleme,düzbirçizgiyiizlemez.tarih,ilerlemeyönündeuzanantekbir ipgibi görülemez.çünküondakopukyerlervardr.yani,tarihteyükselilerkadardü ülerederastlanr.amayinedebudurum,tarihinilerleyenbirsüreçolarakgö rülmesineengeloluturmamtr(özlem,1996:47).herderde,tarihi,tekçizgilibir ak,üstelikhepilerleyenbirsüreçolarakgörmemitir.iselingibiherderde,tarih teinilerveçklarolduunudüünmütür.tarihi,hepilerleyenbirsüreçolarak görmek, bir aydnlanmac iyimserlik in ürünü olmutur (Özlem, 1996: 54). Ve sonuçta18.yy.naydnlanmacfilozoflarnn,ilerlemeidesinintametkisinegirdik lerivetarihide genelolarakilerleyenbirsüreç olarakgörmüolduklarsöylene bilir(özlem,1996:51). AntropolojialanndaAvrupamerkezciliineletirisiniyapanFabian(1999:21), Modernlie yönelik olan ve antropolojik söylemin ortaya çkmasna neden olan belirleyicibuadmlarn,dorusalbiryolunicatedilmesindedeil,genelletirme veevrenselletirmeyoluylamusevîhrstiyanzamannlaikletirmeyeyönelikbir dizi giriimde aranmas gerektiini belirtmitir. Ona göre, yine de bu konudaki belirleyici gelimeleri aydnlanma çanda aramak için geçerli nedenler vardr. Aydnlanma dönemi zamanyorumcularnn, ampirik tümevarmn basit sonucu olduunu düünmek naifçe olacaktr. Ona göre, akln mit tarihi olarak bunlar, ideolojikyorumvedüüncelerdir:laikletirilmizaman,mekânigaletmeninbir aracnadönümütür.bu,sahiplerinidünyanngenilemesinitarihesaklamahak knverenbirgerekçedir(fabian,1999:185). AydnlanmannbüyükdüünürlerindenHegel egöretarihselsüreçler,zaman cetvelineyaylmmantksalgeçmilerdir.tarihbirçeitmantktanbakabirey deildir;zamansalbirönceliksonralkilikisihâlinegelmesi,bumantktakiman tksal öncelik sonralk ilikisinin yerine geçmekten çok, onu zenginletirir ya da salamlatrr(collingwood,1996:154). TarihtesonulbiramacnolduudüüncesiaydnlanmacfilozoflardanKant, Hegel,ComteveMarks takendinigöstermitir.bu,kant ta insannözgürlüü, Hegel de tininaçlm,comte de üçhâl(teolojik,metafizik,pozitif),marks taise tarihyasas nabürünmütür(aysevenervebarutca,2003:45). Moderntarihyazmndatarih,birsüreci;zamanisesonadorugidiibelirt mekiçinkullanlmtr.bu,modernizmlebirlikte,18.yy.daolduugibifarklfark l tarihler yerine yalnzca tek bir süreçten oluan bir tarih olarak anlalmtr

40 22 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 (Hartog,2000: ).Budurumun,tarih inçizgiselbirzamananlayilekolek tifkapsayclolantekilbiradadönümesiyleilgisiolduudüünülmütür. VIIÇZGSELZAMANANLAYIINATEPKLER SpenglerveToynbee,Modernçalarnçizgiselolarakilerleyentarihanlayn bellibirkötümserlikleyadsyp,büyükölçüdeantikçandöngüseltarihanlay na dönü yapmlardr. Antik çadan sonra yeniçada G. Vico ( ) ile örneigörülen tarihinçemberteorisini yenilemilerdir(özlem,1996: ). Yapsalctarihanlayda,büyükölçüdeantikçandöngüseltarihanlayna dayanmtr.buanlay,tarihi insanlnsürekliilerleyenbirgeliimsüreci ola rakgörençizgiseltarihanlaynn,nedenselcidüünceninbirütopyasolduunu belirtmitir(özlem,1996:171). YapsalcdüünceninenönemlitemsilcilerindenbirisaylanLéviStrauss, ta rih her zaman bir mistisizm ve antroposantrizm açsndan deerlendirilmi ve tarihehepbirilerlemeciçizgiselplânyükletilmitirkibu Hristiyanütopyas nda artkkurtulmakgereklidir (Özlem,1996:171)demeksuretiyle,ilerlemecianlay ntemellerindekidinseletkiyedikkatçekmitir.o,tarihselbirolayn,kronolojik tarihanlayndandolaydorubirekildeokunamayacaniddiaetmi,çada (Modern) tarihin temel kaygsnn, birbirinden kopuk ve kesintili olaylar, doa bilimlerinden devirilen geometrik süreklilik tasavvuru içerisinde birbirini ta mamlar hâle getirmek olduunu söylemitir (Türker, 2004: 86 87). Evans (1999: 146)da, Eerbirbiriniizleyenzamanzihinselbirinaaracolarakdüünülürse,o takdirdebununtarihselaratrmaaçsndansonuçlar,kimiyazarlarniddiaettik lerigibiçokciddidir diyerekkronolojinintarihininaedilmesindebelirleyiciol masntehlikelibulduunubelirtmitir. Ankersmit(1994) tarihselzamann,batuygarlnnyaknveoldukçayapay biricad olduunusöylemekleyaygnbirgörüüifadeetmitir.onagöre,zaman kavramnadayaltarihselöyküyazmak,insaniçineçekenkumüzerinebinakur maktr(evans,1999:146). Türkiye detarihinanlalmasnoktasndagözardedilemeyecekfarklçal malaryapmmustafaarmaandatarihindüzbirçizgihâlindeilerlediisaplan tsndan kurtulmak gerektiini belirtmitir. Bunun dünyaya egemen olmay ba armbirideolojinin,avrupamerkezli(eurocentric),emperyalistideolojinin ba ar öyküsünüanlatmaküzerekurgulanm,ilerlemecibirtarihgörüüolduunu açklamtr.armaanöyledevametmitir(2003:91): Oysaaynsüreçte maluplarn tarihebaklar,galipleriideolojisindenderin biçimdeetkilenmiveonlardasankikendileribusüreçtenbaarlçkmlargibi aynilerlemecitarihgörüünebalanm,kenditarihlerinibirgerilemetarihiola rakokumabahtszlnauramlardr.nevarkibuilerlemeciveavrupamerkez libak,okadaretkiliolmuturki,birçinli ninveyatürk ünkenditarihini,ancak Batl bilim ve teknolojiye hizmet ettii kadaryla ciddiye almas gibi açkça sö

41 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 23 mürgeci efendinin mantnn üstünlüüne dair sarslmaz bir inanca yol açm bulunmaktadr. Aslndakronoloji,örtülüamaçlariçinkullanlansadecebiraraçtr.nsantop lumununvekültürününgelimesindedoalyasalarnveyasayabenzerdüzenli liklerin i banda olduunu göstermek için bunun içerdii zamansal mesafelendirmeyeihtiyaçduyulmutur(fabian,1999:53). Sonolarakizafiyetkuramnadayananbirçokdüünür(Postmodernist),ayar lanmvedorusalbirzamankavramndankukuduyduklarn,siyasîanlamda böyle bir zaman anlayn baskc ve denetimci olarak gördüklerini, bunun hegemoniksöylemihakllatrdn,dünyayabattarzbakaçsn,batlolama yan bak açsna göre ayrcalkl bir konuma getirdiini belirtmilerdir. Postmodernistdüünürlerinbureddiyeleri,esasitibariyledorusalzamanntüm dünyada insanlarn günlük yaamnda kullanld için, yani iddia edildii gibi mevcuthegomonikdüzenlemelerinayrcalnasahip insanlarnyalnzcakav ramolarakbalandklarbireyolmadiçinboaçkm(evans,1999:147)gö rünmektedir. VIIIÇZGSELZAMANANLAYIINATEPKLEREELETRLER Postmodernistolarakadlandrlan,dahaçokmoderniteninnedenolduuso runlarneletirisiüzerinekuruludüüncelerisavunandüünürlerinfizikselzaman vedolaysylaçizgiselzamananlaynagetirdiklerieletirilereyönelikdeeletiri lergelmitir.hattapostmodernistlerarasndaönemlibirisimsaylanumbertoeco bile, zamann tek bir oku olduunu söylememekle birlikte, günlük yaamdaki fizikselzamanölçülerininiçselzamanölçülerindendahageçeliolduunubelirt mitir.onagöre saat7 deparis tenyolaçkanbirtreninlion asaatkaçtavaraca nhesaplamakiçinbergson uniçselzamanyladeil,saatlerinzamanylailem yapmakgerekmektedir (Davidvedierleri,2001: ).Ecobununla,fiziksel zamannvedolaysileçizgiselzamannpratiksonuçlarndandolayyoksayla mayacansavunmutur.budurum,izafiyetteorisindenhareketederekizafibir zamanalgsnnvarlnbenimseyen,süreklilikveilerlemekavramlarnneleti relliini savunanlarn dile getirdiklerine kar saylabilecek bir yaklam olmas açsndanönemlikabuledilebilir. Evans (1999: ) da, dorusal zaman nosyonunu eletiren Postmoder nistlerin,tarihçilerinuzunsüredirçalmalarndazamanailikindeiikkavram larkullanmayaalkolduklargerçeinigörmezdengeldiklerinibelirtereköyle devametmitir(evans,1999:159): Gerçektendetarihlerizamannosyonlartanmgereiyllarnaktarlmasyla snrlolanvakanüvistlerdenayraneyintamdabuolduusöylenebilir.tarihçi ler,siyasîtarihinengelenekseltürlerindebilepekfazlabireylerindeimedii yllaryadaonyllar hzla geçerler ve örnein, Fransa da da olduu gibi,eskirejimdebiryldameydanagelendendahafazlasiyasalolaynmeydana

42 24 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 geldiidönemlerüzerindeyounlarlar.tarihçilerbenzertürdentarihselsüreçle rin, farkl ülkelerde farkl zamanlarda ortaya çkt düüncesine de alktrlar. Meslekten tarihçiler, farkl tür tarihler için farkl türden dönemlendirmenin söz konusu olduu düüncesine de alktrlar. Çünkü ekonomik deiimin, siyasal deiimden, teknolojik deiimin de kültür ve sanattan farkl bir hz olduunu bilirler. Bu alanlardaki herhangi bir deiim hiç kukusuz dieri üzerinde etkili olmutur.ancak,bunlarntümünübellibalsiyasaldönümnoktalarnnolutur duugelenekselzamanbirimleriiçinetktrmakhernekadarulusaltarihders kitaplarnda yeterince yaplmsa da yapaydr, yararszdr ve dorusal zamann Postmodernistlerce sorgulanmas bu bilinci gelitirdii ölçüde yararl saylmal dr. Evans,tarihselanlatlarnzorunluolarakzamannaknnileriyigösterenyö nünebalolmakdurumundaolmadklarnbelirtmitir.o,modernçanenünlü tarihselçalmalarndanbazlarnnzamanaçsndangeriyedorugittiini,amac neolursaolsun,tarihigeriyedoruyazmann(azkullanlmolsada)20yy.bala rndafransztarihçisimiand n kronolojikput dediieyikrmakiçinkullandk larçokdeiikyollardanbirisiolduunusöylemitir(evans,1999: ). SONUÇ Görüldüügibi,tarihiletarihselzamannbirbirindenayrtrlamayacakka dar ortak bir doas vardr. Bu durumun tarih yazmna da büyük bir etkisinin olduukukusuzdur.hertoplumagörezamananlayfarklolduugibigeçmi tenbugünekadardazamananlaylarndabüyükfarkllklarmeydanagelmitir. Özellikle,tarihselzamannçizgiselyadabakabirformdaolmasgerektiikonu suna ilikin tartmalar zaman kavramnn niteliini belirleyen en önemli etken gibigörünmektedir.bununnedeninin,öncedendebelirtildiigibi,zamannsoyut vetanmlanamazolandoasvebudoannyaslandfelsefîarkaplanolduu söylenebilir.çünküsoyutolanzamantanmlamaveonaanlamyüklemeeylemi nin,benimsenmiolaninanç,düünceyadafelsefîdurulayakndanilgisioldu unusöylemekmümküngörünmektedir.bunagöre,felsefîaçdansonulbiramac olduudüünülensüreçlerinzamansaldeerlendirilmesidorusalçizgiselolarak tanmlanabilirken,bavesonuçokdabelirliolamayansüreçlerindaireselbirbi çimdesüreklikendiniyinelemesiisedöngüselolarakadlandrlabilmitir.buse bepten,tarihselzamannçizgiselyadabakabirformdaolduuyadaolmasge rektii konusuna ilikin tartmalar son bulacak gibi görünmemektedir. Ama en azndantarihçilerinzamanayüklediklerianlamn,onlarnçalmalarnnniteliini belirlediinibirkezdahavurgulanarak,tarihyazmndagenelolaraktercihedilen çizgiselzamananlaynnyarattkstllklarnfarkndaolunmasönerilebilir. Kiminegörebiralkanlkkiminegöredebirzorunlulukolaraktarihçalma larnnçizgiselbirzamanalgsylayaplmas,enbatatarihçininyaptolguse çimindeoldukçaindirgemecisonuçlardourmaktadr.budurumun,tarihçininbir

43 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 25 olgular tasarm yapan koleksiyoncu olarak görüldüüne ilikin eletirilere yol açtbilinmektedir.bunaekolarakçizgiselzamann;süreklilikvedeiimalgsn tercihsizbirbiçimdesunmasyanndaidealtarihselolaylardizisi,idealakveideal dönem algs yaratma tehlikelerini barndrd; daha da önemlisi, Hobsbawm n (1999: 81) belirttii gibi, tarihsel süreci gelecekte mutlu (ya da mutsuz) sona giden insanyazgsnaçklamak olarakgörülmesineyolaçtiddialarndanbahsedilebilir. Bunoktadatarihyazmnda;çizgiselzamanalgsnngetirdiibueletirilerigöz önündetutarakezamanl(senkronik)vekarlatrmayapmayaimkantanyan çalmalarayerverilmesiönerilebilir. KAYNAKÇA Armaan,Mustafa,Osmanl:nsanlnSonAdas,UfukYaynlar,stanbul2003. Aydn,Erturul, AhmetHamdiTanpnar datarihvezaman,hece,2002,61: Aysevener,KubilayBarutca,E.Müge,TarihFelsefesi,CemYaynevi,stanbul2003. Benjamin, Walter, Son Bakta Ak, Metis Seçkileri, (Yayna Hazrlayan: Nurdan Gürbilek), MetisYaynlar,stanbul1995. Bçak,Ayhan, TarihSorunu,KutadguBiligFelsefeBilimAratrmalarDergisi,2004a,1: Bçak, Ayhan, Tarih Düüncesi 1. Tarih Düüncesinin Oluumu, Dergah Yaynlar, stanbul 2004b. Black,JeremyMacraild,Donald,M,HowtoStudyingHistory?MacmillanPressLtd,London, Bloch,Marc,TarihinSavunusuyadaTarihçilikMeslei,Çev:MehmetAliKlçbay,GeceYa ynlar,ankara1994. Bolay,M.Naci,FarabivebniSina dakavramanlay,m.e.b.yaynlar,stanbul1990. Collingwood, R.G, Tarih Tasarm, (Çev: Kurtulu Dinçer), Gündoan Yaynlar, Ankara Çamurolu,Reha,Dönüyordu,BektailikteZamanKavram,MetisYaynlar,stanbul1993. Çamurolu,Reha,Tarih,HeterodoksiveBabailer,OmYaynlar,stanbul1999. Da,Mehmet, slamfelsefesindearistocuzamangörüü,lahiyatfakültesidergisi,1973, XIX: Da, Mehmet, Yunan ve slam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüüne Tepkiler, slam limlerienstitüsüdergisi,1975,2: David,CatherineLENOIR,FredericDeTONNAC,JeanPhilippe,ZamanlarnSonuÜstüne Söyleiler,YapKrediYaynlar,stanbul2001. Dawson,Christopher,lerlemeveDin.KarlatrmalMedeniyetlerTarihi,(Çev.YusufKaplan veaylindoan),açlmkitap,stanbul2003. Dilek,Dursun,TarihDerslerindeÖrenmeveDüünceGeliimi,(2.bask),PegemAYaynlar, Ankara2002. Eliade,Mircea,mgelerveSimgeler,(Çev.M.A.Klçbay),GeceYaynlar,Ankara1992. Eliade,Mircea,EbediDönüMitosu,(Çev.Ü.Altu),GeceYaynlar,Ankara1994. Evans,RichardJ.,TarihinSavunusu,(Çev.UygurKocaba),mgeYaynlar,Ankara1999. Fabian,Johannes,ZamanveÖteki,AntropolojiNesnesiniNaslOluturur,(Çev.SelçukBudak), BilimveSanatYaynlar,Ankara1999. Garvey,Brian, TimeandHistoryTeaching,TeachingHistory, ,4:

44 26 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Griffiths,Jay,TikTak.ZamanaKaçamakBirBak,AyrntYaynlar,stanbul2003. Gündüz,inasi,Sabiler,SonGnostikler,VadiYaynlar,stanbul1995. Hareven, Tamara, Synchronizing Individual Time, Family Time and Historical Time, Chronotypes,TheConstructionofTime,(Ed:JohnBenderWellbery,DavidE.),Standford CaliforniaCornellUniversityPress,California1991. Hartog,François,Tarih,Bakalk,Zamansallk,DostKitabevi,Ankara2000. Hobsbawm,Eric,TarihÜzerine,(Çev.O.Akn),BilimveSanatYaynlar,Ankara1999. Hocaolu,Durmu, lerlemeüzerinebirtahlildenemesi[bölüm:1].köprü,2002,say, 78. Jahoda,Gustav, Children sconceptsof Time and History, Educational Review,1963,15: Martins, Isabel Gorrido, Laura Dias, Paula Ribeiro, Tania, What s Time? eurocliohistory.org tarihindealnmtr. Özden,H.Ömer,bniSinaDescartes,MetafizikBirKarlatrma,DergahYaynlar,stanbul Özlem,Doan,TarihFelsefesi,AnahtarYaynlar,stanbul1996. imek,ahmet,lköretimörencilerindetarihselzamanakavramnngeliimiveöre timi,(yaymlanmamdoktoratezi),gaziüniversitesieitimbilimlerienstitüsü,an kara2006. Türker,Sadk, TarihiAratrmalardaTarihveAklYürütmeSorunu,KutadguBiligFelsefe BilimAratrmalarDergisi,2004,6: Vico,Giambattista,YeniBilim,DouBatYaynlar,Ankara2007. Vural,Mehmet,slamFelsefesiSözlüü,ElisYaynlar,Ankara2003. Ylmaz,Levent, GeçmiNedir?NeeYarar?,Defter,1997,10(29):41 45.

45 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:2736 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:2736 OSMANLIMPARATORLUUDÖNEMNDEBRDERSARAÇve GEREÇLERLOJSTKMERKEZ:MAARFKÜTÜPHANES( ) BahriATA * Özet BumakaleninamacOsmanldönemiarivbelgelerinedayanarak,1872ile1895arasndaMaarif NezaretibünyesindekiMaarifKütüphanesiadlkurumun,Rütiyemekteplerineyönelikdersaraç vegereçleriyleilgililojistikhizmetlerinigöstermektir.1870 liyllardaeitimdensorumluyöneti ciler,imparatorluundörtbiryanndarütiyeadylamoderneitimverenokullaryaygnlat rrken,okullariçingerekliderskitab,haritaveküregibiaraçvegereçlerinteminivedatlma sndaönemlisorunlaryaad.busorunlarnüstesindengelmekiçinmaarifnezareti niniçinde MaarifKütüphanesiadlklasikkütüphanelerdenfarklbirbirimoluturuldu.Özellikle1872ile 1884arasndabukütüphane,imparatorluundörtbirköesinerütiyelerinidarievraklarnve dersaraçgereçlerinigöndermeilerindelojistikbirmerkezolarakaktifbirroloynad. MaarifKütüphanesi,1895 ekadarbuhizmetinidevamettirdi.kütüphanevemüzegibikav ramlaragünümüzdeyüklediimizanlamlar,geçmitekikullanmlarnanlamamzgerçekten zorlatrdsöylenebilir.bukurum,günümüzdekiyaymlardairesigenelmüdürlüüveders AletleriYapmMerkezininprototipiolarakkabuledilebilir. AnahtarKelimeler OsmanlDevleti,Rütiye,DersAraçveGereçleri,MaarifKütüphanesi,Lojistik. THELOGISTICSCENTERFORTEACHINGAIDSATTHEMIDDLESCHOOLSINTHE PERIODOFTHEOTTOMANEMPIRE:MAARFKÜTÜPHANES(THELIBRARYOF MINISTRYOFGENERALEDUCATION)( ) Abstract TheaimofthisarticleistopresentthelogisticsservicesoftheMaarifKütüphanesi(TheLibrary ofministryofeducation)forrütiye(middleschool)schoolsfrom1872to1895onthebasisof OttomanArchivalDocuments.WhilethenumbersofRütiye(MiddleSchool)schools, establishedbydecisionmakersinthefieldofeducationtospreadmoderneducationonthe Empirewereincreasing,theproblemofprovidingtheteachingaidstotheseschoolsemerged.So thatinthe1870s,newlykindoflibrary,namelymaarifkütüphanesi(libraryofgeneraleducation) wasestablishedinordertosupplynewteachingmaterialssuchastextbook,maps,globestothe * Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Anabilim Dal Öretim Üyesi, bahriata@gazi.edu.tr

46 28 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Rütiye(MiddleSchool)Schools.Thislibraryplayedactiveroleasifitwaslogisticscenterin deliveringeducationalmaterialsonallovertheempireespeciallybetween1872andto1884.it surviveduntil1895.ourpresentusingsoftheconceptssuchaslibraryandmuseumare makingdifficultforustounderstandtotheirusingsinthepast.thisinstitutioncanbeaccepted asprototypeofthegeneraldirectorateofpublishingandthecenterforteachingaids Productioninthepresenttimes. KeyWords OttomanEmpire,Rütiye,TeachingAids,MaarifKütüphanesi(LibraryofGeneralEducation),Logistics.

47 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 29 GR OsmanlDevletiyöneticileri,Anadoludaköklübirvakfkütüphaneciliigele neini de devraldlar ve yaattlar. Merkeziyetçi slahat hareketleri çerçevesinde 1826 daevkâfhümâyunnezâretikurulmuvevakflarnyönetimidekütüpha neleriilebirliktebunezâretebalanmtr.1869dahazrlananmaarifiumûmiye NizamnâmesiilekütüphanelerinyönetimiMaarifNezâretinegeçti 1.Bunizamna menin138.maddesinegörekütüphanelermeclisikebirimaarif inbiraltbirimi olandaireidare yebalandlar(türkmen,1999:25;kodaman,1991:29).özellikle 1872ile1884arasndaarivbelgelerindeyeniaçlanrütiyeleredersaraçvegereç lerinitemineden MaarifKütüphanesi adlbirkurumunvarldikkatçekmek tedir.resmibelgelerdebirtanmvegörevbelirtilmediiiçineitimvekütüpha neciliktarihiileilgilipekçok temelkaynak,maarifkütüphanesiile ilgilihiçbir bilgiyeyervermemektedir. Osmanlarivbelgelerindenanlaldüzere,MaarifKütüphanesi,1870 lve 1880 liyllardagelenekselkütüphaneilevininötesinderütiyeleriçinlojistikhiz met veren bir statüye kavuturulmutu. Lojistik kelimesi, Eski Yunanca Logistikos kelimesinden gelmekte olup, Mantk (Logic) ve statistik (Statistics) kavramlarnnbirletirilmesiileolumutur.lojistik, hesapkitapyapmabilimi anlamna gelmektedir. Türkçe sözlüklerde geri hizmet anlam verilmektedir. Lojistik Yönetim Konseyi, (The Council of Logistics ManagmentCLM) lojistii öyletanmlamaktadr; müterilerinihtiyaçlarnkarlamaküzerehertürlüürü nün,servishizmetininvebilgiaknn,balangçnoktasndantüketildiisonnok taya kadar olan tedarik zinciri içindeki hareketinin etkili ve verimli bir ekilde planlanmas, uygulanmas, tanmas, depolanmas ve kontrol altnda tutulmas dr. ( minintemelilevleri,satnalma,envanter,ambalajlama,depolama,tamavebu etkinliklerin düzenlenmesi ve planlanmasdr. Lojistik merkezi, tedarik zinciri içerisindemalzemevebilgiaknsalayaraktedarikçivemüteriarasndaköprü göreviüstlenir.buçalmadalojistikbirkarmakileminbaaryaulamasiçin hesapedilenmantkiaamalardüünmekanlamndakullanlmaktadr. Bumakaledebukurumunözellikle1870 tensonrakiyirmiylaktifolaraklojis tikmerkeziolaraknaslçaltarivbelgelerinedayalolarakgösterilmeyeçala caktr. IRÜTYELERNYAYGINLATIRILMASIVEHTYAÇLAR Maarif Kütüphanesi, özellikle 1872 ve 1884 arasnda imparatorlukta yaygn lamayabalayanrütiyeleredersaraçvegereçleriniteminedenbirkurumolarak karmzaçkmaktadr.buyüzdenksadaolsarütiyelerinnaslkurulduunuele tarihli mukavele ile Bayezid Kütüphanesi (Kütüphâne-i Umûmî) ve Yldz Saray Kütüphanesi dndaki bütün kütüphanelerin yönetimi Evkâf- Hümâyun Nezâreti ne devredilmi ve bu uygulama 1924 de Tevhid-i Tedrisat Kanunu nun kabulüne kadar devam etmitir. (Türkmen, 1999: 27.)

48 30 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 almaktayararvardr.sultanii.mahmuddöneminde1838 derütiyeokullarnn açlileeitimtarihindeyenibirsayfaaçlmtr.osmanergin e(1977:383)göre bunun sebebi, Mühendishaneler, Harbiye ve Tbbiye ye alnacak örencilerin te melokumayazma,yabancdilvefenbecerilerinesahipolmamalardr. Tanzimatnilanndansonra,Avrupaülkelerindeyaananeitimhareketlerine paralelolarak,döneminenönemlitemelterimlerindenbirdetamimimaarif,yani eitiminyaygnlatrlmasdr.1869nizamnamesi,rütiyelereilikinyenihüküm leriçermekteveimparatorluunhemenheryerindeyaygnlamasnistemektedir. Nizamname nin 18. maddesi, be yüz haneyi mütecaviz olan bir kasaba ahalisi slam ve Hristiyan ahali için mektebi rütiye kurulmas art getirmektedir (MahmutCevat,427). Bilim e(1998:166)göre arasnda138rütiyevarken, ara sndabusay287yeçkt.1876 dabütünimparatorlukta425rütiyevesadeces tanbul da 36 rütiye vard. Mahmut Cevat a göre, sadece 1868 ylnda yani bir ylda imparatorluk topraklarnda 31 rütiye eitime balamt (Akt. Kodaman, 1991:91 93). Rütiyelerinsaysndameydanagelenbuhzlartokutulacakderskitaplar nn,araçvegereçlerintemininivedatlmasnbirsorunhalinegetirmitir.bilim de (1998: ) dönemin yöneticilerinin, ders kitaplar ihtiyacn karlamak gibibirsorunilekarkaryageldiinibelirtmektedir.tebuartlaraltndamaa rifnezaretibünyesindekimaarifkütüphanesininbirlojistikmerkezinedönütü rüldüüanlalmaktadr. IIMAARFKÜTÜPHANES NNLOJSTKHZMETLER Ariv kataloglarnda Maarif Kütüphanesi ile ilgili ilk belge, 09 Haziran 1872 tarihlidir.yanimaarifiumûmiyenizamnâmesininhazrlanmasndanüçylson rayarastlamaktadr.lkbelgenintarihi,dervipaa nnmaarifnazrldönemi ne(4ocak187215haziran1872)denkgelmektedir.hemensonraahmetvefik Paabirylmaarifnazrl(15Haziran1872 5Aralk1872)yapt.AhmetKemal Paa nn4.defamaarifnazrlnatayintarihiise5aralk1872 dir(baar,2004: 46). Bu belgeye göre Matbaai Âmirede baslan kitaplar, Maarif Kütüphanesine gönderilmitir(boa.mf.mkt1:31). BudönemdeMaarifKütüphanesinintarakütüphaneleriiçindekitaplarte minettiianlalmaktadr.04eylül1872 demaarifkütüphanesi,aziziyekasaba sndakikütüphaneninistediikitaplar,tükendiiiçingönderememiti(boa.mf. MKT 4: 80). Bu ifadelerden kütüphane teriminin kitap sat yeri anlamnda da kullanldanlalmaktadr.bukullanmeklinin,yaznnsonunadorudabelir tileceigibicumhuriyetdönemininilkyllarndadayaygnolduuanlalmakta dr. KuruluundanbirsüresonraMaarifKütüphanesinetelifvetercümekitapla rnn da birer nüshalarnn gönderilmeye baland anlalmaktadr. 26 Kasm

49 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE tarihinde alnan bir karar ile Mekatibi Askeriye Nezaretinde ve Mektebi BahriyedebaslantercümevetelifneriyatlarnbirernüshasnnMaarifKütüpha nesine gönderilmesi gerektii kabul edilmiti. 26 Aralk 1873 tarihli bir belgeye göremaarifdairesindekurulankütüphanenindonatlmasiçingerekligiriimve faaliyetlerdebulunulmasveidaresinemaarifmemurlarnntayinedileceibildi rilmektedir (BOA. MF. MKT 16: 34). akir Efendinin MahbukatüdDürriye isimli divannn bir nüshas kütüphaneye kondu. Resmo mutasarrfnn tercüme ettii Mutavvalisimlibelagatkitabnnbirincicildidestanbul dabulunankütüphanele regönderildiigibimaarifkütüphanesinedeverilmiti.ayrcapadiahahediye edilen kitaplardan bir nüshas kendisine takdim edilirken, dier bir nüshas da buraya verilmeye baland. Suriyede baslan bütün kitap ve risalelerin de satn alnmayoluylamaarifkütüphanesinekonulduuanlalmaktadr. 13Austos1874 densonrakonya,selanik,edirne,cezayiribahrisefid,ha lep, Tuna Vilayeti, Kastamonu, Hüdavendigar, Trabzon, Erzurum, Sivas ve Ma nastr da baslan salnamelerin birer nüshas Maarif Kütüphanesine konduunu öreniyoruz. Maarif Kütüphanesi memuru, bunlara dayal olarak istatistik de çkarmayabalamt. 1872ile1879yllararasndaMaarifKütüphanesi,pekçok vilayetvesancak rüdiyelerinin (ve ayrca bir iki sbyan veidadi mekteplerinin) istedii kitaplar, Elifbacüzlerini,Mushaflar,Mesahifierifeleri,risaleleri,küreleri,haritalar,ma lumat muhtasara cetvellerini, devam cetvellerini, diplomalar, ehadetnameleri, tahsinnameleri,jurnalvarakalarngöndermitir 1. Maarif Kütüphanesi, Anadolu ve Rumeli rütiyelerine kitaplar ve risaleleri posta ile gönderdii gibi ahslarla da teslim etmekteydi. Örnein 13 Temmuz 1876 tarihli bir belgeden, Zarai Atik Mektebi Rüdiyesi ve dadisi örencileri içingerekliolankitap,risaleveharitalarn,mektebitbbiyeimülkiyedeokuyan vememleketizaraiatikegidenbrahimefendiilegönderildiianlalmaktadr (BOAMF.MKT39:124). Taraya bu ders araçlar, fiyat listesi ile gönderildiine göre örencilere bu araçlarnparakarlverildiidüünülebilir.sinop ayazlan1876tarihlibelge den anlaldna göre gönderilen kitaplarn bedeli özellikle zengin çocuklardan 1 Ders araç ve gereci gönderme srasna göre bu vilayet ve sancaklar öyledir: zmit, Edirne, Köstence, Üsküb, Hezargrad, Ruscuk, Vodina, Adapazar, Isparta, Gümülcine, Vanbahçeleri, Giresun, ehrizor, Karaferye, Ankara, Samsun, Amasya, Pazarck, Ergiri, Berat, zmir, Kastamonu, negöl, Alanya, Adakale, nebolu, znik, Yeniehir, Sakz, Pirlepe, Bergos, Kbrs, Zara- Atik, Leskovik, Hasköy, Çorum, Kilis, Trabzon, Giresun, Seydiehir, Aydos, Bayburt, Konya, Nide, Tarakl, Tokat, Debre, Kudüs, Talca, Zor, Edremid, Krehir, Sofya, Behisni, Tarsus, Elmal, Nasliç, Çaramba, Adana, pka, Eribucak (Topçular Karyesi), Rusçuk, Kale-i Sultaniye, Vidin, Çankr, Silivri, Beypazar, zvornik'in Memlahateyn Kazas, Bayndr, Manastr, Safranbolu, Zara-i Atik, Siirt, Tiran, Akçahisar, Milas ve Gediz, Balat, Gelibolu, Bihke ve Sazin, Seydiehr, Ereli, Milas, Antep, Denizli, Usturumca, Bingazi, Mara, Hsn- Mansur, Hums, Kütahya, Uak, Pritine, Siroz, Antalya, Seydiehir, Beyehir, Ereli, Karapnar ve Ilgn, Laid sanca, Prizren, Gerze, Karaferye, Midilli, Beyrut, Sinop, skeçe, Servi, Çatalca, Kesriye, Silistre, Karahisar- arki, nebolu, Samako, Gümühacköy, Tire, Köstence, Kars- Zülkadriye, Tulca, Kayseri, Aydn, Bar, Samarra, Mendeli, Yafa, Hama, Bor, Göynük, Üsküp Sanca Palanka, Balkesir, Ahiçelebi, Kozan, Lofça, Van, Edremit, Alaehir, Kütahya, Sayda, Mamuretülaziz, Eceabad, Demirci, Belgradck, Çatalca, Eridir, Selanik, Deyr, Ayvack, Maden-i Sim, Soma, Düzce, Mudanya, Malkara, Gümühane, Bursa, Kean, Bartn, Kosova, Hendek, Isparta, Hns.

50 32 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 alnmaktayd(boamf.mkt42:84).öteyandanmaarifkütüphanesi,bastrd Kelam Kadim in fakir Müslümanlara indirimli olarak satldna yönelik olarak Vakit,TercümanHakikatveCerideiHavadisgazetelerineilanlardavermekteydi. Tara rütiyeleri, genellikle Fezlekei Tarihi Osmani, Tuhfei Vehbi, Gülistan, MedhaliCorafya,ResailiSelase,TeshilülHesap,MukaddimetilHesab,TalimiFarisi, Emsile, Emsilei Cedide, Risalei Ahlak, lmihal Risalesi, Müneat Osmaniye, Kavaidi Osmaniye,Bina,MaksudveAvamilgibiderskitaplarnistemektedir.Esasenbuda rütiyelerinöretimprogramnailikinbiripucudavermektedir.maarifkütüp hanesi, mevcutlar tükenen Fezlekei Tarihi Osmani, Medhal Kavaid, Feyzun fi LugatilMüfredatitTbbiye adl gibi kitaplar ve ehadetnameleri Matbaai Âmirede bastrmaktadr de Maarif Kütüphanesinde mevcudu kalmayan Ahlâkrisalesinin,MektebiSanayiMatbaasndabasmistenmiti.BazendeMaa rifkütüphanesi ndemevcuduolmayanesmarüttevarihinyerinetarihiosmanî, TarihiUmumininyerineNiancTarihiisimlikitaplarönerilmektevegönderilmek teydi. Maarif Kütüphanesi için satn alnacak alfabe ve kitaplarn masraflar da CedidRisaleiAhlakörneindeolduugibiMaarifbütçesindenödenmektedir.Maa rif Kütüphanesi Memuru Mehmed Bey in, tabasmac bir esnaftan ald Elifba cüzlerininparasmaarifveznesindenödenmiti(boamf.mkt7:42). Maarif Kütüphanesi, mevcudu bulunmayan Franszca kitaplar da dardan satnalmaktayd.14ubat1875tarihlibirbelgedengalatagümrüünegelenki taplarn alnmas için maarif memurlarndan Kadri Bey in gönderildii anlal maktadr(boamf.mkt25:59) yegelindiindemaarifkütüphanesi,birkitapdeposuarayiçinegirdi. 01Nisan1877tarihlibirbelgedemaarifinkitapambarolarakkullanlacandan dolaydarülfünunaltndakisanayimektebininmamulâtnnkonulduudükkâ nnboaltlmasistenmektedir(boamf.mkt46:173) liyllardadamushafvecüzgibidinieserlerinbasmvedatmkonu sundadevletin kontrolühemendikkatiçekmektedir.butarihlerdegümrüklerde elegeçirilenmushaf,cüzlervekelamkadimgibidinikitaplar,maarifkütüpha nesi nde koruma altna alnmaktayd. Kitaplarn basmnn denetlenmesi, 1857 tarihlimatbaanizamnamesiilekabuledilmi,1879 damaarifnezaretindetelifve TercümeDairesikurulmutu.1881deiseTelifveTercümeDairesiilematbaalar idaresibirletirilerekencümeniteftivemuayenekurumuoluturuldu(demi rel,2007:90).1892 deencümeniteftivemuayene nintabvenerineizinverdii kitaplardanbirernüshadahasonramabeynihümayunvebabâlikütüphanele rinedekonmayabaland. Maarif Kütüphanesinde küre, kürei musattaha (düzlemküre), kürei musannaavememâlikimahrûse,avrupa,amerika,asyaveafrikaharitalarda vardr. Maarif Kütüphanesinde mevcudu kalmayan kürei musattaha ve Asya haritasnn Maarif Nezareti sabk muhasebecisi Naid Beyle mukavele edilerek yaptrlmaktayd(boamf.mkt7:169].maarifkütüphanesinin,tararütiyele

51 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 33 rinin küre ihtiyaçlarn karlamada yetersiz kald anlalmaktadr. Maarif Kü tüphanesinde mevcudu olmayan evzan (ölçekli) haritalar imal ediliyordu. Mahmud Cevat (2001:122), yllar olaylarn deerlendirirken, Darülmuallim de ulum tabiiye tedris için iktiza eden gerekli alet ve eyann, Avrupa dan celb edilmek mukarrer olduu gibi mekatipi umumiye için üçer yüzden ceman alt yüz kt a küre, arz ve kürei sema imal ettirilmektedir. yaz maktadr. Bu küre ve haritalardaki bilgilerin Türkçe olduu düünülürse, nasl imaledildiidederinlemesinearatrlmasgerekenkonulardanbiridir. MaarifKütüphanesi nin,osmanlmparatorluuiçindeaçlanbazözelokul laradadersaraçvegereçgönderdiianlalmaktadr.10mart1873 deemseddin EfendininSelanikteaçmolduusbyanmektebiiçinistenencüz,kitapverisale lerden Maarif Kütüphanesinde mevcut olanlar gönderilmi ve okulu açan emseddinefendiyedemaarifadnateekküredilmitir.atatürk ünilköretme niemsiefendiokulunuselanik te1872ylndaaçtgözönünegetirilirse(unat, 1963),belgedeemseddinEfendiolarakgeçenkiininemsiEfendiolduudüü nülebilir. 02Nisan1882tarihlibirbelge,Osmanlyöneticilerininzihniyetinigöstermesi açsndanönemlidir.bubelgedeeitiminilerletilmesiiçinyenieitimveöretim anlaynuygulayabileceköretmenbulunmadndanokullarabolmiktardakitap verisalegönderilmesiistenmektedir(boamf.mkt75:86). MaarifKütüphanesiileilgiliimdilikelimizdekiensonarivbelgesi03Hazi ran 1884 tarihlidir. Bu belge de Mustafa Nuri Paa nn (9 Mays Eylül 1885)dönemineaittir.MustafaNuriPaa memlekettenahiyelerekadarkütüpha nelerkurulmaldr. diyenbirnazrdr. 27Eylül1882 debeyazttakütüphâneiumûmîkurulmasiçiniradeçkmtr. 26Nisan1884 debeyaztdevletkütüphanesikütüphaneiosmaniyeadylahizme te açld de Maarif Nazr Münif Efendinin Kütüphânei Umûmî adyla bir kütüphanekurmayagiritiinibiliyoruz.buyüzdenmahmutcevatda(2001:159), BeyaztDevletKütüphanesininkurulmagiriimlerinioyllarakadarindirmekte dir.böylecebeyaztumûmîkütüphanesi ninmaarifkütüphanesininbazilevle riniyüklendiikabuledilebilir. MusulveHalepgibivilayetlerinsalnamelerininMaarifKütüphanesi nekon duunailikin1892,1893ve1895tarihlibelgelerkurumunbutarihlerekadarvar lndevamettirdiinigöstermektedir. SONUÇVETARTIMA MaarifKütüphanesi,özellikle1870 live1880 liyllardagelenekselkütüphane cilikilevininötesinderütiyeleredersaraçvegereçleriniteminedenbir lojistik merkezolarakhizmetvermitir.usulicedidhareketiçerçevesindeöretimdeders araçlarvegereçlerininönemkazanmvebununneticesindegelenekteolmayan birekildebuaraçlarnyapmvedatmgibiyenisorunlarbirsüremaarifkü

52 34 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 tüphanesi çats altnda çözülmeye çallmtr (Usuli Cedid için bkz. Temizyürek,1999).MaarifKütüphanesi,derskitaplarnteminvedatmilerini MatbaaiÂmireileibirliiiçindeyürüttü. Bukurumun,lojistiintamaclkhizmetihariçsatnalma,envanter,ambalaj lama,depolamagibidierbütünilevleriniyerinegetirdiianlalmaktadr.an cakrütiyelerinsaysnnhzlaartmas,maarifkütüphanesininihtiyaçlarkarla yacakkadardersaraçvegerecinizamanndatedariketmesinizorlatrmtr. Maarif Nezareti nin Maarif Kütüphanesi yoluyla yapt bu lojistik faaliyeti daha sonra kurulacak yaynevi ve gazete sahiplerinin, kütüphane adyla kitap neriyatnabirzeminhazrlayacaktr.osmanldevletininsongünlerindebrahim Hilmi(Çraçan)KütüphaneislâmveAskerîadyla,Dr.AbdullahCevdetdeKü tüphanei ctihad adyla gazetesi yannda kitaplar basarak eitimin yaygnlatrl masnakatkdabulunmulardr.artk1926ve1927 demaarifgazetesisahibinaci KasmnMaarifKütüphanesiadylakurduuvepekçokkitapbastkütüphanesi nin,elbette1870 liyllardakimaarifkütüphanesiilehiçbirilgisiyoktur. CumhuriyetDöneminde,geçmitekiMeclisiKebiriMaarifinhizmetleriniye rinegetirecekmillitalimveterbiyedairesi(1926)kuruldu.budairenintekilat emasnda Neriyat ubesi Müdürlüü birimi ile karlalmaktadr. Bu müdür lük,stanbuldakidevletmatbaas(matbaaiâmire)ileibirliiyaparak,derski taplarn bastryordu. Demek ki Osmanl Dönemindeki Maarif Kütüphanesinin bir ksm ilevini Cumhuriyet Döneminin ilk yllarnda ksmen Neriyat ubesi Müdürlüü yerine getirmeye balamt da stanbul daki Devlet Matbaa s nn dier ehirlerde Maarif Kütüphanesi (Ankara), Zafer Kütüphanesi (Bolu), Yavuz Kütüphanesi (zmir), Milli Kütüphane (Konya), Halk Kütüphanesi (Sam sun)vemehmetkamilkütüphanesi(sivas)adlaraltndaubeleresahipolduu, Vekâletinkitapneriyatnbuubeleraraclylasatasunduuanlalmaktadr (DevletMatbaas nnreklâmiçinbkz.unatvetonguç,1929).buubelerin,ahs lara ait küçük iletmeler olduuna dikkat edilmelidir da ve özellikle 1983 den sonra Neriyat ubesi Müdürlüü, basm uygun bulunan kitap, basl evrakveeitimdokümanlarnnfiyatlarntespitetmek,depolamakvedatmak gibigörevlerleyaymlardairesibakanl nadönütürüldü. MaarifKütüphanesininküreveharitagibidersaraçlarndateminettiigöz önüne getirilirse, günümüzde bu ileri yerine getirmek için Ders Aletleri Yapm Merkezi(DAYM)açlmolduunadikkatedilmelidir.Ohalde,MaarifKütüpha nesininaynzamandadaym ndaprototipiolduudüüncesiaklagelmektedir. DieryandanTürkiye dederskitaplardndakidersaletleriyapmilerinin, II.MerutiyetdönemindenCumhuriyetinilkyllarnakadar MektepMüzesi kav ram altnda deerlendirildii anlalmaktadr. Yukarda da iaret edildii gibi KütüphanevedeMüzekavramlarnagünümüzdeyüklenenanlamlar,geçmi tekibutürdenuygulamalaranlamaygerçektenzorlatrmaktadr.1920 liyllarn bandatürkiyecumhuriyetieitimleilgiliyaplacakilerkonusundadersaletle

53 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 35 rinin zamanla yerli kaynaklarla imal edilmesi ve uygun merkezlerden birinde MektepMüzesi ninvemüzeyaknnadaimalathaneninkurulmasnkabuletmiti. Bupolitikanngeçmitekiithalciuygulamalardanalnanderslerinbirsonucuol duukabuledilebilir.1926 dansonramaarifvekâletimerkeztekilatnamektep Müzesi Müdürlüü eklendi. Bildiiniz gibi, müze müdürü de daha sonra Köy EnstitülerininmimarolacakolansmailHakkTonguçtur.MektepMüzesiMü dürlüü, ders araç ve gereçlerindeki yenilikleri takip ve bunlardan yaplmas mümkünolanlarnyaplmasnsalamak,okullaradatmakvesatnalnanders araçgereçleriniokullaragöndermektensorumluydu(edis,193334:181).mektep Müzesi Müdürlüü de zamanla Eitim Araçlar ve Donatm Dairesi Bakanl altnda faaliyetlerini yürütmeye balad. Ankarada Atatürk Eitim Müzesi ve Cumhuriyet75.YlMüzeleridekurularak,bumüzelerdegeçmitekullanlanders araçvegereçlerinden(örn.gazlprojeksiyonmakinalarndan)oluanbirkoleksi yonhazrland.eitimteknolojisindekihzlgelimeler,eitselfilmlervebelgesel lerinyapm,açköretimveoks/sbsolarakadlandrlançoktanseçmelisnavla rn deerlendirilmesi gibi iler Bakanlk çats altnda Eitim Teknolojileri Genel Müdürlüününkurulmasnsalayangelimelereyolaçt. Geçmitekikurumlarilegünümüzkurumlararasndakiilevselbenzerlikler, moderneitimanlaynasahipeitimyöneticilerini,eitimleilgiliihtiyaçlarkar lamakiçinfarkldönemlerdedebenzerilevleresahipkurumlarkurmayatevik ettiinebirkantniteliitamaktadr.buçalma,ülkemizdemaarifkütüphane si ndenhareketle,yaymlardairesibakanlvedersaletleriyapmmerkezi nin (DAYM n)kenditarihikökenlerinitekrarelealmasnahizmetedebilirse,amacna ulamolacaktr. KAYNAKÇA Baar, Erdoan, Milli Eitim Bakanlarnn Eitim Faaliyetleri, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul2004. Babakanlk Osmanl Arivi, Maarif Nezâreti Evrak Mektubi Kalemi (MF. MKT) Nr.1/31, 4/80,16/34,39/124,42/84,7/42,25/59,46/173,7/169,75/86. Bilim,CahitYalçn,Türkiye deçadaeitimtarihi( ),anadoluüniversitesiyaynlar, Eskiehir1998. Demirel,Fatma,II.AbdülhamidDönemindeSansür,BalamYaynclk,stanbul2007. Edis,A.Bedri,lktedrisatDüsturu,VakitMatbaas,stanbul Ergin,Osman,TürkiyeMaârifTarihi,Cild12,EserMatbaas,stanbul1977. Kodaman,BayramAbdülhamitDevriEitimSistemi,TürkTarihKurumuBasmevi,Ankara1991. MahmutCevat,MaârifiUmûmiyeNezâretiTarihçeiTekîlâtvecraât,Haz.TaceddinKayaolu, YeniTürkiyeYaynlar,Ankara2001. Temizyürek,F.,SelimSâbitEfendiveUsuliCedidHareketiçerisindekiYeri.GaziÜnv.SosyalBilim lerenstitüsü,türkçenineitimiveöretimibilimdalbaslmamdoktoratezi,1999.

54 36 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Türkmen, Hüseyin, Tanzimat Sonras Kütüphanelerle lgili Düzenlemelerde KütüphanePer soneli( ),bilgininserüveni:dünü,bugünüveyarn,türkkütüphanecilerdernei, Ankara,1999. Unat,FaikReitvesmailHakkTonguç,MuallimYll( )kinciSene,DevletMatbaas, stanbul1929. Unat,FaikReit,AtatürkünlkÖretmeniemsiEfendiveOkulu,Eitim,Say:3,s.3842,1963. Ünal,Uur,II.MerutiyetÖncesiOsmanlRütiyeleri( ),GaziKitapevi,Ankara2008. Whatislogistics?,

55 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:3750 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:3750 II.MERUTYET NLÂNININAMERKANBASININAYANSIMASI CemalGÜVEN * Özet ElealnanbukonuiçindöneminyüksektirajlTheWashingtonTimes,TheWashingtonHerald, TheNewYorkTimes,NewYorkDailyTribuneveTheSunadlAmerikangazeteleritaranmtr. ncelenendönemleilgiligazetelerde,makedonya daçkanisyanlarvebunlarnsebeplerive gelimeistikameti,gençtürklerinbölgedekietkinliklerivebaarlolmasebepleri,ii.abdülha mit ingelimelerkarsndakitavrvemerutiyetiilanetmekzorundakal,ii.merutiyetten nelerbeklendii,makedonyailestanbul dakicokuatmosferi,amerika dayaayanosmanl vatandalarnnmerutiyetinaslkarladklar,amerikanbakan nntürkhükümeti nitebriki veafmeselesiileilgiliayrntlhaberlerinyeraldgörülmektedir. Amerikanbasnndayeralanbuhaberlerdeerlendirilerek,belirtilensüreçtekigelimelerin, Amerikanbasnndanaslvehangiaçdanelealndortayaçkarlmtr. AnahtarKelimeler Anayasa,Merutiyet,Amerikanbasn,II.Abdülhamit,GençTürkler,Makedonya REFLECTIONOFPROCLAMATIONOF2 ND CONSTITUTIONALMONARCHYINTHE AMERICANPRESS Abstract TheAmericanNewspaperscalledTheWashingtonTimes,TheWashingtonHerald,TheNew YorkTimes,NewYorkDailyTribuneandTheSunwhichhadhighcirculationinthatperiod werescannedforthissubject.inthenewspapersofthestudiedperiod,thefollowingdetailed reportsarenoticed:theriotsinmacedonia,theirreasons,directionoftheirdevelopment,the activitiesofyoungturkishintheregionandthereasonsfortheirsuccess,attitudeofii. AbdulhamittowardthedevelopmentsandhisobligationtoannouncetheConstitutional Monarchy,theexpectationsfrom2ndConstitutionalMonarchy,enthusiasticatmospherein MacedoniaandIstanbul,attitudesofOttomanEmperorcitizenswholiveintheUSAtowardthe ConstitutionalMonarchy,theUSAPresident sgreetingtotheturkishgovernment,andthe * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakültesi lköretim Bölümü Sosyal Bilgiler Öretmenlii Anabilim Dal Öretim Üyesi. cguven@selcuk.edu.tr Bu makale, 7-10 Mays 2008 tarihleri arasnda IRCICA tarafndan stanbul da düzenlenen Yüzüncü Ylnda kinci Merutiyet, adl Milletleraras Kongrede tebli olarak sunulmu olup metin üzerinde baz deiiklikler yaplarak yayna hazrlanmtr.

56 38 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 oblivionissue.thisnewswasassessedandthenitwasrevealedhowandwhythedevelopments inthespecifiedperiodweredealtinamericanpress. KeyWords Constitution,ConstitutionalMonarchy,AmericanPress,II.Abdülhamit,YoungTurkish,Macedonia.

57 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 39 GR Osmanl Devleti nde Merutiyet in ikinci kez ilân, Türk siyasî tarihinin ve demokrasigeliimininönemlimerhalelerindenbirinitekileder.asrnartlarve fikrîgelimelerineticesindeortayaçkanbuyönetimseldeiiklik,sadeceosmanl toplumundaheyecanyaratmaklakalmam,dünyannbakabölgelerindedeyan kuyandrmtr. II.Merutiyet inilânnsalayanolaylarbilindiiüzeremakedonya dabala mtr.bubölgeaynzamandabirçokgüçlüdevletindesiyasîemellerininçatt biralanolagelmitir.bumünasebetleosmanldevletikabiliyetiyüksekordubir liklerini genellikle bu corafyada bulundurmaya özen göstermitir. te bu ordu birlikleri,subaylararasndattihatçgörülerinzeminbulmasyla,osmanlsulta nna merutiyeti yeniden kabul ettirecek bir isyan yönlendirecekler ve devleti siyasî bir dönüüme tayacak gelimeleri balatacaklardr. Bütün bu hadiseler, bölgedekigelimelereilgigösterenbirçokdevletindikkatiniçekecekvegelimeleri yakndantakipetmeleriniberaberindegetirecektir.buhadiselerinamerikanbas ntarafndandatakipedildiivekonuylailgilibirçokhaberinbudönemdegaze telereyansdgörülmektedir. Bu inceleme Osmanl Devleti ni merutiyete tayan gelimelerin Amerikan basnnanaslyansdnvekonununamerika danaslalglandnortayakoy maya çalmaktadr. ncelenen dönem içerisinde pek çok Amerikan gazetesinin konuya ilgi duyduu ve youn bir haber yayn gerçekletirdii görülmektedir. Ancaktümhaberlerinelealnmasbirbildirisnrlarnaacandanvegazetelerde yeralanhaberlerinbirçounundabenzerniteliklertamasndandolay,çalma nn yüksek tiraja sahip olan baz Amerikan gazetelerinde yer alan haberlerden yolaçklarakortayakonulmasyeterligörülmütür. IMAKEDONYA DASYAN:HÜRRYETEGDENYOL Merutiyetin ilânna giden olaylar zinciri 3 Temmuz 1908 de Niyazi Bey is mindebirsubaynresne deikiyüzadamylabirliktedaaçkmasilefitillenmi tir 1.Buisyanveakabindeartarakdevamedenisyanlarveolaylar,devletiII.Ab dülhamityönetimininengelolamadbirmecrayatayacaktr. DalgadalgagenileyenisyanlarzincirininTemmuzaynnortalarndanitiba renamerikanbasnnayansmayabaladgörülmektedir.nitekim12temmuz 1908tarihli TheWashingtonHerald gazetesinde TürksyanclarKazand balkl haberde, önceki gün Makedonya nn on bin nüfuslu Kastoria kasabasnda çkan isyanbastrmakiçingönderilenikitürkbirliininarkayplarvererekbozguna urad ve bölgenin tamamen isyanclarn kontrolüne geçtii bildirilmektedir 2. Haberdeisyanlailgilibilgilerverilmemitir. 1 Yusuf Hikmet BAYUR, Türk nklâb Tarihi, C. I, Ksm I, TTK. Yay., Ankara-1991, s July 1908, The Washington Herald, s. 11.

58 40 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 kigünsonra TheWashingtonTimes gazetesindekastoriaisyanndansonraki en büyük isyan olarak nitelendirilen Manastr olaylarnn okuyuculara duyurul duugörülmektedir. ÖdemeyadasyanTürklerinÜltimatomu balylaverilen haberde, yaanan hadiselerin temelinde askerlerin maalarn alamamalarnn yatt bildirilmektedir. Habere göre, Makedonya nn muhtelif garnizonlarnn alacaklaskerleriisyanetmi,isyanclarklalarnduvarlarnnüstünde Paramz isteriz yazanafilerasmlardr.ii.abdülhamitisebölgedekarklklarnnedeni niörenmeleriiçinbölgeye200gizliserviselemanve70.taburabal11subay göndermi fakat isyanclar bu görevlileri tutuklamlardr. Bölgeye tayin edilen emsipaaiseselanik eulamdurumdadr 3. II. Abdülhamit döneminin genel sorunu, asker maalarnn genellikle zama nndaverilmemesi,askerlerinklkkyafetveyaamartlarnnsondereceyetersiz olmas,tayinlerinzamanndaveyerindeyaplamamasyd.hattaalmanyasefiri BaronMarschalldeaskerinmaalarnndüzenliödenmesikonusundaBabâli ye müteadditiradelerteblietmibabâli yibuhusustauyarmtr 4.Ancaksorunla rn çözülmesi mümkün olmam, bu nedenle merutiyetin yeniden ilan edilme sindenbirkaçseneevveldenberidiraskerlerarasndaküçükveyerelisyanhadise lerizuhuretmitir.görünenokiamerikanbasndayaananlarilkönce,birkaç yldrskskmeydanagelenalacaklaskerlerinçkardhuzursuzluklardanbirisi zannetmitir. Amerikan basn Makedonya bölgesindeki isyanlarn önemini ve bölgedeki hâkimgücüngençtürklerolduunubirkaçgüniçerisindeanlamayabalayacak tr. Nitekim NewYork Daily Tribune gazetesinde verilen bir haberde, Manastr bölgesindeki 2. ve 3. ordu subaylarnn Genç Türk hareketinin propagandas altndagenelbirdevriminçemberindeolduundanbahsedilmektedir.ayrcabaz ktalardaisyanlarndevamettii,asisubaylarngüneymanastr dagreknüfusu nunyardmnsalamakiçinuratklarbelirtilmektedir Temmuz tarihli, The Washington Herald gazetesinde verilen bir haber, Makedonya daki olaylarn anlamn ve seyrini oldukça açk bir ekilde ortaya koymaktadr. Haberde, bölgedeki çeitli garnizonlardan otuz bin askerin stan bul a doru harekete geçtii; birliklerin amacnn, ölümün veya yaralanmann hesabnyapmadannepahasnaolursaolsunkontrolüii.abdülhamit inelinden almakolduubildirilmektedir 6. ButarihtenitibarenAmerikanbasnnda,Makedonya dayaananolaylarlail gilihaberlerinarttgörülmektedir.19temmuztarihli TheSun ve NewYork DailyTribune gazeteleri,osmanhidayetpaasuikastnokuyucularnaduyurur ken; 7 bu haberi, 21 Temmuz da The Washington Times ve 22 Temmuz da The 3 14 July 1908, The Washington Times, Last Edition, s.2. 4 BAYUR, Türk nklâb Tarihi, C.I, Ksm I, s July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, The Washington Herald, s July 1908, The Sun, s.5 ; 19 July 1908, New-York Daily Tribune, s. 6.

59 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 41 Washington Herald gazetelerinde verilen Mutasarrf Hüsnü Paa nn Serez de öldürüldüühaberleritakipetmitir 8.24Temmuztarihli NewYorkDailyTribune gazetesindeverilenhaberdeiseemsipaa nnbirsuikastakurbangittiibildiril mektedir. 9 ArdardnaII.Abdülhamit ebalsubaylarayaplansuikasthaberleri ninyaynlanyaananasayisizvekarmakortamaçkçagözlerönünesermek tedir.özelliklehüsnüpaacinayetiyleilgiliolarak TheWashingtonTimes gazete sindeverilenbirhaberde,paann32kurunlavurulduuyazlmaktaveuçarpc ifadeye yer verilmektedir: Liderleri Vahice Öldürülürken Garnizon Katillere Katl d 10. Bu alt balk Makedonya da ordunun artk ttihat ve Terakki Cemiyeti nin hâkimiyetinegirdiininveyaananlarkarsndaosmanlyönetimininne kadar çaresizdurumadütüününbirifadesiolsagerektir. Görüldüü üzere, Amerikan basn Makedonya bölgesindeki hadiseleri ya kndan takip ederek, kamuoyunu gelimelerden haberdar etmitir. Gazetelerde isyancbirliklerindurumlarhakkndadapekçokbilgilerverilmitir 11.Bugazete lerden NewYorkDailyTribune,21Temmuz daisyanngeldiisonnoktayoku yucularna ManastrdasyanTürkAskeriBirliklerininÇouDevrimciHareketeKatl dlar bal altnda duyurmaktadr. Genç Türklerin 3. ordunun tamamn ve 2. ordunun bir ksmn ele geçirdiinin bildirildii haberde, bütün halkn harekete dâhil olduu ve yetkililerin çaresiz kald vurgulanmaktadr. Sultan II. Abdül hamit inisemakedonya dayaananlardankendibakanlarnsorumlututtuuve bu yüzden onlara öfkeli olduu yazlmaktadr. Habere göre, bakanlar Sultan a askerimahkemedeyarglanmaybekleyenaskerleriaffetmesiniönermilerfakatii. Abdülhamit,bunukesinliklereddetmitir.Padiahnbutavrsergilerken,3.ordu nun bütün subaylarn görevden alabileceine ve bunu yaparken de kendisine bal olarak gördüü Arnavutlarn gücünü kullanabileceine inanmakta olduu belirtilmektedir Temmuztarihli NewYorkDailyTribune gazetesindeyeralan Türkiye de Kriz balkluzunbirhaberde,hadiseleringenibirçerçevedeizahedildiigö rülmektedir.haberinaltbalnda SertÖnlemlerAlnyorSultansyanclarnPlan larnkabul Edebilir ifadesine yerverilmektedir.yaznniçeriindeise,manastr bölgesindeki askerlerin, geciken maalardan,kötü yemeklerden ve kyafetlerden rahatsz olduklarndan ve bu nedenle de Genç Türk propagandasnn etkisine rahatlklagirerekisyanettiklerindenbahsedilmektedir.hareketinçabucakbüyü Osman Hidayet Paa, suikasttan yaral olarak kurtulmutur. Bk. BAYUR, Türk nklâb Tarihi, C.I, Ksm I, s. 473; Mustafa RAGIB, Merutiyetten Önce Manastr da Patlayan Tabanca, (Yay. Haz. Rahan Akta), Bengi Yay., stanbul-2007, s.644; Kâzm KARABEKR, ttihat ve Terakki Cemiyeti , Emre Yay., stanbul-1995, s July 1908, The Washington Times, Last Edition, s.1 ; 22 July 1908, The Washington Herald, s July 1908, New-York Daily Tribune, s. 3. emsi Paa 7 Temmuz da Manastr da öldürülmütür. Bkz. BAYUR, Türk nklâb Tarihi, C. I, Ksm I, s. 442, ; Ernest E. RAMSAUR, Jön Türkler ve 1908 htilâli, (Çeviren: Nuran Yavuz), Pozitif Yay., stanbul-2007, s July 1908, The Washington Times, Last Edition, s July 1908, New-York Daily Tribune, s.6 ; 23 July 1908, The Sun, s.5 ; 24 July 1908, The Washington Times, Last Edition, s. 9 ; 24 July 1908, The Sun, s.3 ; 24 July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, New-York Daily Tribune, s. 3.

60 42 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 mesininnedenibuekildeverilirken,ayrca Hareketinkarakterininöndeolanözellii anayasalbirhükümettalebidirvemakedonya yaherhangibiravrupadevletininkarma snakarkoymadr denilerektemeldeyatansebeportayakonulmaktadr.belliki isyan baladktan sonra bölgeyi inceleyen muhabirler olaylara bir ölçüye kadar vakfolmulard.haberindevamnda,gençtürkhareketiningüçlübirlideriol mamasnaramenhareketinböylesinebüyümesinededikkatçekilmektedir.geli en hareketi etkisiz hale getirmek için Sultan tarafndan benimsenen plann; re formfikirleriningarnizonlarabulamasnönlemekvebütünüyleisyanbastrmak için Anadolu dan askerî birlikleri harekete geçirmek, ayrca isyan bölgesindeki askerlerin birikmi maalarn ödemek için Osmanl bankasyla borç almak için anlamayapmayagayretetmekolduundanbahsedilmektedir 13. NewYorkDailyTribune gazetesininaynnüshasndaisyannbalangçnok tasna k tutan bir dier yazya da yer verilmitir. Hürriyet çin syan balkl haberin alt balnda, Bu Devrim Paris teki Kongrenin Sonucudur denilmekte, haberinsonundahareketisultannyeeniprenssabahaddinveahmedrza nn yönettiininanlaldndanbahsedilmektedir 14.AnlaldkadarylagazeteMa kedonya dakigelimeleri;ttihatveterakkikongresinevecemiyetinikiöncüismi AhmedRzailePrensSabahattin inliderliklerinebalamaktadr.oysabuahsla rnhemkendiaralarndabirfikirayrlolduuhemdeordudakittihatççizgi ninfarklbirmecradagelitiiburadaifadeedilmelidir. Manastr nisyanclarnkontrolündeolduundanbahsedildii 15 veartkma kedonya dakiisyanbastrmannmümkünolmadnnanlaldgünlerde,genç Türklerin talepleri de Amerikan basnnda yer almaya balamtr. Bu haberlere göre GençTürkPartisiKomitesi Sultan aistekleriniiçerenbirmuhtravermiler dir.eeristekleri11güniçerisindekabuledilmezsesultan,manastrbölgesinde yerelyönetimmerkezlerineelkoyuporadabirmecliskurmakla(merutiyetiilân etmekle)tehditetmektedirler 16.BusondereceönemlibirtehdittirvebölgeyiOs manlyönetimindenayrmakanlamtamaktadr.gazetelerdehergünyeralan bölgedekiisyanvebaarhaberlerinden,cemiyetinbunuyapacakgüçtençokda uzakolmadanlalmaktadr. YaanangelimelerkarsndazordurumdakalanII.AbdülhamitartkAna yasayyürürlüekoymakgerekliliiduyacaktr.nitekim23temmuztarihli The Washington Herald gazetesindeki Türkler Anayasay Elde Etti balkl haberde, Sultannisyanclarnilerigitmesiniengellemekiçinadmatmayakararverdiin denbahsedilmektedir July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, The Sun, s July 1908, New-York Daily Tribune, s.3 ; 24 July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, The Washington Herald, s. 3.

61 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 43 IIANAYASANINYENDENYÜRÜRLÜEKONMASIVETEPKLER OsmanlDevleti nde23temmuz1908 desultanii.abdülhamit iniradesiyle Merutiyet ikinci kez ilân edilmitir. 18 II. Abdülhamit in bu kararnn Amerikan basnnda geni yank bulduu, gazetelerin Merutiyetin ilânn ayrntl bir bi çimdeokurlarnaduyurduklargörülmektedir. TheWashingtonHerald gazetesimerutiyetinilânn, TürklerçinÖzgürlük BakentteSansasyon balklhaberleduyurmutur.altbalndaisesultannva tandalarnaanayasateklifettiibelirtilmitir.haberde,monaribeklenmedikbir ekilde teslim oldu denilmekte ve Merutiyetin ilânnn sebebi olarak da Genç Türklerin Makedonya y ele geçirmesi ve Arnavutlarn desteklerini Sultandan çekmelerigösterilmektedir 19. TheNewYorkTimes ngelimeleriokurlarnaduyuruudabenzernitelikte dir.sultannanayasaypanikiçindekabulettiininvurgulandhaberinaltba lnda, Sultann Avrupa daki hâkimiyeti altnda bulunan topraklarn en büyük ksmnndevrimcilerinellerindeolduuvearnavutlarnsultanyüzüstübrakt vurgulanmtr.oldukçateferruatlolarakverilenhaberde,24temmuzsabahii. Abdülhamit in Meclisi Mebusan n toplanmasn gerektiren iradesinin resmen yaynlanmasnn, stanbul da büyük aknlk yarattndan bahsedilmektedir. Aynhaberin syanclarnbelenmedikkontrolü altbalndaverilenbilgilerdeise, Balkanlarda belirli noktalardan emir alan Genç Türklerin, Selanik ve Manastr vilayetlerine tamamen hâkim olduundan ve Arnavutlarn da onlara katldn dan bahsedilmektedir. Ayrca mparatorluk tarihinde eine rastlanmadkbire kilde Türk ordusunda bir isyan olduu ve Sultann sivil memurlarnn bölgede direnmeksizinboyunediklerivurgulanmaktadr 20. Yine TheNewYorkTimes gazetesininyukardaverilenhaberin Arnavutlar dansultanaok altbalndasunulanhaberinde,22temmuz dasadrazamferit Paa nnazlivesaidpaa nn sadareteatanmakiçinayngünsarayaçarlmas hakkndabilgilerverilmitir.haberegöre,anayasannyenidenyürürlüekonul masiçinyeminedenüsküparnavutlarndangelenbirtelgrafvastasyla,türki ye ninmeselelerindekrizenbaayerlemiti.bumesajyldzsaray na Biryld rm gibi dütüünde, bu duruma çok içerleyen ve bunu bir ihanet olarak gören SultanderhalArnavutkökenliSadrazamFeritPaa ysarayaçararakazletmitir. ZiraSultanMakedonya daarnavutlaraçokgüvenmekteveözelliklebuhadiseler karsndaordudakiisyanbastrmakiçinbelbalayabileceiyegâneunsurolarak onlargörmektedir Cezmi ERASLAN, Kenan OLGUN, Osmanl Devleti nde Merutiyet ve Parlamento, 3F Yaynevi, stanbul-2006, s July 1908, The Washington Herald, s July 1908, The New York Times, s. 1. Ayrca u bilgiler de yer almaktadr: Manastr tamamen genç Türklerin elindedir. Selefine yaplan suikasttan sonra Manastr Vilayetine karargâh komutan olarak gönderilen Mareal Osman Fevzi Paa gece süresince zorla alkonuldu ve Ochrida ya zorla kaçrld. Orada Genç Türk Partisi lideri Niyazi Beyin ellerindedir July 1908, The New York Times, s.1. Ferit Paa nn azli ve Said Paa nn Sadrazamla atanarak kabinede yeni yaplanmaya gidilmesi hakkndaki haberler için ayrca bk. 23 July 1908, New-York Daily Tribune, s. 3.

62 44 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Yinegazetelerdebahsedildiinegöre24TemmuzsabahSelanik teuçsuzbu cakszbirdüzlükteaskerîvesivilyetkililerinyansrapekçoksaydainsantop lanm, Anayasay ilân eden imparatorluk ferman burada halka okunmutur. Ferman, toplanan kalabalkta çlgnca bir sevince neden olmutur. Selanik halk sokaklarda Çokyaahürriyet sloganlarylayürüyüleryapm,ikibinkadarasker defranszmillîmarnsöyleyerekhalkaitiraketmitir 22. TheSun gazetesindeisemerutiyet inilân TürkiyeçinAnayasa balile verilmi,haberiçeriinde,1876anayasasnn,batavrupaülkelerinimodelald belirtilmitir 23. TheWashingtonTimes gazetesindedebenzerbilgilerverildikten sonragelimeler,despotizminölüüve özgürtürkiye nindouuolarakdeer lendirilmitir. Haberde sultan için Ellerini kaldrd ve yeniden anayasal rejime raz oldu benzetmesidikkatçekicidir 24. NewYorkDailyTribune gazetesinde Türkiye çinreformanayasarestoreediliyorsultangençtürklerintaleplerineboyuneiyor balylaverilenhaberdeise,sultannanibirkalemdarbesiyledizginleriellerine aldve1876anayasasngeriverdiibelirtilmektedir 25. YukardaverilenhaberlerdegörüldüügibiAmerikanbasnnnortakdeer lendirmesine göre, Sultan II. Abdülhamit bir mecburiyet neticesinde Anayasay yenidenyürürlüekoymuyanimerutiyetiilânetmitir.sultannmecburkalma s hususunda da, Makedonya bölgesinin Genç Türklerin kontrolüne geçmesi ve ArnavutlarndaSultanasrtçevirmeleri,nedenolarakgösterilmitir. TheNewYorkTimes gazetesiyenidenyürürlüekonan23aralk1876tarihli Anayasann;imparatorluunbölünmezlii,Sultannüstünlüü,bireyselhürriyet, bütün inançlara, basna ve eitime özgürlük, eit ve kanuni vergilendirme, iki yasamameclisi,herdörtyldabiryaplacakoylamaylagenelseçimlerveazlolu namazhakimler 26 gibiesaslargetirdiinisralamaktadr.ayngazetenin26tem muztarihlinüshasndaverilenhaberde,gençtürklerinaçkçasöylenenamaçlar nnanayasadamevcutolanilkelerinyerinegetirilmesiolduu,bunlarsamimibir ekilde uygulanabilirse sadece barsever bir devrim olaca ve neticede Türki ye deetkilibirgelimeyesebepolabileceidilegetirilmitir.ancakhepsiniyerine getirmeyolundazorluklarbulunduu,hürriyetingenilemesindekigecikmelerin ciddibirendiekonusutekilettiivebununsonucununilerideçatmavekan dökmeyeyolaçabileceidevurgulanmtr.gelecekteuygulamadahereyinor dununtutumunabalolaca,hürriyetlebirlikteyenidüzentesisedilebilirseba ar ihtimali olaca, ancak düzen salanamazsa anari yaanaca ve Avrupal devletleriniekarabileceibelirtilmitir July 1908, New-York Daily Tribune, s. 3 ; 25 July 1908, The New York Times, s July 1908, The Sun, s July 1908, The Washington Times, s July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, The New York Times, s July 1908, The New York Times, s. 6.

63 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 45 MerutiyetinilânylailgiliAmerikanbasnnayansyanilgiçekicibirhaberde, olayn Amerika da yaayan Osmanl vatanda Suriyeliler tarafndan da büyük sevinçlekarlanddr.suriyelilernewyork tabirakamyemeindetoplanm lar, ki Türk ve iki Ermeni nin de bulunduu yüz kadar davetlinin katld bu yemekte,davetlilerngilizce,franszcavearapçaolarakyaptklarkonumalarla II. Abdülhamit e övgüler yadrmlardr. New York Türk Konsolosu Mundji Bey in de bu yemee katlmas ve burada Fransz millî mar ve dier devrimci marlarnsöylenmesi,buhaberinverildii NewYorkDailyTribune gazetesinde Türkhükümetindekibüyükbirpolitikdeiimingöstergesi olarakdeerlendirilmitir. SuriyelilerSadrazamSaidPaa yabirdetebriktelgrafçekerek,yllardrbekledik leri ve kalplerinde yaattklar Anayasann ilânndan dolay ve balatlan büyük reformiçinsultanateekkürleriniarzettiklerinibildirmilerdir 28. Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelt, stanbul daki Büyükelçileri Leishman araclyla, Merutiyetin ilânndan dolay Türk Hükümeti ne gönder dii mesajnda, Türk Sultannn Anayasay ilân etmesinden dolay duyduu memnuniyetinidilegetirmitir.türkhükümetinitebrikedenrooseveltbugeli melerin Osmanl milletinin refahnn artmasna ve kalc barn salanmasna yardmcolacanifadeetmitir 29. Merutiyetincokusununyaandgünlerde31Temmuz da NewYorkDaily Tribune gazetesi çok dikkat çekici bir bilgiyi okurlaryla paylamtr. Habere göre,aslndagençtürkler,budevrimi1eylül desultanndoumgünündeyap may planlamaktaydlar. Fakat ngiltere Kral ile Rus mparatoru nun yaptklar Reval görümelerinde, Makedonya reformlar konusunda Osmanl Devleti ne baskkurulmaskararabalannca,genç Türklerdevrimikararlatrlangünden önceyapmakdurumundakalmlardr 30. Amerikan basnnda, Merutiyetin ilânyla beraber Osmanl Devleti nde ka dnlarn yüzlerindeki peçeyi açtklar haberleri de yer almtr. The Washington Times gazetesi sütunlarnda bu haberlerle ilgili Washington da Türk elçiliinde yaplanbirmülâkatayerverilmitir.mülâkatnkonusu,sultanii.abdülhamit in kadnlarnpeçeleriniçkarmalarhususundaverdiiiddiaedilenizinleilgilihaber leringerçekliliininolupolmaddr.büyükelçimehmetalibey inmülâkatsra snda ehrin dnda olmas nedeniyle mülâkat elçilik yetkilileri ile yaplmtr. smi verilmeyen bir elçilik yetkilisi bu iddialara üpheyle yaklamakta hatta mümkün olmadn belirtmektedir. Yetkili, Osmanl Devleti genelinde peçesiz, Amerikalbirkadngibigiyinmeninuygunsuzolacandasözlerineeklemekte dir 31.Yinebukonuylailgiliolarak NewYorkDailyTribune gazetesindeverilen 28 3 August 1908, New-York Daily Tribune, s August 1908, The New York Times, s. 4 ; 4 August 1908 New-York Daily Tribune, s July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, The Washington Times, s. 3. The Washington Times gazetesinin Berlin kaynakl olarak verilen haberde peçenin Türk kadnlarnn geleneksel güzelliklerini gizledii ve yal rejimin zararlarndan bugün dönüldüü yorumu yaplmaktadr. Haberin devamnda ise Bugün

64 46 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 birhaberde,türkkadnlarnnhemenpeçeleriniaçtklaryazlmaktadr.hattabu haberde yaplan bir yorumda, kadnlarn yaknda Yldz Saray nn pencereleri altndaoykullanmahakknsavunangösterileryapabileceklerininmuhtemelol duudabelirtilmektedir 32. MerutiyetinilânndansonraAmerikanbasnndaII.Abdülhamit ingenelaff kabulettiihaberlerininyerbulmayabaladngörmekteyiz.31temmuztarihli, NewYork Daily Tribune gazetesinde, genel affn Amerika daki Türk vatanda siyasîfirarilerdebüyüksevinçyarattyazlmaktadr.newyork ta,washington Caddesi nin etrafndaki Türk ve Ermeni mahallelerindeki pek çok pencereye af bildirisinin bir kopyas aslmtr. Haberde, New York Türk Konsolosu Mundji Bey inresmîbildirisiyeralmaktadr.bunagöre,rkvemilliyetlerinebaklmaks zn,newyorkehrindevebütünamerika dayaayansiyasîfirarîtürkvatanda lar, gerekli pasaportu aldktan sonra Türkiye ye geri dönebileceklerdi. Ayrca, MundjiBey ingazeteyeverdiimülâkatagöre,amerika dadörtyüzbincivarnda Türkvatandayaamaktadr.Bunlarnenazdörttebiriisesiyasîfirariolupilân edilenaffnkapsamiçerisindedirler.mundjibeybumülâkatnda;gelecekikiayda Amerika dan Türkiye ye büyük bir göç olacan tahmin ettiini, bundan sonra Türkiye dedüüncevekonumahürriyetiolacanvesononyldapolitikneden lerdendolayülkesiniterketmekzorundakalanbinlercetüccarndageridönecek lerikanaatinitadnsöylemitir Temmuz tarihli The Sun gazetesinde, ngiliz diplomat Lord Cromer le gerçekletirilen bir mülâkata yer verilmitir. Lord Cromer in Merutiyet sonras tespitleri ve uyarlar dikkat çekicidir. Gazetenin ifadesiyle Cromer, ngiltere de ortaya çatlak bir ses atmtr. Cromer, Avrupa savann yaklat hususunda uyarlardabulunmaktavetürkiye deyaanankrizindünyayalarmageçireceini iddiaetmektedir.sondönemdeoluanngilizrusittifaknnalmanlarfazlasyla kzdrdn ifade eden Cromer, Almanlarn bu öfkesinin onlar çok tehlikeli bir noktaya sürükleyeceini düünmektedir. II. Abdülhamit in ise içinde yaad günlerinkorkusuylaalmanlardanaskerîyardmtalepetmesindenendielenmek tedir.buihtimalinbüyükgüçlerarasndatehlikelibirdurumoluturacakonu sunda uyarlar yapmaktadr 34. Cromer özetle, ngilizrus ittifak karsnda bir AlmanOsmanlittifakolumasndanendieetmektevebusonucunbirAvrupa savadouracakonusundauyarlardabulunmaktadr. KonuylailgiliAmerikangazetelerindeyeralanhaberlerdenbirisideSultan n halkn arasnda sokakta dolamasdr. II. Abdülhamit in halkn içerisine çkmas Türkiye den gelen haberlere binaen binlerce peçesiz kadn yeni bulunan özgürlüün sevinciyle gösteri yapt. Bk. 25 July 1908, The Washington Times, Last Edition, s July 1908, New-York Daily Tribune, s July 1908, New-York Daily Tribune, s. 3. Genel Af haberleri için ayrca bk. 31 July 1908, The Washington Herald, s.4 ; 31 July 1908, The Washington Times, Last Edition, s.6 (Bu gazetenin verdii habere göre, Amerika da, Türk vatanda iki yüz bin politik mülteci bulunmaktadr) July 1908, The Sun, s.1.

65 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 47 Amerikanbasntarafndanolaandveartcolarakdeerlendirilmitir. The Washington Times gazetesinde verilen haberlerde Sultan II. Abdülhamit in Ana yasaytekraryürürlüekoyduuiçingüvenlecaddelerdegörünebildii,halknise bu duruma büyük aknlk duyduu belirtilmektedir. Sultann otuz bir yllk saltanatndasaraydagerçekbirmahkûmgibiyaadamabugünkendiniözgür letirdiiyorumlaryaplmaktadr.31temmuz dagerçekleencumaselamln dacamietrafnayediyüzbinkiinintoplandbilgisiverilmekte,osmanltari hindekiendikkatçekicigösteriolaraknitelenenbugelimeesnasndahalknsul tana tezahüratlar yapt ve dualar ettii bildirilmektedir 35. Verilen haberlerden anlaldkadarylagazete,merutiyetinilânn,ii.abdülhamit ihalklabulutu ranvehalknnazarndasultannitibarnartranbirgelimeolarakdeerlendir mektedir. SONUÇ Makedonya daosmanldevleti nimerutiyetinilânnagötürecekilkhareket lenmelerkendinigösterdiinde,amerikanbasnbunuöncedevletingenelaskerî sorunlarnn bir tezahürü eklinde alglamtr. Ancak birkaç gün içerisinde, ko nunun asker maalar ya da yaam standartlar gibi basit ve lokal bir düzeyde olmadanlalm;yaananlarn,gençtürkhareketinindevletisiyasalbirdönü ümesürükleyebilecekölçekteordukanalylayürüttüübirdevrimhamlesiolabi leceindensözedilmeyebalanmtr. Siyasalbelirtilerarttkça,Amerikanbasnnnkonuyaolanilgisideyounla mvegazetesütunlarnaoldukçateferruatlsaylabilecekbilgilertanmayaba lanmtr. Gazetehaberlerinde,MerutiyetinilânnagidensüreçteMakedonya dayaa nanaskerîgelimelervegençtürklerinbugelimeleriçerisindekietkileri;osman l Sultannn gelimeler karsnda taknd tutum ve yöneliler; Merutiyetin ilânnngerekosmanlcorafyasnda,gerekseamerika dabulunanosmanlva tandalarnezdindeoluturduucokuatmosferi;amerikabirleikdevletleri nin Merutiyetinilânkarsndaduyduumemnuniyetgibikonularnönplanaçkt görülmektedir. Haberlerde, Makedonya da tekilatlanan ve devrimci olarak nitelenengençtürklerinbaarskarsndaboyuneensultann,anayasayye nidenyürürlüekoymastakdirlekarlanmancakuygulamaevresininönemin denvezorluklarndandaözelliklebahsedilmitir. Merutiyetin ilân srasnda Amerika da yaklak dört yüz bin civarnda Os manlvatandannyaamasvebunlarndörttebirindenfazlasnnsiyasîmülteci durumundaolmas,üphesizgazetelerinkonuyaolanilgileriniarttranvehaber lerinidahagenitutmalarnasebepolanfaktörlerdendir July 1908, The Washington Times, Last Edition, s. 1 ; 31 July 1908, The Washington Times, Last Edition, s. 13 ; 2 August 1908, The Washington Times, Five Sections, s. 1.

66 48 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 ElealnankonuylailgiliAmerikanbasnndayeralanhaberlergenellikleyaln bir ekilde verilmi, baz haberler ise etkili yorumlarla desteklenmitir. Osmanl corafyasndayaanan bir siyasal dönüümhamlesinin Amerikan basnna yan smasvegenibirperspektiftedeerlendirilmesiilgiuyandrcdüzeydedir. 26July1908,TheWashingtonTimes,s.3. 27July1908,TheWashingtonHerald,s.3.

67 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 49 KAYNAKÇA IGazeteler(UnitedStatesOfAmerica) TheWashingtonTimes:14July1908,LastEdition,s.2;21July1908,LastEdition,s.1;24July1908, LastEdition,s.9;25July1908,LastEdition,s.3;26July1908,s.3;28July1908,LastEdition, s.1;31july1908,lastedition,s.6,13;2august1908,fivesections,s.1. TheWashingtonHerald:12July1908,s.11;19July1908,s.8;22July1908,s.4;23July1908,s.3;25 July1908,s.4;27July1908,s.3;31July1908,s.4. TheNewYorkTimes:25July1908,s.1;26July1908,s.6;4August1908,s.4. NewYorkDailyTribune:18July1908,s.3;19July1908,s.6;21July1908,s.3;22July1908,s.6;23 July1908,s.3;24July1908,s.3,6;25July1908,s.3;29July1908,s.6;31July1908,s.3;3 August1908,s.10;4August1908,s.3. TheSun:19July1908,s.5;23July1908,s.5;24July1908,s.3,4;25July1908,s.2;26July1908,s.1. IITelifveTetkikEserler Bayur,YusufHikmet;TürknklâbTarihi,C.I,KsmI,TTK.Yay.,Ankara1991. Eraslan, Cezmi; OLGUN, Kenan; Osmanl Devleti nde Merutiyet ve Parlamento, 3F Yaynevi, stanbul2006. Karabekir,Kâzm;ttihatveTerakkiCemiyeti ,EmreYay.,stanbul1995. Ragb, Mustafa; Merutiyetten Önce Manastr da Patlayan Tabanca, (Yay. Haz. Rahan Akta), BengiYay.,stanbul2007. Ramsaur,ErnestE.;JönTürklerve1908htilâli,(Çeviren:NuranYavuz),PozitifYay.,stanbul 2007.

68 50 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

69 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:5170 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:5170 XVIII.YÜZYILDASAKIZADASI NINETNKYAPISIVE ORTODOKSKATOLKREAYAARASINDAKLKLER DilaraDAL * Özet VerimliliiveticarihacminedeniyleEge dekiiriliufaklbiniaknadaiçerisindeönplanaçkan SakzAdas,buözelliindendolaykalabalkvekozmopolitbirnüfusasahiptir.XVIII.yüzylda ortalama50.000kiilikbirnüfusubarndranadadarumortodoks,latinkatolikvetürk MüslümanunsurlaradanüfusunuoluturanbalcaetnikgruplartemsilederkenYahudive Ermenitopluluklarnçokazdaolsabunüfusiçindeyeraldgözlemlenmitir.Adadayaayan etniktopluluklarvebunlarnbirbirleriileolanilikilerihususundagünümüzeulaanikinciel kaynaklarözelliklexviii.yüzyldakaydadeerbilgileriçermemektedir.busebepleöncebizans (Ortodoks)sonraCeneviz(Katolik)venihayetindeOsmanl(Müslüman)egemenliinesahne olansakzadas nnkozmopolityaps,osmanlarivkaynaklarbazalnarakincelendiinde yüzylntümündevarlkgösterenrumlatinmücadelesivebumücadeleyenedenolansiyasive sosyalgelimelerdeerlendirilmeyevebusayedeosmanltarihindekaranlkolaraknitelendiri lebilecekbukonu,batlseyyahlarnveosmanlbelgelerinindiliileaydnlatlmayaçallmtr. AnahtarKelimeler SakzAdas,Osmanlmparatorluu,CenevizHükümeti,LatinKatolik,RumOrtodoks. ETHNICSTRUCTUREOFTHECHIOSISLANDANDTHERELATIONSBETWEENTHE GREEKORTHODOXANDTHELATINCATHOLICCOMMUNITYINTHEXVIII th CENTURY Abstract ChiosIslandwhichisforegroundinthousandsoflargeandsmallislandsinAegeanbecauseof itsfertilityandcommercialcapacity,hasacrowdedandcosmopolitanpopulation.ontheisland * Milli Eitim Bakanl, Yurtd Doktora Eitimi Bursiyeri, ddal@edu.edu.tr

70 52 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 whichhadaverage50.000populationinxviii th century,whilegreekorthodox,latincatholic andturkishmuslimsrepresentthemainethnicgroups,itisobservedthatjewishandarmenian groupsoccurveryfew.thesecondhandresourcesabouttheethnicgroupsandrelationship betweenthem,havenotsignificantinformationespeciallyforxviii th century.therefore,the cosmopolitanoriginofchiosisland,whichwitnesseddominationoffirstbyzantium(orthodox) thengenoa(catholic)andthenfinallytheottomanempire(muslim),investigatedbasedon Ottomanarchiveresources;anditistriedtoevaluatetheGreekLatinconflictandthepolitical andsocialdevelopmentswhichcausethisconflict,sothissubjectwhichcanbethoughtas darkness,istriedtobeexaminedbywesterntravellersandottomandocuments. KeyWords ChiosIsland,OttomanEmpire,GenoaGovernment,LatinCatholic,GreekOrthodox.

71 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 53 I.GR A.AdadakiEtnikYapnnOluumu:TarihselGeliim StratejiknoktalardakonumlanantümmerkezlergibiSakzAdasdabuözelli inin beraberinde getirdii etnik çeitlilie fazlasyla sahiptir. Nüfusun büyük çounluunuoluturanrumlarharicindetürkler,yahudilerveermenilerdeada tarihindeizbrakandieretnikgruplaroluturmu;sakzadasyüzyllarboyun cafarkldinvekültürleremensupkalabalkbirnüfusubarndrmtr.buduru mun oluumunda adaya yönelik igal ve göç hareketlerinin etkili olduu göz önünealnrsaetniktabanoluturanzümrelervebuzümrelerarasndakiilikile rinanlalmasaçsndanadanntarihselgeliiminedeinmekyararlolacaktr. Corafikkonumunedeniylehemticaretvehacgüzergâhüzerindeolanhem de Bat Anadolu sahillerinin güvenlii açsndan stratejik bir konumda bulunan SakzAdas,Eskiça dayounbirionia Spartarekabetinesahneolmu 1 ;budö neminardndansrasylapersvebüyükskendermparatorluklar nnistilalarna urayarakmparatorvespasianus(m.s.69 79)zamanndaRomamparatorluu snrlariçindeyeralmtr. Ortaça da Bizans mparatorluu topraklar arasnda askeri ve ticari açdan önemli bir merkez konumundaki Sakz Adas, bu özelliinden dolay Muaviye döneminde Araplar tarafndan igal edilmi; 2 igalin ardndan Ege de uzun bir müddet sakinleen sular, Türkler in 1071 Malazgirt zaferinin ardndan Anado lu yaaknetmeleriiletekrarsnmayabalamtr.budönemdeanadolu yutürk letirmekamacylavücudagetirilenbeyliklerdendenizcikimliiiledikkatiçeken ÇakaBey,zmir inilktürkbeyiolaraktarihisüreçtekiyerinialmtr. 3 SakzAdas ndatürkvarlnngörüldüübuksadöneminardndanbizans mparatorumanueli.komnenosdevrindeimparatorluktarafndanvenediktacir lerineverilenözelhaklarticaretebüyükbiryükgetirmeyebalam;diertalyan ehirleriylebalantykuvvetlendirmeyolunagidenimparator,1169 dacenovave 1170 de Pisa ile anlamalar imzalamtr. Bu durum Venedik Bizans ilikilerinin gerginlemesineyolaçm;1171 debizanstopraklarndakivenediklilertutuklana rakmülkleri,gemilerivemallaryamalanmtr.venedikisekarlkolarakgüçlü birfiloilebizanskylarntaarruzetmi;sakzvemidilliadalar nyakpykm tr. 4 XIII.yüzylagelindiindeIV.HaçlSeferisonrasndastanbul dakurulanla tinmparatorluu nunege yiyounbirlatinnüfuzualtndabraktgörülmek tedir.1261ylnakadardevameden budurum,anadoluselçuklular nnyard mylalatinler inbertarafedilmesivebizansmparatorluu nunyenidentekilat landrlmasylasonbulmutur.ancakiv.haçlseferiilebirlikte ylar 1 Mansel, 1984: Ostrogorsky, 1999: Kurat, 1987: 40 42; Parlak, 1979: Ostrogorsky, 1999: 360.

72 54 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 arasndabizanscorafyasnayerlemiolanlatinleri,bubölgelerdenuzaklatra cak gücün elde edilememesi Ege Denizi nde Bizans mparatorluu na kar de vaml bir tehdit unsurunun olumasna yol açmtr. Nitekim XIV. yüzyl bala rndafransakralgüzelphilippe indonanmasndakendinigöstererekfoça daki apmadenindenönemlibirservetkazanmolancenovalkumandanbenedetto Zaccaria nn, Bizans mparatoru nun 1303 te savunmasn Katalonyal askerlere braktsakzadas nigalettiigörülmektedir(1304) daadayaydnolu Umur Bey in yardmyla Cenova dan geri alan Bizans mparatorluu 6, Sakz 1346 dabakabircenovalolansimonevignosi yeterketmekzorundakalacaktr. Budurumunoluumunda1344HaçlSeferi ninortayaçkardsonuçlarnönemli birroloynadgörülmektedir. 7 B.SakzAdas ndakimahoneoluumuveadannosmanlmparatorluu TarafndanFethindenÖncekiHaraçgüzârStatüsü AdadakiyerleiminiXIV.yüzylnortalarndanitibarensalamlatrmayaba layancenevizhükümeti,seferidüzenleyenleringelirlerinikarlamakiçinsakz mülkiyetinitamamenonlarabrakm;hergemipatronaskamugelirindenkendi sinehissesalayanbirunvansahibiolmutur.böylecesakz elegeçirenlerodö neminbenzerirketlerigibimaoneveyamahone * adylaanlanhissesenedinebö lünmü bir irket halini almlar; hisse sahiplerine Mahon, adadaki idari ve mali ileriyürütmesiiçinhükümettarafndanseçilengörevliyeisepodestaadverilmi tir. 8 CenevizHükümeti,hissesenetleriniyavayavasatnalmahakknkoruya rak Mahonlarn ödeneini tamamen vermekle beraber belirli bir zaman sonra mülkesahipolmayhedeflesedebirbiriardnagiriilenbirçoksavavebunlarn nedenolduugiderlersonucundabusaklhak,hepkâtüzerindekalmtr.sakz Adas,irketinelindençkmam;ancakSakz fethedenlerinailelerindetoplanm bulunanhissesenetleri,satsonucundaailedenaileyegeçmitir.1362 dehükümet ilemahonlararasndayenibirantlamayapldiçinmahonlarkendilerinibirbi rine balayan ba aça vurmay yararl bulmular ve bu nedenle de her biri o zamanakadartamolduklarsoyadndanvazgeçerekbununyerinegiustiniani adn almlardr. Tarihçi W. Heyd e göre bu adn seçilmesinin sebebi, irketin ortaklaa sahip olduu Cenova daki Giustiniani Saray dr. 9 Bu tarihten sonra Mahonlar geni bir klan görünümüne bürünmüler; Mahone un eski üyeleri Cenova da otururken, gelirleri mültezim vazifesindeki görevliler tarafndan top 5 Soucek, 1995: Ostrogorsky, 1999: ; Soucek, 1995: Soucek, 1995: 890. * Maone ya da Mahone kelimesinin Arapça ma üna (yardm, dayanma) kelimesinden gelen bir sözcük olduu kaydedilmitir (bkz. Soucek, 1995: 890). 8 Heyd, 1975; 553; Mordtmann, 1993: Heyd, 1975; Modern kaynaklarda Sakz Adas ndaki Latin reayadan Giustiniani Ailesi olarak bahsedilmesinin temel nedeni budur.

73 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 55 lanmtr.budurumunaksinegiustinianiler inhemenhemenhepsitüccar,banker ve gelir sahibi sfatlaryla Sakz da oturmular ve irketin gereksinim duyduu maliveyönetimselgörevleriaralarndabölümülerdir. 10 CenevizHükümeti,büyükgelirkaynaklarnasahipolmasnnyansrauzak kolonilerarasndakiulamgüvenliinidebüyükölçüdearttransakzadas nda buekildevarlnuzunmüddetdevamettirmitir.bununlabirliktecenova,xv. ve XVI. yüzylda fetihler vastasyla Ege Denizi ni kontrolü altna alan Osmanl mparatorluukarsndaadayelindetutabilmekiçingerekvergivermekvege rekse gemileriyle yardm etmek gibi yükümlülükleri kabul etmek zorunda kal m 11 ; Osmanl mparatorluu da adann Ceneviz Hükümeti kontrolünde haraçgüzâr * konumda varln sürdürmesine izin vermitir. Bu ekilde varln 200yldanfazlabirsürezarfndadevamettirenCenevizHükümeti ninharaçgüzâr statününgerektirdiiyllkvergiyi3ylüstüsteödememesi,adann1566tarihinde KapudanDeryaPiyalePaatarafndanfethedilerekOsmanltopraklarnadâhil edilmesine yol açmtr. ** Sakz Adas, fethinin hemen sonrasnda, Barbaros HayreddinPaa nn18receb940/2ubat1534tarihindekaptanderyalkvazi fesinegetirilmesiyletekilatlandrlancezâyiribahrsefîdeyaleti ne *** balbir sancakmerkezihalinegetirilmi;adadayerleikkonumdabulunanlatinverum unsurlaradokunulmazkenmaltaseferiesnasndast.jeanövalyeleri neyardm edenahalininyakalanarakkürekcezasnaçarptrlmasvemahonetemsilcilerinin isekavalakaptanhüseyinbey eteslimedilerektümaileleriyleberaberstanbul a gönderilmesiemredilmitir. 12 C.SakzAdas ndaosmanldariyaplanmasveadannxviii.yüzyldaki Yönetimi SakzAdas nnfethiyleberaberosmanlmparatorluu,anadolusahillerine yaknlhasebiylestratejikaçdanoldukçaönemliolanbirnoktayelegeçirmi; Ege deki hâkimiyetini büyük ölçüde tamamlanmtr. Öte yandan eski Bizans corafyasüzerindekisonkolonisinikaybedencenevizhükümeti,ticarirotasn 10 Heyd, 1975; Çiftçi, 2002: 394; Mordtmann, 1993: 94 95; Soucek, 1995: 890. * Osmanl döneminde vergi vermekle yükümlü gayri müslimler ile yllk vergiye balanm tâbi ülkeler haraçgüzâr terimiyle tanmlanm; devlete baml haraçgüzâr beyliklerin verdikleri yllk vergi, Osmanl kaynaklarnda harâc- umûmi olarak nitelendirilmitir (bkz. Emecen, 1996a: 90; Nianc, 2002: 77 78). Uygulamada toplu bir miktar üzerinden vergi alnmas esasna dayanan haraçgüzâr statüye sahip devletler, belirlenen vergi dnda muhtar bir yapya sahip olmular ve bunlarn iç idarelerine yönelik herhangi bir müdahale söz konusu olmamtr (Emecen, 1996b: 90 91). ** Sakz n Osmanl mparatorluu tarafndan fethi hususunda ayrntl bilgi için bkz. Kâtip Çelebi, Tuhfetü l-kibar fî esfari lbihar, Matbaa-i Bahriye, Nisan 1329; erafettin Turan, Sakz n Türk Hâkimiyeti Altna Alnmas, Tarih Aratrmalar Dergisi, Say: 6 7, IV. Cilt, AÜDTCF Tarih Aratrmalar Enstitüsü Yayn, Ankara *** Cezâyir-i Bahr- Sefîd Eyaleti nin kuruluu ve tekilatlanmas hususunda ayrntl bilgi için bkz. dris Bostan, Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Eyaleti nin Kuruluu, 1534, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, Kitap Yaynevi Yaynlar, stanbul 2006; dris Bostan, The Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefid, The Kapudan Pasha His Office and His Domain, Halcyon Days in Crete IV, A Symposium Held in Rethymnon, Crete University Press, Rethymnon 7 9 January 2000; dris Bostan, Kürekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge Yaynlar, stanbul BOA. MD 5: 1490 (10 evval 973 / 30 Nisan 1566).

74 56 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 DouAkdeniz dençekerekadriyatik eyöneltmi,buekildegelirkaynaklarnn mühimbirksmnosmanlmparatorluu nabrakmakzorundakalmtr. AdannCezâyiriBahrSefîdEyaletiiçerisindegösterildiieneskikayt tarihlidir.Buradaeyaletin;Gelibolu,Eriboz,Karlili,nebaht,Rodos,Midilli, Cezâyiri Marib ve Sakz olmak üzere sekiz sancaktan olutuu gözlemlenir ken 13 ;XVII.yüzylnbalarnaaitAynAliEfendi ninünlürisalesikavâniniâli OsmanDerHülâsaiMezâminiDefteriDivân dasancaksays13olarakbelirtil mektedir. 14 Bu13sancakarasndaSakz,NakaveMehdiyesancaklartmarsis teminedâhiledilmeyip,ödedikleriyllkvergileröncedentespitedilerekbuoran üzerindenvergiverdikleriiçinsalyâneli(yllkl)statüdegösterilmitir. 15 SakzAdasXVIII.yüzyldaCezâyiriBahrSefîdEyaletiiçerisindesahipol duustatüyükorumayadevametmitir.öteyandanadannyönetimmekanizma sndavergilerintemelbelirleyiciolduuanlalmaktadr.osmanlyönetimi,ege Adalarnncorafikkoullarnnelverisizliinidikkatealarakadalhalkaekono mikalandakolaylklarsalamaveözellikleyeterligeliresahipolmayanbölgelerde birtakmvergidüzenlemeleriuygulamayolunutercihetmitir.budurumunolu umundaadalardakinüfusunekonomikyetersizliklerdenkaynaklanangöçhare ketlerini önleme ve nüfus potansiyelini bulunduu bölgede tutma istei de rol oynamtr.bubakmdanadalardauygulamaalanbulanvergisistemi,anlama artlaryla belirlenmi sabit bir oran ile gayrimüslim cemaatten alnan toplu bir rakamaiaretetmivebusistem maktu olarakadlandrlmtr.maktusistem içinde adalarda yaayan reayann hane saylar belirlenerek toplam mebla bu haneler arasnda paylatrlm; Osmanl mparatorluu bu yönde bir itirazn olumamasiçinadaletlidavranmayaoldukçaözengöstermitir. 16 Bununlabirlik te1691tarihlicizyereformununardndanvergitoplamausulüdeitirilmi;mak tusistemterkedilerekevrakdatmyoluylacizyetoplamausulünegeçilmitir. 17 Gayri müslim nüfusun youn olduu bir ada olan Sakz Adas da mali alanda yaplanbudeiimlerdenetkilenmitir.yenivergidüzeni,beraberindeyereltem silcileri ortaya çkarm; XVIII. yüzylda adann yönetim mekanizmasn; Türk Hükümetitarafndantayinedilengörevliler,Hristiyanreayatemsilcilerivebun lararasndakiilikilerbelirlemitir. ncelediimiz dönemde Sakz Adas na merkezden gönderilen hükümlerin molla, kad, naip, voyvoda ve muhassllara hitaben yazld görülmektedir. Bu görevliler,cenevizidaresidönemindenkalanvesakzehriliman ndabulunan SakzKalesiiçindeikametetmekteydiler.Seyahatnamelerde SakzPaas olarak isimlendirilensancakbeyleri,idareninenüsthalkasntemsilederkenkadlarhu 13 akirolu, 1996: 500; Beckingham, 1965: Ayn Ali Efendi, 1979: Ayn Ali Efendi, 1979: s Dimitropoulos, 2004: Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihçesi (Ed. Cevdet Küçük), tarih:

75 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 57 kuki,muhassllarisemaliidariyetkinliesahiptiler. 18 BununyansraEgeAdala r nngenelindeolduugibisakzadas nndasüreklikorsansaldrlarveigal tehdidialtndaolmasnedeniyleadanngüvenliiiçinkaleiçindeyeniçerilerden oluanbirgarnizonbulunmaktayd.nitekimh.1127/m.1715tarihlibirkaytta kalede1116 smevcutve46 snamevcutolmaküzere1162görevliolduutespit edilmitir. 19 AdadakiHristiyantemsilcileriniseTürkyönetimidenetimindeetkinbirrol oynadklar görülmektedir. Osmanl mparatorluu, adalarda yaayan reayann devleteolanballnarttrmakamacylaalknolduklaryerelidarisistemleri nin devamllna belli ölçülerde müsaade etmitir. XVIII. yüzylda adada etkin olanhristiyantemsilciler,cizyereformununardndanreayaüzerindekivergilerin toplanmasiçinseçilenvebelgelerdekendilerindenkocabaolarakbahsedilengö revlilerdir.yüzylnortalarnakadarsakzkentindendört,köylerdenikiadetseçi lenkocabalar,vergitoplamavereayaymparatorluakartemsiletmebaznda etkinbirrolesahipolmulardr e gelindiinde Padiah III. Osman tarafndan gönderilen bir fermanla kocabalarn Ortodoks reayann yönetimi hususundaki etkili pozisyonlar birta km vergi usulsüzlükleri nedeniyle ellerinden alnm; gayri Müslim reayann temsili,ilerigelenhristiyanlararasndanseçilerekoluturulanveosmanlariv kaynaklarnda kendilerinden Rum ihtiyarlar olarak söz edilen Demogerondia Meclisi ne braklmtr. Hristiyan reayay temsil etme baznda yetkili olan DemogerondiaMeclisi,yüzylnsonunakadarmastakiköyleri(sakzmaddesini üretenveadanngüneyindeyounlaanköyler)haricindekiidarialanndatürk yönetimininardndanadadakienyetkinyönetimmekanizmasrolünüoynam tr. 21 Adalreaya,askerlikhizmetinekarlkolmaküzerecizyevergisini;Müslü manlarnödediiçiftresminekarlkolarakdaharaçadverilentoprakvergisini ödemekle yükümlü tutulmu; Demogerondia Meclisi nin balca görevi de bu 18 Dal, 2008: BOA. MAD 2634 (13 Zilhicce 1127/10 Aralk 1715). Kaledeki görevliler arasnda kale dizdar Silahtar Ali günlük 40 akçe alrken askerlere 7 8 akçe yevmiye verildii anlalmaktadr. 20 Dal, 2008: 34. Bununla birlikte 1719 da bu görevlilerden bazlarnn yasaklanm vergileri zorla topladklarna ve bunlar zimmetlerine geçirdiklerine dair makbuzlarn ortaya çkmas, Padiah III. Ahmed in bir ferman göndererek kamuya ait mallarn denetlenmesini emretmesine yol açmtr. Ayn yla ait bir mühimme kaydndan da adada on be seneden beri toplanan cizyelerin tefti edilmesi; ilenen emtia ve eyadan alnacak damga vergisi, ba, bahçe ve tarlalardan alnacak öür vergisi ile avarz- mukabelenin tahriri ve toplanmas için Dergâh- Âli kapcbalarndan Mehmed ve Hasan Efendi adl kiilerin görevlendirildiini öreniyoruz. (bkz. BOA. MD 129: 122 (Evâhir-i Receb 1131/Haziran 1719). Hükümde dikkati çeken dier bir noktada da cizyelerin toplanmas hususunda evrak usulünün uygulanmas ve evraksz hiçbir vergi mükellefinin kalmamas konusunda yaplan uyarlardr. Görülecei üzere, Philip Argenti nin toplumsal yapy derinden sarsan skandal olarak tanmlad 1719 tarihli vergi usulsüzlüü, Padiah III. Ahmed in yüzyln bandan 1719 a kadar tüm cizye kaytlarnn denetlenmesi emrini vermesine ve bunun için merkezden iki adet görevli göndermesine sebep olmutur. Bu usulsüzlüü yapan kocabalar, stanbul a getirilmi ve hatr aylr bir müddet hapsedilmilerdir. Buna paralel olarak Seyyah Richard Pococke, 1739 tarihli Sakz ziyaretine dair kaytlarnda Yaklak yirmi yl önce Hristiyan temsilciler, bir iddia üzerine stanbul a götürülerek orada tutuklandlar ve sonra merkezden paa yerine bir müsellim gönderildi. ifadelerine yer vermitir. Pococke un stanbul dan gönderildiini kaydettii müsellim yüksek ihtimalle yukardaki hükümde ad geçen dergâh- âli kapcbalarndan Mehmed ve Hasan Efendi adl kiiler olmaldr (bkz. Pococke, 1745: 11). 21 Dal, 2008: 35.

76 58 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 vergileritekeldetoplayarak,bunumerkezeiletecekolantürkgörevliyevermek olarakbelirlenmitir. 22 ButarihselarkaplanndagöstereceiüzereuzundönemOrtodoksmezhebine balbizansmparatorluu nuntopraklarnadâhilolanvebusebepleyounbir OrtodoksRumnüfusubünyesindebarndranSakzAdas,LatinunsurlarnDou Akdeniz deki etkinliklerini iyiden iyiye hissettirdikleri dönemdekatolikmezhe bindenolancenevizhükümeti nebalanmtr.budurumadannmimari,ticari vesosyokültürelgeliimineivmekazandrmasnnyansraadadalatin Katolik snfnnyükseliiniveyerleiminisalam;öteyandaniv.haçlseferiesnasnda üstdüzeyeçkankatolikortodokshiziplemeleribusayedesakzadas nnetnik yaplanmasnda da kendini göstermitir. Yukarda ksaca deinilen ve fethin ar dndan adada tekilatlanan Osmanl idari yaps ise, etnik yapdan kaynaklanan problemlerinçözümekavuturulmasvebuyöndeyenisorunlarnortayaçkma sn önleyici tedbirler alnmas hususunda oldukça titiz davranmtr. 220 yllk Ceneviz idaresinin miras brakt Latin Seçkinler Snf, Osmanl mparatorluu idaresi döneminde de Sakz Adas nda yaamaya devam etmi; Rumlar ise, Fernand Braudel in aadaki ifadelerinden anlalaca üzere sadece denizde siyasalbirsavadeil,gündelikhayattadatoplumsalbirsavayaamlardr: Katolikkilisemensuplar,Rumlarakarherzamanküçümseyicibirtavrbenim semi ve çou zaman iddet kullanarak, u veya bu ayini yasaklayarak veya dayatarak, Rumcaykiliselerdeyasaklayacaniddiaederekonlar hatalarndan kurtarmayaçal maktanbakabireyyapmamtr.oysarumlar,katolikimannatabiolmaktansa,türk lereteslimolmaytercihedeceklerdir.zatenyaptklardabudur. 23 Toplumsalsavalakastedileni,yüksekihtimalleikirknbalolduklarHris tiyan mezhepleri arasndaki bilinen çekimelerin yaratt sosyal neticelerde ve imtiyazl konumdaki Latinler karsnda mali açdan daha güç koullara sahip olmann ortaya çkard ekonomik sonuçlarda aramak doru olacaktr. Braudel bu iddiasn, Rumlar n Ege deki Türk zaferiyle ibirlii yapmalar ve Türk do nanmasn oluturan denizcilerin çounun Rum kökenli olmasyla dorulamak istemitir.ncelediimizdönemolanxviii.yüzylisekatolikortodoksunsurlar arasndakiproblemlerindoruknoktasnaulatbirdönemolarakönplanaçk mtr.buparaleldeincelenenbabakanlkosmanlarivibelgelerivexviii.yüz yl seyahatnameleri göstermektedir ki adada var olan mezhep hiziplemelerinin tekrargünyüzüneçkmasnasebepolangelime,1694tarihindevukubulanve nedikgalivesonrasndayaanangelimelerdir.venedikhükümeti ninantonio ZenoönderliindeDouAkdeniz egönderdiidonanmas,7eylül1694 teaday igaletmi;ada,kalyonlarkumandanmezemortahüseyinpaa nnaskeriyete 22 Dal, 2008: 37. Demogerondia Meclisi nin hukuki sorumluluklara da sahip olduu anlalmaktadr. Hristiyan reayadan vasiyeti olmakszn ölen birinin mal varl, akrabas olmamas durumunda Osmanl hazinesine aktarlmaktayd. Meclis, bu ekilde Türk hazinesine kaynak salanmasnn önlenmesi amacyla bu gibi durumlar titizlikle ele alm ve mal varlklarnn yardm kurulular için ayrlmasn salamaya çalmtr (bkz. Dal, 2008: 37 38). 23 Braudel, 1993:

77 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 59 neiniortayakoyduukoyunadalardenizsavailetekrarosmanltopraklar nadâhiledilmitir. * Bununlabirliktebeaysürebilenbuksasüreliigal,adada yüzyln tümünde görebileceimiz etnik kargaann tekrar yükselmesine yol aç mtr. II.1694TARHLVENEDKGAL NNADALIYAAMAETKLER Ksaca özetlenen Venedik gali, adadaki sosyal mekanizmay tersine çevir mitir. stilaclarla ibirlii yapmakla suçlanan Latinlere ait tüm imtiyazlar iptal edilerek bunlar, Venediklileri adadan kovma hususunda Osmanl donanmasna yardmedenrumlaraverilmi 24 ;hattadümanlaibirliiyaptdüünülenkato liknüfusun,mparatorlukbünyesindebakayörelereiskânbilegündemegelmi tir. 25 Peki, bu durum ariv belgelerine ve XVIII. yüzyl seyahatnamelerine nasl yansmtr? Bu noktada mevcut belgeler ve seyahatnameler deerlendirilerek, igalinadadabraktizleraranmaaçallacaktr. Adayigaldenksabirsüreönce,1690 daziyaretedenseyyahsieurdumont, adadakihristiyantebaanngenibirözgürlükleveoldukçafazlasaydakiimti yazlarla donatldn belirtmi; hatta arada bir sark göremese Türkiye de olduunu unutabileceinikaydetmitir.seyyah,rumvelatinlerebal200 eyaknkiliseve 30 civar manastr olduunu iletirken; Hristiyanlarn herhangi bir kstlama ol maksznibadetleriniyerinegetirdiklerininaltnçizmitir. 26 AncakDuMont unçizdiibuolumlutablo,sadecedörtylsonrauzunbirsü re için deiecektir. Adaya yönelik Venedik igalinin 21 ubat 1695 te bertaraf edilmesininardndanlatinunsurlarncasusveyardmckonumdaolduklarnn düünüldüüveigaldençokksabirsüresonra,1701 deadayziyaretedensey yahjosephdetournefort uniaretettiiüzerebudüünceninderhaluygulama alan bulduu görülmektedir. Tournefort un kaytlarna göre; Latinlerin apka takmasyasaklanm,hepsinesakallarntraettirme,cenevizgiysileriniçkarma, kent kapsnda attan inme ve en düük mevkideki Müslüman bile selamlama zorunluluugetirilmitir.tournefort,budurumunoluumdarumlarnkkrtma politikasnn oldukça etkili olduunu belirtmitir. 27 Bunlar haricinde yine ayn seyahatnamedenörenildiikadarylaenyüksekmevkidekidörtkatolik(pietro Guistiniani, Francesco Drago Burghesi, Domenico Stella Burghesi, Giovanni * Sakz Adas na yönelik 1694 tarihli Venedik gali ve Koyun Adalar Deniz Sava hususunda ayrntl bilgi için bkz. Vakanüvis Mehmed Raid, Tarih-i Raid, I. Cilt, Matbaa-i Âmire, stanbul 1282; Silahtar Fndkll Mehmed Aa, Tarih, II. Cilt, stanbul 1928; Safvet (Bahriye Erkân- Harb Kâimmakam), Koyun Adalar Önündeki Deniz Harbi ve Sakz n Kurtarl, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuas, Say: 3, 1326; smail Hakk Uzunçarl, Osmanl Tarihi, III. Cilt, I. Ksm, Türk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003; dris Bostan, Mezemorta Hüseyin Paa, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXIX. Cilt, Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul 2004; dris Bostan, Kürekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, Bilge Yaynlar, stanbul 2005; Svat Soucek, The Strait Of Chios and The Kaptanpaa s Navy, The Kapudan Pasha His Office and His Domain, Halcyon Days in Crete IV, A Symposium Held in Rethymnon, Crete University Pres, Rethymnon Argenti, 1941: Ege Adalar nn dari, Mali ve Sosyal Yaps (Ed. dris Bostan), tarih: Du Mont, 1696: Tournefort, 2005: 240.

78 60 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Castelli Burghesi) idam edilmi; kiliseler ya yklm ya da câmiye çevrilmitir. Piskoposlar Leonardo Baharini ve en ileri gelen ailelerden altmnn Mora ya gittiinibelirtentournefort,hergeçengünartanrumbasklarsebebiylezorgün lergeçirenlatinlerin,franszkonsolosyardmcsnnevindeyaplanayinlerekat larakibadetlerinigerçekletirdiinikaydetmitir. 28 AdayyüzylnortalarndaziyaretedenJ.ÆegidiusVanEgmont unbuhusus taki kaytlar alacak derecede Tournefort la paralellik göstermektedir. Seyyah, igalsonraslatinler iniçindebulunduugüçkoullarusözlerleifadeetmekte dir: Türkleradayyenidenelegeçirdiinde,RumlaradannVenediklilertarafndanigal edilmesindekitümsuçu,latinlerüzerineatmlardr.onlargerçektenmasumolsalarda, imtiyazlarndan mahrum braklm; aralarnda ileri gelenleri öldürülmü; mallarna el konulmu;kiliseleriyklmvekendipiskoposlardadâhilolmaküzerelatinlerinbüyük bölümümora yagitmeyezorlanmtr.sonrasndavenedikelçisitarafndanadadayaa yanlatinleriçinosmanldevleti ndenalnanbirfermansayesinde,kiliseinaetmeizni salanmtr. 29 YüzylnsonlarnagelindiindestanbulngilizBüyükelçiliipapazolan 30 ve 1795 teadayziyaretedenjamesdallawayilekarlamaktayz.dallaway inkayt larincelendiindearadanoldukçauzunbirsüregeçmesinekarnmevcutprob lemin devam ettii görülmektedir. Dallaway, 1694 Venedik igalinin ardndan Rumlar n,latinlereeziyetetmekiçinhiçbirfrsatkaçrmadnveigalinardn danlatinler inrumgeleneklerinegörecezalandrldnkaydetmitir. 31 Farkldönemlerdeadayziyaretedenüçseyyahnbirbirineparalelkaytlar, dönemeaitosmanlarivbelgeleriilekarlatrldndabukaytlarndorubil giler içerdiini söylemek mümkündür. Nitekim Kaptan Deryalk tan alnarak SakzMuhafzlnagetirilenAmcazâdeHüseyinPaa yahitabenyazlanh.1106/ M.1695tarihlibirhükümdeyeralan bundanmukaddemcezireimerkûmeyedü manistila eyledikdeandabulunanefrençtaifesininfesadveihanetlerizâhirolmalaekseri Venedik melâini ile firar edub cezirei merkûmede olan Frenk kiliseleri hedm olunûb ve maâ dasndadahicezireimerkûmereayasiçindedurmalarbervechlemakûlvemünâsib olmayub 32 ifadelerindenanlaldkadarylastanbul,adadaikametedenlatinle rin Venediklilerle ibirlii yaptn kabul etmekte ve onlara ait olan kiliselerin yklmasnemretmektedir.yinebuhükümdelatinlerinadadaikametlerininuy gungörülmediibelirtilmektevebursahavalisinegönderilmelerininuygunola cakaydedilmektedir. H.1111/M.1700tarihindegönderilenbakabirhükümdeVenedikigalinde igalcilerle ibirlii yaptklar için kiliseleri yklan ve bir tanesinin bile tamir 28 Tournefort, 2005: Egmont, 1759: Yalçnkaya, 2004: Dallaway, 1797: BOA. MD 106: 736 (Evâst- Zilhicce 1106/Temmuz 1695) bkz. EK 1.

79 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 61 olunmamasemredilenlatinler, RumkyafetinegirûbRumkiliselerinevarûbayin lerine katlûb ifadelerinden de anlald kadaryla Rumreaya giysileri ile Rum kiliselerinegitmektevebudurumrumlaroldukçarahatszetmektedir.hüküm, Efrençtaifesininbuhareketlerininderhalengellenmesiiçingönderilmitir. 33 H / M tarihli bir hükümde de buna benzer ifadelere rastlamak mümkündür.aynhükümdeyeralan Sakzceziresinintanzîmvetensîkumûru lazmvemühimolûbfrenkreayasnnyedlerindeolankiliselerihedmvekendûlerirum reayaskyafetindeolûbbade lyevmvilâyetiinevereayaumûrunakarmamalarferman olunmala 34 ifadesinden Latinlerin mevcut tüm kiliselerinin ykld ve ibadet edebilmekiçinrumkyafetlerigiyerekrumkiliselerinegittiklerisonucunaula labilir.hükmündevamndaki cezireimerkûmedefrenkreayasnnhernekadarkilise lerivarisecümlesihedmolunûbvecezireimezbûredefrenkcinsindeolanreayabade l yevmrumreayasiinekarmayûbveiçlerindesözsahibivekocabaolmayûb sözleri delatinlerinadadaherhangibirtemsilcibulundurmahakknasahipolmadklar nverumlarnilerinekarmamalarnnemredildiinigöstermektedir.hükmün sonundalatinlerinbukurallarauymayazorlanmasvesultanii.mustafadöne mindegönderilenemrierîfegörehareketedilmesininaltçizilmitir.buhüküm, büyükihtimalleazönceiçeriinibelirttiimizzilhicce1106/temmuz1695tarihli hükümolmaldr. Yukardaki hükümle ayn tarihle gönderilen baka bir hükümde cezirei merkûmede olan Efrenç reayasnn kiliseleri hedm olunmala bir neferinin gerû tamir olunmayûb 35 ifadeleri yer alm ve devamnda da Latinlerin Rum kyafetleri ile Rumkiliselerinegitmeleritekraryasaklanmtr. H.1133/M.1721ylnagelindiindeVenedikigalininhemenardndanmülk lerineelkonankatolikkilisevemanastrmensuplarnntopraklarngeriistedii vebatldevletkonsolosluklarnnaraclylabutalebinosmanlmparatorluu tarafndan uygun bulunduu görülmektedir. 36 Ancak bu karardan bir yl sonra gönderilenbakabirhükümdeyeralan harbîkefere ilebilcümledarü lharbefirar edûb ve mezkûr manastrlar ve emlak ve arazileri haleten terk etmeleriyle seraskeri müarü lileyhehitâbenhatthümâyunevketmakrunumilemesfûrsâdrolanfermân erîfimilekilisevemanastrlarbilkülliyehedmolunûbyerleriveemlakmezkûremahlûl kalûb firarî meskenler olmala canibi mirîden zabt ve ahâra fürûht olman emlâk mezkûreden bazs muharriri mezbûr Abdurrahman a fürûht ve bazs ifadeleri, dier belgelere paralel olarak Venedik igalinin ardndan yardmc ve casus ko numunadüenlatinunsurlarnkilisevemanastrlarnnyktrldn,bokalan arazivemülklereelkonulduunuvebunlarnsatldngöstermektedir.belgenin devamndanefrençreayannkocabalarveihtiyarlarnndasorgulandvelatinle 33 BOA. MD 110: 2722 (Evâst- aban 1111/ubat 1700). 34 BOA. MD 114 1: 262 (Evâil-i Cemaziyülâhr 1115/Ekim 1703). 35 BOA. MD 114 1: 532 (Evâil-i aban 1115/Aralk 1703). 36 Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihçesi (Ed. Cevdet Küçük), tarih:

80 62 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 riniddialarnndorubulunmayarakmülkleriniadesitalebininreddedildiianla lmaktadr. 37 Aynylgönderilenbakabirhükümdedeadadakireayayrencide edecekhareketlerdebulunanefrençtaifesindenonbekiinintersanezindan na atldvebirdahabuhareketleritekrarlamamalarartylaaffedildikleribildiril mektedir. 38 galinmparatorlukgenelindedeetkilerininolduugörülmektedir.zira1715 senesinde Venedik meneli mallarn Osmanl corafyasna, bilhassa stanbul a giriiyasaklanm;gelenlerindevenedik egönderilmesiemredilmitir. 39 Görüleceiüzereigal,VenedikCumhuriyeti ninosmanlithalatsahasndan çkarlmasnaveetkisiniherdönemizleyebileceimizrumlatinhiziplemesinin canlanmasnasebepolmu;imtiyazlkonumdakilatinler,bukonumlarnrumla raterketmekzorundakalmladr.budurumunzamaniçindebirnebzedeolsa Latinlerlehinedeitiisöylenebilsede,igalöncesieldeettikleriayrcalklstatü yübirdahakazanamayacaklardr.bununlabirlikteyüzylnortalarnadoruada daki Batl devlet konsolosluklarnn himayesinde Avrupa dan gelen Katolik ra hiplerileadadayaamsürdürenlatinunsurlarn,ortodokstebaaykatolikmez hebine geçirme yönünde yaptklar faaliyetler, var olan problemlerin çözüm bu lamamasna ve iki etnik grup arasndaki problemlerin artarak devam etmesine nedenolmutur. III.ADAYAYÖNELKKATOLKLETRMEFAALYETLER XVIII.yüzyldaOsmanlcorafyasndayaayangayrimüslimlerinKatolikleti rilmesihususundayounbirçabagösterildiivebununenetkiliuygulamaalan nnsakzadasolduubilgisineulalmtr. 40 Bubilginindoruluuhususunda ariv kaynaklarna bavurulduu vakit yüzyln ortalarndan itibaren adadaki Rum reayann bu hususta merkeze ilettii ikâyetlere rastlanmtr. Bu hususta Sakz naibi, muhassl, aavât ve zabitânna gönderilen ilk hüküm H.1169/M tarihlidir. Sakz ceziresinde sakin Rum reaya fukaras gelûb cezirei mezbûrede Rum kyafetinde sakin olan Frenk taifesi derûn fesâd mehûnlarnda Rum reayasn Frenkitmeetergîbeylediklerinden ifadeleriilebalayanbuhüküm,dahaöncebe lirttiimiz belgelerde yasaklanm olmasna ramen Latinlerin Rum giysileri ile dolamaysürdürdüklerinive derûnfesâdmehûnlarnda 41 ifadesiiledempa ratorluk nezdinde igal sonras casus olarak alglanma durumlarnn devam ettiinigöstermektedir.hükmündevamndafrenktaifesininyanlarndaçaltr dklar Rum çocuklarn zorla kendi mezheplerine dâhil etmek istedikleri ve bu durumun Rum reayay perian ettii bildirilmektedir. Bunun yan sra ayn hü kümdeyeralan cezireimerkûmedesakinkonsoloslarakrablarndanolmakifa ve 37 BOA. MD 130: 966 (Evâhir-i Cemaziyülevvel 1134/Mart 1722). 38 BOA. MD 130: 1082 (Evâil-i aban 1134/Mays 1722). 39 Arkan, 1991: Refik, 1931: BOA. CZRK 2: 228 (Evâhir-i Zilhicce 1169/Eylül 1756).

81 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 63 Rum ihtiyarlar üzerine tahvîf eylediklerinden ifadelerinden Frenk konsolosunun RumahaliyitemsiledenDemogerondiaMeclisi nikorkutmayoluylabaskaltna aldanlalmaktadr.padiahiii.osman,dahaönceyasaklandhaldelatinle rinnedenhalarumkyafetleriiledolamalarnaizinverildiinisormuvebütün bunlarnengellenmesiniemretmitir. AdadayaananbusorunüzerineH.1171/M.1758tarihindebirhükümdaha gönderilmitir. Bu hükümde de Latinler yanna hizmetkârlk için verilen Rum çocuklarnn,zorlafrenkletirilmeyeçalldvefrenkkonsolosunun,rumihti yarlarn (Demogerondia Meclisi) bask altna alarak olay engellemelerine mani olduu kaydedilmitir. Sultan III. Osman döneminde gönderilen ve biraz önce içeriindenbahsettiimiz1756tarihlihükmeatftabulunularakodönemdestan bul daki patrik araclyla bu olayn önüne geçilebildii belirtilmi ve bir kere daha tekrarlanmamas hususunda Frenklerin ikaz edilmesi emredilmitir. 42 Bu hükümdedikkatçekenbakabirnoktadafrenklerinhalarumkyafetleriilerum kiliselerinde dolatklarnn belirtilmesidir. Merkez yasak olan bu durumun da önlenmesiiçinkadvemuhassluyarmaktadr. BukonudaCevdetAdliyetasnifindebulduumuzbirbelgeCemaziyülevvel 1179/Kasm1765tarihli,SakzNaibi ninlatinlereverdiiilâmsuretiolup,soru nundevamettiineiaretetmektedir.bunagöreadayagelenlatinkökenlirahip lerhiçbiruyarydikkatealmamaklaverumkadnlarnyanlarndaçaltrarak, onlar ve yanlarnda kalan çocuklarn Katolik ayinine katlmaya tevik etmekle suçlanmaktadr.bununyansrakatolikayininekatlanbazrumkökenlikiilerin öldüklerinde cenazelerini ne Rum ne de Latin papazlarnn kaldrdn ve bu durumun ada içinde ihtilale sebep olabileceini belirten Sakz Naibi, bu babda Rum ve Latin kocabalarn bir araya getirerek yüzletirdiini ve Latin kocabalarnn sorgulandn kaydetmitir. Bu sorgulamada Latin kocabalar kendilerini bizleredahifrenktesmiyeolunubveeercirumayiniileayinimizbazen mugayirolubancakfethievveldenbuhengâmbimenencâmagelincebizlerdahicezirei mezbûrede sakin ve mutavattn kadîmi cizyegüzâr reayaolu reaya olub ve beher sene üzerimizeedaslazmgelencizyeier iyyeveevâmirialiyyeileiradeolantekâlifiörfiyye vemasârifibeldeyicümleileedaidegelubhilâfemriâlivemugayirtavrrûyetolacak mikdar zerre hareketden ictinâb üzere olduumuzdan maâda ifadeleri ile savun mulardr.belgenindevamndalatinkocabalar,kendilerineyöneltilentümsuç lamalarniftiraolduunubeyanederlerkenyanlarndaçaltrdklarhizmetkârla rn uzaklatrlmas ve kovulmasnn kendilerine yönelik büyük bir hakszlk ol duunu dile getirmiler; rencide edildiklerini kaydederek hizmetkâr istihdam edebilmehakknniadesinitalepetmilerdir.sakznâibideadgeçenilâmuyarn ca Rumlar rahatsz eden Katolikletirme çalmalarna adaya yabanc gemiler vastasyla gelen Latin papazlarnn yol açtna iaret ederek ada reayasndan 42 BOA. CZRK 3: 41 (Evâil-i evval 1171/Temmuz 1758).

82 64 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 olanlatinlerinbunlarlakartrlmamasgerektiinikaydetmitir.ayrcaadarea yasndanolanlatinlerinkanunlaraaykrharekettenkaçnarakvergilerinidüzenli bir biçimde ödedikleri belirtilmekte ve bu sebeple yanlarnda hizmetkâr çaltr malarnamaniolunmamasdaistenmektedir. 43 Builâmdanyalnzcabiraysonrasnatarihlenenveadadayaananbusorunla ilgilielimizdekisonarivbelgesiolanbirahkâmkaydnda(h.1179/m.1765)ayn sorunundevamettiinikaydedenrumreayastanbul dankesinbirçözümbek lemektedir.merkezisestanbul dakipatrikhane ninderahatszolduubuolayla rn önüne geçememekte ve adadaki Katolikletirme faaliyetlerinin bir an evvel engellenmesiniistemektedir.sonuçtabuolaylarngönderilenbuhükümleortadan kaldrlmasverumelikadaskeriosmanefendi ninvereceiilâmuyarncahare ketedilmesiemredilmitir. 44 AyndurumH.1181/M.1767tarihindezmir dedeyaanmtr.nitekimayn tarihtezmirkadsnagönderilenbirhükümdezmir deyaayanfrenkpapazlar nnrumevlerinegirerekçocuklarnzorlakatolikmezhebinedahiletmekistedik leribelirtilmitir.ayrcaadgeçenpapazlarnbazrumlarhileilekatolikmezhe binegirmeyeiknaettikleriverumreayakzlarnfrenktaifesindenolanlarlaev lendirmeye çaltklar kaydedilmi; bu durumun derhal engellenmesi emredil mitir. 45 Görülecei üzere, yüzyln ortalarnda Latinlerin Sakz Adas ndaki Rumlar Katolikletirmehususundayounbirçabalarsözkonusudur.Aynproblem1767 tarihindezmir dedeyaanmtr.sakz agönderilenh.1179/m.1765tarihlihü kümdensonrabuhusustabirikâyeterastlanmamas,enazndanxviii.yüzyln sonunakadarbuprobleminçözümekavuturulduuizleniminivermektedir. IV.ADANÜFUSUNUOLUTURANDERETNKGRUPLAR XVIII.yüzyldaadannsosyalyapsn,nüfusuoluturanüçbüyüketnikgrup vebugruplararasndakiilikilerbelirlemitir.sözüedilenetnikgruplariseorto doks Rumlar, Katolik Latinler ve Müslüman Türkler dir. Egmont Seyahatname si nden örendiimiz kadaryla Rum soylu aileleri, maddi varlklarna göre üç snfaayrlmyirmidörtailedenolumaktadr. 46 Aday oluturan dier etnik gruplar arasnda Türkler, nüfus younluu aç sndaniii.büyükgrubutemsiletmektedir.adann1566tarihindefethinimüteakip yaplaniskânfaaliyetlerisonucundaoluantürknüfus,sakzkalesiiçineyerleti 43 BOA. C. ADL: 3/146 (10 Cemaziyülaevvel 1179/24 Kasm 1765). 44 BOA. CZRK 5: 29 (Evâst- Cemaziyülâhr 1179/Aralk 1765). 45 BOA. C.HR: 3501 (Rebî ülevvel 1181/Temmuz-Austos 1767). 46 Egmont, 1759: 241. Seyyah Egmont, gelir oranlarnn yan sra, Rum soylularn oluturan bu ailelerden bazlarnn düük snftan ailelerle evlilik ba kurmalar hasebiyle de bu snflamann ortaya çktn belirtmektedir. I. snfn, Sevastopoli, Calvocores, Musalla, Ralli ve Petrocochi olarak sralan 5 aileden ibaret olduunu belirtmi; II. ve III. snf oluturan aileler hakknda bilgi vermemitir (bkz. Egmont, 1759: 241). ncelenen dier kaynaklarda da dier iki snf oluturan ailelerin hangileri olduu hususunda herhangi bir bilgi elde edilememitir.

83 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 65 rilmi * ;Hristiyanunsurlarnkaleiçindeikametetmeleriyasaklanmtr.nceledi imiz ariv belgeleri ve seyahatnamelerde, görevliler haricinde Türk nüfus ve dieretnikgruplarlailikilerihususundakaydadeerbirbilgiyerastlanmamtr. ArivkaynaklarndaTürklerinkendiaralarndakiilikileraçsndangözlemlenen bilgiler, genel olarak alacakverecek meseleleri, miras, evlenme vs. gibi sradan konularüzerineyounlam;türklerarasndakiproblemleriseçounluklakale dekiaskertaifesiilereayaarasndakisorunlariçermitir.budurumgöstermekte dirkiadannsosyalyapsnbelirleyenetnikzümrelerarasndakiilikilerdetürk ler,etkinbirizlenimvermemekleberaberdahakapalbirgörünümiçerisinegir mektedir. Buna yol açan dier bir neden de tpk Yahudiler ve Ermeniler gibi Türklerindeadanüfusununçokazbirbölümünütekiletmesidir. ** Bununlabir liktemüslümanahali,rumahaliyeoranlaadanüfusununçokazbirbölümünü olutursada,osmanlmparatorluu,corafyasndabarndrddiertümbölge lerde olduu gibi Sakz Adas nda da kendi idaresinin izlerini vakflar yoluyla yaatmay baarmtr. Dikkat çeken dier bir husus da fethini takiben özellikle XVII.yüzyldaadannimarnaönemverildiivekilisedençevirmecâmilerkadar temeldeninaedilencâmilerindeyounolarakyaplddr.xviii.yüzyldave nedikgali nimüteakipmevcutvakflarnyenidengözdengeçirildiivehasarl olanlarndüzenlendiigörülmektedir.bununyansraayndönemdeyenivakf larntesisinevevarolanvakflarnkorunmasnayönelikfaaliyetlerilebakaböl gelerdeki vakflara gelir salamak için Sakz Adas arazilerinin kullanld da gözeçarpmaktadr. 47 AdadaetnikyapyoluturandierunsurlarYahudilerveErmenilerdir.1492 tarihinde spanya Kral Ferdinand, Katolik mezhebine geçmeyi kabul etmeyen Yahudilerin ülkeden çkarlmasn emretmi; buray terk eden Yahudilerin bir bölümüdeosmanlmparatorluu nailticaetmitir. 48 DolaysylaXVIII.yüzylda adadayaayanyahudilerinkökeninin,xv.yüzyldagöçedenleredayandiddia edilebilir.buhusustaherhangibirarivbelgesieldeedilememesineramen,konu üzerindefarklbirfikirönesürenbakabirkaynaarastlanmadiçinbuolaslk kuvvetligibigörünmektedir.adadakidierbiretnikgrubuoluturanancakseya hatnamelerdekendilerinedairherhangibirbilgiyerastlanmayanermeniler in,ada nüfusununoldukçaazbirbölümünüoluturduklaranlalmaktadr.h.1165/m tarihli bir ahkâm kayd, Sakz sakinlerinden Agob adl Ermeni ile Eciyazu adlbirininarasndacereyanedenborçmeselesinin,eciyazu nunölümünümüte * Seyyah Egmont Cenevizliler tarafndan ina edilen ve Castelli ad verilen kalenin, küçük bir kasaba olarak alglandn kaydetmi; geni hendekler ve salam duvarlarla çevrilen kalenin Türk yerleimi ile beraber oldukça gelitirildiini iletmitir (Egmont, 1759: 245). ** XVIII. yüzylda Sakz Adas nn nüfusu ve adadaki etnik gruplarn nüfus younluklar için bkz. EK Dal, 2008: Erylmaz, 1996: 37. Öte yandan 1522 de Rodos Adas Osmanl mparatorluu tarafndan fethedilince, Sakz daki Yahudilerin Rodos a göç etmeleri istenmi; bunu salamak için ncirli adasndaki kükürt madenini iletme hakk verilmitir (bkz. Erylmaz, 1996: 43).

84 66 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 akipvarisleritarafndansürdürülmesihususundayazlmtrveadadakiermeni reayannvarlnkantlarniteliktedir. 49 SONUÇ SakzAdas,OsmanlcorafyasndanüfusunuçounluklaHristiyankökenli unsurlarn oluturduu stratejik bir merkez olarak, tarihsel geliiminin ortaya çkardcenevizetkisivelatinyerleiminedeniylesosyalboyuttaartanbirivme ile takip edilebilecek mezhep kavgalarna sahne olmu; bu problemler yüzyln ba ve ortalarnda doruk noktasna ulamtr. Özellikle adaya yönelik Venedik igaliesnasnda,venedikhükümeti nemezhepyaknlhasebiyleyardmcolan Latin tebaann, Osmanl mparatorluu nezdinde casuslukla suçlanmas; adada varolanyüksekmevkilerinivedahadaönemlisikendimezheplerindeibadetede bilme haklarn kaybetmelerine yol açmtr. Özetle Osmanl mparatorluu nun buproblemlerüzerindeçounluklarumtebaatarafndayeraldvealnanka rarlardarumreayannhaklarnngözetildiirahatlklasöylenebilir. Bunun yan sra XVIII. yüzyln ortalarnda çounlukla Bat meneli Katolik dinadamlarnnhizmetkârlkbahanesiileiealdklarrumkadnveçocuklarn kendimezheplerinedâhil etmeçabalaroldukçadikkatçekicibirgelimedir.bu noktadakatolikdinadamlarnnbufaaliyetlerigerçekletirmekiçinnedenözellik lesakzadas ntercihettiklerisorusuaklagelmektedir.bundasakzadas nn köklübirlatinyerleiminesahipolmasvedieradalaranazarandahakalabalk birnüfusubarndrmasetkiliolabileceigibiadannsahipolduuvehristiyanlk tarihiaçsndanoldukçaönemliolankiliseveapellerindebuilgiyisakz açekmi olabileceidüünülebilir. Adanüfusunuoluturandieretnikgruplar,kaleiçindeikametetmiveH ristiyantebaaileilikileriasgaridüzeydekalmtr.dieregeadalar ndadagö rülecei üzere Sakz Adas nda da Türk yerleiminin oldukça düük bir oranda gerçekletiigörülsedeosmanlidaresiadannimarvetürknüfusunihtiyaçlar hususundaoldukçaözengöstermi;batatürknüfusolmaküzereadanüfusunun güvenliiiçinkaledekaydadeerbiraskerigüçoluturmutur. SakzAdas nnetnikyapsnnözelliklexviii.yüzylbazndadeerlendiril meyeçalldbuçalmailedahaönceçallmamolanbualanüzerindebir fikiredindirebilmekamaçlanmtr.yaplacakdahagenikapsamlaratrmalarve özellikletalyanarivlerininincelenmesiyoluileosmanltarihindekaranlkolarak nitelendirebileceimizbukonudahaiyisuretteaydnlatlabilecektir. 49 BOA. CZRK 2: 2 (Evâst- aban 1165/Haziran 1752).

85 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 67 KAYNAKÇA I.BabakanlkOsmanlAriviKaynaklar CevdetAdliyeTasnifi,Nu.3/146. CevdetHariciyeTasnifi,Nu CezâyirAhkâmDefterleri,Nu.2,3,5. MaliyedenMüdevverDefterler,Nu MühimmeDefterleri,Nu.5,106,110,114 1,129,130. II.KitapveMakaleler Argenti, Philip P., Chius Vincta Or The Occupation Of Chios By The Turks (1566) & Their AdministrationOfTheIsland( ),CambridgeUniversityPress,London1941. Arkan,Zeki, Osmanlmparatorluu ndahracyasakmallar(memnumeta),prof.dr.bekir Kütükolu naarmaan,stanbulüniversitesiedebiyatfakültesitariharatrmalarmerkezi EdebiyatFakültesiBasmevi,stanbul1991,ss AynAliEfendi,KavâniniÂliOsmanDerHülâsaiMezâminiDefteriDivân,EnderunKitabevi Yaynlar,stanbul1979. Beckingham,C.F., Djaz iribahrisafid,encyclopaediaofislam,vol.ii,(editedbyb.lewis, Ch.PellatandJ.Schacht),E.J.Brill,Leiden1965,ss.522. Braudel, Fernand, II. Felipe Dönemi nde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas, I. Cilt, Çev. Mehmet Ali Klçbay,mgeYaynlar,Ankara1993. Çiftçi,Cafer, XVI.YüzyldaAnadolu dauçbeyliklerininsiyasivektisadifaaliyetleri,türkler Ansiklopedisi,VII.Cilt,YeniTürkiyeYaynlar,Ankara2002,ss Dal,Dilara,XVIII.YüzyldaSakzAdas,AdnanMenderesÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü TarihanaBilimDalBaslmamYüksekLisansTezi,Aydn2008. Dallaway, James, Constantinople Ancient and Modern, Excursions to the Shores and Islands of the ArchipelagoandtotheTroad,Printedby.T.Bensley,London1797. Dimitropoulos,Dimitris, FamilyandTaxRegistersintheAegeanIslandsduringtheOttoman period,thehistoryofthefamily,9,2004,ss Du Mont, Sieur, A New Voyage to the Levant: An Account of the most Remarkable Curiosities in Germant,France,Italy,MaltaandTurkey;withObservationsrelatingtothePresentandAncient StateofThoseCountries,Printedby.T.H.ForM.Gillyflower,London1696. EgeAdalar nndari,malivesosyalyaps,(ed.drisbostan),stratejikaratrmaveetüdlermilli Komitesi (SAEMK) Yaynlar, Ankara 2003, =16,tarih: EgeAdalarnnEgemenlikDevriTarihçesi,(Ed.CevdetKüçük),StratejikAratrmaveEtütlerMilli Komitesi(SAEMK)Yaynlar,Ankara2001, 003,tarih: Emecen, Feridun, Haraç, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 16. Cilt, Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul1996,ss.90. Emecen,Feridun, Haraçgüzâr,DiyanetVakfslamAnsiklopedisi,16.Cilt,DiyanetVakfYayn lar,stanbul1996,ss Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayri Müslim Tebaann Yönetimi, Risale Yaynlar, stanbul Heyd,W.,YakndouTicaretTarihi,Çev.EnverZiyaKaral,TürkTarihKurumuYaynlar,Anka ra1975. Kurat, Akdes Nimet, Çaka Bey zmir ve Civarndaki Adalarn lk Türk Beyi ( ), Türk KültürünüAratrmaEnstitüsüYaynlar,Ankara1987. Mansel,ArifMüfit,EgeveYunanTarihi,TürkTarihiKurumuYaynlar,Ankara1984. Mordtmann,J.H., SakzAdas,slamAnsiklopedisi,10.Cilt,MilliEitimBakanlYaynlar, stanbul1993,ss

86 68 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Nianc, ükrü, Yüzyllarda Osmanl ktisat Zihniyeti, Okumu Adam Yaynlar, stanbul Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Iltan, Türk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1999. Parlak,Türkmen,Ege delktürkderyabeyleri,yaareitimvekültürvakfyaynlar,stanbul Pococke, Richard, A Description of the East and Some Other Countries, Printed by. W. Bowyer, London1745. Refik,Ahmet,Eskistanbul,KanaatKütüphanesi,stanbul1931. Soucek, Svat, Sakiz, Encyclopaedia of Islam, (Edited by L.E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. HeinrichsandG.Lecomte),Vol.VIII,E.J.Brill,Leiden1995,ss akirolu,mahmuth., CezâyiriBahriSefîd,DiyanetVakfslamAnsiklopedisi,VIII.cilt,Diya netvakfyaynlar,stanbul1996,ss.500. Tournefort, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, I. Kitap, Çev. Ali Berktay, (Ed. Stefanos Yerasimos),KitapYaynlar,stanbul2005. VanEgmont,J.Æegidius,JohnHeyman,TravelsThroughPartofEurope,AsiaMinor,TheIslandsof the Archipelago, Syria, Palestine, Egypt and Mount Sinai, Vol. I, Printed for L. Davis and C. Reymers,London1759. Yalçnkaya,MehmetAlaaddin, EgeAdalarnnEnÖnemliTicaretMerkeziOlanSakzAdas nnktisadivesosyalhayatndanbirkesit( ),CIÉPOXIV.SempozyumuBildirileri, 18 22Eylül2000,Çeme,TürkTarihKurumuYaynlar,Ankara2004,ss

87 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 69 EKLER EK 1.BOA,MD,Nu.106,s.191,Hk.Nu.736 SakzMuhafzVeziriMükerremHüseyinPaa yavesakzmollas nahükümki; BundanmukaddemcezireimerkûmeyedümanistilaeyledikdeandabulunanEfrençtaifesinin küllîmelânetvefesâdveihânetlerizâhirolmalafethimüyesseroldukdaekserivenedikmelâiniilefirar edûbvecezireimerkûmedeolanfrenkkiliselerihedmolunûbmaâdasndadahicezireimerkûmereayas nniçindedurmalarbervechlemakûlvemünâsibolmayûbiçlerindenihrâcveib adolmalarmühimve muktezi olmala imdi sen ki veziri müârü lileyhsin ve mevlânay mum aileysin ibu emri erîfim vusûlündecezireimerkûmedeelyevmnekadarfrenkreayasvariseale lesâmidefteridûbbiryerecem idûbtayinolunanmübâirilevesendahiyanlarnaadamlarkoubumûmenvarûbbursakazasnaveehir vekasabavekurasndavebildikleriyerlerdevemuradeylediklerimahallerdekendûhallerindeolmaküzere iskân veivâ eyleyûb cümlesinin cezirei merkûmedealâkalar kat ve kalmkiliseleri dahivar ise hedm eyleyûbammabuemirdeihtimâmidûbbutakrîbileefrençtaifesininbirferdinakçesialnûbandakalmaa müsaade olunmakdan ve ehli iyalve evlad ve ensab veemval ve erzaklarna taarruzolunub celbi mal olunmalavebutakrîbileadareayasnadahitaarruzdanihtirâzolunavezikrolunanfrenkreayalarna dahimuhkemtenbîhvetekîdeylesinkisakinolanmahallerdedahifimâbadfrenkkyafetindegezmeyûbsair Rumreayaslibasndagezûbvekendûhallerindeolalarbuhususariayetletekîdveihtimâmeylemekbabn dayazld. (EvâstZilhicce1106/Temmuz1695).

88 70 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Yl EK 2.XVII.YüzylOrtalarndanXIX.YüzylBalarnaKadarSakzAdas nnnüfusu Adann Sakz AdadakiEtnikGruplarnOranlar SeyyahnAd Nüfusu ehri nin Rum Türk Latin Yahudi Nüfusu J.Thevenot R.Dreux J.Covel O.Dapper J.Tournefort M.Fourmont J.Montague Aile R.Pococke J.Galland J.VanEgmont J.Dallaway A.Olivier W.Wittman E.D.Clarke J.Galt W.Turner

89 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:7182 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:7182 XV.YÜZYILINKNCYARISINDA AKEHR DEKKTSADÎFAALYETLER DoanYÖRÜK * Özet Akehir,AnadoluSelçukluDevleti ninbakentineyaknolmas,bizansilekonyaarasndakien önemliticaretyoluüzerindebulunmas,kesifbiçimdeahivetürkmenyerleiminesahneolmas veselçukluemirlerineiktaolarakverilmesigibiözellikleriylexiiixiv.yüzyllardaiktisadî, içtimaîvesiyasîbakmdanöneçkmaktadr.selçukluhâkimiyetindensonraosmanlkaraman mücadeleleridönemindeherikidevletarasndasnrolmashasebiyledezamanzamaneldei tirmi,ksmendetahribatauramtr.bölgedeosmanlhâkimiyeti1465 tenitibarentesisedil meyeçallm,1466 dabirsaymyaplmveakehirsubalnayapaairetindenyapaolu AliBeytayinedilmitir.AkehirveçevresindekiOsmanlegemenliinibelgeleyenXV.yüzyl tahrirdefterleriçerçevesindeehirde1bedesten,9pazar,2çarve6kervansaraynyannda,en az54çeitmeslekdalnaaitdükkânlarnmevcudiyeti,buradagüçlübirsnaî,iktisadîveticarî potansiyelinvarlnaiaretetmektedir. AnahtarKelimeler Akehir,Bedesten,Çar,Pazar,Dükkân. ECONOMICACTIVITIESINTHESECONDHALFOFTHEXV th CENTURYINAKEHR Abstract Akehir,beingclosetotheAnatolianSeljukiancapital,locatedonthemostimportanttraderoute betweenbyzantiumandkonya,intenselyinhabitedbyahisandturkmensandleasedto Seljukianemirs,emergesasacentreofeconomy,sociallifeandpoliticsintheXIII th andxiv th centuries.duetothefactthatitusedtobesituatedontheborderbetweentheottomanand Karamanstates,itoccasionallychangedhandsbetweenthesetwopowersandwaspartially destroyed.theottomanrulewasestablishedafter1465.in1466,acensuswastaken,and YapaoluAliBeyoftheYapatribewasappointedtothesubashpositionoftheregion. AccordingtotheregistrybooksoftheXV th century,therewere1bedesten,9bazaars,2çars,6 caravanseraisandshopswhichdidbusinessinatleast54differentskilledtradesinakehir, * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. dyoruk@selcuk.edu.tr

90 72 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 whichcanberegardedastheevidenceoftheexistenceofaconsiderableindustrial,economicand commercialspotential. KeyWords Akehir,Bedesten,Çar,Bazaar,Shop

91 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 73 A.GR OrtaAnadoluplatosununbatvekuzeybatbölgelerinegeçinoktasndabu lunanakehir,eskiçalardanitibarenhac,ticaret,postaveaskerîmenzilleringü zergâhndayeralm,bustratejikkonumundandolaydaherzamanönemlibir yerleimmerkeziolmutur 1.AyrcaAnadolu nunfethisürecindexi.asrnsonlar ilexii.asrnilkyarsndakonya nnyaknsavunmabölgesiolmu,budönemde büyüktürkkitlelerininiskânnauramtr 2.Bizansuçbölgesindekikonumuve bakent Konya ya yaknl ile de askerî, iktisadî, ilmî ve içtimai yönü oldukça zenginbirtürkkentihalinegelmitir.nitekimxiii.yüzylkaynaklarakehirve çevresinioldukçacanlbirbiçimdetasvirederlerken,yanndakiköylerinbileehri andrdndan söz etmektedirler ve 1483 tarihli vakf defterlerinde, Nidir, Yazyahsyan,Kozaaçgibiköylerdekivakfeserlerininfazlalveçeitlidükkân larnmevcudiyetibudurumudesteklemektedir 4.Akehir inbukadarzenginle mesivegelimesinde,sultanlarayaknkiilere,emirvebeylereiktaeklindetevcih edilmesininrolübüyüktür 5. KösedaSava(1243)ilebirlikteAnadolu yuistilaetmeyebalayanmoolla rakarduranpekçoktürkmenveahi,moolbasksndankurtulmakiçinkre hirveçevresiniterkederekakehir,sivrihisar,karahisar,denizli,uak,kütahya vebilecikgibiuçbölgelereyerlemilerdir.bugöçlerdensonrakalabalkbirnüfus potansiyelinesahipolanakehir,aynzamandaçeitlimeslekdallarnnicraedil diiönemlibirticaretmerkezihalinedegelmitir.nitekim1336tarihindelhanl laravergiveren36 memâlikirum ehriarasndaakehir,enfazlavergiödeyen sekizincikentolarakdikkatçekmektedir 6. Akehirveçevresi1381ylndanitibarenOsmanllarileKaramanllararasn dakinüfuzmücadelelerinesahneolmutur.kidevletarasndaçeitliaralklarlael deitirenkent1465 teosmanlidaresinegeçmitir 7.BudönemdeAnadolubey * Yard.Doç.Dr., Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr. 1 Veli Sevin, Anadolu nun Tarihi Corafyas, I, Ankara 2001, s.11; M. Kemal Özergin, Anadolu Selçuklular Çanda Anadolu Yollar, ÜEF Tarih Bölümü Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1959,s ; Ümit Ekin, XVII XVIII. Yüzyllarda Osmanl mparatorluu nda Ulam ve letim Örgütlenmesi Üzerine Bir Aratrma, AÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002, s.19-28; Cemal Çetin, XVII. ve XVIII. Yüzyllarda Konya Menzilleri, SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, Konya 2004, s.1-25; zzet Sak Cemal Çetin, XVII. ve XVIII. Yüzyllarda Osmanl Devleti nde Menziller ve Fonksiyonlar: Akehir Menzilleri Örnei, SÜ. Türkiyat Aratrmalar Dergisi, S.16, Konya 2004, s Tuncer Baykara, Nasreddin Hoca ve Dönemi, I. Milletleraras Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri, Mays 1989 Ankara, TC. Kültür Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s Baykara, s TK 564, vr.55a-56a; MC.0116/1, vr.84b-88a; brahim Hakk Konyal, Nasreddin Hoca nn ehri Akehir, stanbul 1945, s bn Bibi, El-Evamirü l-ala iye Fi l-umuri l-ala iye (Selçukname), I, (haz.mürsel Öztürk), Ankara 1996, s ; Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, s Zeki Velidi Togan, Moollar Devrinde Anadolu nun ktisadî Vaziyeti, Türk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C.I, stanbul 1942, s Defterdeki en erken tarihli kaytlar ve ehre suba tayin edilen Ali Bey e timarnn verili tarihi 1465 tir. Bu bakmdan, en azndan H.1-10 Zilhicce 869/ M.25 Temmuz 3 Austos 1465 tarihinden itibaren Akehir in Osmanl idaresine geçtii kesindir. Bkz. MAD, 241, vr.9b; EK I. Farkl görüler için bkz. Konyal, s.110.

92 74 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 lerbeyliine balanan 8 Akehir e suba olarak da Yapaolu Ali Bey atanmtr 9. Ayrca bölgede bir saym yaplarak dirlikler tespit edilmi, bu dirlikleri tasarruf eden eski Karaman sipahileri timarlarndan uzaklatrlarak yerlerine Osmanl sipahilerigörevlendirilmitir 10. AkehirveçevresiyleilgilielimizdekieneskidefterMAD241numaraldef terdir.budefterdekikaytlardanenerkentarihliolan110zilhicce869/25tem muz 3 Austos , en geç tarihli olan ise 17 Muharrem 871/ 29 Austos 1466 dr 12.Buyüzdendefter1466tarihliolarakkabuledilmitir 13.Sözüedilendef terdenbaka1476tarihlivakfmülk(tk564) 14,1483tarihlivakf(MC.0.116/1) 15 ve 1500tarihlivakf(TK565)vemufassal(TT40)defterlerdekibilgilerçalmamzn balcakaynaklarntekiletmektedir. B.AKEHRKENTMERKEZNDEKKTSADÎFAALYETLER 1466 tarihli veriler dorultusunda, Akehir in Karamanoullar zamannda önemlibirticaretmerkeziolduunuvebucanllnosmanlkaramanmücade leleridönemindededevamettirdiinisöyleyebiliriz.osmanlyailhaknnhemen akabindebile41mahallesi,1022erkek,84kadnhanesi,135mücerrettenoluan toplam1241neferiylekentinbüyüklüüvehareketliliigözeçarpmaktadr 16.Ak ehir in Osmanl dönemi balarndaki bu görünümü, Selçuklu yönetiminin son dönemlerindekikarklklarnetkisini,karamanidaresinde15.yüzylortalarnda önemliölçüdeüzerindenattngöstermektedir 17.Özellikledükkân,kervansaray vehanlarladesteklenençoksaydakurulmuvakfileticarîvergilerinvarlbu nunenbelirgingöstergesidir 18. XV. yüzylda Akehir kentinde gerçekletirilen iktisadî faaliyetleri ziraat, sa nayivehizmetsektörüolmaküzereüçgrubaayrmakmümkündür.1466 data rmdan elde edilen gelir akçe iken, sanayiden , hizmet veya ticaret sektöründensalanangelir34.478akçeolmaküzeretoplam68.362akçedir.ehrin toplamgeliri1500 de55.800akçeyeinmi,bununda21.300akçesitarmdan, akçesi sanayiden, akçesi de hizmet sektöründen salanmtr. Görülecei üzereherikidönemdedeakehir dekiiktisadîfaaliyetlerinbandahizmetsektö 8 vaz veled-i Aydomu ehr-i kethüdâdr berât- beylerbeyi Ahmed MAD 241, s.23a; EK II. Bu dönemde henüz Karaman beylerbeylii teekkül etmediinden, buradaki beylerbeyinin Anadolu beylerbeyi olduuna üphe yoktur. 9 Vilâyet-i Akehir timar- Ali Beg fi l-âir-i Zilhicce 869, Nefs-i Akehir hâssa-i Suba Ali Beg veled-i Yapa MAD, 241, vr.9b. EK I. 10 Bkz. Doan Yörük, Beyehir ve Çevresindeki Timar Düzeni Hakknda Baz Görüler, I. Uluslar aras Beyehir ve Yöresi Sempozyumu Bildiriler Kitab, Konya 2006, s MAD, 241, vr.9b, 104a, 131b, 138a. 12 MAD, 241, vr.55a, 63a, 97b, 98a vd. 13 Mehmet Akif Erdoru, Osmanl Yönetiminde Beyehir Sanca ( ), zmir 1998, s TK 564; Feridun Nâfiz Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Eyâleti Vakflar Fihristi, Ankara Fahri Cokun, 888/1483 Tarihli Karaman Eyâleti Vakf Tahrir Defteri (Tantm, Tahlil ve Metin), Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, stanbul 1996; Erdoru, Murad Çelebi Defteri: 1483 Ylnda Karaman Vilâyeti nde Vakflar III, Tarih ncelemeleri Dergisi, XIX/1, zmir 2004, s Doan Yörük, XV-XVI. Asrlarda Akehir kent Merkezinin Nüfus Yaps, Bilig, S.45, Ankara 2008, s Suraiya Faroqhi, Osmanl da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycolu), stanbul 2004, s Bkz. MAD 241, vr.24a-24b; TK 564, vr.48b-55b; MC.0116/1, vr.77b-91a;tk 565, vr.112b-133a.

93 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 75 rü gelmektedir. Tarm ürünleri içerisindeki en yüksek pay ba, bahçe ve bostan örüne ait iken, sanayi grubunda meyhaneler, hizmet sektöründe ise tayyârat adylaanlanbâdhevâilepazarvergileriilksrayalmaktadrlar. TabloIXV.YüzyldaAkehirKentMerkezindenAlnanVergiler Sektör VergiÇeidi Birim(1466) Hasl Hâsl1500 T ElGalle T Ö.Gendüm 30müd T Ö.Cev 20müd 500 T SalarlkGendüm 7,5müd 300 T SalarlkCev 5müd 125 T M.Ö.Baât T Ö.Bahçeha T Ö.Ba,bahçe,bostanvekovan T Çayr T R.Yaylak T R.Klak T R.Ganem kiba(?) T R.Çifthane Fi T S R.(M)Bozahane Fîyevm S R.(M)Meyhane(vebâchamr) Fîyevm S R.(M)Bahane Fîyevm S R.(M)Mumhane Fîyevm S R.Kanare Fîyevm S R.Kirihane Fîyevm2 720 S R.Boyahane Fîyevm S R.Sabunhane(?) Haftada bir kazandan 30 akçeolur S Asiyab 500 S H R.Su(AdetiMîrâbi) H R.Unkapan Fîyevm H R.KapanPamuk Tahminylda H R.Kapanbal,bavesebze Fîyevm H R.Knlpazar(?) Haftada H R. Karapazar (M. Bâc Pazar, pazar Fîyevm siyah, r. kapan meviz ve ard ve r. Keyl) H R.Küp Yükten H R.Yektâ(?)Sof Haftada4 192 H Beytülmâl, mâl gâib, mâl mefkûd, yavaveabdavâbk,cürmver.arûs H R.Tayyarât H R.htisâbiye Fîyevm tarihli ehir vergilerinin orijinal kaytlar EK III te verilmitir.

94 76 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 H CümleMahsulâtannefsiAkehir p z CizyeiErmeniyân Yaylak R.Klak R.Koru(?) Toplam GenelToplam yap yaz T.:Tarm;S.:Snaî;H.:Hizmet;R.,r.:Resm;M.:Mukataa;Ö.:Ör Akehirkentmerkezindeba,bahçe,bostan,sebzeveyoncaziraatnnyann daarclkfaaliyetinindeyürütüldüü1466tarihlidefterdenanlalmaktadr.öyle kiehrinbütünmahallelerindeba,bahçeziraatylailgiliöürvergilerinerastla nlmas oldukça ilginçtir. Bu durum, hemen her mahallede küçük çapl da olsa ba,bahçevebostanyetitirilebilecektarmalanlarnnmevcudiyetinigöstermesi bakmndanönemlidir.ayrca,akehirveçevresindeyetitirilençeitlimeyvele rincivardakiehirlerleberaberstanbul adahigönderildiibelirtilmektedir 22. Bavebahçenindndatarmsektörüyleilgilikalemlerinbandaçayr,koru, yaylakveklakresimlerigelmektedir.buvergilerdeneldeedilentoplam akçelikhâslat,1466 daehreaitvergilerindndatutulurken,1500 de8.000akçe yedüengelir,kentmerkezineaitvergibirimleriiçerisindemütalaaedilmitir. XVI. yüzyl boyunca ehirde boyahane, yahane (bezirhane) ve sabunhane vergilerine rastlanmazken 23, XV. yüzylda akçelik boyahane geliri dikkat çekmektedir 24. Ayrca keten, kendir gibi bitki tohumlarnn ilendii bezirhanenin 25, ayn zamanda bulunduu mahalleye adn verdii anlalmakta dr 26. Bu iletmenin tabi olduu vergi miktar bilinmezken, zemininin (dükkân yerinin)bezirhanemahallesi ndekihacramazanirvanimescidivakfnngelir kalemleriiçerisindeolduugörülmektedir 27.Yine1466 da,gözürlermahallesi nde 715 akçe yllk hâslat olan bir deirmen bulunmaktadr. 12 bâbdan oluan bu deirmenin10 ununylboyunca,2 sininde6aysüreyleçaltbelirtilmektedir 28. Fakat bu deirmen ve deirmene ait resim miktar ehir merkeziyle ilgili vergi 20 Ve Akehir in yaylalarndan haricden gelen Yörüklerden ki mezkûr yaylalarda yaylarlar tahminen 150 sürü koyun tahmin olundu her 50 koyundan 1 koyun alna 150 koyun fî 17 ve bennâklardan 2 yekün Ve Akehir in klaklarndan resm-i kla 400 koyun olur fî 20 yekûn lhan ahin, Akehir, DA, 2, stanbul 1989, s Volkan Ertürk, XVI. Yüzylda Akehir Sanca (Tahrir defterlerine Göre), GÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2007, s MAD 241, vr.24a. 25 Suraiya Faroqhi, Onaltnc Yüzyl Boyunca Anadolu ve Balkanlar da Krsal Nüfus I, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, (çev. Emine Sonnur Özcan), Dou Bat Yaynlar, Ankara 2006, s.88-89; Füsun Ertu, Anadolu nun Önemli Ya Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgn/Eruca Orta Anadolu da Bezirya Üretimi ve Bezirhâneler, TÜBA-AR, I, Ankara 1998, s Bezirhane adl mahalle için bkz. Yörük, Akehir, s TK 564, vr.50b; MC.0.116/1, vr.81a; TK 565, vr.116b. 28 MAD 241, vr.20a.

95 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 77 kalemleri içerisine yazlmam, bunun yerine Cümle Öri ba, bahçe, bostan ve kovan adaltndakivergibiriminedâhiledilmitir 29.Sonolarak,ehirdekisabun haneden(?)karahisarkanunuçerçevesindehaftadabirkazandan30akçe,ylda ise2.440akçealndyazlmaktadr 30.Bunundnda,vakfdefterlerindekikayt lardarastladmzküçükçaplbirsabunhanedahabulunmaktadr.altunkalemli Mescidivakfnngelirkalemleriiçerisindekibuküçüksabunhaneiletmesi1476ve 1483 te25akçelikbirgelirlehaticeadlbirkadnnelindeiken 31,1500 de22akçelik gelirlehacnureddin intasarrufunageçmitir 32. Akehir deki sanayi faaliyetleri genel olarak bozahane, meyhane, mumhane, boyahane,kirihane,bahanevekanaregibikalemlerdenolumaktadr.bozann içilipsatldbozahaneler,köylülerinyaptklarralargetiripsattklarmeyhane ler, aydnlatma amaçl mum imal eden mumhaneler, dokumaclk sektöründe kullanlanipliklerinboyandiletmeler 33,savaaraçvegereçlerindenyayyap lantesislerilekesilenhayvanlarnbaveayaklarnntoplanpsatldyerlerehir merkezindeki belli bal sanayi iletmeleridir. Ayrca tahrir defterlerindeki vergi kaytlarna yansmayan fakat raiyyet isimlerinin önündeki unvan ve sfatlar ile vakfdefterlerindekibilgiler,akehirkentindeçokdahafazlaikollarnnmevcu diyetinigöstermektedir.nitekimxv.yüzylnikinciyarsndaastarc,aç,attar, babân,bakkal,balkç,bezci,bezzâz,börekçi,cullâh,çerçi,çkrkç,çulcu,debba, deirmenci, dellâk, demirci, elekçi, eskici, habbâz, haddâd, haffâf, hallâc, hamal, hasrc, helvac, kanc, kalkanc, kasac, kasap, kâsedûz, kazanc, keçeci, knc, kiriçi, köhnedûz, kuçu, külâhdûz, kürekçi, mutaf, nalband, neccar, nemeddûz, okçu,pabuççu,pamakç,sabuncu,sarraç,src,srmake,takac,takkaz,takyeci, terzi gibi esnaflarn varl tespit edilirken 34, benzer ekilde, XIX. yüzyl Ake hir indede114çeitmeslekdalnnicraedildiigörülmektedir 35. ehirlerdekihizmetsektörününenönemliunsurlarüphesizpazarvekapan lardr.1466ve1500 dekarapazarpazarsiyah,bâcpazarveknlpazar(?)ek linde adlandrlan pazarlar için ortak vergi birimleri yazlmtr. Hâlbuki vakf defterlerinde balkpazar, tahlpazar, takyecipazar, külâhdûzçars, Demirkap pazar, hayyatpazar, keçecipazar, atpazar, helvacpazar ve kasapçars gibi pazarlarn dnda; Kapan, Aydomu, Bezzaz, Durmu, Fakiholu ve Kethüda kervansaraylarilepamuk,un,ba,bal,sebzevemeyvekapanlargibiticarîhaya 29 MAD 241, vr.24b. 30 MAD 241, vr.24b; Karahisar Kazâs na ait 1476 tarihli bir kanunnâme sûreti varsa da bunda sabunhane (?) ile ilgili herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Bkz. inasi Tekin, Fatih Sultan Mehmed Devrine Âit Bir nâ Mecmuas, Journal of Turkish Studies (Abdülbaki Gölpnarl Hâtra Says II), 20, 1996, s TK 564, vr.52a; MC.0.116/1, vr.90a. 32 TK 565, vr.127a. 33 Mehmet Canatar, Osmanllarda Bitkisel Boya Sanayi ve Boyahaneler, Osmanl Aratrmalar, XVIII, stanbul 1998, s MAD 241: vr.9b-23b; TK 564, vr.48b-55b; MC.0116/1; vr.77b-91a; TK 565, vr.112b-133a; Uzluk, 42-49; Erdoru, Murad Çelebi Defteri: III, s Muhittin Tu, XIX. Yüzyln ve Anadolu nun Ortasnda Akehir, M.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, S.17, Bikek 2007, s

96 78 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 tadairverileroldukçafazladr.xvi.yüzylboyuncaakehirsanca ndapamuk üretimine ilikin herhangi bir kayt bulunmamasna 36 ramen, 1466 da pamuk kapanndanylda1.400akçevergigelirininkaydedilmiolmas 37,yinetekstilsek törününkalitelikumalarndansofticaretininyapldnadairverilerinbulunma s 38,iktisadîveticarîhayatnbudönemdekicanllnadelaletetmektedir.Bunla rndndasaraç,haffafvekazanclaraaitbirçokdükkânnbulunduudagörül mektedir.bunagöre,akehir dexv.yüzylboyunca1bedesten,6kervansaray 39 veçeitliesnafzümrelerineaitçoksaydaçarvepazar,kentmerkezindekiikti sadî hayata yön vermitir. Bu çar, pazar ve hanlardaki ticarî ve iktisadî birim olandükkânlarnsaysda,konumuzaçsndansondereceönemlidir.1476 da97 dükkânve61dükkânzeminiolmaküzeretoplamda ;1483 te39dükkân,127 dükkânzeminiyletoplamda ;1500 deise41dükkân,151dükkânzeminiol mak üzere toplamda en az dükkânn varl tespit edilebilmektedir. XV. yüzyla ait bu rakamlar, XVI. yüzyl deerleriyle karlatrldnda 1530 da 74 dükkân 43,1584 teise60 bedesteniçindetoplamda150adetdükkânkaydedilmi tir 44.Görüleceiüzere,XV.yüzyldaiktisadîfaaliyetleringerçekletirildiimekân lar, resmî kaytlara XVI. yüzyldakilere nazaran daha fazla yansmtr. Buradan hareketle,snaîveticarîhayatnxv.asrdaçokdahacanlvedinamikbiryapya sahipolduusöylenebilir. AkehirkentmerkezineaitXVXVI.yüzylvergitoplamlarntahrirleregöre sraladmzda 1466 da akçe 45, 1500 de akçe, 1518 de akçe, 1524 te71.660akçe,1539 da62.880akçe,1584 teise63.640akçelikbirhâslatortaya çkmaktadr da16.340akçelikyaylak,klak,koruvecizyevergileriehir merkeziyleilgilivergileriniçerisinealnmazken,sonrakitahrirlerinhepsindeyay lak, klak ve çayr resimleri söz konusu rakamlara dâhil edilmitir. Bu durum dayken bile, 1466 tarihli saysal deerler, sadece 1524 tahririnde geçilebilmitir. XVI.yüzylnikinciyarsndaehrinfizikîyaplanmasçeitlivakfeserleriyledes teklenip, nüfusta da ciddi artlar meydana gelmesine ramen, ne yazk ki XV. yüzyldakiiktisadîveticarîzenginliinötesinegeçilemediianlalmaktadr. 36 Ertürk, s MAD 241, vr.24b. 38 MAD 241, vr.24b. 39 Kervansaray- Bezzaz Durmu, Kervansaray- Aydomu, Kervansaray- Kapan, Kervansaray- Tahlpazar, Kervansaray- Balkpazar, Kervansaray- Kethüda-y ehir, TK 564, vr.49b, 52b. 40 TK 564, vr.48a-55b; Ertürk, dükkân saysn 85 olarak vermitir. Bkz. Ertürk, s MC.0116/1, vr.77b-91a. 42 TK 565, vr.112b-113a. 43 TT 387, s Faroqhi, Kentliler, Tablo II; Ertürk, s Defterde akçe yazyor, bkz. MAD 241, s.24b. 46 Ertürk, s Burada sadece ehir merkezine ait olan vergi kalemleri dikkate alnmtr.

97 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 79 GrafikIXVXVI.YüzyldaAkehirKentMerkezininVergiGeliri SONUÇ Tarm,snaîvehizmetolmaküzerebalcaüçgrubaayrdmziktisadîfaali yetlerden,xv.yüzylakehir inde,hizmetsektörünündahaarbastnsöyle yebiliriz. Ayrca en az 1 bedesten, 9 pazar, 2 çar ve 6 kervansarayn yannda, asgarî54çeitmeslekdalnaaitdükkânlarnmevcudiyeti,buradagüçlübirsnaî, iktisadîveticarîpotansiyelinvarlnaiaretetmektedir.bunailaveten,xv.yüzyl vergigelirlerininxvi.yüzylrakamlarylaaynhattadahayüksekolmas,budö nemdekiiktisadîyapnndinamikliinedelaletetmektedir. Hâsl

98 80 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 KAYNAKÇA AnkaraTapuKadastroGenelMüdürlüüKuyûdKadîmeArivi(TK):564,565. BabakanlkOsmanlAriviTapuTahrirDefterleri(TT):387. BabakanlkOsmanlAriviMaliyedenMüdevverDefterler(MAD):241. stanbulbüyükehirbelediyesiatatürkkütüphanesimuallimcevdetyazmalar(mc):0.116/1. Baykara, Tuncer, Nasreddin Hoca ve Dönemi, I. Milletleraras Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri,1517Mays1989Ankara,TC.KültürBakanlYaynlar,Ankara1990. Canatar,Mehmet, OsmanllardaBitkiselBoyaSanayiveBoyahaneler,OsmanlAratrmalar, XVIII,stanbul1998,s Cokun,Fahri,888/1483TarihliKaramanEyâletiVakfTahrirDefteri(Tantm,TahlilveMetin),Ü. SosyalBilimlerEnstitüsü,YaynlanmamYüksekLisansTezi,stanbul1996. Çetin,Cemal,XVII.veXVIII.YüzyllardaKonyaMenzilleri,SÜ.SosyalBilimlerEnstitüsüYayn lanmamyükseklisanstezi,konya2004. Ekin, Ümit, XVII XVIII. Yüzyllarda Osmanl mparatorluu nda Ulam ve letim Örgütlenmesi ÜzerineBirAratrma,AÜ.SosyalBilimlerEnstitüsüYaynlanmamDoktoraTezi,Ankara Erdoru,MehmetAkif, MuradÇelebiDefteri:1483YlndaKaramanVilâyeti ndevakflar III,TarihncelemeleriDergisi,XIX/1,zmir2004,s ,OsmanlYönetimindeBeyehirSanca( ),zmir1998. Ertu,Füsun, Anadolu nunönemliyabitkilerindenketen/linumveizgn/erucaortaana dolu dabeziryaüretimivebezirhâneler,tübaar,i,ankara1998,s Ertürk,Volkan,XVI.YüzyldaAkehirSanca(TahrirdefterlerineGöre),GÜ.SosyalBilimlerEnsti tüsü,yaynlanmamdoktoratezi,ankara2007. Faroqh, Suraiya,, Onaltnc Yüzyl BoyuncaAnadolu ve Balkanlar da Krsal Nüfus I, Os manlehirlerivekrsalhayat,(çev.eminesonnurözcan),doubatyaynlar,ankara2006, s ,osmanl dakentlervekentliler,(çev.neyyirkalaycolu),stanbul2004. bn Bibi, ElEvamirü lala iye Fi lumuri lala iye (Selçukname), I, (haz.mürsel Öztürk), Ankara KErîmüddinMahmudiAksarayî,Müsâmeretü lahbâr,(çev.mürselöztürk),ankara2000. Konyal,brahimHakk,NasreddinHoca nnehriakehir,stanbul1945. Özergin,M.Kemal,AnadoluSelçuklularÇandaAnadoluYollar,ÜEFTarihBölümüYaynlan mamdoktoratezi,stanbul1959. Sak,zzet CemalÇetin, XVII.veXVIII.YüzyllardaOsmanlDevleti ndemenzillervefonksi yonlar: Akehir Menzilleri Örnei, SÜ. Türkiyat Aratrmalar Dergisi, S.16, Konya 2004, s Sevin,Veli,Anadolu nuntarihicorafyas,i,ankara2001. ahin,lhan, Akehir,DA,2,stanbul1989,s Tekin,inasi, FatihSultanMehmedDevrineÂitBirnâMecmuas,JournalofTurkishStudies (AbdülbakiGölpnarlHâtraSaysII),20,1996,s Togan,ZekiVelidi, MoollarDevrindeAnadolu nunktisadîvaziyeti,türkhukukvektisat TarihiMecmuas,C.I,stanbul1942,s.142. Tu,Muhittin, XIX.YüzylnveAnadolu nunortasndaakehir,m.ü.sosyalbilimlerdergisi, S.17,Bikek2007,s Uzluk,FeridunNâfiz,FatihDevrindeKaramanEyâletiVakflarFihristi,Ankara1958. Yörük, Doan, Beyehir ve Çevresindeki Timar Düzeni Hakknda Baz Görüler, I. Uluslar arasbeyehirveyöresisempozyumubildirilerkitab,1113mays2006beyehir,konya2006, s , XVXVI. Asrlarda Akehir kent Merkezinin Nüfus Yaps, Bilig, S.45, Ankara 2008,s

99 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 81 EKLER EkIAliBey eakehirtimarnnfi lâirizilhiccesenetis avesittînsemânimietarihinde verildiinedairkayt(mad241,s.9b) EkIIBeylerbeyiAhmed inberatylaehirkethüdasolanvazvelediaydomu(mad241,s.23a) EkIII1466TarihindeAkehirKentMerkezindenAlnanVergiler(MAD241,s.24a25a)

100 82 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

101 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:8396 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:8396 IKTÂ SSTEMNNTEKÂMÜLÜNDESELÇUKLULARINROLÜ ErkanGÖKSU * Özet slamtarihininilkdönemlerinekadaruzananktâ sisteminintarihîtekâmülündeselçuklular devriözelbiryertekileder.budönemdenizâmü lmülk,dahaöncekidönemlerdeuygulanan ktâ nizamnnaksayanyönlerinitadiletmi,öncekidönemlerdepekfazlauygulanmayanaskerî ktâ yyaygnlatrarakktâ nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbirilevkazanma snsalamtr.böyleceortayaçkantopraabalordusistemi,büyükselçuklulardansonra kurulanatabeglikler,hârezmâhlar,türkiyeselçuklular,eyyûbîler,memlûkler,osmanllarve hattahindistan dakurulanmüslümantürkdevletlerinedemodeltekiletmitir. AnahtarKelimeler Iktâ Sistemi,darîIktâ,AskerîIktâ,Selçuklular,Nizâmü lmülk ROLEOFTHESELJUKIDSONDEVELOPMENTOFIQTASYSTEM Abstract TheSeljukideratakesaspecialplaceinhistoricaldevelopmentofiqtasystemwhichgoesbackto thefirstyearsoftheislamicperiod.inthisperiodnizamü lmülkchangedtheproblematicparts ofthesystemandbyusingwidelymilitaryiqtathatwasrarelyexecutedinpreviousdecadeshe addedmilitaryfunctionnexttoitsadministrativeandeconomicfunctions.thus,militarysystem basedonsoilbecameamodelforatabeyliks,kharizmshahs,anatolianseljukidseyyubids, Mamlukids,Ottomans,evenIslamicTurkishstatesinIndiaaftertheGreatSeljukids. KeyWords Iqtâ System,AdministrativeIqtâ,MilitaryIqtâ,Seljukids,NizamalMulk * Ar. Gör. Dr., Krkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Eleman, erkangoksu@hotmail.com

102 84 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Muhtelif Müslüman Türk devletlerinde nânpâre ( ) 1, hubz/ahbâz ( / ) 2, suyurgal () 3,tuyûl/tiyûl() 4, timar () 5 gibiadlarlada karmza çkan ktâ nn muadili uygulamalara, eski çalardan itibaren muhtelif devletlerderastlanmaktadr 6.Hattabazyazarlar,slâmiyetöncesiTürkdevletle 1 Farsçada ekmek parças anlamna gelen nânpâre, ktâ kelimesinin muadili olarak da kullanlmtr (Nizâmü l-mülk, Siyerü l-mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976), s.21, 37, 45, 138, 147, 154, 156, 205, 252., (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982., s.35, 43, 44, 46, 49, 99, 182).; Reîdü d-dîn Fazlullâh, Câmi ü t-tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Ksm), (Ner. Ahmet Ate), TTK Yay., Ankara 1999., s.25, 45, 101, 116, 150, 172.; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-râvendî, Kitâb- Râhatü s-sudûr ve Âyetü s-sürûr, (Ner. Muhammed kbâl- Tashîhât- lâzm. Müctebâ Meynovî), Tahran 1333., s.110, 127, 183, 230 ve muhtelif yerler; Kitâbu Atebeti l-ketebe, Mecmua-i Mürâselât- Dîvân- Sultan Sencer, be-kalem-i Mü eyyidü'd-devle Müntecibü'd-dîn Bedî Atabeg el-cüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvînî-Abbas kbâl), Tahran 1329., s.21, 68, 69, 73, 84.; bn Bîbî (el-hüseyin b. Muhammed b Ali el-caferî er-rugedî), el-evâmirü l- Alâ iye fi l-umûri l- Alâ iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s.128.; Hasan Enverî, Istlâhât- Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 2535., s.72-73, 112.) 2 Arapçada ekmek manasna gelen hubz kelimesi bazen ktâ anlamnda kullanlmtr. (Ferheng-i Ferheng-i Fârisî-i Âmid, I, (Haz. Hasan Amîd) Tahran, 1379., s.835.; Sa îd Abdu l-fettâh Aûr, el- Asru l-memâlikî fî Msr ve -am, Kahire, 1986., s.434.; Mahmud Nedîm Ahmed Fehîm, el-fennü l-arabî el-ceyü l-msrî fi l-asri l-memlûkî el-bahrî ( / ), (Basm yeri yok) 1983., s.211.; Kâzm Yaar Kopraman, Msr Memlükleri Tarihi, Ankara 1978., s.117, 216.; Altan Çetin, Memlûk Devletinde Askerî Tekilât, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002., s.29, Uygur Türkçesindeki suyurgamak sözünden alnan suyurgal kelimesi, hükümdarn bir kimseye ba ya da hibede bulunmasdr. lhanl, Timurlu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevî devletlerinde kullanlmtr. bkz., Ferheng-i Fârisî-i Amîd, II, s.1269.; Kazm Payda, Mool ve Türk-slâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas, Bilig, 39, (Güz/2006), s ; Ann K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991, s.ix, , , ; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York, 1988.; 129.; Ayn yazar, Reflections on the qta, Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George Makdisi), Leiden, E. J. Brill, 1965., s ; Ayn yazar, Two Safavid Soyurghals, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XIV/1 (1952), s ; V. Minorsky, A Soyurghal of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu (903/1498), Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s ; Reuven Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ System in the Islamic Middle East (CA AD), Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.157, 164.; Bert Fragner, Social and Internal Economic Affairs, The Cambridge History of Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter Jackson, Laurence Lockhart), Cambridge University Pres 1986., s.501, , 510.; Tsugitaka Sat, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta s, and Fallahun, Leiden: Brill 1997., s.9. 4 Safevîler, merkezîyetçi bir yap oluturabilmek için suyurgal uygulamasn tadil etmiler ve tiyûl/tuyul adn vermilerdir (Ferheng-i Fârisî-i Amîd, I, s.654.; Hasan Enverî, s.69, ; Payda, a.g.m., s.208 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.ix, , , , ; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.129.; Ayn yazar, Reflections on the qta, s ; Fragner, Social and Internal Economic Affairs, s.513, 516.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9.). 5 bn Bîbî timar kelimesini sadece bir yerde, I. Alâü d-dîn Keykubâd n büyük emîrleri tasfiyesinden sonra rastlanr. Müellifin kaydna göre emîrlerden geriye kalan gulâmlarn bir ksm tmara sahip olmalar için gulâmhânelere ve babayâna teslim edilmitir (bn Bîbî, s.274.). Said Polat n da belirttii gibi buradaki tmar ifadesinin ne anlama geldii tam olarak anlalamamaktadr. Bkz. M. Said Polat, Mool stilasna Kadar Türkiye Selçuklularnda çtimaî ve ktisadî Hayat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Ara. Ens., stanbul 1997., s.99; Buna karlk Yazcolu, birçok yerde tmar kelimesini ktâ yla beraber veya ktâ nn muadili olarak kullanmtr (Yazcolu Âlî, Tevârîh-i Âl-i Selçûk, Târîh-i Selçûkiyân- Rûm-i Türkî, (Yay. M. Th. Houtsma), Leiden 1902., s.9, 20, 24, 67, 72, , 210, 211 ve muhtelif yerler) ki söz konusu tabirin Osmanllar döneminde yaygnlat ve Osmanl toprak sistemine genel olarak tmar sistemi dendii malumdur. Osmanl tmar sistemi hakknda bkz., Ömer Lütfi Barkan, Timar, A, XII/I, s ; Ayn yazar, Feodal Düzen ve Osmanl Tmar, Türkiye de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s ; Ayn yazar, Osmanl mparatorluu nun Kurulu Devri nin Toprak Meseleleri, Türkiye de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s ; Halil Cin, Osmanl Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulmas, stanbul 1985.; M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geni bir indeksle yaynlayan Orhan F.Köprülü), stanbul 1981., s.94 vd.; Cokun Üçok, Osmanl Devleti Tekilâtnda Tmarlar I, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, I/4 (1943), s ; Ayn yazar, Osmanl Devleti Tekilâtndan Tmarlar II, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, II/1, (1944), s ; Cokun Can Aktan, Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yönü, Türk Dünyas Aratrmalar Dergisi, 52, (ubat 1988), s ; A. Mesud Küçükkalay, Osmanl Toprak Sistemi: Miri Rejim, Osmanl, III, Ankara 1999, s Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s.101.; Ali afak, slâm Arazi Hukuku ve Tatbikat, stanbul 1977., s ; Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

103 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 85 rinde mevcut toprak hukukunu veya arazi tevcihlerini de bir nevi ktâ olarak deerlendirmilerdir 7.Ancakhemstlahhemdesistemolarakktâ nn,slâmme deniyetinehasbirkurumolduusöylenebilir.slâmtarihindeilkörneklerinehz. Peygamber 8 döneminde rastlanan ktâ, Hulefâi Râidîn 9, Emevîler 10 ve Abbasî ler 11 dönemindetekâmületmiveendülüs tenhindistan akadaruzanansahada hükümsürenbütünslâmdevletlerindeuygulananbirsistemhalinegelmitir. Iktâ nn Hz. Peygamber ve Hulefâyi Râidîn dönemlerinde balayan ve za manlateamülhalinialanbirsistemolmas,tarihîtecrübeningeliimseyrivehare ketliliinigöstermesibakmndanönemlidir.busüreceslâmhukukçulardakat kda bulunmu, mevcut tatbikat tasvir etmek, gerekiyorsa eletirmek suretiyle uygulayclara yol göstermeyi hedeflemilerdir. Iktâ konusu klasik dönem fkh literatürününvakf,cihad,maden,ihyâülmevâtgibiarazihukukuyladorudan veya ksmen ilgili bölümlerinde veya emvâl, haraç, elahkâmü ssultâniyye türü eserlerde böyle bir yaklamla ele alnmtr. Bunun sonucu olarak literatürde ktâ ya konu olan tanmaz mallarn özellikleri, kamu otoritesinin bunlar tahsis yetkisiveekli,ktâ dârdaarananartlar,tahsisindevamllkarzedipetmeyecei vektâ ilemülkiyetnakliningerçekleipgerçeklemeyeceigibihususlardaayrn tlfkhîtartmalararastlanr 12. Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001., s.180.; Mustafa Demirci, ktâ, DA, XXII, stanbul 2000., s.43.; Cin, a.g.e., s.55, 57.; Mehmet Ali Klçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanl Üretim Tarz, Ankara 1985., s Toplu bilgi için bkz., Bahaeddin Ögel, slâm dan Önceki Türk Devletlerinde Tmar Sistemi, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s ; Reat Genç, Karahanl Devlet Tekilât, TTK Yay., Ankara 2002., s.170, 191, el-belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-belâzurî), Fütûhu l-büldân, (Tahkik. Rdvan Muhammed Rdvan), Beyrut 1403., (Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanl Yay., Ankara 2002., s.16-17, 23, 28-29, 40, 50, 106, 126, 135, 184 ve muhtelif yerler; afak, a.g.e., s , ; Halil nalck, slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkülü ve Osmanllar Devrindeki ekillerle Mukayesesi, Osmanl mparatorluu (Toplum ve Ekonomi), stanbul 1996., s.15.; Cin, a.g.e., s.54., Osman Turan, ktâ, A, V/2., stanbul 1992., s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s ; Demirci, ktâ, s el-belâzurî (Türkçe terc., s.15-16, ve muhtelif yerler); Turan, Iktâ, s.950.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s ; Demirci, ktâ, s el-belâzurî, (Türkçe terc., s.45, 50, 177, 183, ve muhtelif yerler); smail Hakk Uzunçarl, Osmanl Devleti Tekilâtna Medhal, Ankara 1941, s ; afak, a.g.e., s.217.; Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s ; Demirci, ktâ, s.44.; Tsugitaka Sat, Land Tenure and Owneship, or Iqta, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447.; Hugh Kennedy, The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001., s.82 vd., Abbasî toprak sistemi ve ktâ uygulamalar hakknda ayrntl bilgi için bkz., Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.; Sat, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s ; Khalil Athamina, Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim Egypt, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.105, 109.; Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd.; afak, a.g.e., s.208.; Demirci, ktâ, s.44; Klçbay, a.g.e., s Iktâ konusunda Kur an- Kerim de hüküm bildiren sarih bir âyet yoktur. Bu husustaki görüler Hz. Peygamber'in söz ve uygulamalarna dayandrlmaktadr. Ayrca sahabe devri uygulamalar, bilhassa Hz. Ebu Bekir ve Ömer dönemindekiler, sünnete açklk getirmesi açsndan özel öneme sahiptir. Ayrca ktâ nn cevaz hususunda icmâ vardr. Resûl-i Ekrem çok sayda kimseye farkl mülâhazalarla ktâ da bulunmutur. Bu ktâ larn büyük ksm müellefe-i kulûb a, bir ksm da âtl duran tabii kaynaklar verimli hale getirmek için yaplmtr. Bunlar gerçekletirilirken hem kamu yarar hem de özel mülkiyet korunmutur. Resûl-i Ekrem ve özellikle Hz. Ömer dönemi ktâ uygulamalarnn sistemletirilmesinden sonra slâm arazi hukukuyla ilgili esaslar netlemeye balamtr. Sonraki dönemlerde bu uygulamalar esas alnarak yerine ve zamanna göre ktâ kavramnn kapsam geniletilmi ve deiik isimlerle muhtelif ktâ ekilleri gelitirilmitir. Bu durum, ktâ ekilleri ve bunlarn hükmü konusunda slâm hukukçular arasnda görü ayrlklarnn domasna sebep olmutur. slâm hukukçular ktâ nn, Müslüman ya da müellefe-i kulûb dan olup beytü l-mâl den istihkak sahibi kiilere haklar nispetinde yaplabilecei hususunda fikir birlii içindedir. Hz. Peygamber'in tahsis ettii ktâ lardan müellefe-i kulûba yaplm olanlar önemli bir yer tutmaktadr. Hz. Ebu Bekir döneminde de baz kabile reislerine ayn amaçla ktâ lar yapld, Hz. Ömer devrinde ise bu tür ktâ larn azald, önceden yaplanlarn denetlendii ve âtl braklan bazlarnn tamamen

104 86 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 slâm tarihi incelendiinde ktâ nn, arazinin mülkiyetiyle birlikte tasarruf hakknn da verildii ktâ u ttemlîk ( ) 13, sadece tasarruf hakknn ktâ edildii ktâ u listilâl ( ) 14 vekamuyaaitpazarvekonaklama yerlerinden,surezervlerindenistifade,geniyollarnkenarlarndaoturma,tezgâh açma,gölgelikasmayadahayvanbalamagibifaydalanmaönceliklerinintahsis edildii ktâ u lirfâk ( ) 15 eklindeuygulandgörülmektedir 16.Bu nunlaberaberktâ nnhemamaçhemdeuygulamabakmndanfarkllkarzettii gözden kaçmamaktadr. Nitekim slâm medeniyetine ait her müessese gibi ktâ dabiryandanmuhtelifsiyasîveictimaîhadiselerdieryandanslâmtoplumunu oluturanfarklmilletvekültürlerinkatksylatekâmületmiveneticedeherdev ya da ksmen iptal edildii görülmektedir. Beytü l-mâl den hak sahibi olmayanlara ktâ yaplmas hususunda ise görü ayrl vardr. Hazineye ait tanmazlardan beytü l-mâl den istihkak bulunmayanlara ktâ yaplmas Mâlikîlere ve Hanefîlerden Muhammed b. Hasan e-eybânî'ye göre caiz deildir. Çünkü beytü l-mâl üzerinde bütün Müslümanlarn hakk vardr. âfiîlerle Ebû Yûsuf gibi baz Hanefîler ise kamu yarar gerektirdii takdirde buna cevaz vermektedir. (Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s ; Demirci, ktâ, s.43;beir Gözübenli, ktâ (Fkh), DA, XXII, stanbul 2000., s.49.) 13 Bu tür ktâ larn, mevât ve mamur arazi ile madenlerden yaplmas öngörülmütür. Iktâ dârn dier özel mülkleri gibi kira, ariyet, alm satm, hibe, miras vb. akidlere konu olabilir. Bir kimsenin kendisine ktâ edilen araziyi vakfetmesinin hükmü mülkiyetin sübûtuna baldr. Vakfa konu olan arazinin ktâ dârn mülkiyetine geçtii hukuken sabitse vakf sahihtir, aksi takdirde sahih olmaz. Temlîken ktâ üç türlü tanmazdan yaplabilir: Mevât arazi, mâmur (âmir) topraklar ve madenler. Hukukçularn çounluu, hazine malndan olmayan mevât ve sahipsiz âtl arazi gibi tanmazlarn ktâ snn onu ihya ederek kamu yararna iletecei düünülen herkese yaplabilecei hususunda fikir birliine varmtr. Mâlikîler'e göre dümanlardan silâh zoruyla alnan mevât topraklar temlîken ktâ edilebilir. Hz. Peygamber in, ölü bir araziyi tarma elverili hale getirenin ona sahip olacana dair hadislerini ve bu yöndeki uygulamalarn dikkate alan fakihler, mevât topraklarn uygun görülen kimselere ihya için ktâ edilebilecei görüündedir. Kamu yarar gözetilerek ihya maksadyla ktâ edilen topraklar üç yl üst üste âtl tutulursa Halife Ömer'in uygulamasna dayanlarak yetkili merci tarafndan geri alnr. Ayrca bir kimseye ihya edemeyecei kadar büyük topraklarn ktâ s caiz deildir. Gerek söz konusu sürenin bitiminden önce gerekse ihyann gerçeklemesinden sonra arazi iletildii müddetçe ktâ dan dönü caiz olmaz; aksi bir davran gasp saylr. Ancak belli bir kullanma tahsis edilmek artyla yaplan ktâ lar artn yerine getirilmemesi durumunda geri alnabilir. Ayrca bir kii sahip olduu ktâ y kendi rzasyla iade edebilir (Gözübenli, a.g.m., s Ayrca bkz., el- Mâverdî (Ebu l-hasan Habib el-mâverdî), el-ahkâmü s-sultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul 1994., s.356.; Hasan Enverî, s ; Muhammad Akram Khan, Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 2003., s.91.; afak, a.g.e., s ) 14 stilâl kelimesinin sözlük anlam, bir eyin gelirinden faydalanmaktr. Iktâ u l-vazîfe, ktâ u l-tazmîn gibi adlar da ktâ u l-istilâl ise gerçek kiilerin mülkiyet, faydalanma ya da iletme hakkna sahip olmad ve ktâ sndan kamunun zarar görmeyecei haraç veya öür arazisi gibi bir tanmazn mülkiyetini deil, sadece kullanm hakkn salayan ktâ dr. Buna ktâ u'l-imtâ veya ktâ u l-intifâ da denmektedir. Baz kamu personelinin ücretlerinin çeitli devlet gelirlerinin havalesiyle ödenmesi usulü Emevî ve Abbasî dönemlerinde yaygnlamaya balamtr. Özellikle ordu mensuplarna hizmetlerinin karl olarak haraç gibi baz vergilerin toplama imtiyaznn verilmesi uygulamas zamanla askerî ktâ lar do- urmutur. Bir ktâ dâr, sadece kullanm hakkna mâlik olduu tanmaz bakasna kiralayabilir veya ariyet olarak verebilir. Bu hüküm, kiracnn tasarrufu altndaki tanmaz bakasna kiralamasnn cevazna benzetilmektedir. Iktâ dârn ölümü veya ktâ nn geri alnmas durumunda mülkün el deitirmesi sebebiyle kira akdi düer. ntifa hakk devlet bakan tarafndan babadan oula miras kalacak ekilde ktâ edilebilir. Ancak devlet bakannn halefi bu kayd geçersiz sayabilir. Mülkiyetinin beytü l-mâle ait olduu görüünü savunanlara göre madenler ktâ u't-temlîk in deil ktâ u'l-istilâl in konusuna girer. Eer ktâ, sava için hazrlk yaparak gerei halinde orduya katlmak kouluyla verilmise ktâ dâr intifa hakkn kamu otoritesinin iznini almakszn bakasna devredemez (Gözübenli, a.g.m., s.51., Ayrca bkz., Hasan Enverî, s.72.; Khan, a.g.e., s.91.; afak, a.g.e., s ). 15 Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervlerinden istifade, geni yollarn kenarlarnda oturma, tezgâh açma, gölgelik asma ya da hayvan balama gibi faydalanma önceliklerinin tahsisidir. Hanbelî ve âfiîler'e göre kamu yarar bulunmas halinde bu tür ktâ lar caizdir. Kamu yarar ortadan kalknca yetkili merci tarafndan geri alnr. Bu tür ktâ lar, ktâ dârn ölümüyle miras hükümlerine tâbi olmaz. Iktâ nn bedelsiz yaplmas asldr. Bununla birlikte Hanefî, Mâlikî ve Hanbelîler ile âfîler'den bazlarna göre bir defaya mahsus ya da her yl ödenmek üzere belli bir bedel karlnda ktâ yaplmas da caizdir. Bu durumda ktâ nn bedeli beytü l-mâle aktarlr. Ancak baz âfiîler ktâ nn bir çeit atyye, hibe veya tevik olduu gerekçesiyle bedel karlnda yaplmasna cevaz vermemektedir. Çünkü bedel talebi sat akdinin özelliindendir (Gözübenli, a.g.m., s.51. Ayrca bkz., Hasan Enverî, s.72.; Khan, a.g.e., s.92.; afak, a.g.e., s.207.) 16 el-mâverdî, el-ahkâmü s-sultâniyye, s.356 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s ; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.100.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.1-2.; Ayn yazar, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.447.; afak, a.g.e., s ; nalck, slâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkülü, s.19.

105 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 87 let,ktâ sisteminikendisiyasî,ictimaîveiktisadîartlarnagöretadilveyatekâ mülettirerekuygulamtr. Iktâ sisteminintarihîtekâmülündeselçuklulardevriözelbiryertekileder. Bu dönemde Nizâmü lmülk marifetiyle tesis edilen ktâ nizâm, yaplan baz deiikliklerin ardndan öylesine düzenli ve yaygn bir ekilde uygulanmtr ki baz müellifler ktâ sistemini Nizâmülmülk le özdeletirmiler ve söz konusu sisteminilkdefanizâmülmülkeliyleselçuklulardönemindeuygulanmayaba landnzikretmilerdir 17.HâlbukiNizâmülmülk ünyapti,dahaöncekidö nemlerdeuygulananktâ nn 18 aksayanyönlerinitadiletmekvebüyükselçuklu Devleti ninsiyasî,ictimaîveiktisadîartlarnagöreyenidentanzimetmekteniba rettir.elbundârî ninkaydnagöredevletnizâmnn,dinîveictimaîyapnnsarsl d, memleketin harab ve hâlî kald bir dönemde vezâret makamna gelen Nizâmülmülk, devlet idaresini, dinî ve ictimaî yapy düzenlemi, vilâyetleri tamirveimaretleriisaletmitir.müellif,kaydndevamnda eskidenaskeresarf etmeküzerememlekettenmaltoplanmasusulününcariolupkimseninktâ nn bulunmadn söylediktensonranizâmülmülk ünmuhtellbirvaziyettebulu nanmemlekettenmaltoplanmad,hastaolanil denmahsuleldeedilemediini görüparaziyiktâ olarakaskeretaksimettiiniveböyleceaskeriçinbirvaridat kayna ortaya çkardn kaydetmitir. Müellife göre bu usul, kendisine arazi ktâ edilen askerin, gelirini artrmak için araziyi iletmesini gerekli kldndan, memleketenizamgelmitir 19. GörüldüüüzereNizâmülmülk ünktâ sistemiüzerindeyaptdüzenleme, önceki dönemlerde yaygn bir ekilde uyguland bilinen idarî ktâ (administrative iqtâ ) ile örneklerine pek az rastlanan askerî ktâ nn (military iqtâ ) 20 terkibiveböylecektâ nnidarîveiktisadîfonksiyonlaryanndaaskerîbir ilevkazanmasntemindir 21.BataOsmanTuranolmaküzerebazyazarlaragöre 17 el-bundârî (Feth b. Ali b. Muhammed el-bundârî), Zübdetü n-nusre ve Nuhbetü l-usre, (Terc. Kvameddin Burslan), Irak ve Horasan Selçuklular Tarihi, Ankara 1999., s.59.; el-hüseynî (Sadrud-dîn Ebu l-hasan Ali bn Nâsr Ali el-hüseynî), Ahbârü d-devleti s-selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999., s Iktâ sisteminin Selçuklulardan önce de mevcut olduunu zikretmitik. Bunun yannda Büyük Selçuklularda da Nizâmü'lmülk ün söz konusu düzenlemesinden önce ktâ tevcihine dair kaytlar mevcuttur (el-hüseynî, s.29.; bnü l-esîr (Muhammed b. Muhammed Abdu l-vâhid e-eybânî bnü l-esîr), el-kâmil fi t-târîh, (Tahkîk. Ebu l-fidâ Abdullah el-kâd), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., el-kâmil fi t-tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Arakça-Abdülkerim Özaydn-Mertol Tulum), stanbul , s.59.). Esasen Nizâmü'l-mülk de eskiden askerlere ktâ verme usulünün olmadn zikretmekle beraber (Nizâmü'l-mülk, s.134. Türkçe terc., s.127), eski sultanlarn ktâ dan nasl yararlandklarna dair örnekler vermektedir (Nizâmü'l-mülk, s Türkçe terc., s ). Iktâ sisteminin Büyük Selçuklularda çok ksa bir süre içerisinde düzenli bir ekilde ülkenin tamamnda uygulanabilmi olmasnn sebebi de bölge halk ve devlet ricâlinin, söz konusu sisteme yabanc olmamalarna balanabilir (V. Xylyfly/Huluflu, Slcyk Devltinin Daxili Kyrylyyna Dajir, (ADETI Nrijat), Baq 1930., s.12.; Klçbay, a.g.e., s ). 19 el-bundârî, s Askerî ktâ nn Selçuklulardan önce Fâtmîler, Büveyhoullar ve Eyyûbîlerde uygulandna dair bkz, Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s ; C. E. Bosworth, Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq, Oriens, 18, ( ), s ; D. T. Suzuki, The Iqta System of Iraq under the Buwayhids, Orient, 18 (1982), s ; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.6-7., ; Ayn yazar, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.448.; Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.116, 122.; Turan, ktâ, s.951.; Demirci, ktâ, s.45.; Sadi S. Kucur, ktâ (Selçuklular), DA, XXII, stanbul 2000., s Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61.; Ayn yazar, Reflections on the qta, s.369.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.7-8.

106 88 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 OrtaAsyageleneininizlerinitayanbuyeniktâ nizam 22,hemnazariyathem defiiliyattadahaöncekislâmdevletlerindegörülenklasikktâ modelindenfarkl olup 23 Büyük Selçuklulardan sonra Atabeglikler 24, Hârezmâhlar 25, Türkiye Sel çuklular,eyyûbîler 26,Memlûkler 27,Osmanllar 28 hattahindistan dakurulanmüs lüman Türk devletlerinde 29 görülen topraa bal ordu sisteminin kurulmasna zeminhazrlamtr 30. Selçuklulardanönceörneklerinepeknadirrastlananaskerîktâ nntemelhe defi, ordu için varidât teminidir. Zira askere sarf etmek üzere memleketten mal veyavergitoplanmas,hemidarîhemdeiktisadîbakmdandevletiçinbüyükbir yüktekiletmekte,özelliklesiyasîveiktisadîbuhranlarnhâkimolduudönem lerdebuusulüntatbikibüyükskntlarasebepolmaktadr.nizâmülmülk,asker lerektâ tevcihiusulünüyaniaskerîktâ sisteminiuygulamaklabiryandandev letiiktisadîveidarîbiryüktenkurtarmdieryandandadevlethazinesindentek 22 Eski Türk müesseselerini uzun süren vezirlik zamannda yakndan örenen ve imparatorluun tekilâtlanmasnda bunlarn lüzum ve ehemmiyetini tamamyla müdrik bulunan Nizâmü l-mülk ün, askerî ktâ lar kurarken de yapt ey eski Türk askerî ve idarî an'anelerini, yeni artlarn icâbna göre, tanzim etmekten ibarettir. Esasen Selçuklu ktâ nn men- e'i hakknda fikirler ileri sürülürken, bunun tarih sahnesine yeni çkan bir kavmin daha evvelki zamanlarda yaad askerî, idarî ve hukukî hayat ve an'aneleri ile münasebetlerini düünmek ve kendileri tarafndan tatbik edilen bir müessesenin kaynaklarna dair bir ksm unsurlar bizzat kendi ictimaî bünyelerinde aramak ilmî bir zarurettir. Nitekim göçebelerin slâmiyet ten önceki hayat ve idarelerine dair elimizde bulunan birtakm kaytlar ve Karahanl ve Selçuklular devrinde Türkmen boylarna tahsis edilen ve eski devrin hayat ve an'anelerinin devamndan baka bir ey olmayan ktâ lar Selçuklu ktâ ile mukayese edilirse, mahiyet itibar ile aradaki farkn göçebe ve yerleik hayat tarzlarna taalluk edenlerden ve yeni bir ktâ stlahnn zuhurundan ibaret olduu göze çarpar. (Turan, ktâ, s.953.) 23 Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadolu da Türkler, (Çev. Yldz Moran), stanbul 1979., s.176. (Müellif, bu hususun ilk defa Osman Turan tarafndan fark edildiini söylemektedir.) 24 Selçuklular, atabegler de ktâ lar vermek suretiyle bu nizamn ran, el-cezîre ve am topraklarnn büyük bir ksmnn askerî ktâ haline gelmesini salamlardr. Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.9-10.; Ayn yazar, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.448.; Yaakov Lev, Saladin in Egypt, Leiden 1999., s.159.; Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ System, s.156.; R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, , Albany, State University of New York Pres, 1977., s.16.; Turan, ktâ, s.953.; Kucur, a.g.m., s Fuad Köprülü, Hârezmâhlar, A, V/2, M.E.B. Yay., Ankara, 1992, s. 280, 281.; Aydn Taneri, Celalu d-din Hârezmâh ve Zaman, Ankara 1977., s.124.; Aydn Taneri, Hârezmâhlar, Ankara 1993., s Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s ; Lev, Saladin in Egypt, s , ; Michael Chamberlain, The Crusader era and the Ayyubid Dynasty, The Cambridge History of Egypt, I, slamic Egypt , (Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press, 1998., s ; Hassanein Rabie, The Size and Value of the Iqtâ in Egypt, A.H A.D, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, (Edited by M. A. Cook), (Oxford University Press.), London 1970., s ; Donald S. Richards, A Petition for an Iqtâ Adressed to Saladin or al- Adil (Notes and Communications/Plates I-II), Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LV/1 (1992), s ; Humphreys, From Saladin to the Mongols, s David Ayalon, The System of Payment in Mamluk Military Society, Journal of the Economic and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957), s.61.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.77 vd.; Reuven Amitai-Preiss, The Mamluk Officer Class Durring the Reing od Sultan Baybars, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s , ; Linda S. Northrup, From Slave to Sultan: The Career of al-mansur Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria ( A.H./ A.D.), Stuttgart: Franz Stener Verlag, 1998., s Timar la ilgili dipnota baknz. 29 Peter Jackson, The Delhi Sultanate: A Political and Military History, (Cambridge University Press.), 2003., s.24, 70-77, ve muhtelif yerler.; Richard M. Eaton, The New Cambridge History of India; I.8, A Social History of the Deccan, , Cambridge University Pres., 2005, s.25-26, Turan, kta, s ; Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.217. (Lapidus un zikri geçen eseri Türkçeye tercüme edilmitir. Bkz., Ira M. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, I (Hazreti Muhammed'den 19. Yüzyla), (Çev: Yasin Aktay), letiim Yay., stanbul 2002.)

107 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 89 kuruçkmadanbüyükvedüzenlibirordununtesisineimkânsalayarakdevletin ksasüredeaskerîbirkarakterebürünmesinisalamtr. 31 Eskisultanlar dönemindecariktâ sistemininaksayanyönlerinitehiseden Nizâmülmülk, askerî ktâ modelinin baarl bir ekilde uygulanmasn sala makvemukta larnmerkezîotoriteyekarbirgüçhalinegelmeleriniönlemekiçin gereken düzenlemeleri de ihmal etmemitir. Gerek tarihî kaynaklarda gerekse bazresmîvesikalardabudüzenlemelerebüyükölçüderiayetedildiinigösteren kaytlarbulunmaktadrkibukaytlaragörenizâmülmülk üneserindezikrettii hususlarnsadecenazariyattakalmad,fiiliyattadauygulandanlalmaktadr. BucümledenolmaküzereSelçukluktâ nizamndamülkveraiyyetinsultan aait olup mukta nn, arazisinde yaayan reaya üzerinde hiçbir tasarruf hakknn bu lunmad,bununaksinehareketederekreayayazulümyapanlarncezalandrl d 32, ktâ gelirlerinin önceden belirlenip kayda baland 33, mukta larn tasar ruflarndakiaraziyikesinliklebirbakasnadevredemedikleri,askerlerindenölen leri veya herhangi bir sebeple ayrlanlar bildirme zorunluluu 34 ve mukta larn herhangibirikâyethalindeteftiedilmesi 35 gibiesaslarncariolduugörülmek tedir.nizâmülmülk ünmukta larnkendilerinetevcihedilenarazidedaimîola rakbulundurulmayarakbirikiyldabirdeitirilmesifikri 36 iseuygulanamam vektâ larzamanlarsîlemitir 37. Selçukluktâ nn, ülkeyi,hanedanüyelerininortakmalsayan Türkhâki miyettelakkisinekarmerkeziyetçidevletanlayntesisetmehedefinedoru danveyadolaylolarakkatkdabulunmuolmasdaüzerindedurulmasgereken bir husustur. öyle ki Türk hâkimiyet telakkisinin temelinde kut anlaynn bulunduuvebuanlayn kut lukantayanhükümdarailesininbütünbirey lerinehükümdarolabilmehakktandmalumdur.bunagöredevlet,hanedan üyelerininortakmalsaylrve sonucunakatlanmakartyla herhanedanüyesi 31 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s ; Lambton, Reflections on the iqta, s.373.; Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ System, s.155.; Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle Periods), II., University of Chicago Press, 1977., s.49, 51.; Omid Safi, Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum likisi, Türkler, V, Ankara 2002., s Nizâmü l-mülk, s.135., (Türkçe terc., s. 128.) 33 Nizâmü l-mülk, s.134., (Türkçe terc., s. 127.) 34 Iktâ sahipleri (ktâ daran) ne söylesinler: (Emirlerindeki) atl (hayl)lardan her kim, ölüm sebebiyle veya baka bir sebeple (ortadan) kaybolursa, derhal bildirsinler ve gizli tutmasnlar. Atlnn sahiplerine (hüdâvendân) para (mâl) larn aldklar zaman vuku bulan her mühim (i) için bütün askerlerini hazr tutmalarn söylesinler. Eer bir kii mazeretli olarak kalrsa, derhal söylesinler ki, bu kal emir (ferman) ile olsun. Eer bundan baka yaparlarsa, onlar azarlansn ve para cezas çeksinler. (Nizâmü l-mülk, s.135., (Türkçe terc., s ) 35 Nizâmü l-mülk ün bu husustaki görüleri öyledir: Eer bir nahiyeden bir raiyyetden haraplk ve dalma alameti verirlerse, (bunlar) belki de garez sahiplerinin yaptklar üphesi uyanrsa, (padiah) kendi hâss adamlar (havâss)ndan birini anszn göndermelidir. Öyle ki, hiç kimse, kendisinin ne i için gittiini bilmemelidir. O kimse o nahiyede bir ay dolamal, mamurluk ve viranlk bakmndan vilayet ve ehrin durumunu örenmeli, ktâ sahibinin (mukta ) raiyyetin ve âmilin durumunu sormal, memurlarn (gumâteân) ne mazeret ve bahane gösterdikleri hususunda doru haberi getirmelidir. Cihann mamur kalmas, raiyyetin fakir dümemesi ve yurdundan olmamas (avâre) için padiaha bu farz lazmdr. (Nizâmü l- Mülk, s.177., (Türkçe terc., s.170.); Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.66.) 36 Nizâmü l-mülk, s.62., (Türkçe terc., s.51.) 37 Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s ; Turan, kta, s.954.; Kucur, a.g.m., s.48.; Klçbay, a.g.e., s.265.

108 90 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 ninhükümdarolmahakkvardr.hâkimiyetinbellibirahsadeil,bütünaileye aitolmasise ülü veya ortakhâkimiyet prensibiniberaberindegetirmitir 38. Buuygulama,OsmanTuran n Türkfeodaldevletsistemi 39 adnverdiibir yapnndomasnasebepolmutur.hernekadarbusistemkuvvetliahsiyetlerin meydanaçkmasnayardmetmiisedetürkdevletveimparatorluklarndataht kavgalar,boybeylerininisyanlargibiiçmücadelelerivebumücadelelersonunda parçalanmalarn da beraberinde getirmitir. slâmî dönemde kurulan ilk Türk devletleridebuusulüdevamettirmekleberaber,ilkolarakselçuklularnbu feo dalhukuk unmahzurlarnbertarafedebilmekiçinbaztedbirlerebavurduklar görülmektedir.bucümledenolmaküzeredahaturulbegdönemindetürkhâ kimiyettelakkisineuygunolarakülkeninhanedanazasvetürkmenbegleriara sndataksimedilmesindenhemensonrabiryandanhanedanüyelerininyetkileri snrlandrlmaya çallm dier yandan da Türkmen beglerinin nüfuzunu kr makiçinçabasarfedilmitir 40. Sistemolarakktâ nnarazitahsisatnmerkezinkontrolünebalamas,üstelik busistemegörearazitahsisatyaplanlarn,kendilerinektâ edilenaraziüzerin dekiyetkivesalahiyetlerininsnrlanmas,sözkonususistemiklasikortaças lâmdevletinehasbirpayitahtdüzenivemerkeziyetçidevletanlayiçinidealbir yöntemhalinegetirmitir 41.TurulBegdönemindegörülenülkeninhanedanazas arasndaki taksimi ameliyatnn 42, Alp Arslan döneminde ktâ tevcihine dönü mesi, bu hususa dair ilk iaret olarak deerlendirilebilir. Nitekim bnü lesîr in kaydnagörealparslan,olumelikâh veliahtilanediphanedanazasveüme 38 Kut, ülü ve Türk hâkimiyet telakkisi hakknda birçok çalma yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Bahaeddin Ögel, Türklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982.; A. Alföndi, Türklerde Çifte Krallk, II. Türk Tarih Kongresi Zabtlar (20-25 Eylül 1937), stanbul 1943., s ; Abdulkadir nan, Orun ve Ülü Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara, 1988., s ; Abdulkadir Donuk, Türk Devletinde Hakimiyet Anlay, TED, Say (1981), s ; Abdulkadir Donuk, Eski Türklerde Hükümdarn Vazifeleri ve Vasflar, TDA, Say.17 (Nisan 1982), s ; Masao Mori, Kuzey Asya daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât, TED, Say.9 (stanbul), s ; Genç, Karahanl Devlet Tekilât, s ; Mahmut Arslan, Eski Türk Devlet Anlay ve Çifte Hükümdarlk Meselesi, Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elaz, 1990, s ; Ali Güler, Türklerde Devlet ve Siyasî Otorite Kavram, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Say.24, (1987), s ; Harun Güngör, Uygur Kaan Unvanlarnda Kün ve Ay Tenri Kavramlarnn Kullanl, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994., s ; Dursun Yldrm, Köktürklerde Kaanlk Süreci; Kaldrma, Kötürme, Oturma, XI. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s ; Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, AÜ SBFD, XIV, (Mart 1959), s ; Halil nalck, Kutadgu Bilig de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit Rahmeti Arat çin, TKAE Yay., Ankara 1966, s ; Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, s ; Ayn yazar, Orta zaman Türk Hukukî Müesseseleri, Belleten, II/5-6, (1938), s ; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.; Mehmet Niyazi, Türk Devlet Felsefesi, stanbul 1993.; Nevzat Köseolu, Devlet, stanbul, Gerek Osman Turan gerekse Fuad Köprülü, Bahaeddin Ögel, Mehmet Altay Köymen gibi aratrmaclar, Selçuklu ktâ, toprak hukuku veya idarî yapsnn feodalite den farkl, kendine özgü bir yapya sahip olduklarn kabul etmekle beraber, eserlerinde feodalite, feodal sistem veya feodal bey gibi kelimeleri kullanmada bir mahzur görmemilerdir. 40 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II, stanbul 1999., s ; Salim Koca, Dandanakandan Malazgirt e, Giresun 1997., s ; Klçbay, a.g.e., s Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.63, 65, 66.; Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ System, s.156.; Hodgson, The Venture of Islam, II, s.50. (Merkeziyetçi devlet nizam için bir araç gibi görünen ktâ nn, mukta lar üzerinde gereken kontrolün salanamamas, mukta larn kötü niyetli yaklamlar gibi sebeplerle, hedeflenen amacn tam tersine yani feodallemeye yol açaca üphesizdir.) 42 Serahs (1038) ve Dandanakan Savalarndan (1040) sonra yaplan taksimler için bkz., el-hüseynî, s.12.; er-râvendî, s.104., el-bundârî, s.6.; Zahîrü d-dîn Niâbûrî, Selçûknâme, (Ner. smailhân Afar Hamîdü l-mülk), Tahran 1332., s.18.; Reîdü d-dîn, II/5, s

109 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 91 râydevlettenonaitaatedeceklerinedairsözaldktansonrahilatlerdatmve ülkeyihanedanazasveemîrlerinektâ etmitir 43 kibuuygulamann,ktâ edilen arazilerin hanedan azas ve emîrlere ortak hâkimiyet prensibinden doan bir hakolarakdeil,merkezîotoriteninbirlütfueklindetevcihedildiimuhakkaktr. Melikâh dönemine tesadüf eden askerî ktâ uygulamasnda da iktisadî ve idarî amaçlar kadar merkezîleme düüncesinin izleri görülmektedir. Nitekim Nizâmülmülk ün, askerî ktâ uygulamas ile hedefledii amaçlardan biri de merkezîdevletanlaynnkarsndakienbüyükgüçolarakdurantürkmenleri kontrol altna almaktr. Türkmenlerin bütün menfi hareketlerine karn özellikle devletinkuruluudönemindebüyükhizmetlerinevesultan nakrabasoldukla rna iaret eden Nizâmülmülk, bunlarn tekrar devlet hizmetine sokulmas ve kontrolaltnaalnabilmelerininyerleikhayatageçirilmeleriylemümkünolacan söylemivebununiçinsarayhizmetinealnmalarveyaktâ tevcihleriyletopraa balanmalarnteklifetmitir 44. elbundarî, Nizâmülmülk ün ktâ y ilk defa uygulad ve bundan ne gibi faydalar temin edildiini kaydettikten hemen sonra, Nizâmülmülk ün ayrca padiahn akraba ve taallukatndan olup padiaha karabetlerinden dolay ele avucasmayan,küstahlkedenveahaliyetecavüzedenleriyolagetirdiini,bun larnelleriniksaltptecavüzlerinimenettiini,bunlarnileriniiyitedbirler,idare vesiyasetiiletanzimettiini zikretmitir 45 kiburadapadiahnakrabavetaallu katndankastntürkmenler,nizâmülmülk üniyitedbir,idarevesiyasetininise ktâ tevcihiolduumuhakkaktr. OsmanTuran,buhususuuekildeaçklamaktadr: mparatorluukuranbu göçebeunsurun,yineoimparatorluunyaamasiçin,askerîkuvvetinesasolma szaruretivaridi.bumünasebetle,birtaraftandevletinhenüzdayanmaktaoldu u bu göçebeleri yeni artlara uydurmak için onlar feodal hayat tarz ve hâ kimiyet telakkisinden uzaklatrmak, dier taraftan eski yaayn verdii itiyat dolaysiledevamedenyamaveçapulhareketlerinesonvererek,devletebal müstakarbirunsurhâlinesokmakicapediyordu.teselçukludevrindetopraa balbirordununmeydanaçkmas,yanigöçebelerearazîtevzîetmeksuretiyle, askerî ktâ larn kuruluu hadisesi, bu ihtiyaç ve zaruretlerin askerî hedefler ile telifi, asker ve idareci unsurlar ile reaya arasndaki münasebet ve menfaatlerin ahenkletirilmesifaaliyetlerininbirneticesidir bnü l-esîr in kaydna göre Sultan Alparslan, Mâzenderân' Emîr nanç Yabgu'ya, Belh'i kardei Süleyman b. Dâvud Çar Bey'e, Hârezm'i dier kardei Arslan Argun'a, Merv'i dier olu Arslanâh'a, Saâniyân ve Toharistân' kardei lyas'a, Baûr vilayetini ve çevresini yakn adamlarndan Mes'ûd b. Erta'a, sfirâr' da Mevdûd b. Erta'a ktâ etmitir (bnü l- Esîr, (Türkçe tec., X, s.59.). 44 Nizâmü'l-mülk, s.139., (Türkçe terc., s.132.); Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s ; Anatoy M. Khazanov, Nomads in the History of the Sedentary World, Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s el-bundârî, s Turan, Iktâ, s.952.

110 92 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Selçuklularn Türk hâkimiyet telakkisinin ortak hâkimiyet prensibini terk ederek merkeziyetçi devlet anlayna geçme politikasnn baarl olduu söyle nemez.nitekimsarfedilenbütünçabalararamennedevletinhanedanazasnn müterekmalolduuanlayterkedilebilminedetürkmenlerinmerkezîotori tenin kontrolü altna alnabilmesi mümkün olmutur. Kendilerine ktâ edilen bölgelereyerleerektopraa,dolaysyladamerkezîotoriteyebalhalegelmeyi reddeden Türkmen beglerinin büyük ksm 47, Selçuklu yönetiminin zayf bulun duu,müstakilolarakhareketedebilecekleribakabölgelere,özellikleanadolu ya göçmeyi tercih ederken, bir ksm da ayn corafyaya bizzat Selçuklu Sultanlar tarafndan yönlendirilmilerdir 48. leride görülecei üzere bunlardan bazlarnn zamanla yerleik hayata geçtikleri anlalmakla beraber 49 bu deiim, merkezin isteidorultusundaveyaktâ uygulamasnnbirneticesiolarakdeil,yenico rafyann siyasî, iktisadî ve ictimaî artlarnn sevkiyle meydana gelmitir. Dier yandan Türkmen beglerinin, kendilerine ktâ edilen araziler üzerine ahsî hü kümranlklarntesisederekmüstakilhareketetmeihtimaligözönündetutularak Türkmenlerinkesifolarakyaadklaruzakbölgelerinfiilîdurumudndaboy beglerine ktâ lar verilmemi, onlarn yerine gulâm kökenli sivil ve askerî ricale ktâ tevcihitercihedilmitir.ancakbunlarndamerkezîotoriteninzaafgösterdii dönemlerdemüstakilhareketetmeleriengellenememitir 50. Bütün bunlara ramen, askerî ktâ nn, merkezîleme ve buna bal gelien toprakhukukudeiimindeönemlibirroloynadveselçuklularntürkves lâmunsurlarnbirletirmeksuretiylekurduklaryenimüesseselerinenönemlisini tekil ettii söylenebilir 51. Özellikle bu sistem neticesinde ortaya çkan topraa bal ordu sistemi, dönemin artlar göz önüne alndnda oldukça önemli bir gelimedir.zirabusistemledevlet,gulâmlardanteekküledenmerkezkuvvetleri dndaordununbüyükksmnoluturanktâ askerlerinemaavermektenkur tulmu,bununladakalmayarakmaietlerini,seferiçingereklierzak,at,silah,ça dr gibi teçhizâtlarn bulunduklar ktâ lardan temin eden ve sistemin düzenli ileyiine paralel olarak büyüyen düzenli ve daimî bir orduya sahip olmutur Kar., Xylyfly/Huluflu, a.g.e., s.16-17, l tutmak üzere Anadolu ya göçen Türkmenleri, hiçbir siyasî hâkimiyeti kabul etmeyenler, Selçuklu yönetimine muhalif olanlar ve Selçuklu Sultanlar tarafndan Anadolu ya yönlendirilenler olmak üzere üç ksma ayrlabilir (Polat, a.g.t., s Geni bilgi için bkz., Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul 2002., s.1 vd.; Ayn yazar, Selçuklular Tarihi ve Türk-slâm Medeniyeti, stanbul 1993., s.112 vd., 150 vd., 281 vd.; Claude Cahen, Türklerin Anadolu ya lk Giri- i, (Terc. Yaar Yücel-Bahâü d-dîn Yediyldz), Ankara 1992.) 49 Toplu bilgi için bkz, Polat, a.g.t., s Xylyfly/Huluflu, s.11-12, 18.; Kucur, a.g.m., s Çetin, a.g.t., s Eserinde siyaset, ahlak, felsefe gibi muhtelif konular yannda ordu ve sava taktikleri hakknda da bilgi veren Muhammed bin Turtûî, ( / ), askerî ktâ nn Endülüs teki uygulamas ve önemi hakknda unlar söylemektedir: Topraklarn askerlere ktâ edildii dönemde Müslümanlar dümana kar daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine ktâ edilen arazileri yöredeki çiftçilere ilettirir, kendileri sadece takip ve kontrolünü yaparlard. Dolaysyla topraklar mamur, mallar bol, ordu zengin, ambarlar dolu, silahlar haddinden fazla idi. Fakat Hâcib Mansûr bn Ebu Âmir'in askerî ktâ sistemini brakp maal askerî sisteme geçmesiyle ordunun gücü zayflam, araziler aç gözlü görevlilerin eline dümütür. Haraç âmilleri çiftçileri soyuyor, ellerinde ne varsa alyorlard. Bunun neticesinde halk topraklarn terk etti, hazinenin gelirleri kurudu, ordunun gücü zayflad ve buna karlk düman güçlendi. Nihayet bu kötü gidiin önüne geçmek için tekrar askeri sisteme dönüldü. (Sirâcü'l-mülûk, II den nakleden Demirci, ktâ, s.46.)

111 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 93 Melikâhdöneminde kiiolduurivayetedilen 53 BüyükSelçukluordusu nunbüyükksmnnktâ askerlerindenolutuudüünülecekolursa,askerîktâ sistemininnedereceetkinbiraskerîyaplanmayaimkântanddahaiyianlalr. SONUÇ Klasikslammüesseselerindenbiriolanktâ,Selçuklutarihininenfazlatart lan meselelerinden biri olmakla beraber, ktâ sisteminin tarihî tekâmülünde Selçuklulardevrininözelbiryertekilettiiüphesizdir.BudönemdeNizâmü l mülk marifetiyle tesis edilen ktâ nizâm, yaplan baz deiikliklerin ardndan öylesinedüzenliveyaygnbirekildeuygulanmtrkibazmüelliflerktâ siste mini Nizâmülmülk le özdeletirmiler ve söz konusu sistemin ilk defa Nizâmülmülk tarafndan uygulanmaya balandn zikretmilerdir. Hâlbuki Nizâmülmülk ünyapti,dahaöncekidönemlerdeuygulananktâ nnaksayan yönlerinitadiletmekvebüyükselçukludevleti ninsiyasî,ictimaîveiktisadîart larna göre yeniden tanzim ederek önceki dönemlerde uygulanan idarî ktâ ya askerîbirilevkazandrmaktr.buekliyleselçukluktâ,hemnazariyathemde fiiliyatta daha önceki slâm devletlerinde görülen klasik ktâ modelinden farkl oluptopraabalordusistemininkurulmasnazeminhazrlamtr. KAYNAKÇA Alföndi,A., TürklerdeÇifteKrallk,II.TürkTarihKongresiZabtlar(2025Eylül1937),stanbul 1943.,s Amitai, Reuven, TurkoMongolian Nomads and the Iqtâ System in the Islamic Middle East (CA AD), Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and AndréWink),London2001.,s Amitai,ReuvenPreiss, TheMamlukOfficerClassDurringtheReingofSultanBaybars,War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997.,s Arslan,Mahmut, EskiTürkDevletAnlayveÇifteHükümdarlkMeselesi,TarihMetodolojisi vetürktarihininmeselelerikolokyumu,elaz,1990,s Aûr,Sa îdabdu lfettâh,el Asru lmemâlikîfîmsrve am,kahire,1986. Athamina,Khalil, SomeAdministrative,MilitaryandSocioPoliticalAspectsofEarlyMuslim Egypt, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden:Brill1997.,s Ayalon,David, TheSystemofPaymentinMamlukMilitarySociety,JournaloftheEconomicand SocialHistoryoftheOrient,I/1(Aug.,1957),s Barkan,ÖmerLütfi, FeodalDüzenveOsmanlTmar,Türkiye detoprakmeselesi,toplueser leri,stanbul1980.,s Barkan,ÖmerLütfi, Osmanlmparatorluu nunkuruludevri nintoprakmeseleleri,türki ye detoprakmeselesi,toplueserleri,stanbul1980.,s Barkan,ÖmerLütfi, Timar,A,XII/I,s Nizâmü'l-mülk, s.133., (Türkçe terc., s.216.)

112 94 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Bosworth,C.E., MilitaryOrganisationundertheBuyidsofPersiaandIraq,Oriens,18,( ),s Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadolu datürkler,(çev.yldzmoran),stanbul1979. Cahen,Claude,TürklerinAnadolu yalkgirii,(terc.yaaryücelbahâü ddînyediyldz),anka ra1992. Chamberlain,Michael, TheCrusadereraandtheAyyubidDynasty,TheCambridgeHistoryof Egypt,I,slamicEgypt ,(EditedbyCarlF.Petry),CambridgeUniversityPress,1998. Cin,Halil,OsmanlToprakDüzeniveBuDüzeninBozulmas,stanbul1985. Çetin,Altan,MemlûkDevletindeAskerîTekilât,(YaynlanmamDoktoraTezi),GaziÜniversitesi SosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara2002. Demirci,Mustafa, ktâ,da,xxii,stanbul2000. Demirci, Mustafa, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YaynlanmamDoktoraTezi),stanbul2001. Donuk,Abdulkadir, EskiTürklerdeHükümdarnVazifeleriveVasflar,TDA,Say.17(Nisan 1982),s Donuk,Abdulkadir, TürkDevletindeHâkimiyetAnlay,TED,Say.1011(1981),s Eaton,RichardM.,TheNewCambridgeHistoryofIndia;I.8,ASocialHistoryoftheDeccan, ,CambridgeUniversityPres.,2005. elbelâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir elbelâzurî), Fütûhu lbüldân, (Tahkik. Rdvan Muham medrdvan),beyrut1403.,(türkçeterc.,çev.mustafafayda,kültürbakanlyay.,anka ra2002. elbundârî (Feth b. Ali b. Muhammed elbundârî), Zübdetü nnusre ve Nuhbetü lusre, (Terc. KvameddinBurslan),IrakveHorasanSelçuklularTarihi,Ankara1999. elhüseynî(sadruddînebu lhasanalibnnâsralielhüseynî),ahbârü ddevleti sselçukiyye, (Türkçeterc.,NecatiLügal),TTKYay.,Ankara1999. elmâverdî (Ebu lhasan Habib elmâverdî), elahkâmü ssultâniyye, (Çev. Ali afak), stanbul Enverî,Hasan,IstlâhâtDîvânîDevreiGaznevîveSelçûkî,Tahran2535. FerhengiFerhengiFârisîiÂmid,III,(Haz.Hasan Amîd)Tahran,1379. Fragner,Bert, SocialandInternalEconomicAffairs,TheCambridgeHistoryofIran,TheTimurid andsafavidperiod,vi.,(editedbypeterjackson,laurencelockhart),cambridgeuniversity Pres1986.,s Genç,Reat,KarahanlDevletTekilât,TTKYay.,Ankara2002. Gözübenli,Beir, ktâ(fkh),da,xxii,stanbul2000.,s Güler,Ali, TürklerdeDevletveSiyasîOtoriteKavram,BelgelerleTürkTarihiDergisi,Say.24, (1987),s Güngör,Harun, UygurKaanUnvanlarndaKünveAyTenriKavramlarnnKullanl,XI. TürkTarihKongresi,II,Ankara1994.,s Hodgson,MarshallG.S.,TheVentureofIslam:ConscienceandHistoryinaWorldCivilization,(The ExpansionofIslamintheMiddlePeriods),II.,UniversityofChicagoPress,1977. Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, , Albany,StateUniversityofNewYorkPres,1977. bnbîbî(elhüseyinb.muhammedbalielcaferîerrugedî),elevâmirü l Alâ iyefi lumûri l Alâ iye,tpkbasm,(önsözvefihristihaz.adnansadkerzi),ttkyay.,ankara1956. bnü lesîr(muhammedb.muhammedabdu lvâhideeybânîbnü lesîr),elkâmilfi ttârîh, (Tahkîk. Ebu lfidâ Abdullah elkâd), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., elkâmil fi ttarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet ArakçaAbdülkerim ÖzaydnMertol Tulum), stanbul nalck,halil, slâmarazivevergisistemininteekkülüveosmanllardevrindekiekillerle Mukayesesi,Osmanlmparatorluu(ToplumveEkonomi),stanbul1996.,s.1530.

113 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 95 nalck, Halil, Kutadgu Bilig de Türk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit Rahmeti Aratçin,TKAEYay.,Ankara1966,s nalck,halil, OsmanllardaSaltanatVerasetiUsulüveTürkHakimiyetTelakkisiylelgisi,AÜ SBFD,XIV,(Mart1959),s nan,abdulkadir, OrunveÜlüMeselesi,Makalelervencelemeler,I,Ankara,1988.,s Jackson,Peter,TheDelhiSultanate:APoliticalandMilitaryHistory,(CambridgeUniversityPress.), Kennedy,Hugh,TheArmiesoftheCaliphs:MilitaryandSocietyintheEarlyIslamicState,Routledge, Khan,MuhammadAkram,IslamicEconomicsandFinance:AGlossary,NewYork2003. Khazanov,AnatoyM., NomadsintheHistoryoftheSedentaryWorld,NomadsintheSedentary World,(EditedbyAnatoyM.KhazanovandAndréWink),London2001.,s.s.123 Klçbay,MehmetAli,FeodaliteveKlasikDönemOsmanlÜretimTarz,Ankara1985. Kitâbu Atebeti lketebe, Mecmuai Mürâselât Dîvân Sultan Sencer, bekalemi Mü eyyidüd Devle Müntecibüddîn Bedî Atabeg elcüveynî, (be tashih u ihtimam: Muhammed KazvînîAbbaskbâl),Tahran1329. Kopraman,KâzmYaar,MsrMemlükleriTarihi,Ankara1978. Köprülü,Fuad, Hârezmâhlar,A,V/2,M.E.B.Yay.,Ankara,1992. Köprülü,Fuad, OrtazamanTürkHukukîMüesseseleri,Belleten,II/56,(1938),s Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanl Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, baz notlara, bibliyografyayailavelervegenibirindeksleyaynlayanorhanf.köprülü),stanbul1981. Köseolu,Nevzat,Devlet,stanbul,1997. Kucur,SadiS., ktâ(selçuklular),da,xxii,stanbul2000.,s.47. Küçükkalay,A.Mesud, OsmanlToprakSistemi:MiriRejim,Osmanl,III,Ankara1999,s Lambton,AnnK.S.; Reflectionsontheqta,ArabicandIslamicStudiesinHonourofHamiltonA. R.Gibb,(Ed.GeorgeMakdisi)Leiden,E.J.Brill,1965.,s Lambton, Ann K. S.; Two Safavid Soyurghals, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,XIV/1(1952),s Lambton,AnnK.S.;ContinuityandChangeinMedievalPersia:AspectsofAdministrative,Economic andsocialhistory,11th14thcentury,newyork,1988. Lambton, Ann K. S.; Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration,(I.B.Tauris&CoLtd.)London1991. Lapidus,IraMarvin,AHistoryofIslamicSocieties,CambridgeUniversityPress.,2002. Lev,Yaakov,SaladininEgypt,Leiden1999. MahmudNedîmAhmedFehîm,elFennü larabîelceyü lmsrîfi lasri lmemlûkîelbahrî( /648783),(Basmyeriyok)1983. Minorsky,V., A Soyurghal ofqasimb.jahangiraqqoyunlu(903/1498),bulletinoftheschool oforientalstudies,ix/4(1939),s Mori, Masao, Kuzey Asya daki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilât, TED, Say.9 (stanbul), s Muhammedb.Alib.SüleymanerRâvendî,KitâbRâhatü ssudûrveâyetü ssürûr,(ner.mu hammedkbâltashîhâtlâzm.müctebâmeynovî),tahran1333. Mumcu,Ahmet,OsmanlDevletindeSiyasetenKatl,Ankara1985. Niyazi,Mehmet,TürkDevletFelsefesi,stanbul1993. Nizâmü lmülk, Siyerü lmülûk (Siyâsetnâme),(Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 2535(1976), (Türkçeterc.,MehmetAltayKöymen,Ankara1982. Northrup,LindaS.,FromSlavetoSultan:TheCareerofalMansurQalawunandtheConsolidationof Mamluk Rule in Egypt and Syria ( A.H./ A.D.), Stuttgart: Franz Stener Verlag,1998.

114 96 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Ögel,Bahaeddin, slâm danöncekitürkdevletlerindetmarsistemi,iv.türktarihkongresi, Ankara1952,s Ögel,Bahaeddin,TürklerdeDevletAnlay,Ankara,1982. Payda, Kazm, Mool ve Türkslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas, Bilig, 39, (Güz/2006),s Polat,M.Said,MoolstilasnaKadarTürkiyeSelçuklularndaçtimaîvektisadîHayat,(Yaynlan mamdoktoratezi),marmaraüniv.türkiyatara.ens.,stanbul1997. Rabie, Hassanein, The Size and Value of the Iqtâ in Egypt, A.H A.D, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, (EditedbyM.A.Cook),(OxfordUniversityPress.),London1970.,s Reîdü ddînfazlullâh,câmi ü ttevârîh,ii.cilt5.cüz(selçuklularksm),(ner.ahmetate), TTKYay.,Ankara1999. Richards, Donald S., A Petition for an Iqtâ Adressed to Saladin or al Adil (Notes and Communications/PlatesIII),BulletinoftheSchoolofOrientalandAfricanStudies,LV/1(1992), s Safi,Omid, BüyükSelçuklulardaDevletToplumlikisi,Türkler,V,Ankara2002.,s Salim,Koca,DandanakandanMalazgirt e,giresun1997. Sat, Tsugitaka, Land Tenure and Owneship, or Iqta, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia,II.,(Ed.JosefW.Meri),(TaylorandFrancisGroup),NewYork2006.,s Sat,Tsugitaka,StateandRuralSocietyinMedievalIslam:Sultans,Muqta s,andfallahun,leiden: Brill1997. Suzuki,D.T., TheIqtaSystemofIraqundertheBuwayhids,Orient,18(1982),s afak,ali,slâmarazihukukuvetatbikat,stanbul1977. Taneri,Aydn,Celalu ddinhârezmâhvezaman,ankara1977. Taneri,Aydn,Hârezmâhlar,Ankara1993. Turan,Osman, ktâ,a,v/2.,stanbul1992.,s Turan,Osman,SelçuklularTarihiveTürkslâmMedeniyeti,stanbul1993. Turan,Osman,SelçuklularZamanndaTürkiye,stanbul2002. Turan,Osman,TürkCihanHâkimiyetiMefkûresiTarihi,II,stanbul1999. Uzunçarl,smailHakk,OsmanlDevletiTekilâtnaMedhal,Ankara1941 Üçok,Cokun, OsmanlDevletiTekilâtndaTmarlarI,AÜHukukFakültesiDergisi,I/4(1943), s ;ii,aühukukfakültesidergisi,ii/1,(1944),s Xylyfly/Huluflu,V.,SlcykDevltininDaxiliKyrylyynaDajir,(ADETINrijat),Baq1930. Yazcolu Âlî, Tevârîhi Âli Selçûk,Târîhi Selçûkiyân Rûmi Türkî,(Yay. M. Th.Houtsma), Leiden1902. Yldrm,Dursun, KöktürklerdeKaanlkSüreci;Kaldrma,Kötürme,Oturma,XI.TürkTarih Kongresi,II,Ankara1991,s Zahîrü ddînniâbûrî,selçûknâme,(ner.smailhânafarhamîdü lmülk),tahran1332.

115 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa:97120 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page:97120 TÜRKMODERNLEMESNDESEÇKNCYAPI VESOSYALHAYATAYANSIMASI HurigülEKEN * Özet Toplumbiliminbelkide yasa olarakkabuledilen hertoplumdeiir ifadesiyadapedagojik söylemle toplumsaldeiim olgususiyasalseçkinlerimizcegözardedilmitir.seçkinlerin toplumuokuduugözlüklerin80seneöncesineaitolmasdolaysyla,bugündünyakonjonktü rüneayakuydurmaktazorlananbirtürkiyeilekarkaryayz.kenditoplumsaldeiimimizi salayamamaklakalmyor,bununbirsonucuolarakglobaldengelereayakuydurmaktazorlan yoruz.buçalmada,buikisürecinnaslbirksrdöngühalinedönütüügösterilmeyeçalla caktr.zirabuçalmayyapmaktakitemelamacmzda,seçkinciyapnnkatoligariktutumu numuhafazaetmeyeçalrken,toplumadna hafifealnpgörmezliktengelinen frsatlaryadakendiiktidarndahadahâkimklabilmekiçintoplumuntercihlerini/taleplerini hiçesaydngöstermekveözeldehegemonyasürecininülkedesiyasalistikrarszlayolaçar kenbuistikrarszgidiatnyoksulluahangikanallardansebepolduunuakademikbirformatta irdelemeyeçalmaktr. AnahtarKelimeler TürkModernlemesi,hegemonya,sosyalhayat,yoksulluk,istikrarszlk THEOUTSTANDINGSTRUCTUREOFTHETURKISHMODERNIZATIONAND ITSREFLECTIONTOTHESOCIALLIFE Absract Insociologythephrase everysocietychange whichisacceptedasa law orsaidina pedagogicalway thesocialchange phenomenonhasnotbeentakingintoconsiderationbythe politicalelitegroup.toreadthesociety,theelitesuseglassesbelongingto80yearsago,therefore wehavetodayaturkeywhichhasdifficultiestofollowtheworldconjuncture.wehavealso problemswithchangingoursocietyandfurthermoreproblemswithfollowingtheglobal balances.inthisstudy,wewillexplainhowthesetwoprocessesbecameaviciouscircle.our mainaimistoshowthatthedistinguishedstructureignoredthepublicsdemandstomakethe opportunitiesitoverlookedonbehalfofthepublicoritsownpoliticalpowermoredominant whilemaintainingitstougholigarchicattitude.andwewillalsoinvestigatethoroughlywhich * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Öretim Üyesi. ekenh@hotmail. com

116 98 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 channelstheunsteadyattitudecausedpovertywhilehegemonyprocessprovokedinstabilityin thecountryinanacademicdiscipline. KeyWords Turkishmodernization,hegemony,sociallife,poverty,instability

117 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 99 GR Hertoplumdaolduugibi,Türktoplumundadaresmiyadagayrresmiola rakhükümsürenseçkincibiryapmevcuttur.buyap,tanzimatsüreciylebirlikte devletçigeleneibatllamaideolojisiylesentezlemeyeçalarakülkeninfikrite mellerini oluturmu ve bu temellerin çevresine kaln duvarlar örerek iktidarn salamlatrmayaçalmtr.80 iaknyldrtürktoplumu,referansnmillimü cadele denveonunaktörlerindenalanbirdüüncetarzileyönetilmektediryada yönetimtalebinemaruzkalmaktadr.buyönetimtarz,sarsldnvealternatifle rinin revaç bulduunu gördükçe farkl yollarla iktidarn perçinlemeye ve kendi mutlakln alternatifsiz göstermeyeçalmtr.budurumülkemizdedarbeler, muhtralarvegayrmerumüdahalelerlesiyasiistikrarszlklarayolaçpekono mikistikrarszlklardaberaberindegetirmektedir. Toplumbiliminbelkide yasa olarakkabuledilen hertoplumdeiir ifa desiyadasosyalbilimdiliyle toplumsaldeiim olgususiyasalseçkinlerimizce gözardedilmitir.seçkinlerintoplumuokuduugözlüklerin80seneöncesineait olmas dolaysyla, bugün dünya konjonktürüne ayak uydurmakta zorlanan bir Türkiyeilekarkaryayz.Kenditoplumsaldeiimimizisalayamamaklakal myor,bununbirsonucuolarakglobaldengelereayakuydurmaktazorlanyoruz. Buçalmada,buikisürecinnaslbirksrdöngühalinedönütüügösterilmeye çallacaktr.zirabuçalmayyapmaktakitemelamacmzda,seçkinciyapnn katoligariktutumunumuhafazaetmeyeçalrken,toplumadna hafifealnp görmezliktengelinen frsatlaryadakendiiktidarndahadahâkimklabilmek için toplumun tercihlerini/taleplerini hiçe saydn göstermek ve özelde hege monyasürecininülkedesiyasalistikrarszlayolaçarkenbuistikrarszgidiatn yoksulluahangikanallardansebepolduunuakademikbirformattairdelemeye çalmaktr. 1.SiyasetKavramnaBirBakveSiyasetinDoas AntikYunan danbalayarakgünümüzekadarulaansiyasetteorileri,istisna sz hegemonya ve seçkincilik kavramlarüzerindedurmaktadr.herikikav ramdasiyasetdenenuradabirbiriylebalantlveorantlekildeyeredinmek tedir.siyasetdediimizyapda,toplumsalbirvaroluuarkasnaalptoplumun ihtiyaçlarnresmiletirmek/merulatrmakvebunlarngiderilmesini yönetim kanalylasalamakamacngüder. Bahsettiimiztürdensosyalsüreçler,farkldeikenlerleoluturulmuseçkin gruplarca yönlendirilmektedir. Bu deikenler, insanolunun topluca ya da ayr ayrgeçirdiidüünselaamalarabalolarak,yinetoplumunitkisiileolumu tur. Lakin bu deikenlerin referans dizgileri (para, ilahi kudret, toprak, meslek vb.) toplumsal tabanla uyumasna (zira toplum nezdinde kabul görmeyen bir yönetimbiçimiolamaz,oyönetimeryadageçdeimeyemecburdur)ramen;bir süresonraseçkinleriniçinedoduklarortamveimtiyazsuistimaletmelerisonu

118 100 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 cu topluma zarar verebilmektedir. Çkarlarn siyasi yönetim araclyla ya da dorudandoruyasiyasiyönetimdensalamakamacylaörgütlenençkargrupla r siyasi yönetimi bazen istifade edilecek bir kaynak, bazen de samal süt inei gibigörmektedir (Yayla;2003:188).ktidarkendiamaçlardorultusundakulla nptoplumu esgeçen seçkinciyaplarnbututumusiyasetindoasylailintilidir. Bata bahsettiimiz gibi, seçkincilik hegemonya olgusunu da beraberinde getirir veseçkinciliinarttdurumlardasiyasihegemonyadaart yadaarttalebi gösterir.seçkinciyaplarnbirözelliide,butalebidaimiklarakiktidarlarnko ruma arzulardr. Yaanan snf çatmalar (sadece Marksizm balaml bir çat madanbahsetmiyoruz)biryandanortayadaaltsnflarnbirüsttabakayamen supolmaarzularndankaynaklanrken,öteyandanseçkinlerinbulunduklardu rumukorumarefleksindenbeslenmektedir.siyasetteorilerindegüncelliinikoru yan sayl düünürlerden biri olan Amerika l sosyolog C. Wright Mills, ktidar Seçkinleri (the power elite) kavramn öne sürerek 20. Yüzyl toplumlarnn hege monyakaynaklarn,abd dekipolitik,askeri,ekonomikseçkinlerörneiyleaçk lamayaçalmtr.mills egöre(akt.poloma;1993:294)iktidarseçkinleri birlikte likleribenzerbirtoplumsaltipoluturmalargerçeinedayananvekolaycakay namalarna yol açan, psikolojik ve toplumsal temelleri olan bir snftr. Ve bu snf, az evvel bahsettiimiz gibi gerek ABD de, gerekse farkl corafyalardaki benzerörnekleriyleiktidarnaslakaybetmemeküzerinekurar,politikalarnbuna göreekillendirir. ktidarntoplumçkarlarndançoksnfçkarlardorultusundakullanlmas vesürekliliininethoshalinegelmesi sebebiyle,snfsztoplumyapsözleminde olanmarxizmingünümüztemsilcileri,devrimsürecindeiktidaragelmektenziya demuhalifsöylemlerlekuruludüzeniykmaygayeedinmilerdiryadadevrimin yolharitasnbuyollaçizmilerdir.ziraiktidarolunduunda,siyasetindoasna içkin olarak dier snflar ve gruplar üzerinde mutlak bir otorite ve hegemonya kurulacan; kapitalizme, önceki sistemlere ve bizatihi sosyalizm adna yaplan uygulamalarabakarakdilegetirmektedirler.bununengüzelörneisovyetdev rimi dir.marksistteoridenhareketlegerçekletirilendevrim,ksabirsüreiçerisin desosyalistparti nindiktatoryasnadönümüvedevriminöncülerikatbirseç kinciyapyarkasnaalaraksosyalizminteorikboyutuylauyumgöstermeyenuy gulamalaragirimitir. Gündelikhayatnsosyolojisiileilgiliçalmalardadagözleyebileceimizüze re,neredebirkararvermemekanizmasveiktidarilikilerimevcutsa(kibunaen mikro düzeydekiler de dâhildir) orada yar bask yar rza 1 ile oluturulmu bir 1 Hegemonya nn rza kavram ile balantsn Gramsci kurmutur. Modern toplumlarn elit tabakalarnn siyasi ve iktisadi tahakküm süreçleri (burjuvazinin toplumlarn en ince noktalarna kadar sirayet edii) rza ile mümkündür. Gramsci, Marx n snf tahakkümü teorisine yeni bir boyut katarak bir snfn hakim durumda olabilmesinin sadece sahip olduu ekonomik güç sayesinde devlet aygtnn kurumlarn ele geçirmesiyle mümkün olmayacan iddia eder. Snf tahakkümü bunu yan sra sivil toplumda rzaya ve ona dayal bir egemenlik kazanmas ve böylelikle sivil toplum un yönlendirilmesi ile ilgilidir (Onba; 2005: 38).

119 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 101 hegemonyasözkonusudur.budamakrodüzeydeoluumlardavesistemlerdeve yönetimlerdeseçkincihegemonyannvarlnmeru/doalklmaktadr.hertop lumdavarolanbuileyiinbiziilgilendirentaraf,tarihselsüreçiçerisindeuygu lantarzveçeitliliidir. Bunoktadaaklaöylebirsorugelebilir; çalardanberihertoplumdagözle nen seçkinci yaplar, aydnlanma sonras toplumlarda demokrasi ile çeliki gös termemektemidir? Demokratiksisteminseçimvekitleselkatlmyoluylaileme sinigözönündebulunduracakolursak,sorununcevabnabasitçe hayr diyebili riz. Fakat seçkinler ve seçkinci yap üzerinden, modern yaplarn kapsaml bir analizi yaparak bu konuda günümüzde dahi referans olarak gösterilen Tom Bottomore,SeçkinlerveToplumadlklasiindeçelikininvarlnikiçkarmladile getirir: lki,seçkinkuramlarndabireyseldoalyeteneklerineitsizliiüzerinde srarladurulmas,bireylerintemeldekieitliinivurgulamakeilimindekidemok ratik siyasal düüncenin özsel bir çizgisine kar çkmaktadr; ikinci olarak da, yöneticibiraznlkfikridemokratikçounlukyöntemikuramylaçelimektedir (Bottomore,1997;17).Demokrasikuramnterstenokuyarakseçkinciliibukura mn nda deerlendiren Bottomore, geride braktmz satrlarda bahsettii mizsiyasetindoasn birkeredahahatrlamamzsalar.toplumsaluzla,ço unluk karar diye insanla sunulan demokrasi Bottomore un yapt analize bakarak pratikteki uygulamalaryla kavramsal içeriini kaybetmektedir. Günü müzdeseçkinler,siyasiaskeriekonomikveentelektüelbazdatoplumdanayrldk larçizgilerle dahadaseçkin veseçilebilirhalegelmektedir.seçkinlerinmakro düzeyde seçilebilirliinin mikro temelleri ise (bilhassa günümüzde) toplumsal hayattakisimgelerindeyatmaktadr.busimgeleraynzamandaseçkinciyapnn, toplumsalvepsikolojikyaantdakideerlerüzerindekurduutahakkümünara cdr. Seçkinlerin,sembollerinmanipülasyonuyoluylakitleyekendiyorumlarn veyaalgçerçeveleriniempozeettikleriniveböyleceonlarüzerindekontroltesis ettiklerinibiliyoruz.bunuyaparkendeseçkinlerinsembollerekutsanmveekbir güç vermeyi amaçlayan içsel ve dsal çerçeveleme yaptklarn biliyoruz (Sarbay;1998:179). Ülkemizdeki seçkinci yap da, bu tür içsel (Kemalizm, laiklik vb.) ve dsal (para,bayrak,10.ylmar,gençliehitabevb.)çerçeveleroluturarakhegemon yasnsalamvesüreklihalegetirmeyeçalmtr.yaplaninklâplar,yürürlüe konankanunlarseçkinciyapnnsiyasi,sosyal,hukukiveekonomiktahakkümü nübeslemitir.ekonomikvesiyasitahakkümözelindedoanyoksulluaçalma nnsonbölümündeyerverilecektir. Demokrasiyibirdeerolarak,devletfelsefesi 2 halinegetiren(laikliklebirlikte) ve demokratlk iddiasnda olan ülkemizdeki seçkinci yapya, oluumuna ve he 2 Demokrasinin Türk Modernlemesindeki patolojik seyri, bu kavrama devlet tarafndan anlam ve ilerlik salanmas ile balamtr. Bat da demokratln savunuculuunu halk kitleleri yaparken, ülkemizde demokrasinin devlet tarafndan devletin uygun gördüü ekilde, devletin uygun gördüü bölgelere ithal edilmesi ve gelitirilmesi söz konusudur.

120 102 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 gemonyasna süreklilik kazandrma yollarna geçmeden önce siyaset sosyolojisi nintemelkavramlarolancumhuriyet,demokrasi,reform,laiklikvb.kavramlar karlatrmalbiranalizetabitutmak,konununbütünlüünüsalamakaçsndan faydal olacaktr. Bilhassa son yllarda laiklik vurgusu üzerinden iktidarn sür dürmeye çalan seçkinci yapnn siyasal istikrarszla ne ekilde sebep olduu, demokrasi ve cumhuriyet kavramlarnn da açkla kavuturulmas ile birlikte dahanetbirekildeortayaçkacaktr. 2.Cumhuriyet,Demokrasi,Laiklik Cumhuriyet kelimesi, Türkçeye cumhurun egemenliinin, yani halk irade si ninkavramsallatrlmifadesiolarakçevrilir.franszhtilaliilebirlikteimpa ratorluk gelenei tarihteki yerini cumhuriyet yönetimine brakmaya balamtr. Yönetimmekanizmasndahalkegemenliiniöngörenbusistem,Fransa dahalkn imparatorakargerçekletirdiidevrimsayesinderevaçbulmutur. Cumhuriyetsisteminintemelleri17.hatta16.yüzylda aydnlanmafilozofla r olaraktabiredilendüünürlertarafndanatlmtr.bilimlerdeveyeryüzünde yaplankeiflervedoaldünyayayönelikyaplanmüdahale,varolanaknan lamlarnvedeerlerinyenidensorgulanmasnberaberindegetirmitir.bunlardan birtanesidedevletolgusuolmutur.ktidarlarnkutsalolmad,yönetimdeasl belirleyici unsurun yönetilenler olmas gerektiini, Rousseau; Toplum Sözlemesi adleserindefarklyollardanbirkaçkezdilegetirmitir.ayrcalocke,burkegibi düünürler de cumhuriyet sisteminin habercisi olan aforizmalar ve metinlerle karmzaçkmaktadr.ksacascumhuriyet,halkiçinhalkninisiyatifindeortaya çkmolanve halknmenfaatlerinigüdüponunüzerindehiçbirakngüçtan mayanbirsistemdir.cumhuriyetyönetimlerindetoplumsaldeiimisalayanya daherhangibirzorlamayakarndeiimeayakdireyenyinehalknkendisidir. Bir siyasal devrim olarak cumhuriyete geçi, egemenlie dâhil ilevlerin yürütme, yasama, yarg yeni bir kurumsal mekanizma kurularak yerine getiril meye balanmasnn da ötesinde, bütün bu yapnn halkla, yönetilenler le ba lantsnnniteliinde,yönetilenlertarafndanalglantarznda,yanisonuçolarak siyasalzihniyetvekültürdeköklübirdeiimdemektir (Laçiner,1998:15).Ömer Laçiner inüzerindedurduuvecumhuriyetfikrininözünüoluturan zihniyet kavram,siyasalkatlmdakifarkndalavurguyapmaktadrki,budacumhuri yetle demokrasinin balamn oluturmaktadr. Demokrasi, en basit tanmyla yönetimlerinveyöneticilerin cumhur unçounluununiradesiylebelirlenmesi dir.fakatbukavram,günümüzdeçounluktahakkümüsnrlarnaarak,birey lerin ya da gruplarn taleplerine referans olmakta (demokratik hak, demokratik talepvb.)vebunlarnmeruiyetinisalamaktadr. Anayasalveyaliberalolarak deerlendirilen demokrasi, genel olarak bütün yurttalarn ifade ve dini inanç özgürlüügibi bazbireyselvetoplumsalhaklarngüvencealtnaalmaküzere, çounluk iktidarnn belli anayasal kstlamalar çerçevesinde temsil edilip uygu

121 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 103 landbirhükümetbiçimiolaraktanmlanmaktadr Demokrasikadimkültür lerinadalet,hakkaniyetgibiaknkökenlievrenseldeerlerindendeil,özgürlük, eitlikgibiiçkinvebüyükçaptadaekonomiksüreçleirtibatlküreselbirmodern deerdir (Aydn;2002:234).Tanmdandaanlalacaüzere,günümüzdemokra silerinde baat unsurlar, anayasal eitlik ve farkl seslere tahammüldür 3. Bu da, imparatorluklarda kutsal hükümdarn iradesine kar çkmak ya da alternatif üretmekmümkünolamayaca 4 içincumhuriyetrejimlerindeortayaçkabilmibir durumdur. Demokrasinin ilerlik kazanabilmesi için de bamsz yarg, meclis, siyasalpartilergibiresmikurumlarlabirlikte siviltoplum düüncesivekurulu larortayaçkmtr.bugündünyannhemenherbölgesindedemokrasisavunucu luuyapanveantidemokratikuygulamalarprotestoedengruplar/siviltoplum kurulularmevcuttur. Laiklikkavramise,cumhuriyetvedemokrasininkapsadbirkavramolarak karmzaçksada,ondanayrlrbirçokniteliibarndrmaktadr.sekülerdünya görüü ile birlikte, devlet yaplanmalarnn kutsiyeti sorgulanr hale gelmitir. FranszDevrimiilebirlikte,devletyönetimigeleneindekutsallkanlay,yerini Laiklikolgusunabrakmtr.Laiklik,siyasalyapveileyileilgilihususlardadin lerin ve mistik öretilerin referans alnmasn yasaklayan bir olgudur. lkokul sralarndaskçatekrarlandüzere dinvedevletilerininbirbirindenayrlma s,laikliintemelinioluturmaktadr.dolaysylalaikliktenbahsettiimizdeakla iktidarnvemuktedirlerin,devletyönetiminisekülerbirtabanaoturtmasgelme lidir. Laiklik olgusu, siyasette Weber in üzerinde skça durduu Rasyonalizm i gündemegetirmitir.bunagöredevletyönetimlerindendinisaytllarnelenmesi ileoluacakboluarasyonel/aklcformülasyonlarnikameedilmesisözkonusu dur. Laiklik,demokrasininilerlikkazanmasaçsndan,çaauygundüenbiryö netimkaidesidir.yöneticileribelirlemedesonsözünhalkaaitolmas,halkndn da herhangi bir kutsal belirleyicinin hüküm sürememesi ve yönetimin Seküler ölçülerle belirlenmesi ancak laiklik olgusuyla mümkündür. Seçilen yönetimin icraatlar da, yine laiklik kanalyla kontrol edilmektedir. Böylece laiklik olgusu hembirkontrolmekanizmasolmaktahemdekontroledilebilenbiryaparzet mektedir. Laikliinbirdedevlettoplumilikisiileilgiliiçeriivardr.Bunagöredevlet, yönetiminde dini/mistik kaideleri mutlak referans olarak gösteremeyecei gibi, halkndadininekarma,budinidenetlemeyadabellibirdinidifüzeetmegibi biryetkiyesahipdeildir.devlet yadaseçkinlerherdineeitmesafededurup ayrmgözetmeksizinherdininpratiklerininyerinegetirilebilmesiiçinvatandala 3 Seçkinci yaplar, bugün demokratik talepleri (onlar seçkin yapan demokrasiye ramen) kendi çkarlar ile uyumad durumlarda göz ard edebilmektedir. Bu da cumhuriyetin, halkn egemenliinden ziyade, halkn seçtiklerinin kaytsz artsz egemenlii haine getirmektedir. 4 Kar çklan durumlarda, ya kar çkan birey-grup yok edilmi ya da otoriteye kar Fransa da jakobenlerin yapt gibi devrimler gerçeklemitir.

122 104 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 rnaimkânsalamakdurumundadr.buaçdanbakldnda,demokrasiilelaiklik arasndakibalantdahanetgörülebilir.birrejimolarakcumhuriyetde,laikliin vedemokrasininidealkalplardauygulanabilmesiiçinzeminhazrlarniteliktedir. imdidelaiklik,demokrasivecumhuriyetdüüncesinintürkiye dekiuygulama larnirdeleyereksiyasihegemonyannortayaçksürecinegiriyapmayaçala lm. 3.TürkModernlemesi,CumhuriyetveResmideoloji 3.1Türkmodernlemesininanahatlar TürkModernlemesiolarakadlandrlansüreç,Osmanlbürokrasisinin,devle tinsonbirkaçyüzylnatekabüledensüreiçersinde;gerekdevletiayaktatutabil mekgereksebatnnnimetlerindenyararlanabilmekiçinyaptekonomik,siyasi, sosyalvehukuksaldüzenlemelerlebalar.yoksaidealanlamdabirmodernleme olgusuaramak,anadolucorafyasndapekdetutarlbiryaklamolmayacaktr. ZiraOsmanl,toplumsalyapsitibariylemodernlemevesanayilemegerçeklii nivebunlarnbirlikteliinisosyolojiksüreçlerbazndayaayamamtr.cumhuri yetinilaniledahasistematikbirboyutkazanantürkmodernlemesi,ortayaçk itibariyle Saray ve Ankara rotal olmutur. Modernleme, ekonomik bir te melden ziyade Türkiye corafyasnda siyasal ve doktriner bir yap arz etmitir. Yaplan düzenlemeler devlet eliyle, devletin belli bir zümresi için yaplm ve amaç halk modernletirmekten çok modern gibi görünmek olmutur. Devrin edebieserleriincelendiinde,batözentisibirtoplumtasarmvepratiigözlene cektir. Zira dönemin düünsel taban, özgünlükten yoksun ve ksr bir döngüde ileyip farkl konularda açlm getiremeyen eserler yaratmtr. Modernleme ol gusuise,pratikmanadakibirdönüümündevrinkültüreleserlerineyansmasile denetlenebilir.osmanldabudenetimiyapmakisteseydik,ilketaptalberortayl nntespitiileiebalardk. Osmanlnnbatllateorikplandahazrlanamay nnenönemlikanttarih,felsefeveedebiyatalanndakiyavadeimedir (Or tayl;2006:249).osmanldaisebununyerinegündelikyaamlarilgilikültürürün lerinde hzl deiim gözlenmitir. Giyim, ev eyas, parann kullanl, evlerin stili,insanlararasilikileravrupaiolmutur (Mardin;2006:13).Türklerinmo dernleme snavnda baarl olamamalarnn en büyük sebebi zihniyet dönüü mündenziyadeyaampratiklerindemeydanagelendönüümdür.bat,kültürel ürünlerivepratikleriniorantlbirekildedeitiripgelitirebilirken,bizdekültü rel deiim yakalanmakta zorlanm, teorik olarak yakalanamayan batllk dü üncesigünlükhayatnsimgelerindearanmtr.bunundatemelinde,bahsettii mizmodernlemerotasnnvedümeninsahibinin devlet olmasdurumuvardr. TürkAydnlanmasneyazkkidoumunubirsezaryenameliyatnaborçludur. TanzimatveCumhuriyet,siyasalkuramaçsndansonçözümlemedesivilyaama birmüdahaledir (Oktay;2000:82).

123 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 105 Türk Modernlemesinin köe talarndan biri olarak kabul edilen Tanzimat Ferman ve adn verdii bir dönem, modernlemeye dair bahsettiimiz türden patolojileriiçermektedir.batyayönelikyüzyllaröncesindenvarolanüstünolma durumu, batda gerçekleen düünsel, siyasal ve ekonomik devrimlerle birlikte deimitir. Önceden kurulan ve hissedilen üstünlük, Avrupa nn yeni yüzüne bakldndayerini kendinidahadaaadagörme,batyüstüngörme duru munabrakmtr.bukonudaözgündüünceleriyletandmzcemilmeriç Za fer sabahlarn kovalayan bozgun akamlar. htiyar dev mazideki ihtiamndan uyanr oldu. Sonra utanç, unutkanla braktyerini, Ben Avrupalym demeye balad. Asya bir cüzamllar diyardr (2005: 98), ifadelerinden oluan pasaj, BatnnüstünlüünedairgiriilenalgnnBatcldaberaberindegetirdiinime cazl bir anlatmla ve neden sonuç ilikisi içerisinde dile getirmitir. Yenilginin oluturduubirfiilidurumvepsikoloji,osmanlsiyasetkültürvetoplumsalala nndakarlkbulmu,düüncevedavranlarayönvebiçimvermitir.batlla manntemelindedeetkilenmegerçeiveörnekalmaarzusuyatmaktadr (Alver; 2006:164).Buarzu,devleteliylevedevletinçkarlarylaparalellikgöstermeksure tiyle en youn olarak Tanzimat Ferman nda (1839) kendisini göstermitir. Fer manla birlikte, Osmanl, Fransz htilalinden etkilenmesi muhtemel aznlklar bünyesinde tutabilmek için TürkMüslüman tebaa dâhil olmak üzere her türlü etnik unsuru eit statüye tamtr. Yllardr ülkenin gerçek sahibi konumunda olantürkmüslümankesimböylebirsistemikolaylklasindirememitir. Hükü metinkorktuugibireformlarherzümrekendibakmndanyorumlamayagiriti. Müslümanahaliumumiyetlegayrimüslimlereverilenmüsaadelerdenholanma d.ulemaveayan,hattabazvalilermüslümanhalktahriktengerikalmadlar (nalck;1964:357).tanzimatlabirliktegelensiyasaleitlik,tebaalararasndaben zeryöndenskntlaranedenolmutur.tebaalarneitstatüyekavumasilebirlik tedevlettesözügeçer,etkinkonumdaolantürkmüslümanahali,buvasfnyi tirmitir.merkezileen,birtakmhukukidüzenlemelerlebürokratikyapyadoru evirilen ve uluslamaya doru kayan Osmanl da, yönetimdeki bu bolua yeni birsnf,aydnbürokratsnftalipolmuveksasüreiçerisindedahasonraaçla cakolanparlamentokanalylaamcacngerçekletirmitir.tanzimatsürecibera berinde modernlemeserüveniniyaayanherdevletteolduugibiyenibirüst snf dourmutur. Osmanldaki imparator ve ona yönelik biat, yerini bürokrat atanmkesimevebukesimintoplumsalegemenliinebrakmtr.tabiibudönü üm,parlamentarizmlebirlikteresmiyetekavuturulmuolsada,eklenpadia hn son sözü söyleyen merci olma durumu cumhuriyetin ilanna kadar devam etmitir. DevletinBatllamahareketiylebirlikteortayaçkanbusnfakartoplumda muhafazakârvegelenekçiyapsnkorumaktasraredenbakabirsnfbelirgin lemitir. erif Mardin in çevre olarak kavramsallatrd bu snf, merkez olarak kavramsallatrd ve devletin asli unsuru olarak görülen snfn dnda

124 106 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 kalanlarifadeetmektedir.busnf,batllamailetoplumaenjekteedilenhertürlü formasyonureddetmeyolunagitmitir.batllamaçabas,birantitezolarakbat llamakartlndourmuvetürkmodernlemesidiyeadlandrlansüreç,bat yanlskesimlemuhafazakârçevreninmücadelesinesahneolmutur.saycaazn lktaolan(kiherseçkinciyapaznlktadr)veaydnkesimidearkasnaalanbu kesim, yüz yl akn süredir toplumun çounluunu oluturan kesim üzerinde tahakkümünüsürdürmektedir.üstelikyerleenanlay,seçkinciyapnnkendisini ülkenintekvemutlaksahibiolarakgörmesinisalamvemuhafazakârkesimle rintaleplerisürekliikinciplanaatlmtr.oysamodernlikvecumhuriyetrejimi; demokrasiyi,yanitoplumunhernoktasnnfarkgözetmeksizineitbirdüzlemde deerlendirilmesini, yönetimde ve hizmette her kesimin eit derecede söz hakk olmasniçerenbiröretiyibarndrmaktadr.ziracumhuriyetkelimesininkökeni de cumhur dan, yani halktan gelmektedir. Peki, niçin Osmanl Cumhuriyet Modernlemesi diye adlandrlan süreç, devlet tarafndan oluturulan aydn bürokratsnfnçevreyeyönelikkstlamalarveantidemokratikuygulamalarile süregelmitir?cumhuriyetyadalaiklikkavramlarneekildetanmlanmyada uygulama bulmutur da demokrasi göz ard edilip yllar boyu aydnbürokrat aznlnçevreüzerindekurmayaçalthegemonyaileoluansiyasiistikrarsz lktoplumdadaimihalalmtr? Busorularnyant,ulusdevletyapsileCumhuriyetinüzerineoturduute mellerdeyatmaktadr. 3.2Cumhuriyetveresmiideoloji Millimücadeleninkazanlmasnnardndan,dünyakonjonktürüneuygunola raktürktoplumundadabirtakmsiyasideiikliklermeydanagelmitir.kurulan yenidevletilebirlikteyönetiminniteliiverejiminaddeimitir.temelyönetici kadrosunumillimücadeleninönemliaktörlerindenoluturanyenidevletinbana damillimücadele ninbalatcsvebakomutanolanmustafakemalgetirilmi tir 5. Ulus devlet mant ile doan Türkiye Cumhuriyeti, bu mantn yapsna içkinolarakhomojentoplumyapsnveseçkinciyapnnarlnilkkurulduu andanitibarenhissettirmitir.yapsalöeleregözatacakolursak,devletin özelde seçkinciyapnnvarlnbirtakmkaynaklarlabeslemeyeveperçinlemeyeçal tngörebiliriz. Ulusolmaprojesinin(somuty.n.)malzemeleriisebayrak,para, mar, üniforma, ant ve önemli günler (kutlama, yas vb) gibi simgelerdir (Kaptanolu;2000:88).Cumhuriyetrejimininbuöelerininkullanmekillerive pratik sonuçlarn resmi ideoloji dorultusunda irdelemenin konuya daha fazla açlmgetireceinidüünüyoruz.zira,seçkinlerinbahsettiimizkültürelsimgesel tahakkümlerinintemelinde;hukukkanalilebeslenen resmiideolojivardr. 5 Mustafa Kemal in, rejimin (cumhur) bakan olmas ve onun seçilmilii farkl bir tartma konusudur. Resmi kaytlarla konuacak olursak meclis tarafndan oy birliiyle ve demokratik bir ekilde cumhurbakan seçildiini söylememiz doru olacaktr. Zira bu sebeple yeni kurulan devletin bana getirilmitir ifadesini kullandk.

125 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 107 Basitbirtanmlamaileresmiideoloji;birdevletinresmipolitikalarnn,vatan dalarnaolanyaklamnn,siyasi,hukukivesosyaluygulamalarnnbütününü kapsar.resmiideolojikanalyladevlet,bireyleri olmasgerektii ekildeyetiti rir.devletinamaçlaryadapratikleriiletersdüenfikirler,resmiideolojitarafn danyokedilmekistenir.devletresmiideolojisinigerekkendiaraçlarylagerekse ulusalsimgelerlebesler. Resmiideolojioluturmakiçinbilgikanallarndenetle mek;enformasyonbilgidemekolduunagörebazbilgilerinkitlelereulamasn engellemekkitlelerinbilincindebirbolukyaratmaküzerekendigeçmiiylebala rn koparmak, iktidardaki snflarn çkarlarna uygun bir bilgi ve enformasyon oluturmaklamümkündür (Bakaya;2006:36).Bakaya nndaüzerindedurdu ugibi,resmiideolojininyaylmayaçallmasylaamaçlananey,bellibirsnfn çkarlarn ve hegemonyasn çeitli yollardan beslemektir. Bireylerin geçmiine yönelikhafzakayb,aslnda tapndklar yadayönetildiklerigüce/snfakar birhafzakaybngetirecektir.böyleceyeniegemenyapyadaseçkinler,geliip palazlanmafrsatbulacaklardr.bunoktadacumhuriyetrejimineyadademokra siyeaykrgelenuygulamalarnyapldsonucuçkarlabilir.zirahiçbirdemok ratikdevletkendiresmipolitikalarnbireylerinyaamtarzlarnamutlaksurette yanstmakistemez.dahasmoderndemokrasilerdedevletdenenorganizasyonun bireyin yaam tarzna karmak gibi bir niyeti yoktur. Bu durum ülkemize (ve modernlemeyi sadece yaam pratiklerine/simgelere endeksleyen ülkelere) özgü bir durumdur. Ayrca Türklerdeki devletçi gelenein cumhuriyet vaadiyle askerkökenlibireylerininisiyatifinegirmesisonucu,ülkemizde cumhur ikinci planaatlarakdevletözneninkanalylamodernleilmi,çadalalmtr. Cum huriyetinilannaköklübiraama,birdevrimdiyenlerin,padiahln,saltanatn kaldrlmasdndaönesürebilecekgerekçeleriyoktur birkitlehareketi,bir halkkatlmvarisede;geçiinöncülüünüyapan,belirleyicigücünüoluturan unsur eski devletinaskerisivilbürokrasisidir (Laçiner;1998:1415).Kurtulu SavannardndangiriileninklâplarsürecindeBatdaolduugibihalkkatlm nvetalebinibizdearamakgereksizolacaktr.ziracumhuriyetdevrimi,birileri kabullenmektehalazorlansalardajakoben/tepedeninmecibirdevrimdir.devrim öncesivesonrasndayönetimlerebaktmzda devrilen yapnnsadeceyönetim tarzolduugözlenecektir.cumhuriyetinkurumlarnaveuygulamalarnabakt mzda, padiahn ve halifenin sistemden ihraç edilmesinin ardndan oluan bolua askerisivil bürokratlarn oturduu ve modernleme adnda uygulanan politikalarn daha resmi, daha göze batar bir ekilde uyguland görülecektir. Üstelik bahsettiimiz seçkinci yap, daha önce hiç olmad kadar modernlik zorlamasna giderekcumhuriyetadaltndacumhurubaskaltnaalmtr. Tür kiye Cumhuriyeti Devletini, Osmanl bürokratnn iki yüz yldr en gönüllü bi çimde yüklendii devlet kurtarma misyonundan, bu yoldaki çaba, giriim ve denemelerindenbamszolarakelealmak,bizlerimutlakbiryanlgyasürükle yecektir (Cangzbay;2007:26).

126 108 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Görüldüüüzerecumhuriyetidealiyadasöylemiileyolaçkanseçkinciyap, zamaniçerisindedevletçiyaplanmannvedevletintürklerdekitarihselmisyonu nunetkisiylekapal,homojenbirnoktayaçekilmiveseçkinciyapiktidarnper çinlemekadnademokrasi,laiklik,cumhuriyet,devrimlervekemalizmüzerinden siyasetiniyürütmütür. Demokratikleme olgusunun sivil topluma verilen önem ölçüsünde tutarll nn salandn düünecek olursak, ülkemizde demokrasi çkmaznn temel sebeplerinden birine rahatlkla inebiliriz. Sivil toplumun ülkemizdeki karl bireyiyadagenelmanadaresmiideolojinin/devletindönütürmeyeçalt çev reyi temsiletmektedir.merkez,osmanldanberiçevreninönündeveonakar olarakkonumlanmtr.bunuyaparkende devlet olgusunuvedevletçiretorii arkasna almtr. Türkiye, sivil toplum anlayna devlet sözcüünün Türk Osmanlsemantiinegöre,enbüyüksaadetanlamnageldii,dolaysylabireysel liinknanptekdüzeliinrevaçtaolduubirevredengeçerekulamtr (Vergin; 1994:11).Bunoktadayapsitibariylesiviltoplumkavramnsindiremeyen,resmi ideolojinin dar kalplaryla, yeni kurulmu ve her an tehlikede olan 6 bir devleti korumak adna (ya da bahanesiyle) eylemlerini merulatran bir merkez ile karkaryayz.merkezin,yappetmelerinimerulatrmakyadaçevreninyapp etmelerinemaniolmakiçinbirmerulatrmaaracolarakenfazlalaiklikolgusunu kullandngünümüzdeolduugibitarihinsayfalarndadagözleyebiliriz. 3.3.Seçkinciyapnnseçkinlikaracolaraklaiklikolgusu Çalmamzn banda laiklik olgusunu açklamaya çalrken önemli birkaç noktaüzerindedurmutuk.bunlardanbiridedevletin,bireylerininançözgürlük lerinisalamasveherbireyeinançlarnoktasndaeitmesafededurmasyd.laik liinbuözelliinegöredevlet,herhangibirdinemensupolanyadadinselpratik lerini gerek kolektif olarak gerekse toplumsal hayatta bireysel olarak icra eden bireyleri herhangi bir haktan mahrum edemez. Bu açdan bakldnda laiklik, bireysel hususlarla uramaktan ziyade devlet yönetiminde dinsel saytllarn referansalnarakbureferanslaragöreyaplacakolanmuameleyiönlerniteliktebir deerdir. Fakat bizim ülkemizde laiklik olgusu, yönetici seçkin snfn siyasi he gemonyasn sürdürebilmesinde bir araç haline gelmitir. Cumhuriyet in eski geleneiykmakvekendigeleneinioluturmakiçinbavurduuenstratejikvas ta laisizm (laiklik deil) olmutur 7 (Türköne; 2006: 279). Bu amaca içrek olarak 6 Ulus devlet yaps, var oluunu homojenlie borçlu olduu kadar paranoyaya da borçludur. Ülkemizdeki rejim tehlikede, vatan elden gidiyor, eriat geldi gelecek türünden söylemler, seçkinci yapnn en bandan beri eylemlerini merulatrmak ve siyasi hegemonyasn beslemek adna topluma sald söylemlerdir. Kurulan paranoya, ulus devletin gayri hukuki yaptrmlarna ya da eylemlerine meruiyet salamaktadr. Bu durumu, çalmamzn ilerleyen bölümündeki güvenlikçi sistem konusu çatsnda tekrar ele alacaz. 7 Türköne nin srarla laisizm demesinin sebebi, yönetici seçkinlerin yönetimde laik bir tavr taknmasndan ziyade, Fransz Tipi laikliin yansmas olan toplumun dinden uzaklatrlmas uygulamasn benimsemi olmalardr. Dolaysyla laikliin hukuki anlam revaç bulmayarak kavramn içi boaltlm ve laiklik üzerinden laiklikle badamayacak uygulamala-

127 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE deatatürklkelerininanayasayagirmesiilebirliktelaikliinkanunibirze mine kavumas söz konusu olmutur. Seçkinlerce ekil verilen bu anayasada tanmlanan laiklik, ei benzeri görülmemi sosyolojik sorunlara ve sorulara yol açmtr.bizdeuygulanekliilelaikliindemokrasiilebadapbadamayaca, dünyadakiörneklerinebakldndaidealanlamdabirlaikliinuygulanpuygu lanmadna dair derin soru iaretleri mevcuttur. Son zamanlarnda ksmen de olsa, geneli itibariyle eriat kurallar ile yönetilen bir devletin yklp, yerine Seküler yönetim anlaynn ve yaam tarznn belirlenmesi ülküsü ile yeni bir devletinkurulmas,dinolgusunayaklamdabirtakmönyarglardourmutur. KemalistseçkinlerOsmanlmparatorluunuslam adayalbirtoplumsaletosu olan geleneksel bir siyasal düzen olarak gördüklerinden modern ulusun inas, batlsekülermantnvebilimselrasyonalitenin,ozamangeleneksel,gerikalm veslam adayalolarakgörülentoplumsalilikilerinüzerindentepedenempoze edilmesivemuhtemelolarakdabuilikilerüzerineyaylmastemeliüzerineku rulmalyd (Kazancgil ve Özbudun dan akt. Keyman; 2003: 121). Devletin ve onun erkini elinde bulunduran seçkinci yapnn, sivil toplum dâhil, toplumsal yaantnnhernoktasnamüdahilolduunudüünürsek,böylebiryapnndinsel pratiklerdenazevvelsözünüettiimiz paranoya yarkasnaalarakrahatszol mas ya da rahatsz oluyormu gibi yapp bunu topluma bir rahatszlk unsuru olaraklanseetmesi,kazancgil inbahsettiitürdenkayglariçerereksözkonusu olmutur. Seçkinci yap, dinsel pratikleri o günün artlarnda kontrol edilmesi gerekenbireylemlerbütünüolarakgördüüiçindinselyaamkontrolaltnaal mayaçalmtr.buamaçlatekkevezaviyelerinkapatlmas,medreselerinilerli inesonverilmesi,ezanntürkçeletirilmesigibiuygulamalargörebiliriz.devletçi elit,tümbuuygulamalaryaparken,diyanetleribakanlnkurarakdenetimi nikurumsallatrmtr.çaha nnifadesiyle(2003:197)slam,ideolojikvepolitik söylem, program ve hareketlerin temellendii bir formdan çkarlp bireylerin vicdannasdrlmakistenmitir.oysabiliyoruzkilaikbirdevlet,yurttalarnn dinselpratiklerinidüzenesokmagibibiramaçgütmez.dinselhayat,gerekcema atlerkanalya,gereksebireysel/ruhisüreçlerleekilbulur.lakinseçkinciyapnn dini, rejim karsnda bir tehlike unsuru olarak görmesi, laiklik anlayyla ba damayanbutürdenuygulamalarasebepolmutur.seçkinciyap,türkmodern lemesinin genel seyrinde vuku bulduu üzere, getirdii yenilikleri kendi ad na/kendi menfaatleri dorultusunda kullanm ve toplumsal talepleri, deerleri gözardetmitir. Laiklik,sisteminbenimsediiilkelerdenbiriolmannötesinde birileviyerinegetirmektedirvebudaksacaaristokratik(yadabizimskçakul landmzbirifadeileseçkinci)cumhuriyetdemektir.butercihanlamldr.seç kinciyapydierhukukisosyaldemokratiküçilkeilevurgulamakzordur.bunlar ra gidilmitir. Bu yüzden laiklikten ziyade laisizm (laikçilik) vurgusu yaplmtr ve laisizmin, seçkinlerin ideolojisi ( izm) haline geldii belirtilmitir.

128 110 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 heptoplumeksenliliiçartrr.hâlbukilaikvurgu,genelbirkabulünötesinde cumhurveetosunudardatutmayifadeeder (Aydn;2002:271).Konumuzun farkleksenlerekaymamasaçsndan,seçkinciyapnnsiyasihegemonyasntop lumsalhayatnfarklnoktalarndaneekildehissettirdiiniirdelemeyeçalalm. 4.SeçkinlerinToplumsalHayataMutlakTahakkümü 4.1Gündelikyaamaseçkincimüdahale SiyasalSeçkinciyapnnulusdevletmantnarkasnaalarakseçkinliinibe lirginhalegetirmesiveiktidarndaimiletirmeyeçalmas,laiklikdndaki i levlerle de salanmtr. Kat devletçi gelenein cumhuriyetin ilk yllarndaki uygulamalar,dinselpratiklerin,laikçiseçkinzümretarafndankültürelhayattan soyutlanmasilekalmam,toplumsalekonomikvesiyasihayatamuazzamdere cedemüdahalelerdebulunulmutur.osmanldankalmakurumkuruluvecema atler, rejim bekas bahanesiyle etkisiz hale getirilmitir. Dönemin kültürel yaa mndaki çeitliliine bakacak olursak; Klasik sosyal gruplara ilaveten, ideolojik boyuttamarksistler,liberaller,milliyetçilerveslamclar;etnikboyuttaermeniler, Araplar, Rumlar hatta Kürtler; siyasal boyut çok sayda siyasal parti; ekonomik boyutta yerli ve yabanc serbest müteebbisler ve sosyolojik boyuta sendikalar, kadngruplar,masonlarvb. (Çaha;2003:186)mevcuttu.Cumhuriyetinilanile birlikteyaplandüzenlemelersonucuulusdevletinhomojenyapsnnetkisiyle Osmanldayaamalanbulabilenbugruplartoplumsalhayatadairkurulanho mojenlik potasnda eritilmeye çallmtr. Toplum, olduu gibi deil; devletin onutasarladgibi olmak vebutasarmekseninde yaamak zorundakalm tr.seçkinciyap,çevreyikendisindenuzaktutmayaveonukendiçkarlardorul tusunda yönetmeye çalrken, garip bir çelikidir ki onu kendisine benzetmeye çalmtr.kendisigibiolmayanlar, güvenlikçisistem inbirgereiolaraktehli kedensaymvebutehlikeninyokedilebilmesiiçinmerugayrimeruheryolu denemitir.homojenliisalamakadnaaznlkstatüsüsadeceermeniverumla raverilmi,mübadelekanunuçkartlarakdardakitürknüfusuiçeriye,içerdeki yabancnüfusudaryaaktarlmtrvehomojenlik,etnikdüzlemdesalanmaya çallmtr. Bahsettiimizderneklerinvesosyalgruplarnilerliinesonverilmesininar dndan seçkinci yap, kendi gruplarna kendi amaçlar dorultusunda gündelik hayatkazandrabilmekveresmiideolojiyiyayabilmekiçinköyenstitülerini,halk evleriniaçmveburadakifaaliyetlerizorunluhalegetirmitir.dinselhayatadair yaplanmüdahaleleribirkeredahatekrarlayacakolursak;tekkevezaviyelerkapa tlm,medreselerineitimöretiminesonverilmi,ezantürkçeletirilmidiya netleribakanlkurularakdinselpratikler standartlatrlmtr.böylecedin olgusu,devletinekilverdiibiraraçhalinegelmitir. Türk vurgusugüçlendiri lerek,hakimkültüründndakalanetnikgruplartürkgibiyaamaya yasalola

129 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 111 rak mahkûm edilmitir 8 ve bunu yaparken yine devletin bekas bahanesinin ardnasnlmtr. Seçkinlerinkemikletirmeyeçaltvebunuyaparkenidealhaliyletutarsz lklarnasebepolduucumhuriyetdüüncesi,ulusdevletyapsnnkrlganlna pekeçekilmitir.merkez,kapalbirhalalrken,çevre,kültürelmirasndevletin denetimmekanizmasnakaptrmtr.seçkinler,devletinverejiminteksahibinin kendileriolduudüüncesinekaplarakbütünbirtoplumukendigözlüklerinden okumayayadabugözlükleritoplumakazandrmayhedefedinmilerdir.seçkin cilerinzorlamasyla modernleen çevreise,budurumuksavadedekorumuve var olan kendi gibi olma potansiyelini artlar el verdii zamanlarda harekete dönütürmeyeçalmtr.egemenseçkinyapda,demokrasiyi,toplumsaltaleple riveülkeningerikalanksmnadeta tanmayarak,çevreninbulduuçknok talarntkamakiçinhertürlüyolabavurmutur.çünküseçkinciyapnnalgs, hegemonyasnyitirdiiandarejimin,dolaysyladevletinyklacayönündedir. Seçkinlerbualgyzamanla bahaneye dönütürmüvekendiiktidarlarnsa lamlatrmakiçinsüreklitehlikeler,tehditlerüretmitir.budaberaberindegüven likçisistemigetirmi,güvenlikçisistemdesiyasiistikrarszlasebepolanönemli faktörlerdenbiriolmutur. 4.2Tekpartiiktidarvegüvenlikçisistemintemelleri Cumhuriyettarihinde TekPartiliHayat olarakadlandrlandönem,cumhu riyetinilanndanbalaypdemokratparti niiktidaragelmesinekadargeçensüreyi kapsar.busüreiçerisindeterakkipervercumhuriyetfrkas,serbestcumhuriyet Frkasgibipartilerkurulsada,bupartilerresmiideolojininkalplarnauymamas ve rejimitehditediyor paranoyassonucuksasüredekapatlmtr.bupartile rinbasitsebepve bahanelerle kapatlmasnnnedenide,varlklarylademokrasi kültürünügelitirmeleribeklentisideil,demokrasiyedairekilcibirportreçizme leribeklentisiilekurulmuolmalardr.öyleki;batldevletlercumhuriyetinila nndanitibarentürkiye demuhalefetinolmadnbahaneederekdevletinyöne ticilerinieletirmivegaripbirçelikidirki;cephedesavakaybettikleribirmillete, birkaçseneiçerisindemasabandantavsiyeler/buyruklarvermeyebalamlardr. DbasklaradayanamayanM.Kemalve devrimci kadrosuksabirsüreiçeri sindeteorik(vegöstermelik)olarakiktidardenetlemesigöreviniyükleyerekmu 8 Lozan Bar Antlamasnn 39. Maddesinde Türkiye vatandalarndan hiçbirinin gerek özel ya da ticari ilikilerinde, gerek din, basn veya her türlü yayn hususunda ve gerek genel toplantlarda herhangi bir dili serbestçe konuulmasna kar hiçbir kayt konmayacaktr. Resmi dil mevcut olmakla birlikte, Türkçe den baka bir dil konuan Türk vatandalarna mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanabilmeleri için uygun kolaylklar gösterilecektir ifadesi geçmesine ramen arlkla Dou illerinde olmak üzere, yurt genelinde Kürtçe konumak, baka bir ifade ile Türkçe konumamak hukuki yaptrmlara sebep olmutur. Lozan n altna imza atan devlet, kendi vatandalarnn ana dillerini serbestçe konuabilmesini rejim adna engellemi, konuanlara günün artlarnda yüksek meblalarda para cezas vermitir: Kürt köylüleri Türkçe bilmedikleri için kontrol memurlarna yakalanmaktan kurtulamyorlard. Erzincan valisi Ali Kemal Bey in yazdna göre, her Kürtçe kelime için 5 kuru para cezas kesiliyordu (Bakaya; 2006: 89). Ayrca Türk olmak da, günümüzde Anayasa araclyla zorunlu klnmtr. Buna göre Türk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Türk tür. Bkz. T.C 1982 Anayasas (Bakuyu, Ouz; 2007: 19).

130 112 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 halefetpartilerini kurdurtmutur 9.Toplumsaltabanlbirhareketolmasada,bu partilerksasüreiçerisindetepedeninmecidevrimleringündelikyaantsnaettii müdahaleden bunalan halkn, çevresinde topland örgütler haline gelmitir. ÖrneinOsmanl nnsondönemlerindenitibarensiyasihayattaetkisinigösteren liberallerscf ninpartitüzüündekiliberalgörüntüsünebakpbupartiyidestek lerolmutur.yinescfpartitüzüündeki partinin,milletindininesayglolmas vurgusu,muhafazakârkesiminbupartiçevresindeörgütlenmesinesebepolmu tur. AliFethiBey(SCFbakan)tekilatyapmakiçinzmir egelinceçokbüyük bir halk kitlesi ile karlam, CHP liler bunu önlemek için müdahalede bulun mular,tatszolaylaryaanm,halknscf yebüyükaknchp yiürkütmü,bir genel seçimde iktidar kaybetme korkusuna düürmütür (Kocaba; 2007: 30). Halk katlmnn muhalif kanada kaydn gören seçkinler, kendi elleriyle kur duklarbupartilerinsiyasalhayattakietkinliinikrabilmekiçinheryoludenedi lersede,partilerinkapatlmasnsalamaktanbakahiçbirsurettebaarlolama mlardr senesinde yaplan yerel seçimlerde SCF ülke genelinde baarl olmasna ramen seçimlere hile kartrlm ve CHP nin seçimlerden baar ile çktdüüncesialanmtr. SCF(resmiolarak)seçimlerevalimüdahaleetme diiiçinyalnzcasamsun dakazanm,ardndansamsunvalisigörevdenalnarak cezalandrlmtr (Aaolu;1969:139). Demokrasiyisadecehukukiresmibiraraçolarakgörenseçkinciyap,iktida rndankaybetmemekadnakendihukukuiledahitersdüecekuygulamalarya parakçeitlibahanelerinarkasnasnmvescf yikapatmtr.bubahaneler denenbarizleri devrimlerinhalktarafndanhiçesaylmas, devrimkartlar nn muhalefet etrafnda toplanmas, eriatn geri gelme tehlikesi ve rejimin zevalgöreceiparanoyas dr.tekpartiiktidardönemindeoluturulanbupara noya,tehlikekarsndaalnantedbirlerinuzunvadedeyolaçtistikrarszlkve tümbusüreçlerikapsayandurum güvenlikçisistem indomasnasebepolmu tur.dahaöncedebelirttiimizgibiulusdevletyapsnnvarolantitrekbirekilde ayaktaduranyenidüzeninikorumakyadafarklseslerisindirebilmekamacyla, bellibirpotansiyelitehlikeolaraktoplumasunup,toplumubupotansiyelekar kkrtmas ve yapp etmelerini bu potansiyelin varlna kar bir eylemtedbir olarakmerulatrmassözkonusudur.seçkinciyapnngündelikyaamaveçev reye yönelik müdahalesinin bir nedeni de budur. Türkiye de devlet, toplumu meydanagetirensnflar,gruplarvebireylerdenayr,onlarneredeysepotansiyel bir düman gibi gören bir konumda ve sürekli bir tehdit alglamas içinde hep kendinikorumarefleksinegöreiliyor (nsel;1998:82).güvenlikçisistemin,kor kuyuarkasnaalarakbunutoplumnezdindekabulettirebilmesibellibirmeruiyet 9 Demokrasilerde böyle bir sürecin yaanmas söz konusu deildir. Eer bir sosyal grup ya da ortak amaçlar çerçevesinde bir araya gelen bireyler muhalefet partisi kuracaklarsa; bu, devletin inisiyatifinde olan bir süreci içeremez. Muhalif olmak tamamen özgür irade ile mümkündür ve muhalefetin icazeti olmaz. Tarihimizdeki en kat-toplumsal yaantya en fazla müdahale eden 82 Anayasas bile, bir siyasi parti kurulurken hiçbir resmi organdan izin alnmasn art koymaz.

131 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 113 temelineoturmaktadr.gerekçkartlanyasalarla,gereksekorkununyarattetki vetepkiyle,türkiye deseçkinlergüvenlikçisisteminrejimadnaolmazsaolmaz bir unsur olacan pompalamlardr. Onun da ötesinde, güvenlikçi sistemin bunu yaparken kurumsal olarak arkasnda snd bir merkez vardr ki, o da devletinkendisidir.türklerdedevletindevletçigeleneinsorgulanamazyapsn danötürü,seçkinciyap,güvenlikçisisteminihareketegeçirirken devletinbeka sn bahaneyadareferansolarakgöstermiveçevreyikontrolaltndatutabilme nin yollarn aramtr. Kanunlarn ya da geleneklerini oluturan seçkinci yap, kriterlerineuymayankesimisimgeler,kimliklervb.yöntemlerlesoyutlayphedef halinegetirebilmitir. Seçkinlerin güvenlikçi sistemi arkasna alarak kurduklar hegemonyay, bu hegemonya takntsnn siyasi istikrarszla neekilde sebep olduunu ve istik rarszlnülkemizdeyolaçtyoksulluudahaiyiaçklayabilmekiçin;tekparti iktidarnn ekonomi politikalarn ve oluturulan milli burjuvaziyi irdelemek ge rekmektedir. 5.MilliBurjuvaziveSeçkinciYapnnEkonomiPolitikalar Osmanlimparatorluundakiçokkültürlüvezengingündelikyaantyakar lktürkiyecumhuriyeti ninkurulmasylabirliktesiyasi,sosyalveekonomikya antda tekdüze ve tek kalpta bir yaant idealinin ortaya çktn görüyoruz. BunagöreTürkMüslümankesimdevletingerçeksahibiolarakkendiyaamsey rine uygun bir toplum tasarmna gidecek ve onu olduu gibi kabul etmekten ziyadekendihayattarznkurumlarvehukukiyaptrmlarlabenimsetmeyeçal acaktr. Busüreçbüyükorandabaaryaulap,ekonomikhayattadakendisinifazla syla hissettirmitir. Bir devlet gelenei olarak ekonomik hayat Osmanlda daha çok aznlklara braklmtr. Devletin mülkiyeti hükümdara ait olsa da, ticari yaambüyükorandaermeni,rumveyahuditebaatarafndanyürütülmekteydi. Kapkulu gelenei ise, Osmanlnn merkeziyetçi yapsyla sürdürülen ve tam da Osmanl toplum yaps ile uygunluk gösteren bir sistemdi. Buna göre bireyler, snf ya da din ayrm gözetmeksizin devlet idaresine balyd ve devletin ona ilemesiiçin bahettii topraekipkarlndabiraskerbesliyordu.topran sebep göstermeksizin 3 yl üst üste ilemeyenin toprana devlet tarafndan el konuluyordu.böylecehemtarmsalüretimdesüreklilikveverimsalanyor,hem deorduyabüyükmaddikülfetleryaratmaksznaskeryetitiriliyordu.akndev letgeleneinindeetkisiylehalk,kendisinidevletininbir hizmetlisi olarakgörü yorveekonomikyaantnnrayndaseyredebilmesiadnaçalmaktangerikalm yordu.

132 114 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Osmanlnnsondönemlerindeisekapitülasyonlarlabirlikteekonomininiflas noktasna gelmesi ve milli mücadelenin de büyük maddi imkânszlklar içinde sürdürülmesisözkonusuolmutur 10. Milli mücadelenin kazanlp Türkiye ulusdevletinin kurulmas ile birlikte ekonomikticarihayattakifaaliyetlerdevebufaaliyetlerindüzenlenmesindeköklü deiimleregidilmitir.cumhuriyetindahailkyllarndanitibaren,seçkinciyap nn dier tüm faaliyetlerde olduu gibi hâkim kültürün etkisini ekonomi kuru munaveekonomikhayatatamakiçinfaaliyetlerdebulunduunugözleyebiliriz. Bufaaliyetlerinamac,ülkedebirburjuvasnfoluturupseçkinciyapnnkonu munugüçlendirmekveaznlklarnekonomikhayattakietkisinirejimadna,dev letadna(!)asgariyeindirmektir. TürkburjuvazisininmilliliksorunuOsmanl dan devralnan mirasn bir anlamda göz ard edilmesi ve siyasetiktisadi yaam ilikisininyenitürkiyecumhuriyetinegörekurgulanmasilebalantldr.burju vazi, yeni Türkiye Cumhuriyeti nde ulusdevletin olmazsa olmazlarndan birisi olarak milliletirilmesi ve türde hale dönütürülmesi gereken bir sorunsaldr. (Yetim,Azman;2006:204).Ekonomidekapkulugeleneininyeriniyenibirarac snf olan milli burjuva snf almtr. Sanayilemi ve ulus devletlere bölünmü Avrupa nnekonomikvesiyasimodelibazalnarakböylebiruygulamayagidilse de, burjuvazinin Avrupa modeli ile uyumamaktadr. Zira Avrupa da burjuva snfnn ortaya çknda devletin itkisinden çok, devletlerin ekonomik seyrini belirlemedeburjuvasnfnnrolüolmutur.toplumsalbirözneolanburjuvasn favrupa dadorudanyadadolaylyollarlaüretimaraçlarnelegeçirirken,bur juvalarbizde;seçkinleriniktidarnsürdürebilmeleriiçindevlettarafndanolutu rulup i gördürülen bir snf olmutur. Liberal ekonomilerde devletin serbest giriimciyeyatrmdabulunmasiçinkolaylksalad,ekonomikileyitedevle tingiriimciadnabiraraçmekanizmaolduudüünüldüündebizdekiburjuva snfnnavrupamodeliileuyutuuiddiaedilebilir.helekitevikisanayika nunuilebirlikte;sanayidegiriimdebulunmakisteyenbireylerekolaylksalad ngözönündebulundurursakbugörüdahadasalambirtemeleoturmugibi olur.lakinbizimbahsettiimizsüreç,burjuvazininoluumsüreciveekonomik sosyalsiyasi hayattaki özne olma halidir. Bizdeki burjuva snf ekonomik ya antnn belirleyicisi olmaktan ziyade, seçkinlerin ekonomi politikalarnn arac konumuna atanan birsnfolmutur.ekonomide devletçilik ilkesi,cumhuriyet önemindeidealanlamdabirburjuvaziyegeçilemediinin,avrupamodelininbire biruygulanamadnnenbarizkantdr. CumhuriyetinilerleyenyllarndaekonomideDevletveSeçkintahakkümünü mutlak anlamda salamak için, hukuki yollarla üretilerek aznlklar ekonomik hayattan soyutlamaya yönelik yaptrmlara gidilmitir. Açkça belli mesleklerin 10 Kurtulu Sava srasnda çkartlan Tekâlif-i milliye emirleri ile sava sonrasnda geri ödemek kouluyla halkn malnn %40 na el konulmutur.

133 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 115 Türkletirilmesini içeren ekonomikmilliyetçi bir tavr izleniyordu: örnein 1930 ylnda demiryollarnda çalan gayrimüslim personel iten çkarld. Yan sra, 1942ylndaistisnaiolarakçkartlanvarlkvergisiileErmeni,RumveYahudilerin ekonomide öteden beri soyunduklar role son verilmesi amaçlanmtr (Güven; 2006:13).Tümbuuygulamalar,CHP ninpartiprogramndagörmekmümkün dür. Dilek Güven in bahsi geçen eseri incelendiinde, CHP parti programnda aznlklarnekonomikhayattanneekildetecritedilecekleriayrntsylailenmi tir. Tabiiekonomininheraçdanmilliletirilmesiereisadecehukuki/barçlyol larlasnrlkalmayp;aznlklarayönelikgayrmeru,barçlolmayanveyeryer vahetiçerenmuameleleryaplmtr.tarihe67eylülolaylar 11 olarakgeçenve ekonomideaznlklarnetkisine sonyumruunindirildii vahet,görevivatan dannmalvecangüvenliinikorumakolandevletin,bununtersiniyappaznlk statüsündeki vatandalara kar TürkMüslüman halk kkrtmas ile balam, yinebelirlenemeyenkaynaklararaclyla Yunan,Atatürk ünselanik tekievini yakm rivayetiortayaatlmveardndankitleselbirsaldryageçilmitir.azn lklarn mallarna ve canlarna yönelik bu kast, devletin ekonomideki heterojen yapya son verme arzusu ile ulus devletin hâkim kültürünün öteki ne yönelik tahammülsüzlüününsenteziileolumutur. 67Eylül1955 tekiolaylar,devletle iç içe geçmi sivil kurumlarn, Jöntürklerce balatlan Küçük Asya nn etnik ve demografik homojenletirme projesi ni tamamlamak üzere aldklar tedbirlerden biridir (Güven;2006:168).Olaylarnpatlakvermesindeparmaolan devletleiç içegeçmisivilkurumlar,kbrstürk türcemiyeti,türkiyemillitalebe Fede rasyonu,türkiyemilligençliktekilat dr. Cumhuriyettarihiboyuncaseçkinciyapgerekdevletinresmiorganlarn,ge rekse devlete sadk sivil kurumlar/bireyleri kullanarak her alanda olduu gibi ekonomide de iktidarn perçinlemeye çalmtr. Toplumsal yaantnn farkl ksmlarndakivekurumlarndakibuhegemonyatutkusu,ülkedederinbirsiyasi istikrarszlayolaçmvemillimücadeleninaktörlerinindevletyönetimzihniyeti ile yetitirilen ordu, bu istikrarszla yapt darbelerle katkda bulunmutur. Kemalistrejiminfikritemelleriyadaseçkinciyapnnmeruiyetisorgulanrhale geldiiandadevreye devrimbekçileri vetürksilahlkuvvetlerigirerekmillet iradesiileiktidaragelmiyönetimleridevirmektengerikalmamlardr.busiyasal istikrarszlk,ekonomikdengeleredezararvermi,yatrmclar;darbe,devalüas yon,krizgibiolumsuzluklardankorkaraksermayelerinipazarasürmektençekin mivecumhuriyettarihiboyuncaistikrarsz/krlganbirekonomiortayaçkm tr.devleteliyleoluturulanbirburjuvazininvarlnaekolarak,siyasalveeko nomikistikrarszlkülkedeksaveuzunvadedebiryoksulluasebepolmutur ve 7 Eylül 1955 günlerinde; stanbul, Ankara ve zmir de Yahudi, Ermeni ve Rum vatandalarn evleri, Türk-Müslüman halk tarafndan yamalanm, vatandalarmz darba maruz kalm ve birçou bu olaylardan sonra heterojen yapy ksa vadede kaldramayacak olan Türkiye den göçüp gitmilerdir.

134 116 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 6.Türkiye deseçkinciyapdankaynaklyoksullukvenedenleri Üzerindeuzlalmaristotalbirtanmolmayanyoksulluk, insanlarnente mel fiziksel gereksinimlerinin karlanmamasna ilikin bir sorun olarak görül mektedir (Taçyldz, 2006: 9). Toplumsal, bireysel; fiziksel ve ruhsal yaantnn sürdürebilmesiiçingerekliolanasgarimiktardametann,gdann,hizmetalmnn vedeiimdeerinesahipolanhertürlüürününaltnainilmesiileyoksullukolu ur.yoksullukbireysel,grupsal,snfsal,bölgeselyadaulusalölçekteyaanabilen birolgudur.yoksulluayolaçanküreselyadaulusalbirçoksebepvardr.çal mamznbuksmndabiziilgilendirenhusus;yoksulluunulusalbazdakiözelde seçkinciyapvesiyasihegemonyamenelisebepleridir.busebepleraçklanrken denedensellikilkesinebalkalnacaktr. Boratav n tabiriyle (2004: 9) yoksulluun temelinde kapitalizm ve az gelimilik vardr. Bilindii üzere Kapitalist ekonomilerin ethosu, sermayenin bölüülmesiniengellemekvebellimerkezlerdebirikensermayeyiyatrmamacy lakullanarakkareldeetmektir.sermayeninbellimerkezleretrafndatoplanmas ile toplumun arda kalan kesimi, geri kalan düük miktardaki sermayeyi ya da kaynaklarpaylamakdurumundakalmaktadr.bupaylamadüenpayneka darküçükse,yoksullukdaokadarfazlahissedilir.bilhassaazgelimiülkelerdeki yoksulluuntemelindealmaszormakroekonomiksebepleryatmaktadr. Yok sulluun ksr döngüsü görüüne göre az gelimi ülkeler yoksul olduklar için yoksuldurlar. Yoksulluun süreklilik kazanmas yine yoksulluk nedeniyledir (Sevindirici;1999:114).Ziraazgelimiülkelerdeyatrmlarnsnrlolmas,eitim faaliyetlerineharcananparannazolmas,igücününucuzolmas,kafaemeine önem verilmemesi gibi sebeplerden ötürü ekonomik bir ksr döngü mevcuttur. Budurumaekolarakinsanfaktörüdüünüldüünde,yoksulluunbiryaamtarz halinegelmesinisalayançalmaetiioluturulmutur.çalanüzerindenolu turulanbuetik,iktidarmekanizmalarnnyadabüyüksermayesahiplerinintav siye ve yarzorlayc uygulamalaryla benimsetilmitir. Böylece yoksulluk, çal mannzorunluluuilegirdiiparadoksgörülmeksizinbirkültürolarakçalanla rndünyasndayerinialmtr.bauman nçalmaetiiileilgili çokçalma;yü celtici bir deneyim, kamusal yarara dörtnala hizmet ederek varlacak tinsel bir geliimolarakövülüyordu (1999:29)ifadesi,çalmannkamuyararnaolduu takdirdekaytszartszbirekildemerulatrlacan,böyleceyoksulluunikin ciplandakalacan/gözardedileceinisöylemektedir.nitekimulusdevletyap lanmalarnda,liderlerinçalmaküzerinesöylediisözlergünümüzdegüncelliini korumaktadr. Bilhassa Mustafa Kemal in Hiçbir eye ihtiyacmz yok, bir tek eye ihtiyacmzvar;odaçalkanolmak sözü,ülkemizdekisiyasalseçkinlerin dorudanyadadolaylolarakyolaçtklaryoksulluuanlayabilmemiziçinanah tarniteliktedir. lketapta,ulusalkalknmannsalanabilmesiiçinbirülkelideritarafndandi le getirilen bu ifade, zamanla ekonomide yaplan uygulamalar sonucu deiik

135 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 117 biçimlerdeyorumlanmtr.yinemustafakemal, buülkedeçoksaydamilyoner ler,hattamilyarderleryetitireceiz diyerekmilliburjuvazidenbeklentisinidile getirmitir.seçkinciyap,kendisiyasihegemonyasndiritutabilmekiçintoplum üzerinde ekonomik yaptrmlar uygulayacak ve milyarderler yetitirmek adna, 10ylda15milyongenç yaratacaktenbatan.zirao15milyongencintekihti yacolançalmak,milyarderlerinyaratlmasndakilitroloynayacakt.ktisatbi liminidearkasnaalanmilliburjuvazi,sermayeyi;rejiminkurucularnngarantör lüündekullanacakvesnfsalegemenliiniaydnbürokratkesimle birliktesür dürecekti. CumhuriyettarihiboyuncaTürkekonomisiistisnalarbarndrmaklabirlikte öykületirdiimizekildeilemitir.devleteliylezenginedilenbüyükaileirketle ri halen ülkedeki en büyük sermayeye sahip irketler arasnda yer almaktadr. Devletbellibirzümreyeekonomideyolaçarken,buzümredebirideolojikaygt görevigörerekrejiminpropagandasnyapmaktadr. Bu karlkl yüceltme hali, yer yer halkn devreye girip var olan ekonomi gruplarnsafdetmeyeçalmagiriimiiledurulsada,yaplandarbelerle,eko nomikmüdahalelerleseçkinciyapnnekonomikkanadkendiiktidarnsürdür mekte zorlanmamaktadr. Toplumda farkl kesimlerin taleplerinin göz ard edil mesi,ülkeninkaynaklarnnbellibirsnfninisiyatifinebraklmas,savasonra sndalozanhükümlerinebalolarakosmanl nnborçlarnnödenmesizorunlu luunaekolarak,ülkedeyoksulluasebepolmutur.anabalklarhalindedei necekolursak;cumhuriyetinilkyllarndanitibarenvarolarsiyasivesosyalaç danolduugibiekonomikaçdandaterkedilmitir.sadecevarolardeil,ülkenin genelinde büyük bir yoksulluk yaanmtr. lerleyen yllarda da seçkinci yap, iktidarnkaybetmemekadnatoplumunekonomikçkarlarngözardedipher yolabavurmutur.cemaatyaplarnatehlikeligözlerlebaklmassonucubutür oluumlarn faaliyetlerinin yasaklanmas ile yardmlamalarn önü kesilmitir. Osmanldaki sosyal gruplarn homojenize edilmesi ve derneklerin faaliyetlerine sonverilmesiileaynzamandaekonomikyaamdazararauramtr.batllama çabasndaolanseçkinciyap,kapitalistekonomiyegeçmeamacngüderkenbunu belli bir etnik unsurun tekeline brakmak istemitir. Bu MüslümanTürk unsur, stanbulvezmirburjuvazisinidourmutur.bilhassa50liyllardansonrabatya gerçekleen göçün önüne geçilememi, plansz göçlerle birlikte gerekli istih dam/konut salanamam ve kentlerde varolar ortaya çkmtr. Göçtükleri yer olandouvegüneydoubölgeleriyllarcatecritedilmibölgelerolarakkalmve devlet/seçkinleryllarboyuobölgelerdevarlklarnsadeceaskervepolisobjele riylehissettirmitir. GAP projesinekadargüneydou yakalknmasadnaelle tutulurbiryatrmyaplmamtr.seçkinler,burjuvazininbirkültürolarakdifüze olabileceizmir,stanbul,bursa,ankaragibiillereyatrmyapmveheralanda olduugibiekonomikalandadatoplumukendikaderinebrakm,onunçkarla rn,onuntaleplerinigözardetmitir.bahsettiimizbusebepleribiraradadüü

136 118 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 necekolursak,siyasalseçkinlerimizinekonomikdüzlemdetoplumsalbirprojeden yoksunoluu,kendisnfsalçkarlarndüünmesiülkededorudanyadadolayl olarakyoksulluasebepolmutur.azgelimibirülkeolarak,yoksulluunsürek liliiyasasndüündüümüzde,birdeüzerinesiyasalistikrarszlkattmzda Türk Toplumu seçkinci yapnn, srf kendi iktidarn korumak ya da kaybettii zamanlarda geri kazanmak için yapt faaliyetler sonucu yoksullua sürüklen mitir.buyollarsiyasalistikrarszlberaberindegetirmitir.siyasiistikrarszlk daülkeyigerekiçeridengereksedardangüvensizbirkonumasürüklemitir.bu güvensizlik ortamnda müteebbisler yatrm yapmaktan, yabanc sermaye de ülkeye girmekten çekinmitir. Böylece istihdam sorunu ortaya çkarak isizlik artmvebüyükkentlerinçevrelerindebüyükgecekondumahalleleriolumutur. Seçkinciyapnndevletinenincenoktalarnakadarsirayetetmiolmasvebü rokrasininarbirekildeilemesideekonomikhayattakicanllnönünegeçmi ve seçkinci yapnn devlet tahakkümünü hissettirdii KT ler devlete maddi açdanbüyükfaydasalamasadaekonomidekihantallave devletimesrtm dayadm mantnnoluarakigücününidealbirekildedeerlendirilememesi nesebepolmutur. Yatrmlarn belli bir snf ya da bölge üzerinde toplanmas ve bahsettiimiz araksakekonomidenötürüülkemizdeyoksullukfarklekillerdeortayaçkm veyllarboyuyaylmaalanbulmutur.ayrcabahsettiimizdarbeler,muhtralar, devalüasyonlarvesiyasiistikrarszlklarülkeekonomisinegerekfinanssektörün de,gereksereelsektördefazlasylazararvermitir.buikiönemlisektörünzarar görüyorolmasdaisizlik,düükücretleçalmazorunluluuveennihayetinde fakirlemeolgusunuberaberindegetirmitir. Ülkemizde 85 yldr yaanan yoksulluun mutlak sebebi seçkinci yapdr gibibirifadekullanamasakda,seçkinlerinsiyasivesosyalhayatüzerindekurma yaçaltklartahakkümekonomikdengesizliklerideberaberindegetirmitir.bu dengesizler yerini ksa vadede ekonomik istikrarszlklara, uzun vadede ise al maszoryoksulluabrakmtr. SONUÇ Devletlerin,kurulduklaranitibariyle;gerekgeçmitenmirasalddinamik lerinetkisiyle,gerekseyeniolmannveriolduuözgündinamikleriyletoplumsal yaamakoulmadyaplarveileyitarzlarvardr.bunlarniçerikselboyutla rntamamlamadabirtakmfelsefi,ideolojikveekonomikfaktörlerrolalr.bunla rn temelinde de insan özne vardr. Kurulu düzen verili koullar oluturur ve toplumsalyaambukoullaraparalelolaraksürergider. Ülkemizdeki yapsal ve ileyisel modelin temel felsefi arka plan kapal bir aydnlanmagörüü,ideolojikarkaplankemalizmveekonomikreferansdadev letçilik ilkesi olarak kabaca snflandrlabilir. Bu üç dinamik, Türkiye nin temel yönetimsel,iletiimsel,eitimselveekonomiknoktalarnasirayetetmitir.üstelik

137 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 119 ideolojik boyut olan Kemalizm, meruiyetini sorgulamaya çalanlarn ülke dü manlyla, Atatürk dümanlyla hatta vatan hainliiyle suçland bir heyula halinegelmitir.bununsebebide,makalemizinbandaskskvurgulanan siyasi seçkincilik ve hegemonya durumlardr.felsefibirsöylemiddiasilereferans larakonuolanvefarklcorafyalardakimilletlerinörnekaldsomutbirgerçek lik olan Atatürk ün düünceleri, ülkemizde izm lerin snrlar belirlenmi ve kapal yaplarna peke çekilmitir. Bugün Kemalizm, etkisini yitirdiini fark ettikçe doktriner yapsn iyice katlatrmaktadr. Bu da, geçmite olduu gibi siyaset, ekonomi, hukuk gibi sosyal kurumlara zarar vermektedir. Ekonomi ku rumuna verilen zarar temel itibariyle, hantal bir devletçi ekonomi geleneinin yllardrkapalkalmasndanibarettir.bukapallkekonomikgelimiliinbellibir seviyededonupkalmasnavekrlganbiryapyabürünmesinesebepolmaktadr. Sonbölümdedeinilensüreçlerinbirsonucu olarakyoksulluk,ülkemizdegeni kitlelerinmaruzkalddaimibirolguhalinegelmitir. Bata söylediklerimizi tekrarlayacak olursak; devletlerin, kurulduklar an iti bariyle;gerekgeçmitenmirasalddinamiklerinetkisiyle,gerekseyeniolmann veriolduuözgündinamikleriyletoplumsalyaamakoulmadyaplarveile yi tarzlar vardr. Bunlarn içeriksel boyutlarn tamamlamada bir takm felsefi, ideolojikveekonomikfaktörlerrolalr.bunlarntemelindedeinsanöznevardr. Kuruludüzenverilikoullarolutururvetoplumsalyaambukoullaraparalel olaraksüregider.fakatiinbirde fakat boyutuvardr. Düzeninbahsedilenekildeilemesi,toplumsaldeiimolgusundakidiyalek tiksürecintezayanoluturmaktadr.hertezinantitezinioluturduudüünü lürse,ülkemizdeseçkinciyapdankaynaklananyoksulluun,aynseçkinciyap nn toplumsal hayattaki etkisinin azalmasyla birlikte azalaca bir neden sonuç ilikisidir. Farkl yoksulluk tipleri farkl deikenler araclyla ortaya çksa da bahsettiimizyoksulluktipiseçkinciyapnnzayflamasyladahaazgörünürhale gelecektir.türkiye de2001krizisonrasyaanangelimeler,mevcutseçkinciyap ya ramen muhafazakâr ve liberal söylemi arkasna alan bir iktidarla ekil bul maktadr. Öznelerin temelinde yer ald ideolojik, felsefi ve ekonomik faktörler gün günden farkllam yaamaktadr. Seçkinci yapnn otoritesi her geçen gün daha da zayflamakta ve toplumsal kurumlar üzerindeki basks azalmaktadr. Militarist yapnn ve güvenlikçi sistemin karlkl manevralaryla eski gücünü yakalamaya çalan seçkinci yap, on yllara yaylan bir anti tezin gerei olarak hegemonyasn yitirme noktasna gelmitir. Ekonomik alanda yaplan atlmlar, sosyal devlet anlaynn benimsenmesinde gösterilen titizlik, seçkinci yapdan kaynaklyoksulluknedenleriniasgariyeindirgemektedir.

138 120 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 KAYNAKÇA Aaolu,Ahmet,1969,SerbestFrkaHatralar,BahaMatbaas,stanbul. Alver, Köksal, 2006, Züppelik Anlats Ve Toplum, Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi EdebiyatDergisiçinde,Say:16. Aydn,Mustafa,2002,SiyasetinSosyolojisi,AçlmKitap,stanbul. Bakaya,Fikret,2006,Paradigmannflas,ÖzgürÜniversiteKitapl,Ankara. Bakuyu,AliOsmanveOuz,lyas,2007,Tc.1982Anayasas,nsanHaklarEvrenselBeyannamesi, AvrupansanHaklarSözlemesi,TümceYaynlar,Konya. Bauman, Zygmunt, 1999, Çalma, Tüketicilik Ve Yeni Yoksullar, Sarmal Yaynlar, Çev: Ümit Öktem,stanbul. Boratav, Korkut, 2004, Yoksulluk Kavram Üzerine Notlar, Toplum Ve Hekim Dergisi çinde, Cilt:19,Say:1. Bottomore, Tom, 1997, Seçkinler Ve Toplum, Gündoan Yaynlar, Çev. Prof. Dr. Erol Mutlu, Ankara. Cangzbay,Kadir,2007,HiçkimseninCumhuriyeti,ÜtopyaYaynlar,Ankara. Çaha,Ömer,2003,AknDevlettenSivilTopluma,GendaKültürYaynlar,stanbul. Güven,Dilek,2006,6 7EylülOlaylar,Çev:Bahadrahin,letiimYaynlar,stanbul. nalck,halil,1964,tanzimatnuygulamasvetepkileri,belletendergisiçinde,cilt:28,say:112. Kaptanolu,Cem,Ben2000,Hayali,UlusalKimlikVeTravma,BirikimDergisiçinde,Say: Keyman,Fuat,2003,Türkiye delaikliksorununudüünmek:modernite,sekülerleme,demokratik leme,doubatdergisiçinde,say:23. Kocaba,Süleyman,2006,Türkiye dedemokrasibuhran,vatanyaynlar,kayseri. Köker, Levent, 1998, Resmi deoloji Ve Türkiye de Demokratikleememe Sorunu, Birikim Dergisi çinde,say:107, Laçiner,Ömer,1998,CumhuriyetDevrimMi?,BirikimDergisiçinde,Say:115, Mardin,erif,2006,TürkModernlemesi,letiimYaynlar,stanbul. Meriç,Cemil,2005,BuÜlke,letiimYaynlar,stanbul. Oktay,Ahmet,2000,Modernle(e)MedenKüresellemek,PostmodernistTahayyületirazlarçinde, nklâpyaynlar,stanbul. Onba,Funda,2005,SivilToplum,L&MYaynlar,stanbul. Ortayl,lber,2006,mparatorluunEnUzunYüzyl,AlkmYaynlar,stanbul. Poloma,Margaret,1993,ÇadaSosyolojiKuramlar,GündoanYaynlar,çev:Dr.HayriyeErba, 1.bask:Ankara. Sevindirici,brahim,1999,AzgelimiliinEkonomisi,talikYaynlar,Ankara. Taçyldz,Özen,2006,Türkiye deyoksullukvebasnayansmas,yaynlanmamyükseklisans Tezi,Dan.:Prof.Dr.MeryemKoray,YldzTeknikÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Si yasetbilimiveuluslararaslikileranabilimdal. Türköne,Mümtaz er,2005,türkmodernlemesi,lotusyaynlar,ankara. Vergin,Nur,1994,DemokrasiVeSivilToplum,YeniTürkiyeDergisiçinde,Say:1. Yayla,Atilla,2003,SiyasetTeorisineGiri,LiberteYaynlar,Ankara. Yetim, Nalân & Azman, Aye, 2006,Türk Burjuvazisinde Millilik Sorunu Ve Kültürel Miras, DouBatDergisiçinde,Say:38.

139 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page: ANADOLU NUNLKESKESER(ARKEOLOJ)MÜZES: KONYAÂSÂRIATÎKAMÜZES NNKURULUU HüseyinMUMAL * Özet KonyaMüzeciliihakkndabugünekadarçeitliçalmalaryaplmtr.BuçalmalardaKonya ÂsârAtîkaMüzesiveKonyaMüzeciliihakkndaönemlibilgilerverilmektedir.Buçalmalar danbazlarndakonyaâsâratîkamüzesi ninkurulutarihi1901veya1902olarakgösteril mektedir.ancakmüzeninkuruluunugerçekletirenkonyavalisiavlonyalferitpaatarafn dandüzenlenenyazmalarvemüzeyeaitkitabelerincelendiinde müzeninkurulutarihinin1899olduuaçkçagörülmektedir. KonyamüzeliinintemelinioluturanKonyaÂsârAtîkaMüzesi ninkuruluuileilgilibilgiler veanadolu daçeitlivilayetlerdeaçlanmüzelerdeerlendirildiinde,anadolu nun ilkarkeolojimüzesi nin1899ylndakonya dakurulmuolduurahatlklasöylenebilir. AnahtarKelimeler Konya,ÂsârAtîkaMüzesi,AvlonyalFeritPaa,ArkeolojiMüzesi,1899 THEFIRSTANCIENTMONUMENTS(ARCHEOLOGY)MUSEUMOFANATOLIA:THE FOUNDATIONOFKONYAASARIATKAMUSEUM Summary Uptopresent,alotofresearcheshavedoneaboutKonyamuseums.Bythecourtesyofthe researches,wehavereallyimportantinformationaboutkonyaâsâratîkamuseumandthe historyofthekonyamuseums.someoftheresearchesshowthat,konyaâsâratîkamuseum wasfoundedin1901or1902bygovernerofkonyaavlonyalferitpasha.however,whenwe consideredsomedocumentswhichwaswrittenbyferitpashaandtheinscriptionofthe museumwenoticedthatthemuseumwasundoubtedlyfoundedin1899.ifyouinvestigateother museumsinanothercitiesandcomparetheirfoundationdateswithkonyaâsâratîka Museum syoucanrealisethat,anatolia sfirstarcheologymuseumwasfoundedinkonyain 1899.Also,KonyaÂsâratîkaMuseumpavedthewayforfoundationofothermuseumsin Konya. KeyWords Konya,ÂsârAtîkaMuseum,AvlonyalFeritPasha,ArcheologyMuseum,1899 * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. hmusmal@selcuk.edu.tr

140 122 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 GR Müzeler,genelbirifadeyle,geçmiçalarnyaambiçimini,bilim,teknikve sanat anlayn ortaya koyan eserleri koruma altna alarak, deerinden bir ey kaybettirmeden gelecee aktarabilmek amacn tamaktadr 1. Bu amaçla dünya üzerinde halka açk olarak düzenlenmi ilk müzenin 1683 ylnda ngiltere de Oxford kentinde Ashmolean adyla kurulduu bilinmektedir. Bu müzede Yunan, Roma ve dou medeniyetleriyle ilgili bir takm kalntlar bulunmaktayd 2. Daha sonralar Fransa da 1750 de Luxenburg Müzesi ve 1793 ylnda, Fransz htilali srasndakrallksaray ndantoplananeyalarlaoluturulanlouvremüzesiaçl mtr.ancakosmanldevleti ndebenzergiriimlerinyaplmasiçinxix.yüzyl beklemekgerekecektir 3. OsmanlDevleti ndemodernanlamdamüzeciliinortayaçkxix.yüzyln ikinciyarsndagerçeklemiolmaklabirlikte,tarihisüreçtemüzelerinilevlerine benzerbazkurulularnmevcutolduugörülmektedir.buçerçevedeerkendö nemlerden itibaren baz Osmanl yöneticilerinin giriimleriyle eski eserlerin ko runma gayesiyle depolandklar görülmütür. Bu tutum çamzdaki müzecilik anlaynauygundeilsedepekçokeserinböyleceyokolmaktankurtarldbir gerçektir 4. AyrcaYeniehir,BursaveEdirne dehazinediyeadlandrlanmekânlar,de virlerinin artlarna uygun müzeler olarak nitelendirilebilir. Bununla birlikte, s tanbul unfethindensonra,deerlisilahvesavamalzemelerininsultanahmet te bulunanayarinikilisesinekonulmasdabuanlamdamüzeciliedairbirörnek saylabilir. Bu mekâna sonraki dönemlerde de devrin silahlarnn veya ganimet olarakeldeedilençeitlisavamalzemelerininkonulmasbirgelenekhaline dö nümü ve buras Osmanl müzeciliinin temelini oluturmutur 5. XIX. yüzyln ortalarnakadarcebehaneolarakanlanbumerkezinad,1839tarihindeharbiye Anbarolarakdeitirilmitir 6. ISTANBULMÜZEHÜMAYÛN UNKURULMASI Osmanlmüzeciliinintemelieskieserkoleksiyonlarnndeerlendirilmesiya dadahagenibirkitleyeaçlmasfikrindençok,bunlarnkorunmasanlaydo 1 Sabahattin Batur, Dünyada Müzeciliin Gelimesi, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, VI, letiim Yaynlar, stanbul 1995, s Erdem Yücel, Yarm Asr çinde Müzecilik ve Arkeoloji Çalmalar, Hayat Tarih Mecmuas, S. 11, stanbul 1973, s Halil Ethem, Müzeler, I. Türk Tarih Kongresi, Müzakere Zabtlar, T.C. Maarif Vekâleti, Ankara 1932, s. 530; Sümer Atasoy, Türkiye de Müzecilik, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, VI, letiim Yaynlar, stanbul 1995, s. 1458; Yücel, Yarm Asr çinde Müzecilik ve Arkeoloji Çalmalar, s. 61; efika Bayk, Dünyada Müzecilik, Müze, Mays 1984, Konya 1984, s Semavi, Eyice, Müzeciliimizin Balangc ve Türk slam Eserleri Müzesi, Müze, T.C. Kültür Bakanl Kültür ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Müdürlüü, Ankara 1990, s Burhan Emirolu vd, Askerî Müze, Ak Yaynlar, stanbul 1983, s. 5; Tahir Nejat Eralp, Askeri Müze, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, VI, stanbul 1985, s. 1604; Abdülhak inasi, Bizde Müzeciliin Balangçlar, Ülkü Halkevleri Dergisi, C. II, Ankara 1933, s Wendy M. K. Shaw, Osmanl Müzecilii, (Çev. Esin Soanclar), letiim Yaynlar, stanbul 2004, s. 22.

141 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 123 rultusundaatlmtr 7.BudönemlerdeAvrupa dakimüzelerinzenginlii,özellikle Osmanl topraklarndaki eserlerin yamalanmasyla orantl olarak artarken, bu çalnmaveyamalanmaolaylarosmanldevleti ndemodernmüzeciliingeli mesi ve eski eserler hakknda baz düzenlemelerin yaplmas sürecini ortaya ç karmtr 8. Bunun sonucu olarak, Osmanl Devleti nde ilk müze, Sultan Abdülmecid inpadiahldöneminde( ),1846ylndaTophaneiAmire MüiriFethiAhmetPaa nn 9,eskieserleritoplamasileoluturulmutur 10.Böyle ce 1846 ylndan itibaren Darphanei Amire yaknlarnda olan ve Ayasofya Ca mi ninarkatarafndabulunanveozamanakadarharbiyeanbar 11 olarakkullan lanayarinikilisesinde 12 MecmuaiEslihaiAtikaveMecmâiÂsârAtîkaadn daikibölümdenoluanilkosmanlmüzesikurulmutur ylndaYedikuleHisarndakieskitoplarndagetirilmesiylezenginlemi olan Mecmuai Eslihai Atika, daha sonralar açlacak olan Askerî Müze nin, MecmâiÂsârAtîkaiseArkeolojiMüzesi nintemelinioluturacaktr 14.Ancakbu tarihlerde Aya rini, ziyarete kapal olup, sadece özel izinle girilebilen bir depo halinde düzenlenmi bulunuyordu 15. Neticede, uzun yllar Avrupa ülkelerinde bulunanfethiahmetpaa,buülkelerdegördüümüzelerveeskieserlerikoruma çalmalarnn etkisiyle kendisinde oluan fikirleri stanbul a döndükten sonra uygulama imkânna kavumutur. Böylece Avrupal ülkelere göre geç de olsa, 7 Hale Özkasm, Semra Ögel, Türkiye de Müzeciliin Geliimi, tüdergisi/b, Sosyal Bilimler, II, S. 1, stanbul 2005, s. 98; Remzi Ouz Ark, Türk müzeciliinin ortaya çk sürecini, yabanclarn XIX. yüzyln ilk yarsnda Osmanl Devleti nde yaptklar arkeolojik seyahatler, aratrmalar ve kazlar sonucunda gelien bir hadise olarak deerlendirmektedir. Remzi Ouz Ark, Türk Müzeciliine Bir Bak, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1953, s Hüseyin Karaduman, Eski Eser Kaçakçl, 1998 Yl Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferanslar, T. C. Kültür Bakanl Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara 1999, s. 7; Osman Aytekin, Osmanl ve Cumhuriyet in Eski Eser Politikalar, Tarih ve Medeniyet, Ekim 1997, s Rodosluzâde lakabyla bilinen Fethi Ahmet Paa ( ) iyi bir asker, dirayetli bir devlet adamdr. Sultan Abdülmecid in ablas Atiye Sultan ile evlenerek Saray a damat olmu, birkaç defa çeitli nezaretlerde bulunmu, 1833 te Moskova, yllarnda Viyana ve yllar arasnda Paris elçilii yapmtr. kinci defa atand Tophane Müirliinde 1843 den 1858 kadar 14 yl kalm ve bu görevdeyken 56 yanda vefat etmitir. Semavi Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, VI, stanbul 1985, s. 1596; Ayrca bkz. Tahsin Öz, Ahmet Paa ve Müzeler, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1949, s. 1 15; Aziz Ogan, Türk Müzeciliinin Yüzüncü Yl Dönümü, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 61, stanbul 1947, s Halil Edhem, Âsâr- Atîka Müzesi nde Meskûkât Koleksiyonlar, stanbul 1339/1923; s. 5; Osmanl Devleti nde ilk müzenin kurulmasyla ilgili olarak baz kaynaklarda u bilgi verilmektedir. Sultan Abdülmecit 1845 ylnda Yalova ya yapt bir gezi esnasnda yerde dank vaziyette mermerden üzeri yazl talara rastlar. Merak ederek bunlarn ne olduunu sorduu zaman, kendisine bu talarn üzerinde Kral Konstantin in isminin de bulunduu bir takm ibarelerin yazl olduu söylenir. Bunun üzerine sultan; Böyle büyük bir hükümdarn namn tayan eylerin yerde yatmas doru deildir diyerek bu talarn toplatp bakent stanbul a gönderir. O zaman Tophane-i Amire Müiri olan Damat Ahmet Fethi Paa bu talar koruma altna alarak eskiden beri silah deposu (Harbiye Ambar) olan Aya rini ye naklettirir ve böylece ilk müze olumaya balar. Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s.1458; Mustafa Poyraz, Müzelerde Is, Ik, Nem, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Ana Bilim Dal Yüksek Lisans Tezi, Adana 2008, s BOA, A. MKT. MHM, Nr. 471/ Aya rini Kilisesi hakknda geni bilgi için bkz. Aziz Ogan, Aya rini Kilisesi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 55 56, stanbul 1946, s Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s.1458; Ata, Müze Eitimi, s. 51; Öz, Ahmet Paa ve Müzeler, s Poyraz, Müzelerde Is, Ik, Nem, s. 6 7; Yaar Erdemir, nce Minare Ta ve Ahap Eserler Müzesi, T.C. Konya Valilii l Kültür ve Turizm Müdürlüü, Konya 2007, s Özkasm, Ögel, Türkiye de Müzeciliin Geliimi, s. 99; Süleyman Özkan, Osmanl Devleti nde Eski Eser Koleksiyonculuu, Tarih ncelemeleri Dergisi, XIX, S. 2, zmir 2004, s. 66; Osman Ermiler, Günümüz Müzesi Nasl Olmal?, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982, s. 25.

142 124 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 eski eser korumacl ve müzecilik anlamnda ilk ciddi icraat hayata geçirilmi tir 16. Tanzimat nilanndansonra,osmanlvilayetyöneticileriveahaliarasndada eskieserkonusundahassasiyetinolumayabaladgörülmektedir.diertaraf tan,osmanltarasndagörevyapanbazyöneticilerdahibukonuyakatksala mlarveörnekoluturmulardr.bukonudasisambeyitarafndangönderilenbir ariza oldukça dikkat çekicidir. Sisam Beyi, Müzei Hümayûn açlmadan 12 yl kadarönce,1857ylmartayndagönderdiiarizada,anadolu nundenizsahillerin dekieskiehirlerindevesisam daeskieserlerinkefiyleveçkarlmasylamegulolduunu vebusüreçteeskieserlerebüyükönemverdiiniifadeetmitir.sisambeyiayrca,os manldevleti nintarihiyaplarveeskieserlerkonusundafevkaladezenginolduunuve Yunanllar zamannda sahillerin mamur halde bulunduu söylemitir. Sisam Beyi ne göre: Eer kurutahsisedilmeksuretiyle,Anadolu nunuygunyerlerinde kazlaryaplmasvesahillerdeçkarlaneserlerinstanbul anakledilmesisalanr sa,stanbul datayinolunacakbiralandaoluturulacakolanmüzeksazamanda Avrupa nnenmehurmüzesihalinegelecektir 17. Yukardakiörnekte,SisamBey ininstanbul dabirmüzeaçlmaskonusunda önemlibirfikirortayaattvebirönerisunduugörülmektedir.sözkonusumek tupüzerinetophaneiamiremüiriileyazmayaplmvebuçeiteskieserlerin nakledilerekmerkezdeyaplacakmüzedetezyinolunmasiçinbulunacakeyann stanbul asevkedilmesihakkndagerekliemirlerinyazlmasuygungörülmüve budapadiahtarafndanonaylanmtr 18.Gerekmerkezdekidevletadamlarnn vegereksevilayetlerdekiyöneticilerinbukonudakiyaklamlarosmanlpadiah larnezdindeolumluyanklanmtr.böylecehenüzdepogörünümdevemodern müzecilik anlayndan uzaktabulunan Aya rini de ksa bir süre sonra modern anlamdamüzecilikçalmalarnnhayatageçirilmeyebalandanlalmaktadr. Bu tür yaklamlarn neticesinde ylnda Caalolu ndaki Sultan II. Mahmuttürbesikarsnda, Müzehane adylabiryerkurulmu,ancakburasbir müzeyedönütürülememitir 19. Yukardaifadeedilengelimelerdensonra,SadrazamAliPaaveMaarifNaz r Hilmi Paann görevde bulunduu 1868 ylnda Osmanl mparatorluu nda eski eserlerin kefedilmesi, kaydedilmesi ve sergilenmesi için bir Müzehane nin açlmaskararlatrlmtr 20.NihayetSafvetEsadMehmedPaa nnmaarifnazr (ubat1868 5Ekim1871)görevindebulunduusrada20Haziran1869tarihinde müze müdürlüünün oluturulmas sadrazamla teklif edilmi ve bu teklif uy gun görülerek 10 gün sonra irade çkarlmtr. Neticede ngiliz Mr. Goold, 16 Karaduman, Eski Eser Kaçakçl, s. 7; Öz, Ahmet Paa ve Müzeler, s. 6; Ogan, Türk Müzeciliinin Yüzüncü Yl Dönümü, s BOA,.DH. Nr. 372/24654, lef BOA,.DH, Nr. 372/24654, lef 3; A. AMD, Nr. 73/ Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s Ata, Müze Eitimi, s. 51.

143 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 125 MektebiSultaniöretmenliigörevineekolarak,maann3.000frankdahaart rlmasylamüdürlüeatanmtr 21. Osmanl Devleti nin ilk müzesine önceleri Atikhane, Müzehanei Osmanî, MüzeiahaneveyaMüzeiAmiredenilirkenbudönemdenitibarende Müzei Hümayûn veya Müzehanei Hümayûn ad verilmitir 22. Bu isimlendirme, ku rumunimparatorluunbütününütemsilettiineönemlibirvurguolmaklabirlik te,aynzamandaosmanlmüzeciliinkurumsallatrlmasvemüzedesergilene cekeserlerhakkndahukukidüzenlemelerinbalatlmasaçsndançokönemlibir adm olarak ortaya çkmaktadr 23. Bu çerçevede öncelikle Maarif Nazr Safvet Paatarafndanvaliliklerebirgenelgegönderilmitir.Böylecetoplananeskieserle rinstanbul agönderilmesiistenerek1869ylnakadarbirmüzedeposuhalinde bulunan Müzei Hümayûn gelitirilmeye çallmtr 24. Bu durum tarihi eserler konusunda imparatorluunun tümünü kapsayan bir politikann benimsendiini göstermesiaçsndadaönemlidir 25.Gerçektenbutarihlerdevilayetlerdenbirmik tareskiesermerkezegönderilmitir 26.AyrcamüzemüdürüGoold ungiriimleri ilemarmaraadasvetekirdacivarndanheykellergetirilerek,müzedeyaklak 160civarndaeskiesertoplanmtr Maarif Nizamnamesi nde, müzelerin açlp iletilmesi Maarif Nezareti ningörevleriarasnadâhiletmitir.ancakksabirsüresonra,1871ylnda,sadra zammahmutnedimpaagörünürdemalînedenlerdendolaymüzemüdüriyeti nikaldrmtr.yerineihdasedilenmuhafzlaiseavusturyasefirifreiherrvon ProkeschOsten intavsiyesiüzerinestanbul da LloydAutrichien vapuracentesi sahibininoluolanterenziogetirilmitir 28.Bütünbuhadiseler,ngilizdostuola rakbilinenalipaa nnölümündensonra,tanzimatdönemidevletadamlarnn çekimelerininbirsonucuolarakgörülmektedir.bunedenlesadrazammahmud Nedim Paa nn, Ali Paa nn görevlendirdii bütün idarecileri sebepsiz olarak azlettiiifadeedilmektedir 29.HattamüzeninTanzimat nhedeflerininsomutlat rldbirmerkezolaraköneçkmasnedeniylekapatlmolduubileiddiaedil mektedir 30.NitekimFranszKültürühayranolarakdeerlendirilenAhmetVefik 21 smail Günay Paksoy, Baz Belgeler Inda Osmanl Devleti nin Kültür Miras Politikas Üzerine Düünceler, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, Aralk 1992, stanbul 1993, s.208; Ahmet Mumcu, Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 26/3 4, Ankara 1970, s. 66; inasi, Bizde Müzeciliin Balangçlar, s Halil Edhem, Âsâr- Atîka Müzesi nde Meskûkât Koleksiyonlar, stanbul 1339/1923 s Shaw, Osmanl Müzecilii, s Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1598; Karaduman, Eski Eser Kaçakçl, s. 7; Ayrca maliye nezareti tarafndan 27 Safer 1286/8 Haziran 1869 tarihinde vilayetlere yazlan tahriratta müze için meskûkât- atike toplanmas da tavsiye edilmitir. Halil Edhem, Âsâr- Atîka Müzesi nde Meskûkât Koleksiyonlar, stanbul 1339/1923, s Shaw, Osmanl Müzecilii, s Ethem, Müzeler, s Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s.1458; Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s Karaduman, Türkiye de Tarihi Eser Kaçakçl, s. 21; Semavi Eyice, stanbul Arkeoloji Müzelerinin lk Müdürlerinden Dr. PH-Anton Dethier Hakknda Notlar, stanbul Arkeoloji Müzeleri Yll, stanbul Arkeoloji Müzeleri Yaynlar, stanbul 1960, s Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1598; Eyice, Dr. PH-Anton Dethier Hakknda Notlar, s Shaw, Osmanl Müzecilii, s.109.

144 126 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Paa nn1872ylmaysayndamaarifnazrolarakgörevegelmesiylemüzemü dürlüününyenidenaçlmasbuaçdanoldukçaanlamldr.budönemdemüdür lüealmandr.philippantondethiergetirilmitir 31. AntonDethierbizzatkendisiningiriimleriyleülkeninçeitliyerlerindeneski esertoplatmtr 32.Buçerçevede1873ylndaKbrs dan88sandkdolusueskieser getirtilmitir. Bu sürede Dethier, Bandrma da Takvor Aa,Selanik de Yuvanaki ve stanbul da Dervi Hüseyin adndaki ajanlar vastasyla eski eser toplatarak müzeyi zenginletirmitir. Böylece bu dönemde Aya rini deki eser says 650 yi bulmutur 33.Vilayetlerdengetirtilenlerlebirlikte,Ayarini detoplananeskieserle rin gün geçtikçe artmas nedeniyle ve müzenin halka açlabilmesi amacyla, Çemberlita da geni bir müze binas yaplmak istenmi, ancak baar salana mamtr.bununüzerinemüzeninçinilikök etanmasgündemegelmitir 34. Harbiye Anbar ndaki eski eserlerin Çinili Kök e tanmasnda özellikle se raskerliin giriimlerinin etkili olduu anlalmaktadr. Seraskerliin Sadarete gönderdii 12 Aralk 1873 tarihli tezkirede, öncelikle, bir süredir Harbiye Anbar nn bir dairesinin müze olarak kullanld ifade edilmitir. Bu nedenle BabÂli denverilenmüsaadeilemüzedekieskieserlerigörmekamacylapekçok yabancnn geldii, bu ziyaretler srasnda Harbiye Anbar nda bulunan silah ve mühimmatlardainceledikleri,ancakbudurumunsakncalolduubelirtilmitir. HarbiyeAnbar nnaskeriahane ninsilahvemühimmatlarnamahsusolmas nedeniyle,buanbarn,sadecesilahvemühimmatlarnmuhafazaedildiibirme kânadönütürülmesigerektiivebunedenleeskieserlerinbakabirmekânanak ledilmesininuygunolduuifadeedilmitir.bununlabirlikte,eskieserlerinnakle dilmesine en uygun mekânn ise baka alternatif bulunmamas ve mevcut du rumdaboolmasnedeniyleçinilikökolduubelirtilmitir.bukonuda16ka sm1873tarihindesadaretebirmüracaattabulunulduuhalde,henüzneticeal namad,ancaksonzamanlardaharbiyeanbar nneskieserlereyetersizgelme yebaladdavurgulanmtr.üstelikorduyuhümayûn unsilahlarnndeiti rilmesi nedeniyle eski silahlarn veya Avrupa dan temin edilen yeni silahlarn muhafazaedilmelerigerektiihaldeharbiyeanbar ndabunlarmuhafazaede cekyerkalmadvebukonudaskntyaanddaifadeedilmitir.neticeolarak tezkireninsonunda,seraskerliktarafndanharbiyeanbar ndakieskieserlerinbir an evvel Çinili Kök e veya münasip bir mahalle nakledilmesi talep edilmitir. 31 Ethem, Müzeler, s. 558; Ata, Müze Eitimi, s Dethier in çalmalar hakknda bkz. Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s ; Eyice, Dr. PH-Anton Dethier Hakknda Notlar, s Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1602; Eyice, Dr. PH-Anton Dethier Hakknda Notlar, s. 47; Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s Bu konuda Maarif Nezareti nin Babakanla gönderdii söylenen bir yazda ifade edilenler hayli ilgi çekicidir. Söz konusu yazda, Avrupa da eski eserlerin müzelerde sergilendii, Aya rini de bulunan eserlerin lira deerinde olduu, ancak burada nemden dolay zarar gördüü, hükümetin anna uygun bir düzenleme yaparak, yeni bina yaplncaya kadar mevcut binalardan birisinin düzenlenerek eserlerin oraya nakledilmesi gerektii ifade edilmitir. Ayrca müze müdürünün ifadesiyle Çinili Kök ün bu i için uygun olduunu böylece düzgün bir müze ortaya çkaca ilave edilmitir. Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s.1458.

145 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 127 Bunun üzerine Sadaret tarafndan, Seraskerliin söz konusu müracaat uygun görülerek,zatenmüstakilbirmüzeyelüzumolduunadikkatçekilmiveharbiye Anbar ndakieskieserlerinçinilikök enakledilmesiiçinçalmalarabalanlma sgerektii25aralk1873tarihindemaarifvehazineihassanezareti nebildi rilmitir 35. BusüreçtenitibarenÇiniliKök ün,eskieserlerinsergilenmesiiçinuygunbir mekânadönütürülmesiamacylaçalmalarabalanmtr.1875ylndadahiçini li Kök ün düzenleme çalmalarnn devam ettii anlalmaktadr 36. Hatta II. Abdulhamit in tahta çkndan ksa bir süre sonra, Harbiye Anbar nn ziyaret edeceiduyurulduunda,buradakieskieserlerinbirdüzenekonulmasdatalep edilmitir 37.BazkaynaklardaMaarifNazrSamiPaazadeAbdüllatifSuphiPa a nngayretleriylemüzedekiarkeolojikeserlerin1876ylndaayarini dençinili Kök etanmolduubildirilmekleberaber 38,butarihlerdehenüzeskieserlerin nakledilmedii görülmektedir. Zira daha Nisan 1877 de, Çinili Kök ün tamiri, tanzimivemalzemelerinintamamlanmasileburayaeskieserlerinnaklimeselele rinigörümeküzeregeçicibirkomisyontoplanmvebukomisyondabazkarar lar alnmtr. Söz konusu komisyonda Çinili kök ün tam bir müze hüviyetine kavumas amacyla, bütün eksikliklerinin giderilmesi, eski eserlerin uygun bir ekildenakledilmesiveyerliyerinekonularaktanzimedilmesi,müzeyenakledil meyecekolaneserlerinmuhafazaaltnaalnmaskararlatrlmtr 39. KomisyonunÇiniliKökhakkndaaldkararlarnksasüredehayatageçi rildii anlalmaktadr. Nitekim MaarifNezareti nden ehremanetine gönderilen 27 Ocak 1878 tarihli belgede, Harbiye Anbar nda mevcut eski eserlerin Çinili Kök enakledilmesiiçinhamallaraihtiyaçolduubelirtilmektevekâfimiktarda hamalteminedilmesiistenmektedir 40.Ayrcabunakliyeninksasüredebitmeye ceigözönünealnarak,tanmasrasndaiçeridekikymetlieyalarkorumakiçin HarbiyeAnbar ndanöbetçilergörevlendirilmesinekararverilmitir 41.Diertaraf tan18mays1878tarihindezabtiyenezaretinemüracaatedilerekçinilikök de gündüzvegecelerikapönünde2zaptiyeningörevlendirilmesiveçevredekika rakollarda görevli bekçilerin de sklkla buray kontrol etmeleri istenmitir 42. u haldeharbiyeanbar ndakieserlerinçinilikök eancak1878yliçerisindeta nabildii anlalmaktadr. Baz kaynaklarda Çinili Kök e önceleri Aya rini deki silahlarndanakledilmesidüünülmüolduu,ancaksonradansadecearkeolojik 35 BOA, A. MKT. MHM, Nr. 471/11, lef 1, 2, BOA, MF. MKT, Nr. 30/ BOA, MF. MKT, Nr. 43/ Ermiler, Günümüz Müzesi Nasl Olmal?, s. 26; Ethem, Müzeler, s BOA, MF. MKT, Nr. 47/ BOA, MF. MKT, Nr. 46/9. 41 BOA, MF. MKT, Nr. 46/8. 42 BOA, MF. MKT, Nr. 56/75.

146 128 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 eserleringötürüldüüifadeedilmektedir 43.OysaSeraskerliinyukardakitezkire sigözönünealndnda,butanmailemininzateneskieserlerlesilahlarnayr mekânlardatutulmasisteiylegerçekletirilmiolduugörülecektir. EskieserlerinÇinili Kök etandvemüzeninaçlnnyaplddönem lerdemüzemüdürlüünüyürütendethier,1881ylndavefatetmitir.bunedenle maarif nezareti, Berlin Elçilii ne bir yaz göndererek, elçi Sadullah Paa dan bir müzemüdürübulunmasnistemitir 44.Böyleceilkandaeskigeleneinbirdeva molarakosmanlmüzesininbanayinebiryabancnngörevlendirilmesidüü nülmütür 45.HattaBerlinElçilii,BerlinMüzesiBakâtibiDr.Millhoferilesekiz yllkbirsözlemeyapmaküzereanlamtr.ancakbusradaosmanhamdibey, babas Sadrazam Ethem Paa nn ve snf arkada Terifat Umumiye Nazr Münür Paa nn destei ile II. Abdülhamit tarafndan müze müdürlüüne atan mtr 46. üphesizkendimemleketindeherhangibiryabancuzmandançokdahaetkili olacak olan Osman Hamdi Bey in göreve gelmesiyle Osmanl Müzesinin kurul masndan bu tarafa süregelen yabanc müdür egemenlii de sona ermitir. Baz kaynaklarda eski eser konusunda bilgili olan ve Osmanl müzeciliine önemli hizmetleri dokunan yabanclarn, stanbul u önemli bir müze ehri haline getir mektendahaçok,kendiülkelerindekimüzelerizenginletirmekamacntadkla rifadeedilmektedir 47.YararlhizmetlerigörülmeklebirlikteDethier inmüdürlük dönemigeliigüzeluygulamalarve1874ylndaçkardnizamnamegözönüne alnarak,tarihieserlerinülkednaçkarlmasnyasallatrdnedeniyleeleti rilmektedir 48. lktürkmüzemüdürüolanosmanhamdibey,bugöreveatandktansonra eskieserkorumaclalanndaçokönemligelimeleryaanmvetürkmüzecili iyepyenibirdönemegirmitir 49.OsmanHamdiBey ingörevebaladdönem dekaytlesersaysnn650civarndaolduuifadeedilmektedir 50.Eserlerönceleri 43 Ethem, Müzeler, s. 558; Karaduman, Türkiye de Tarihi Eser Kaçakçl, s. 20; inasi, Bizde Müzeciliin Balangçlar, s.135; Bununla birlikte, baz kaynaklarda, eski eserlere kar ilginin artmas ve eski silahlarn gözden dümesi nedeniyle Harbiye Anbar nn ziyarete kapatld eklinde yorumlar yaplmaktadr. Shaw, Osmanl Müzecilii, s Ancak söz konusu kaynakta Osmanl Müzecilii hakknda çok önemli ve kymetli tespitler yaplmaktadr. 44 Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1602; Abdülhak inasi, Müzelerimiz ve Hamdi Bey, Ülkü Halkevleri Dergisi, C. III, Ankara 1934, s Ogan, Türk Müzeciliinin Yüzüncü Yl Dönümü, s Osman Hamdi Bey, müdürlüe atanmadan evvel, Paris te on iki yl resim örenimi görmü, stanbul a döndükten sonra, çeitli devlet memurluklarnda bulunmutur. Bu göreve atanmadan önce, yabanc dil bilgisi, kültürü ve yurt dnda açt sergilerle büyük bir öhrete sahiptir. Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s Mehmet Önder, Anadolu da Eski Eser Kaçakçl ve Kültür Soygunu, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, VI, S. 17, Ankara 1990, s Shaw, Osmanl Müzecilii, s Bu konuda bkz. Mustafa Cezar, Sanatta Bat ya Açl ve Osman Hamdi, Anadolu Sanat Yaynlar, stanbul 1995, Nur Akn, Osman Hamdi Bey, Âsâr- Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlay Üzerine Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, Aralk 1992, stanbul 1993, s.236; Ufuk Esin, 19. Yüzyl Sonlarnda Henrch Schlemann n Troya Kazlar ve Osmanllarla likileri, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, Aralk 1992, stanbul 1993, s. 180; inasi, Müzelerimiz ve Hamdi Bey, s. 112; Shaw, Osmanl Müzecilii, s Osman Hamdi Bey vefat ettiinde çounluu sikke olmak üzere, müzede bulunan eski eser says dir. Öz, Ahmet Paa ve Müzeler, s. 12.

147 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 129 genelliklevilayetlerdentoplamaksuretiyleeldeedilirken,osmanhamdibeydö nemindedahaçokkazlaryaplmaksuretiyleesereldeedilmeyebalamtr 51.Bu nedenleçeitlibölgelerdengelenveyakazlardançkarlaneserlerçinilikök ün ve hatta bahçesinin de dolmasna yol açmtr. Böylece yeni bir müze binasna ihtiyaç duyulmaya balanmtr. Neticede, Osman Hamdi Bey in 1887 ylnda Sayda da meydana çkard kral mezarlndaki lahitlerin stanbul a getirilme sindensonraçinilikök ünhemenkarsna,1891ylndayunanmimarisitarzn dabirmüzeinaedilmivebumüze1902ve1908yllarndayaplanilavelerleüç ayrksmdatamamlanmtr 52. YunanveRomadönemieserleriilkmüzebinas olanbuyapyatanm,türk,arapveranmedeniyetlerineaitslamîeserlerise Çinili Kök te braklmtr. Bu eserler daha sonra kurulacak olan Türk ve slam EserleriMüzesi ninçekirdeinioluturacak,ayarini dekalaneskisilahlarlaolu turulanaskerimüzeise1908ylndadahadüzenlihalegetirilecektir 53. OsmanlDevleti ninilkmüzesiolanmüzeihümayûn,birsüresonraâsâr Atîka Müzesi ve Cumhuriyet in ilanndan sonra da stanbul Arkeoloji Müzesi adnalmtr.ölümünekadararalksz30ylmüzemüdürlüündekalanosman HamdiBey indönemi,müzecilikaçsndanbirdönümnoktasolmuveosmanl Müzesibusüreçtedünyannsaylmüzeleriarasnagirmitir.lkmüzebinasnn yaplmas,ilkesaslveciddibirdüzenlemeolan1884nizamnamesininhazrlan mas,anadolu daarkeolojikkazlarntürklertarafndanyaplmasvebukonuda bilimsel yaynlarn hazrlanmas gibi hizmetlerin tamam Osman Hamdi Bey in gayretleriylegerçekletirilmitir 54. IIKONYAÂSÂRIATÎKAMÜZES NNKURULUU Eski eserler konusunda 1869, 1874 ve 1884 tarihli hukuki düzenlemelerden sonra 13 Mays 1889 tarihinde Müzei Hümayûn Nizamnamesi çkarlmtr 55. Bu nizamnamede eski eserlerin bakm ve korunmas hakknda önemli hükümler ortayakonulmutur.ayrcanizamnamenin14.maddesinde,vilâyetmüzelerinin dekurulmasöngörülmütür 56.BütünbuçalmalarOsmanlmüzecilikgiriimle rininimparatorlukgenelineyaylmasyönündeenönemlibalangçlarolarakad dedilmektedir. Bu çerçevede Osmanl yöneticileri imparatorluk genelinde eski eserlerüzerindekiegemenlikmücadelesine,taradakitemsilcileriolanvalileride ortaketmeyebalamtr.busürecindevamn,durumudevleteballklarnnda 51 Poyraz, Müzelerde Is, Ik, Nem, Adana Ogan, Türk Müzeciliinin Yüzüncü Yl Dönümü, s. 17; Kazm Erargn, Türk Müzeciliinin Tarihçesi, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982, s Karaduman, Eski Eser Kaçakçl, s. 7; Eyice, Müzeciliimizin Balangc, s Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s Be fasl içinde 43 maddelik Nizamname, Müzenin nasl yönetileceini hükme balamakta, müzede çalacak uzmanlardan hademelere kadar bütün personelin görevlerini saymaktadr. Müze-i Hümâyûn, ayrca, Maarif Nezaretine bal olarak Âsar-i Atika Nizâmnâmesini uygulamakla (M. 8) görevlendirilmitir. Ayrntl bilgi için bkz. Mumcu, Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, s Mumcu, Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, s.74.

148 130 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 birgöstergesiolarakdeerlendirenbazvilayetyöneticilerinbuhusustaciddigay retlergöstermeleriizlemitir 57. Eskieserlerkonusundamerkezingösterdiiçabalaraenyaknilgiyigösteren vilayetlerden birisi de Konya Vilayeti yöneticileridir. Daha 1869 ylnda valilere gönderilen,vilayetleridâhilindekieskieserleritoplattrmalar,bunlarkrlmaya cak ekilde iyice paketleyip sandklayarak stanbul a göndermeleri yönündeki genelgeden hemen sonra, KonyaValisi Abdurrahman Paa nn da, vilayetdâhi lindekieserleristanbul agönderdiivebukonudaengayretliidarecilerdenoldu uanlalmaktadr 58.Buhassasiyetlerinbirsonucuolarak,sözedilendönemden itibarenmerkezegönderilmeyedeerbulunamayaneskieserlerinkonya damu hafazaedildiigörülmektedir.eskieserlerbalangçtaalâeddintepesindebulu nanalâeddincamiiveselçuklusultanlarnntürbesindevedahasonralarkadri EfendiBedesteni ndedepolanmtr 59.Hatta1891ylndaKonya yagelenclement Huart,budepoyubirmüzeolarakdeerlendirmitir 60.Ancak1897ylndaKon ya ya urayan Ahmed Tevhid Bedesten in bu tarihlerde Belediye Anbar olarak kullanldnifadeetmektedir.sözkonusuyapnnbutarihlerdebirmüzeolma d,ancakeskieserdeposuolarakkullanldanlalmaktadr.diertaraftanbu çalmalarnkonya damüzeciliinilkadmnoluturduusöylenebilir 61. Yukardakiörneklereskieserkorumaclnagüzelbirörnekolarakgösterile bilirse de Konya Vilayeti nde modern manada müzecilik çalmalar ancak XIX. yüzylnsonlarndagerçeklemitir.bazkaynaklardakadriefendibedesteni nde eskieserlerinkorumaaltnaalnmasgiriimininavlonyalferitpaatarafndan balatld ifade edilmektedir 62. Ancak, Ferit Paa bu koruma faaliyetlerinin ge limeye balad 1890 yllarnda Konya Valisi deildir 63. Bununla birlikte eski 57 Shaw, Osmanl Müzecilii, s Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1598; Ogan, Türk Müzeciliinin Yüzüncü Yl Dönümü, s Hüseyin Karaduman, Belgelerle Konya Mevlânâ Müzesi nin Kuruluu, Vakflar Dergisi, XXIX, Ankara 2005, s.136; Naci Bakrc, XIX. Yüzyldan Günümüze Konya da Müzecilik, 6. Müzecilik Semineri Bildirileri, Eylül 2002, s. 94; Baz kaynaklarda Bedesten in, yanan eski Karatay Lisesi nin yerinde olduu ifade edilmektedir. Emine Karpuz, Konya Müzeciliinin Tarihçesi ve Bugünkü Durumu, pek Yolu, VI, Özel Say, Konya 2003, s. 343; Hasan Özönder, Konya da Müzeciliin Tarihçesi, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982, s. 12; Ancak Bedesten yktrldktan sonra yerine Konya Sanayi Mektebi yaptrlmtr. Ali Ba, Tolga Bozkurt, Konya Bedesteni, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 10, Konya 2003, s ylnda Konya ya gelen Clement Huart, ehirde bir müze bulunduunu ifade etmektedir. Ancak Huart, Konya da müze bulunmu olmasna hayli armtr. Nitekim bu konuda: Pek gariptir ki ehir bir müzeye sahip bulunuyordu. Burada, surlarn tahribi srasnda tesadüfen kurtulmu ve akll idarecilerin zoru ile bir araya getirilmi birkaç ta yer alyor. Müze harap ve terk edilmi eski bir bedestendir diyerek, müzede bulunan eserler hakknda bilgi vermeyi sürdürmektedir. Clement Huart, Mevleviler Beldesi Konya, (Çev: Nezih Uzel), stanbul 1978, s Ba, Bozkurt, Konya Bedesteni, s. 513; Selçuklular döneminde gerçekletirilen baz faaliyetlerden hareketle Konya daki müzecilik çalmalarnn çok daha eskiye götürüldüü de görülmektedir. Nitekim Semavi Eyice, Konya nn ortasnda bulunan Alâeddin Tepesi nin etrafn surlarla çevreleyen Selçuklularn kendilerinden önceki dönemlere ait baz ta eserleri sur duvarlarnn d yüzeylerine yaptrarak sergilediklerini ifade etmektedir. Eyice, Selçuklularn, bu davranla tarihi eserlerin yok olmalarn önledii için bir bakma müzeci bir anlayla hareket ettiklerini ve böylece Türk Tarihindeki ilk müze denemesinin Konya da yapldn söylemektedir. Ayrca Konya ile Ilgn arasnda bulunan Kadnhan n da bu hususta güzel bir örnek olarak göstermektedir. Bkz. Eyice, Arkeoloji Müzesi ve Kuruluu, s. 1596; Eyice, Müzeciliimizin Balangçlar, s Özönder, Konya da Müzeciliin Tarihçesi, s. 11; Erdemir, nce Minare, s Ferit Paa, 1851 ylnda Yanya da domutur. Babas Avlonya mutasarrf Mustafa Nuri Paa dr. Sbyan mektebi, rütiye ve Rum lisesini Yanya da okumu, özel hocalardan Arapça, Franszca, talyanca ve Rumca eitimi almtr. Babasnn Resmo mutasarrfl srasnda 1867 ylnda memuriyete balamtr. Bu görevinden sonra srasyla Kandiye,

149 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 131 eserlerindepolandkadriefendibedesteni,avlonyalferitpaa nnkonyava lisi olduu dönemde gerçekletirdii imar faaliyetleri kapsamnda, harap halde bulunduu1898ylndayktrlmveyerinekonyasanayimektebiinaedilmi tir 64.Böylece1899ylndaAvlonyalFeritPaatarafndan Konyadadisi avlusu içindebirmüzebinasyaptrlarak,bedesteniniçindemuhafazaedileneskieserler, müzebinasnanakledilmitir ylndaAvlonyalFeritPaatarafndanyaptrlanmüze 66,KonyaMekteb idadi sininbahçesindemüzeihümayûn unkonyaubesiolarakaynylhizme teaçlmtr 67.MüzeninkuruluutamamlandktansonraValiFeritPaatarafndan vilayetdâhilindekikazalarabirgenelgegönderilmitir.7austos1899tarihlige nelgede, Konya da,müzeihümayûn unbirubesiolmaküzerebüyükbirmas raflamükemmelbirmüze inaedildiibildirilmektedir 68. Ferit Paa, müzenin ina edilmesini eski eserlerin korunmas için önemli bir merhaleolarakgörmektedir.paa,vilayetdâhilindekibütünkazalaragönderdii genelge ile vilayet dâhilindeki yöneticilere bu konuda önemli uyarlarda bulun mutur.feritpaa,bugenelgede:hernekadarvilayetdâhilindebirçokeskieser eldeedilerekmüzedetehirikararlatrlmisede,müzeninsadecemerkezvila yetemahsusolmayp,vilayetinhertarafndabulunaneskieserlerinbirmahalde bulundurulmas açsndan birçok fayda salayacan ifade etmitir. Bu nedenle Mahalli hükümetlerce bulunan eserlerden nakledilebilecek olanlarn hemen Konya ya gönderilmesivenakledilemeyecekolanlarniseyerindemuhafazaedilmesinedikkatveitina gösterilmesini istemitir.feritpaa,ayrca, Nakledilmeyecekolaneserlerhakkn daderhalmalumatveizahatyaplmasvebundanbakaellerindeeskieserbulu nanlarn tevik edilerek ve kendi rzalaryla müzeye hediye etmeleri halinde memnunolunacannveisimlerinindahigerekgazetelerdevegereksemüzede sergileneneserüzerindeilanedileceininkendilerinetebliedilmesi gerektiini de belirtmitir. Son olarak Ferit Paa, Âsâr atîka nizamnamelerinin hakkyla mütalaa edilerek hükümlerinin icra edilmesine ve yurtdna çkarlmas veya tahrip edilmesinin önüne geçilmesine son derece itina gösterilmesi gerektiini, Girit, Mostar, zornik, Gaçka, Tirebin, Bosna, Hersek, Bulgaristan, Diyarbakr adliye müfettilii, Adliye Komisyon üyelii, Halep ve Bursa da adli ve mülki memurluklarda bulunmutur. Ksa bir süre uray devlet azal yapan Ferit Paa, 17 ubat 1898 tarihi ile 6 Kasm 1902 ylnda Konya Valilii görevinde bulunmutur Bkz. Saim Cirtil, Vali Mehmet Ferit Paa nn Konya daki mar Faaliyetleri, Fen Edebiyat Dergisi, VIII. Ortaça ve Türk Dönemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, (26-28 Nisan 2004), C. 7, S. 1, Sakarya 2005, s Ba, Bozkurt, Konya Bedesteni, s Mehmet Önder, Mevlana ehri Konya, Konya 1971, s. 387; Ark, Türk Müzeciliine Bir Bak, s. 25; N.F. Batak, Muhtelif Garb Eserlerine Nazaran Konya, Konya, 30, Konya 1939, s Baz kaynaklarda söz konusu yapnn Konya dadi sinin müdür lojman olduu ifade edilmektedir. Ancak Ferid Paa nn stanbul a gönderdii yazlardan ve 1317 Konya Vilayeti Salnamesinden anlald kadaryla, bu yap 1898 ylnda müze binas olarak ina edilmitir. Muhtemeldir ki, Mevlana Müzesi nin açlmas ile birlikte boaltlan bu yap bu tarihten itibaren lojman olarak kullanlmtr. 67 H. 1317/M Konya Vilayeti Salnamesinde Konya Mektebi dadisi bal altnda Mektebin Bahçesinde bir de muntazam bir Müze-i Hümayûn ube binas yaptrlmtr. Denilmektedir. H.1317 (1899) Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Defa 28, Konya Vilâyet Matbaas, 1317/1899, s BOA, Y.PRK.UM, Nr. 47/75; DH. TMIK. S, 26/51

150 132 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 böylece eski eserlerin mükemmel bir ekilde muhafaza edilmelerinin mümkün olacan daifadeetmitir ylAustosayiçerisindetamamlandanlalanmüzebinasndabuta rihten itibaren eski eserlerin nakledilmeye ve yerletirilmeye baland anlal maktadr 70.Müzeyenakledileneserlerinbirksm,butarihekadarKonyaVilayeti dâhilindebedesten dedepolanmaktaolaneserlerden,birksmdabusüreçtevila yetlerden toplanm olan eserlerden olumaktadr. Nitekim müze binasnn ta mamlanmasndansonra,vilayetdâhilindekikazalaramüzeninkurulduunuilan veeskieserlerinmerkezegönderilmesigerektiiniifadeedengenelgedensonra, vilayet dâhilindeki kazalardan vilayet merkezindeki müzeye eski eserler gönde rilmeyebalanmtr.hattabutürgiriimlerdebulunankiilerinde,toplumaör nekolmalaraçsndantaltifedildiklerianlalmaktadr 71. GerekBedesten dedepolananvegereksemüzenininaedilmeaamasndavi layetdâhilindekikazalardangönderileneskieserlerinbirarayagetirilmesinetice sinde,1899ylaralkaybalarnakadar,konyaâsâratîkamüzesi ndekieser says60 70kadarparçayaulamtr.Nihayetmüzedeyaplantefriatsonucunda, Konyadadi siinaatnndatamamlanmasvesilesiyle,konyaâsâratîkamüze si nin açl 10 Aralk 1899 tarihinde gerçekletirilmitir. Ayn zamanda Konya dadi sinin de açlnn gerçekletirildii bu törene Konya Valisi Ferit Paa,Hü kümetmemurlar,ilmiyemensuplar,askerîvemülkîerkân,konyaerafveileri gelenleri ile pek çok ahali itirak etmitir. Müzei Hümayûn Konya ubesi nin açlvesilesiyle,bukonudabüyükgayretibulunankonyamaarifmüdürüazmi Bey tarafndan Maarif Nezareti ne bir telgraf gönderilmek suretiyle açl töreni hakkndabilgiverilmitir 72. Bazkaynaklarda,MehmedMuhlis inkonyarehberi ndeyeralanveiçerden ve dardan iki fotorafndan hareketle müzenin daha çok bir depo olabilecei ihtimalinevurguyaplmaktadr 73.AncakFeritPaa nngenelgesindeyerverdii ifadelerdenve sairbelgelerdenburasnnbirmüzeolduuaçkbirekildeanla lmaktadr.bununlabirliktezamanlaeserlerinartnedeniylemüzebinasyeter sizgelmivetehirartlarkötületiindenbirdepogörünümünebürünmüola bilir.neticedeyukardakibilgilernda,1898ylndakadarbireskieserdeposu olarakkullanlanbedesten inyklmasylabirlikte,1899ylndakonyadadi sinin bahçesinde, özellikle tehir ve koruma amac tayan müstakil bir müze binas 69 BOA, Nr. Y.PRK.UM, Nr. 47/ R tarihli Konya Vilayeti Salnamesinde müzenin eser listesine yer verilmektedir. Bu cetvelde ilk kaydn 20 Mays 1899 tarihli olduu anlalmaktadr. 71 Konya Âsâr- atîka Müzesi ina edildikten sonra Ferid Paa nn vilayet dâhilindeki kazarla gönderdii genelge dorultusunda müzeye mermerden müteekkil be-alt parça eser balayan Isparta ileri gelenlerinden olan Yanko ve Panayot isimli kiiler, bu hareketlerinden dolay, Ferid Paa nn 23 Eylül 1899 tarihinde yapt teklif neticesinde dördüncü rütbeden Osmanl nian ile taltif edilmilerdir. BOA, MF. MKT. Nr. 471/ BOA, MF. MKT, Nr. 482/8. 73 Karaduman, Mevlânâ Müzesi, s. 137.

151 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 133 yaplarakkonya nnilkvemüstakileskieser(arkeoloji)müzesikurulmuoldu undaherhangibirtereddütkalmamtr. MehmedMuhlis intasviriyle Müzebinasna,Konyadadisi ninbahçekap sndaniçerigirildiktensonrakapnnsoltarafndayeralanbiryolvastasylaula lmaktadr.buyolunkenarlarndasalsollusralanm,roma,bizansveselçuk ludönemlerineaityazlveyaresimlieskitalarveheykelparçalaryeralmakta dr.müzebinasdadi denbamszvemüstakilbiryapolup,tekodasbulunma snaramendevrinegöreoldukçageniamayetersizgelmektedir.binanniçeri sinde vilayetin muhtelif yerlerinde bulunmu olan eserlerin sergilendii anlal maktadr 74.ZamanlamüzeyeKonyaveçevresindenderlenenslamöncesidevirle reaitsunaklar,kapkacaklar,taeserlerselçukluveosmanldönemlerineaitki tabeler,konyakalesi ndenintikaledenresimlitakabartmalarveilemelimezar talardagetirilmitir 75.Buküçükmüzebinaseserlerintehiriiçinyeterligelme diinden,eskibinannkuzeyine1924ylndabirodadahailaveedilmitir.ancak, buhaliyledahikonyamüzesi,ihtiyackarlayamazdurumdadr 76. Günümüzdemüzeilevibulunmayanyap,BeyolKava ndakarmalkö retim Okulu bahçesinin güneybat köesinde yer almaktadr. Yüksek bir su bas man üzerinde tek katl olarak ina edilen yapnn güney bölümü, yaklak 5.80x9.25 m ölçütlerinde yamuk dikdörtgen planldr 77. Kuzeydeki ek bölüm ise 5.80x8.65mölçülerindedüzgündikdörtgenplanasahiptir 78.Müzebinasnncep hesininortasndayuvarlakkemerlibirkapvedokuzpencereyeralmaktadr.ka püzerindekiinakitabesibugünkonyamüzesi ndesergilenmektedir x0.57 cmölçülerindekitaüzerinekûfihatlkitabeaadakigibidir 80. MüzeiHümâyunubesi.Saferü lhayr1317 Yukardadaifadeedildiigibi1924ylndabinannkuzeyineeklenmiolan ikinciodannüzerindeyeralanvekûfîhatlayazlmolanikincikitabeiseöyle dir 81. KonyaÂsârAtîkaMüzesi, Anlalanikincikitabede,müzeninhemilkyapltarihiolan1899ylhemde ekbinannyapld1924ylbelirtilmitir Mehmet Muhlis, Mümtaz Bahri, Ferid, Konya ve Rehberi, Ahmed hsan Matbaas, stanbul 1339, s Mehmet Önder, Konya Müzeleri, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982, s Erdemir, nce Minare, s. 13; Karaduman, Mevlana Müzesi, s Bkz Fotoraf 3 ve Remzi Duran vd, Konya daki Geç Dönem Osmanl Yaplar, pek Yolu, Konya Kitab IX, Özel Say, Konya 2006, s Kitabe Konya Mevlana Müzesi Envanter No: 984 de kaytldr. Kitabe için bkz. Cirtil, Mehmet Ferit Paa, s. 127; Erdemir, nce Minare, s Kitabe için ekler bölümünde bkz. Fotoraf 1. Fotoraflarn çekilmesindeki yardmlarndan dolay, deerli meslektam Ar. Gör. Mustafa Çetinaslan a çok teekkür ederim. 81 Kitabe için ekler bölümünde bkz. Fotoraf Cirtil, Vali Mehmet Ferit Paa, s. 127.

152 134 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Konya dadisi nin bahçesinde 83 ina edilen Konya nn ilk resmi müzesinin müdürlüünetarihöretmenimustafahalidbeygetirilmitir.uzunbirsüregö revyapanhalidbey densonrayerine1925ylndanacifikret(batak)atanmtr. Ancak 1925 ylnda tekke ve zaviyelerin kapatlmasyla birlikte, Konya Mevlana Dergâh6Nisan1926tarihve3426saylbakanlarkurulukararylamüzeyeçev rilmitir 84.Nihayet2Mart1927ylnda ÂsârAtîkaMüzesi olarakaçlyaplan müzeninad,1953ylndaeskieserlerinplikçicami nenakledilmesiile Mevlana Müzesi olarakdeitirilmitir 85.plikçiCami nin1960ylndaibadeteaçlmasyla, AlaaddinCami ninavlusunatananeskieserler,dahasonra1962ylndatamam lanan ArkeolojiMüzesi ne nakledilmitir 86. FeritPaa nnkonyavalilii( )Anadolu nunilkâsâratîkamüze si ninkurulmasnnyansra,konya dakieskieserlerinkorunmasveimaredil mesiaçsndandaçokönemlibirsürecioluturmaktadr.busüreçte,5temmuz 1900tarihindeKonyaValisiFeritPaatarafndanmerkezebirmüracaatyaplm tr.sözkonusumüracaatndaferidpaa,âsarkadimeislamiye densaylmak üzerevilayetinmerkezvedâhilindemevcutolanvezamanlaharapolmayayüz tutmuolancami,medrese,darü lhadisgibibaznefisyaplarnharapbirekilde braklmasnn,buyaplarnzamanlatamamenyklmasnanedenolacanifade etmitir.ayrcaharaphaldebulunanbuyaplarnzatenmevcudiyetlerinidevam ettirecek vakf gelirleri olmad, tamirine izin verilmesi için Evkaf Hümayûn Nezaretineyazldhalde,haylizamangeçmesineramenhenüzbircevapdahi alnamam olduunu belirtmitir. Ferit Paa, Birer yadigâr kymettar olmak üzere yaplm bu yaplarn muhafazasnn çok önemli olmasna karn, bunun geciktirilmesinindevletiebedmüddetanlaynauygunolmadn söylemitir. Ayrcaharaphaldebulunanbutarihiyaplarnehirdeendikkatçekenmanzara laroluturduu,ancakkonyavekaraman ndemiryoluhattndayeralmasne deniyleeskiyaplargörmekamacylastanbul dangelenyabanclarakarmah cupolunduuvurgulanmtr.feritpaa,bütünbunedenlerletarihiyaplarnbir anevvelaslnauygunolaraktamirettirebilmekiçinalmanya dafennimimari kadimîalanndatahsilinitamamlamolanveayrcastanbul damühendishanei BerriHümayûnmuallimliindebulunanKemalBey inmemurolaraktayinedil mesininevkafnezaretineyazlmolduunubelirterekbukonudapadiahnyar dmntalepetmitir Daha önceki dönemlerde eski eser müzelerinin okullarn yaknnda kurulmu olmasnn nedeni, müzeler tekilatnn bu dönemde maarif nezaretine bal bulunmas olmaldr. Okullardaki eserler daha sonra ehirlerde kurulan müzelere aktarlmtr. Özkan, Eski Eser Koleksiyonculuu, s Karaman, Mevlana Müzesi, s. 40; Karpuz, Konya Müzeciliinin Tarihçesi ve Bugünkü Durumu, s. 343; Önder, Konya Müzeleri, s Baz kaynaklarda plikçi Cami ne eski eserlerin 1951, bazlarnda 1953 ylnda aktarld ifade edilmektedir. Önder, Mevlana ehri Konya, s. 107; Ermiler, Günümüz Müzesi Nasl Olmal, s. 26; Naci Bakrc, XIX. Yüzyldan Günümüze Konya da Müzecilik, 6. Müzecilik Semineri Bildirileri, Eylül 2002, s ; Konya l Yll, 1967, s Erdemir, nce Minare, s ; Konya l Yll, 1967, s BOA, Y.MTV, Nr. 204/41.

153 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 135 FeritPaa nnyaptçalmalarneticesindebuksackdönemde,( ) eskieserleregerekenönemingösterilmesiyanndatürkslamdönemineaitpek çokeserindetamiredildiianlalmaktadr.busüreçte,valiferitpaa,sadreddin KoneviCamiiveTürbesi,AliGavZaviyesi,nceMinareliMedresesigibieserleri tamirettirmitir.ayrcabudaypazar,alaaddinsudeposu,âsâratîkamüze Binas ve Sanayi Nefise Mektebi gibi pek çok binay ina ettirmitir 88. Bununla birlikteferitpaa nngayretleriyleanadolu nunlkhalvekilimsergisikonya da açlm,halclksanatnnmuhafazaedilmesivegelitirilmesiiçintevikleryapl mtr 89.BuyönleriyleValiFeritPaa nntürkslamdönemineaiteserlerüzerin deki koruma faaliyetleri de, Konya daki tarihi eser korumacl açsndan çok önemli bir balangç olarak nitelendirilebilir. Dier taraftan bu ksa sürede çok önemlimesafeleralnd,konyavekaramandakitürkslamdönemineaitbaz eserparçalarnn,korumaamacylastanbul agönderildiivesonralartürkslam EserleriMüzesi ndesergilendiianlalmaktadr ylnda açlan Konya Âsâr Atîka Müzesi nden sonra Bursa da da bir müzeaçlmtr.ayrca1908 denitibarenselanik,sivasvezmir dedemüzeku rulmaçalmalarnabalanmsadabusongiriimlerinhiçbirisiosmanldöne minde hayata geçirilememitir 91. Baz kaynaklarda Bursa Müzesi nin 1902 veya 1904ylndaaçld,hattailkbölgemüzesininBursa dakurulduubildirilmekte dir 92.Ancakenkuvvetliihtimaldahimüzenin1901ylndaaçlmolduuyönün dedir 93.DiertaraftanbazkaynaklardaKonyaEskiEserlerMüzesi ninaçltarihi 1901veya1902olarakverilmektedir 94.Ancak,gerekarivbelgelerivegereksemü zeye ait olan kitabenin tarihinden Konya Âsâr Atîka Müzesi nin 1899 ylnda yaplmolduukesinolarakanlalmaktadr.hattamüzeninresmiaçlnnda 88 Cirtil, Mehmet Ferit Paa, s Bu konuda bkz. Hüseyin Mumal, "1901 Ylnda Konya'da Açlan Hal-Kilim Sergisi ve 1899 Tarihli Sergi Talimatnamesi", I. Uluslararas Türk El Dokumalar Kongresi, 1-2 Kasm 2007, Bildiriler Kitab (Edt. Ahmet Aytaç), Konya 2007, s Kenan Bilici, Osman Hamdi Bey in Tablolarnda Karamanolu Antlarna Ait Tarihi Malzeme, Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 1, Ankara 1985, s Bu vilayetlerde müze açma giriimlerinin I. Dünya Sava nedeniyle hayata geçirilemedii tespit edilmitir. Shaw, Osmanl Müzecilii, s ylnda yaymlanan Bursa l Yll nda Bursa Müzeleri bal altnda verilen bilgilerde Bursa Müzesi nin 1 Eylül 1904 tarihinde Bursa Erkek Lisesi nin kimyahanesinde Milli Eitim Müdürü Avni Bey in tevikiyle, Hüdevandigar Vilayeti snrlar dahilinde Yunan, Roma, Bizans dönemine ait eski eser örneklerinin toplatlmas sonucunda ortaya çkarlmtr. Böylece toplanan eserlerin bir araya getirildii bina, Müze-i Hümayûn Bursa ubesi adn alarak açlmtr. Denilmektedir. Bursa 1973 l Yll, Ankara 1973, s Baz kaynaklarda kurulu tarihi 1901 olarak verilmektedir. Bedri Yalman, Bursa, stanbul 1977, s. 90. Bursa Müzesi nin açln gösteren 1901 tarihli bir fotoraf müzenin 1901 ylnda açld kanaatini tümüyle kuvvetlendirmektedir. Fotoraf için bkz. Engin Özendes, Osmanl nn lk Bakenti Bursa, Yem Yayn, stanbul 2000, s. 176; Hasan Uçanku, Türkiye de Bölge Müzeleri nin Kuruluu Üstüne Bir Deneme, VII. Türk Tarih Kongresi, Eylül 1970, TTK Basmevi Ankara Önder, Mevlana ehri Konya, s. 386; Mehmet Önder, Konya Müzeleri, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982, s. 1; Bakrc, Naci, XIX. Yüzyldan Günümüze Konya da Müzecilik, 6. Müzecilik Semineri Bildirileri, Eylül 2002, s Ümit Yaar Gözüm, Türkiye de Müzecilik, Ankara 2002, s. 130; Ermiler, Günümüz Müzesi Nasl Olmal, s. 26,; Karpuz, Konya Müzeciliinin Tarihçesi, s. 343, Karpuz, Müzecilik, s. 16; Hasan Uçanku, Türkiye de Bölge Müzeleri nin Kuruluu Üstüne Bir Deneme, VII. Türk Tarih Kongresi, Eylül 1970, TTK Basmevi Ankara 1973, s. 999; Konya l Yll, 1967, s Söz konusu kaynaklardan bazlar müzenin açl tarihini tespitte kitabeye müracaat etmekle beraber, müzenin açl tarihi hatal olarak tespit edilmi ve bu hata sonraki yaynlarda da tekrarlanmtr.

154 136 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 1899ylsonundayapldgörülmektedir 95.Budurumda,diermüzelerinbilinen kurulutarihleridedikkatealndndastanbul dakimüzeihümayûn dansonra Anadolu da açlan ilk eski eser müzesinin Konya Müzesi olduu anlalmakta dr 96. Anadolu nunlkarkeolojimüzesiolankonyaâsâratîkamüzesi ninbinas bugünbüyükölçüdeharaphaldedir 97.Yapnngenelgörünümünüincelendiinde duvarlarnnçatlam,svalarnndökülmü,kapvepencerekorkuluklarilede mirlerinin ise paslanm durumda olduu görülmektedir 98. Söz konusu yap bir süredahabuekildebraklrsa,anadolu nunlkarkeolojimüzebinas nntari hintozlusayfalarndayerinialacandaüpheyoktur. DEERLENDRME Konya Müzecilii hakknda bugüne kadar çeitli çalmalar yaplm bulun maktadr.buçalmalardakonyaâsâratîkamüzesivekonyamüzeciliihak kndaönemlibilgilerverilmektedir.bukonudakibazçalmalardakonyaâsâr Atîka Müzesi nin kurulu tarihi 1901 veya 1902 olarak gösterilmektedir. Ancak KonyaÂsârAtîkaMüzesi ninkuruluunugerçekletirenvekonya daeskieser ler hakknda çok önemli düzenlemelere imza atan Konya Valisi Avlonyal Ferit PaatarafndantertipedilenyazmalarvemüzeyeaitkitabeincelendiindeKon yaâsâratîkamüzesi ninkurulutarihinin1899olduuaçkolarakanlalmak tadr. 1899ylndaKonya dastanbulmüzeihümayûn unbirubesiolarakaçlan KonyaÂsârAtîkaMüzesi,Konya damodernmüzeciliinintemelinioluturmak tadr. Söz konusu müzede, XIX. yüzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya çkan korumaclkanlaynnbirsonucuolarakçeitlidepolardamuhafazaedileneski eserlerin kaytlar tutularak sergilenmesi salanmtr. Ayrca müzenin açl ile birliktekonyaveçevresindetespitedileneskieserlerinmüzeyenakledilmesisa lanarak,vilayetdâhilindeeskieserlerinkorunmasvemuhafazaedilmesiaçsn dançokönemliçalmalargerçekletirilmitir.dahaselçuklulardönemindeniti barenbukonudaönemlihassasiyetlerinolutuukonyaehri ndeavlonyalferit Paa nnvaliliidönemindegerçekletirilensözkonusuçalmalar,anadolu daki pekçokvilayeteörnekoluturacaknitelikteolmutur.bugünkonyamüzeciliinin temelinioluturankonyaâsâratîkamüzesi ninkuruluuileilgilibilgilerdeer lendirildiinde,anadolu nunilkarkeolojimüzesi ninkonya dakurulmuoldu uaçkçaanlalmaktadr. 95 BOA, MF. MKT, Nr. 482/8; DH. TMIK. S, 26/ Atasoy, Türkiye de Müzecilik, s.1463; Ermiler, Günümüz Müzesi Nasl Olmal, s Müze binasnn d cephesinin genel görünümü için bkz. Fotoraf Müze binasnn giri cephesinin genel görünümü için bkz. Fotoraf 4.

155 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 137 BBLYOGRAFYA ARVKAYNAKLARIVESÜRELYAYINLAR BOA,A.AMD,Nr.73/72. BOA,A.MKT.MHM,Nr.471/11,lef1,lef2,lef3. BOA,DH.TMIK.S,Nr.26/51 BOA,.DH.Nr.372/24654,lef1,lef2,lef3. BOA,MF.MKT,Nr.30/173;MF.MKT,Nr.43/148;MF.MKT,Nr.46/8;MF.MKT,Nr.46/9;MF. MKT,Nr.56/75;MF.MKT,Nr.47/126.MF.MKT,Nr.482/8;MF.MKT.Nr.471/55;MF.MKT, Nr.482/8. BOA,Y.MTV,Nr.204/41. BOA,Y.PRK.UM,Nr.47/75. H.1317(1899)KonyaVilâyetiSâlnâmesi,Defa28,KonyaVilâyetMatbaas,1317/1899. DERKAYNAKLAR Akn, Nur, Osman Hamdi Bey, Âsâr Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlay Üzerine OsmanHamdiBeyveDönemiSempozyumu,17 18Aralk1992,stanbul1993,s Ark,RemziOuz,TürkMüzeciliineBirBak,MilliEitimBasmevi,stanbul1953. Atasoy, Sümer, Türkiye de Müzecilik, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, VI, letiim Yaynlar,stanbul1995,s Aytekin,Osman, OsmanlveCumhuriyet ineskieserpolitikalar,tarihvemedeniyet,ekim 1997,s Bakrc,Naci, XIX.YüzyldanGünümüzeKonya damüzecilik,6.müzeciliksemineribildirileri, 25 27Eylül2002,s Ba,Ali,TolgaBozkurt, KonyaBedesteni,SelçukÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,S. 10,Konya2003,s Batak,NaciFikret, MuhtelifGarbEserlerineNazaranKonya,Konya,30,Konya1939,s Batur,Sabahattin, DünyadaMüzeciliinGelimesi, CumhuriyetDönemiTürkiyeAnsiklopedisi, VI,letiimYaynlar,stanbul1995,s Bayk,efika, DünyadaMüzecilik,Müze,18 24Mays1984,Konya1984,s Bilici, Kenan, Osman Hamdi Bey in Tablolarnda Karamanolu Antlarna Ait Tarihi Malze me,gaziüniversitesigazieitimfakültesidergisi,c.1,s.1,ankara1985,s Bursa1973lYll,Ankara1973. Cirtil, Saim, Vali Mehmet Ferit Paa nn Konya daki mar Faaliyetleri, Fen Edebiyat Dergisi, VIII.OrtaçaveTürkDönemiKazlarveSanatTarihiAratrmalarSempozyumu,(26 28Nisan 2004/Sakarya),C.7,S.1,Sakarya2005,s Duran,Remzi,vd, Konya dakigeçdönemosmanlyaplar,pekyolu,konyakitab,ix,özel Say,Konya2006,s Edhem,Halil,ÂsârAtîkaMüzesi ndemeskûkâtkoleksiyonlar,stanbul1339/1923. Emirolu,Burhan,vd,AskerîMüze,AkYaynlar,stanbul1983. Eralp,Nejat, AskeriMüze,Tanzimat tancumhuriyet etürkiyeansiklopedisi,vi,stanbul1985, s Erdemir,Yaar,nceMinareTaveAhapEserlerMüzesi,T.C.KonyaValiliilKültürveTurizm Müdürlüü,Konya2007. Ermiler,Osman, GünümüzMüzesiNaslOlmal?,Müze,SelçukÜniversitesiBasmevi,Kon ya1982,s Esin,Ufuk, 19.YüzylSonlarndaHenrchSchlemann ntroyakazlarveosmanllarlaliki leri, OsmanHamdiBeyveDönemiSempozyumu,17 18Aralk1992,stanbul1993,s

156 138 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Ethem,Halil, Müzeler,I.TürkTarihKongresi,MüzakereZabtlar,T.C.MaarifVekâleti,Ankara 1932,s Eyice,Semavi, ArkeolojiMüzesiveKuruluu,Tanzimat tancumhuriyet etürkiyeansiklopedisi, VI,stanbul1985,s Eyice,Semavi, stanbularkeolojimüzelerininlkmüdürlerindendr.phantondethierhak kndanotlar,stanbularkeolojimüzeleriyll,stanbularkeolojimüzeleriyaynlar,stan bul1960,s Eyice,Semavi, MüzeciliimizinBalangcveTürkslamEserleriMüzesi,Müze,T.C.Kültür BakanlKültürveTabiatVarlklarnKorumaGenelMüdürlüü,Ankara1990,s Gözüm,ÜmitYaar,Türkiye demüzecilik,ankara2002. Huart,Clement,MevlevilerBeldesiKonya,(Çev:NezihUzel),stanbul1978. Karaduman,Hüseyin, BelgelerleKonyaMevlânâMüzesi ninkuruluu,vakflardergisi,xxix, Ankara2005,s Karaduman,Hüseyin, EskiEserKaçakçl,1998YlAnadoluMedeniyetleriMüzesiKonferans lar,t.c.kültürbakanlanadolumedeniyetlerimüzesi,ankara1999,s Karpuz,Emine, KonyaMüzeciliininTarihçesiveBugünküDurumu,pekYolu,VI,ÖzelSay, Konya2003,s Karpuz,Haim,MüzecilikYardmcDersKitab,Konya2004. Kazm Erargn, Türk Müzeciliinin Tarihçesi, Müze, Selçuk Üniversitesi Basmevi, Konya 1982,s KonyalYll,1967. Muhlis,Mehmet,MümtazBahri,Ferit,KonyaveRehberi,AhmedhsanMatbaas,stanbul1339. Mumcu,Ahmet, EskiEserlerHukukuveTürkiye,AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiDergisi, 26/3 4,Ankara1970,s Mumal,Hüseyin,1901YlndaKonyadaAçlanHalKilimSergisive1899TarihliSergiTali matnamesi,i.uluslararastürkeldokumalarkongresi,12kasm2007,bildirilerkitab(edt. AhmetAytaç),Konya2007,s Ogan,Aziz, AyariniKilisesi,TürkiyeTuringveOtomobilKurumuBelleteni,S.55 56,stanbul 1946,s Ogan,Aziz, TürkMüzeciliininYüzüncüYlDönümü,TürkiyeTuringveOtomobilKurumu,61, stanbul1947,s Önder,Mehmet, Anadolu daeskieserkaçakçlvekültürsoygunu,erdem,atatürkkültür MerkeziDergisi,VI,S.17,Ankara1990,s Önder,Mehmet, KonyaMüzeleri,Müze,SelçukÜniversitesiBasmevi,Konya1982,s.1 2. Öz,Tahsin, AhmetPaaveMüzeler,TürkTarih,ArkeologyaveEtnografyaDergisi,MilliEitim Basmevi,stanbul1949,s Özendes,Engin,Osmanl nnlkbakentibursa,yemyayn,stanbul2000. Özkan,Süleyman, OsmanlDevleti ndeeskieserkoleksiyonculuu,tarihncelemeleridergisi, XIX,S.2,zmir2004,s Özkasm,Hale,SemraÖgel, Türkiye demüzeciliingeliimi,tüdergisi/b,sosyalbilimler,ii,s. 1,stanbul2005,s Özönder,Hasan, Konya damüzeciliintarihçesi,müze,selçuküniversitesibasmevi,konya 1982,s Paksoy, smail Günay, Baz Belgeler Inda Osmanl Devleti nin Kültür Miras Politikas ÜzerineDüünceler,OsmanHamdiBeyveDönemiSempozyumu,17 18Aralk1992,stanbul 1993,s Poyraz,Mustafa,MüzelerdeIs,Ik,Nem,ÇukurovaÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüArke olojianabilimdalyükseklisanstezi,adana2008. Shaw,WendyM.K,OsmanlMüzecilii,(Çev.EsinSoanclar),letiimYaynlar,stanbul2004..

157 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 139 inasi,abdülhak, BizdeMüzeciliinBalangçlar,ÜlküHalkevleriDergisi,C.II,Ankara1933, s inasi,abdülhak, MüzelerimizveHamdiBey,ÜlküHalkevleriDergisi,C.III,Ankara1934,s Uçanku,Hasan, Türkiye debölgemüzeleri ninkuruluuüstünebirdeneme,vii.türktarih Kongresi,25 29Eylül1970,TTKBasmeviAnkara1973,s Yalman,Bedri,Bursa,stanbul1977. Yücel,Erdem, YarmAsrçindeMüzecilikveArkeolojiÇalmalar,HayatTarihMecmuas,S. 11,stanbul1973,s

158 140 THE PUR SUIT OF H IST ORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 EKLER Fotograf1:1899TarihliKonyaÂsârAtîkaMüzesiKitabesi Fotograf2:1924YlndaYaplanEkBinayaAitKitabe(2009)

159 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARH N PEND E 141 Fotograf3:1899ve1924YllarndakiBölümHalindeYaplanMüzeBinasnnDCephesinden Görünüm.(2009) Fotograf4:ÂsârAtîkaMüzesi,GiriCephesiGenelGörünüm.(2009)

160 142 THE PUR SUIT OF H IST ORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

161 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page: KUVÂYIMLLÎYEVESTANBULHÜKÜMETLER MetinAYIII Özet DamatFerithükümetleri,ülkeninbamszlnauygunolmayacakekildeteslimiyetçipolitika larizlerken,bunundndakihükümetleraçkveyagizliolarakkuvâymillîyeyidesteklemek tençekinmemilerdir.alirzapaahükümetiileyenibirsayfaaçlm,buhükümetzamannda KuvâyMillîyedahadagüçlenmitir.SalihPaa nnsadaretisrasndagelienhadiseler,igalle rekardirenivealnankararlar;millîmücadeleyihaklolduudavadameruzeminlere oturtmutur.buradaankarannstiklalsavandakiyerivehizmetleritartlmayacakboyutta dr.ancakstanbuldadamatferithükümetleridndakihükümetlerin;bilhassaahmetzzet, AliRza,SalihveZiyaPaagibiKuvâyMillîyehareketinedestekvermiolanaskerlerindoru dangörevaldklarkabinelerinmillîmücadeledekihizmetleriküçümsenmemelidir. BirbüyükmilletinyenidenvarolmasavanverdiibumuazzammücadeledeAnkaraHükü meti,sonosmanlhükümetinegöreçokdahatutarl,birlikveberaberliinenüstseviyeyeçkt birpolitikaizlemitir.stanbulise,anadolunungerçekgücünühiçbirzamantammanasyla kavrayamadndan,dahatemkinliancakürkekbirpolitikaizlemitir. TarihsayfalarndanTürkmilletininsilinmesiniönleyenbüyükAtatürk,vatansanaminnettardr. AnahtarKelimeler MustafaKemalPaa,DamatFerit,Vahdettin,MillîMücadele,KuvâyMillîye,stanbulHükümetleri. THENATIONALINDEPENDENCEARMY(KUVÂYIMILLÎYE) ANDISTANBULGOVERNMENTS Abstract WhiletheDamatFeritgovernmentfollowingsubmissivepoliticsincompatiblewiththe independenceofthecountry,apartfromit,alloftheothergovernmentssupportedthenational IndependenceArmypubliclyorsecretly.AnewphasewasopenedaftertheAliRzaPasha GovernmentandtheNationalIndependenceArmyimproveditsability.Theincidentsoccurred duringthegrandviziershipofsalihpahsasuchastheinsurgenciesagainsttheoccupationsand thedecisionstakenbythegovernmentputthenationalindependencearmyinalegitimate ground.thepositionandservicesofankarafortheindependencewarisunquestionable.but wedon tunderestimatethesupportsofthegovernmentsofahmetizzet,alirza,salihand ZiyaPashaintheircabinetsapartfromtheDamatFeritGovernmenttotheNational IndependenceArmy.Inarebornstruggleofanation,theAnkaraGovernmentfolloweda Prof. Dr., Balkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi.

162 144 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 coherentpolicybasedonunityandsolidaritywhenwecomparewiththeottomangovernment. IstanbulfollowedatimidpolicybecauseIstanbulnevernoticedtherealpowerofAnatolia. Ournationisgratefulandrespectfultoyou,theGreatleader,Ataturk,whopreventsthe annihilationofanation. KeyWords MustafaKemalPasha,DamatFerit,Vahdettin,TheNationalIndependenceArmy,TheNationalStruggle, stanbulgovernments

163 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 145 GR KemalAtatürk,yüzyllardanberifelakettenfelaketesürüklenenTürkulusu nuniçindençkarak Türk ünmakûstalihi niyenmesinisalad.o,düünceleri, eylemlerivededevrimleriyle20.yüzylderindenetkiledi.çanakkaledenbala yan, Sakarya ve Dumlupnar ile devam eden askeri baarlar ve daha sonralar geliensiyasaldehasileyüzylmzntarihineyönverdi.birimparatorluktanulu sal bir devlet yaratt. Ümmetten ulus çkard. nsanlar teba olmaktan kurtarp uygaryurttalarkonumunagetirdi.gerikalm,geribraktrlmümmîbirtop lumdan, laik bir cumhuriyet yaratarak Türkiyede aydnlanma devrimini, Türk hümanizminibalatt.türkulusununegemenbirulusolaraktarihsayfalarndan silinmesiniönleyendehakemalatatürktü. Hemen hiç hazrl olmadan,büyük maddi skntlarla Birinci Dünya Sava nagirmivesavaiçindebirbirindenbinlercekilometreuzaklktakicephelerde savam, hayalci bir kadronun elinde yanl yönetilmi, her türlü skntya ra mendünyannenbüyükdevletlerininordularnakardörtylsavambulunan Türk ordular; baz cephelerde yenilmi olmasna ramen atekes antlamasnn imzaland tarihte düman ordularn anavatana sokmamt. Fakat 30 Ekim 1918 deimzalananmondrosatekesantlamasilebinyllktürkyurdugaliple rininsafnaterkediliyordu. Uzunsüredirveözelliklemütarekedensonraoluturulmayaçallanngiliz muhabbeti ve propagandalar, Türk kamuoyunda meydana getirilmek istenen teveccühten yararlanmakla birlikte; Yunan istilasn olaysz salamaya çalan ngiliztemsilcileri,vargüçleriyleçalmaktaveigalikamuoyundaçeitlipropa gandalarlamazurgöstermeyeçalyorlard.aynzamandangilizmuhiblerice miyetiüyesiolanrefi CevatveAliKemalgibibazyazarlar,gazetelerindengiliz mandaterliini savunan yazlar yazmaktaydlar. stanbul Hükümeti, halk koru makiçinköklütedbirleralmaacesaretedemediivehattabunudüünmekbile istemedii için, uzlama ve tâviz politikasndan ayrlmyordu. Öyleyse kurtulu için âdeta bir mucize gerekiyordu. Bu biricik ve tek ümit, devletten çkmaynca kimden,neredentecelliedecekti?kimbumilletesahipçkacakt?bununcevabn BüyükAtatürkaçkvenetolarakifadeetmektedir: Millet,büyükTürkmilleti. BuasilmilletinbarndançkanAnadoluinsan.Mucizeyionlargerçekletirecek lerdi. BuhareketlerinAnadolu dazararlarbüyükolmutur.ancakiktidarnbutu tumukendisinebireysalamadgibi,aksineanadolu dagelimekteolanteki latnbirdevletkuruluuhalinegelmesinihemkolaylatrm,hemdehzlandr mtr.ulusalnamusungaleyanileayaklanmolantürkmilleti,bizzathüküm dartarafndanellerikollarbalanarakdümanayaklarnnönüneatlmakisteni yordu.bugünveyarntarihinbunoktasgeldikçe,türkiyecumhuriyeti ninevlat larburalardaderindüünceyedalacakvebüyükderslerçkaracaklardr.

164 146 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 IKUVÂYIMLLÎYE NNTEKLATLANMASI Kuvây Millîye ad önceleri zmir ve çevresinde bulunan ve silahl direnie geçenlereverildiihâlde,dahasonralartümulusalhareketikapsayacakekilde kullanlmtr.kuvâymillîye,hiçbirdevletinegemenliinikabuletmeyen,mille tinkendibayraaltndaözgürvebamszyaamasnsalayanbiramacayöne liktir. Kuvây Millîye boyun emeyi ve teslimiyeti savunan stanbul Hüküme ti nin tezine kar, ulusal bamszl öngören ya da öngörecek olan Kemalist tezin açk bir ifadesidir. Kuvây Millîye ayn zamanda, ülkemizi igal etme cür etinigösterenyunan,emperyalistamaçlariçinhareketegeçenbüyükdevlet lere, onlarn oyunlarna gelen stanbul Hükümeti ne kar halkn tepkisi, kendi kaderinikendielinealnnbirifadesidir.amasyagenelgesiözü,misâkmillîise bununmilletçeyeminaltnaalnmasdr. Halkn,askerin,efelerinoluturduubudirenihareketininortaknoktasva tansavunmasvetürklükduygusuidi.böyleceoluanbudirenihareketiayva lk tandenizli yekadaruzanangenibirçizgiüzerindemillîcephenindomasna yolaçt.bumillîcepheyioluturankuvvetlerevebuhareketedaranlamda"kuvâ ymillîye"dendi.buanlamylakuvâymillîye,silahldireniiifadeetmekteidi. SivasKongresi ndeanlamgeniledivetümyurdunsavunulmasanlamnageldi. temillîmücadele ninönemlibirksmgerekstratejikkonumu,gereksesos yalyapsitibariyleilginçbirçatmasahasdurumundabulunankuzeybatana dolu olarak tespit edilen bölgenin Balkesir snrlar içerisinde cereyan etmitir. NitekimMillîMücadeleliderlerininhemiç,hemdedcepheözelliinitadn belirttikleri bölge, stanbul hükümeti, tilâf Devletleri ve onlarn destekledii MegalodeapeindekoanYunanllarnyounbirekildefaaliyetlerinevebunla rakarkoymaaçalanmillîkuvvetlerinmücadelelerinesahneolmutur. IIDURUMTESPTVEKABNELERNRESMÎGEÇT Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun 14 maddeden ibaret progra mnda, milletlerin kendi kaderine hâkim olmasn temin eden 12nci maddeyi, OsmanlHükümetidekabuldebirbeisgörmeyerekbenimsemiti.Batastanbul ve zmir olmak üzere memleketin igal edilmeye balanmas üzerine, meseleyi siyasetençözmeyitercihedenosmanlhükümetininbaarszkalmaskarsnda durumudoruveyerindetespitedenaskeriyetkililer,gereklitedbirlerialmakta gecikmediler.mustafakemalpaa nnçokgeniyetkilerleanadoluyagönderil mesi,erzurumvesivaskongreleriilebüyükmilletmeclisi ninaçlmasnakadar devamedenbubüyükmücadeledestanbulileanadoluarasndakiilikilerhiçbir zamankesilmemi,aksineartanbirekildedevametmitir. AhmetzzetPaaHükümetininistifasndansonra,11Kasm1918desadarete getirilentevfikpaadönemindetürkiyealeyhineolanhareketlerdegözlegörülür bir hzlanma meydana gelmitir. stanbulda bulunan okullar, klalar, resmî ve özelbinalaryabancaskerlertarafndanigaledilmitir.franszvengilizaskerleri

165 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 147 memleketin dier yerlerinde bu hareketlerine devam ederken, yaplan basklara dahafazladayanamayansultanvahdettin,21aralk1918debiriradeilemeclisi Mebusan feshetmitir 1. BugelimelerkarsndaTevfikPaa nnistifaetmesiüzerinehükümetikurma görevi Damat Ferit Paa ya verildi. 4 Mart 1919 tarihinde iktidara gelen Damat Ferit ilk icraat olarak Divân Harbi Örfî de bulunan sivil üyelikleri kaldrm, sadece askerleri brakmt 2. Böylece eski ttihat ve Terakki kabinelerinde görev alm nâzr ve baz üst düzey yöneticiler tutuklanmaya baland. Kurdurduu NemrutMustafaPaaDivânHarbiTalat,EnverveCemalPaalargyablarnda idamamahkûmetti.buaradadivânharbiörfîsorguhâkimliine24mart1919 tarihindeünlüngilizmandacssaidmollagetirildi 3. Bu srada tüm memlekette büyük heyecan ve tepkiye sebep olan bir hadise meydana gelmi; Yunanllar, tilaf devletlerinin de destei ile 15 Mays 1919da zmiriigal etmilerdi.zmirinigalininertesigünü,16mays1919 da Erkân HarbiyeiUmûmiyeReisi CevatPaa Herkt atoplu,silahbandavedisiplinli kalmaldr. eklindekiemriniverdi.harbiyenâzrevketturgutpaaise,ilki olarakbatanadolu dakibuhranldurumadüzenvermekvetedbiralmak,da lan 17. kolordunun 56. frkasn yeniden derleyip toparlamak göreviyle Albay BekirSamiBey i(günsav)batanadolu yagönderdi.bandrmadaki61.tümenin bana da Albay Kazm (Özalp) Bey i getirdi. Millî Mücadele nin bu bölgedeki kahraman komutanlarndan biri de, Aydn daki 57. Tümenin banda bulunan Albayefîk(Aker)Beyidi. YunanllarnzmirdensonraUrla,Çeme,TorbalveMenemeniigaletme leriüzerine,erkanharbiyeiumumiyereisicevat(çobanl)paa,22mays1919 tarihindeilgilimakamlarnabirifreemirgönderdi.buifreemirde,yunanllarn Menemeniigallerinde,oradamevcutbulunanmitralyözvecephaneyimukave metedilmedenteslimaldklareseflebildiriliyordu.bunagöredevletinyunanlla rakaptracakfazlanebirsilahvenedebirfieivard.öyleysebugibitehlikelere maruzmalzeme,silahvecephaneeminyerlerenaklettirilmesivesilahteslimigibi zilletleremeydanverilmemesiisteniyordu 4.Gerçektenverilenbuemirlerçokce surcayd. Çünkü Mondros Mütarekesi gereince silahlarn müttefiklere teslimi gerekiyordu.hâlbukibuiiuygulamayamemurolanenyetkilibirmakam,müta rekenin bu hükmünü hiçe sayarak silahlarn teslim edilmemesini emrediyordu. BununlaberaberüçgünsonraigaledilenManisadabuemiruygulanamamtr. BuaradaigalsahasndahadaileriyekaydrmakisteyenYunanllarUrlada hiçbeklemedikleribirdirenilekarlatlar.16mays1919sabahurladakitürk köylerinesaldranyerlirumçeteleri,halkn,biravuçtürkaskeriilebirliktekah 1 Takvim-i Vekayi; 21 Kânûn-evvel 1918, s Selahaddin Tansel; Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, I, Ankara 1973, s Babakanlk Osmanl Arivi, Bâb- âli Evrak Odas, Harbiye Gelen-Giden, nr Kâzm Özalp, Millî Mücadele, II, Ankara, 1985, s. l5, Belge nr.7.

166 148 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 ramanca kar koymas üzerine geri püskürtüldü. Ayn ekilde ikinci direnme Ayvalkta meydana geldi. Ayvalkta bulunan 172 nci Alay Kumandan Yarbay Ali(Çetinkaya)Bey,28/29MayssabahkarayaçkmakisteyenYunanbirliklerini, emrindekiazsaydakuvvetlekarlad.balkesirmutasarrfile172 ncialayku mandannnçarpmalarnbaladnbildirentelgraflarüzerine 5,meselehemen MeclisiVükela dagörüüldü.meclishararetlitartmalardansonra,bilhassaah metzzetpaa nnteklifiyle,dümanilerlediitakdirdeatelekarlkverilmesi vedirenilmesi,ancaklüzumundageriçekilmekdedâhilolmaküzere,askerinesir dümemesiiçingereklitedbirlerinalnmasnakararverdi 6. Ayntarihlerdedousnrndaki15 ncikolordukumandankazmkarabekir Paatarafndan,ohavalidebulunanngilizsubaylarnaVancivarnabirErmeni kuvveti gelecei haber verilerek, kar konulaca bildirilmiti. Ona da bu gibi taarruzlarakarkonulmasvegerekirsekolordusunuseferberetmeyedeyetkili olduubildirilmitir 7.Ancakbütünbukararlarn,DamatFeritinParisKonferans dolaysylastanbuldabulunmadbirsradaalnmolduunuhatrlatrz.çün küdâhiliyenâzralikemalbeyveadliyenâzrüryanizadecemilmollabey, igalekesinliklekarkonulmamastarafntuttuklarndan,mülkimemurlarabu kararlarnhilafndaemirlervermilerdir. TeslimiyetçibirçizgideyürüyenhükümetinDâhiliyeNâzrAliKemalBey, 2223Haziran1919daBalkesirMutasarrflnagönderdiibiryazda,igallerne denli haksz olursa olsun, hakkmz ancak siyaseten savunabileceimizi, kar koyarak bu meselenin üstesinden gelinemeyeceini, açk talimata aykr hareket edenlerdenhesapsorulacanbildirmitir 8.ÜstelikHarbiyeNâzrnnda14 ncü Kolorduya gönderdii yaz Dâhiliye Nâzrnn görülerini destekler mahiyettey di 9.BunaramenKonyavilayetiileKaresiveKütahyasancaklarnda,dahabaz yerlerdeordumüfettilerininemriyle1311ve1316doumlularsilâhaltnaçarl mvedierdoumlulardandagönüllülertoplanmayabalanmt.üstelikbun larnsefermasraflariçindehalktanyardmtoplanyordu 10. BununüzerineDâhiliyeNâzr,bütünvilayetlerevemutasarrflklaragönder diiifregenelgeile,hükümettenböylebiremirverilmediiiçin,butürhareketle ritertipedenleriniddetlecezalandrlacanbirkeredahayineliyordu 11.Öyleyse, DâhiliyeNâzriçinhereybitmitir.Karkoyarakboyereinsanmzkrdrma yagerekyoktur.paristetoplanankonferanssonümittir.bununiçinmerkezden emir almadan bu tür hareketlere girienlere mani olunmal, ahali ikaz edilmeli dir 12.Bugelimelerüzerinehükümet,23Haziran1919tarihlikararileçarld 5 Bu telgrafn tam metni için bkz. Ayn eser, I, s Ahmet zzed Paa, Feryadm, II, stanbul 1993, s Ayn yer 8 Tayyib Gökbilgin, Millî Mücadele Balarken, I, Ankara 1959, s Bu yaz için bkz. Tansel, II, s BOA, B.E.O. HB, nr , lef BOA, B.E.O. IHB, nr , lef BOA, B.E.O. HB, nr , lef.2, 3.

167 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 149 hâlde gelmedii ve halk hükümete kar tahrike teebbüs ettii gerekçesiyle, Mustafa Kemal Paa y azlederek yerine Bahriye Nâzr Hurit Paa nn tayin edilmesine ve Mustafa Kemal Paa nn bundan sonra yapaca tebligat ve iarlarnresmîsfatnnkalmadnilgilivilayetlerebildirilmesinekararverdi 13. AyrcaDâhiliyeNâzrAliKemalBey,Sivasvilayetinegönderdii29Haziran1919 tarihliifretelgrafla,mustafakemalpaa nnsuretikatiyyedeazledilmioldu ununbilinmesiniteblietti 14.9Temmuz1919dagönderdiibirbakatelgrafla da, Samsuna çkarlan ngiliz igal kuvvetleri için mümessiller nezdinde gerekli teebbüsatnyapldn,bununngilizlercebirigalolarakkabuledilmemesige rektiicevabalndnbelirterek,azledilmiolanmustafakemalpaa nnhare ket ve tertiplerine itirak ve muvafakat edilmemesini, Harbiye Nezaretince de kumandanlarabuyoldatalimatverilmiolduunubildirmitir 15.Aynekilde,9 Temmuz 1919 tarihinde Diyarbekir vilayetine çekilen ifre telgrafla Mustafa Ke malpaa nnazledilmiveharekâtnn merdud verdiiemirlerinreddigerektii vurgulanarak, Erzurum Kongresinden maksadn ne olduuna dair, acele bilgi verilmesiistenmitir 16.Gelimelerdensondereceendieyedümüolduuanla lan Damat Ferit Hükümeti, Müdafaai Millîye ve Reddi lhak Cemiyetlerinin çalmalarnaaslayardmcolamayacanilanediyordu. Bütünbunlardanbirneticealamayanhükümet,DâhiliyeNâzrÂdilimzasyla 29ve30Temmuz1919tarihiylehementümvilayetvemutasarrflklaragönderdi iifretelgrafla,mustafakemalpaaileraufbeyinyakalanarakderhalstanbula gönderilmeleriniistedi 17.DamatFeritinbuicraatlarnaancakbirhaftadayanabi lenahmetzzetpaa,senelercekumandasaltndabirlikteçalmolduu,mem leketinbuikigüzideevladnntutuklanmasnakarçkarak,29temmuz1919da istifasn vererek hükümetten çekilmitir 18. Bu olaydan sonra Damat Ferit, hem AhmetzzetPaavearkadalarna,hemdeAnadoludakimillîhareketekartu tumunudahadasertletirecektir.lkadmda,30kadarmutasarrfvekaymakam azledildi ya da istifa etmi sayld. Bunlarn yerine, 54 kadar yeni mutasarrf ve kaymakam tayin edildi 19. Damat Ferit Hükümetinin bir baka teebbüsü de, Anadoluyatahkikheyetlerigöndermekolmutur.Heyetlerinamac,taradahu zurveasayiibozabilecekbazahvalvehadisatvemuamelatnmeydanagelmekte olmas sebebiyle, soruturmalarda bulunup rapor vermek ve acil ileri telgrafla bildirmekti 20. Diertaraftan,3 ncüordumüfettiliigörevindenalnmolanmustafake malpaa nnaskerlikmesleindenkovulmasna,haizolduunianlarla,uhdesin 13 Gökbilgin, s BOA, DH-FR: D nr BOA, DH-FR: D nr BOA, DH-FR, D. 101, nr , BOA, DH-SFR. D nr Metin Ay, Mareal Ahmet zzet Paa (Askerî ve Siyasî Hayat), T.T.K. Basmevi, Ankara 1997, s Sina Akin, stanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, stanbul, 1983, s Akin, s. 447, 448.

168 150 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 debulunanfahrîyaverlikrütbesininkaldrlmasnakararverildi 21.BuaradaDa mat Ferit, Kuvây Millîyeye kar istenilen ekilde hareket etmediine kanaat getirdiiharbiyenâzrnazmpaa ygörevindenalarak,13austos1919dabu göreve, Kuvây Millîyenin hakkndan ben gelirim. diyen emekli Ferik Süley manefikpaa ygetirdi.14austos1919tarihindeharbiyenezaretimakamna oturansüleymanefikpaa,nezaretin,hattatürkordusununkalburüstübirçok kumandanntopyekûnazletti 22.Bununladayetinmeyerek,kolordukumandan larnn Kolordu ahz asker bakanlklar ile ifreli muhaberede bulunmalarn yasaklad 23.Fakatkolordukumandanlarbuemridinlemediigibi,28Austosta azledilen20 ncikolordukumandanalifuatpaa nnyerinetayinedilenmirliva AhmetHulusiPaa yabaskyaparakbugörevikabuletmesiniengellediler.damat Ferit,kendisinemuhalifolançevrelerisindirmekamacylatekilettirdiidivân harplerle,eskittihadveterakkikabinelerindegörevalmbirçokdevletadamn mahkemeyesevketmitir 24.AyrcaKuvâyMillîyehareketinesempatiylebakan eskisadrazamlardanahmetzzetpaa nnkabinesindenistifaetmesiüzerine,onu cezalandrmakiçinaklagelmedikicraatlarabavurmutur.osradatekyaveri EkreminAhmetzzetPaavekanunendesadecetekbirkiininbuünvanasahip olabileceinibildiihalde;ankaradaalifuatpaa nnyerinetayinetmiolduu AhmetHamdiPaaileKuvâynzibatiyeKumandanl natayinettiiharbiye NâzrSüleymanefikPaalaradaYaveriEkremlikünvannverdirtmitir 25. Bir süre sonra tekil edilen bir alayna sancak bile verildi. 26 Hatta Padiah Vahdettin16nzibâtiyegazisini(!)Mecidiyenianylataltifetti. 27 Refi Cevatgibi sözde aydnlar, gazetelerinde Anadolu Kemalistlerden temizlenmelidir. diyor du. 28 stanbuldaki ngiliz Yüksek Komiser Vekili Amiral Webbe aralarnda Ah metzzet,mustafakemal,kazmkarabekirvealifuatpaalarndabulunduu gizlibirlistevererek;siyasîdümanlarmdiyenitelediibukiilerintutuklana rakmaltayasürgünedilmeleriniistemitir 29. Bütünbunlararamen,Anadoludabazordukomutanlarnca,hükümetinic raatlarna ters düen emirler verildii de oluyordu. Nitekim, Yunanllara kar halkngösterdiidirenikarsnda,2nciordumüfettilii, Ahzaskerkalemi riyaseti ne yazd ifre telgrafta, millî hareketin engellenmemesini, her suretle takviye ve tanzimi hususunun tüm mülki ve askeri memurlarn ve memleketin ileri gelenlerinin vatanî vazifesi olduunu bildirmitir 30. Ancak, kar tedbirleri, 21 BOA, B.E.O. S, nr : Takvim- Vekayi 9 Austos s Ay, s Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatralar, I, stanbul 1953, s Bu hususta haklarnda tahkikat açlan devlet adamlar için bkz. Hadisat: 13 Haziran 1919, s Ay, s Takvîm-i Vekâyi, nr. 3835, 3842, Takvîm-i Vekâyi, 13 Mays 1920, s Alemdar, 29 Nisan Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatürk, II, Ankara 1973, s BOA, DH-KMS, D. 53-2, nr. 63, lef. 4.

169 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 151 yanihükümetinçeteolaraknitelendirdiikuvâymillîyeninhemendatlmas n isteyen ve destekleyen tilaf devletleri idi 31. Bu gelimeler karsnda Heyeti Temsiliye,tümhareketiniFeritPaaHükümetiüzerindetoplamayaözengöster mitir.hükümetintakipettiidümancatutumkarsndamustafakemalpaa, Dâhiliye Nâzrna çektii 11 Eylül 1919 tarihli telgrafnda, milletin güveninika zanmyenibirhükümetkuruluncayakadar,türkmilletininstanbulhükümeti ilemuhaberevemünasebettebulunmayacan,ordunundamillettenayrlmaya canbildirmitir 32. Sivas Kongresi ertesinde Dâhiliye Nâzr Adil Bey ve Harbiye Nâzr Süley manefikpaa nnkuvâymillîyehareketinekaryürüttüüçabalarnsonuçsuz kalmashükümetindurumunuhaylisarsmt.kabineüyeleriarasndaanlamaz lkbagöstermesivememleketinheryanndanhükümetinçekilmesiiçintelgraflar yamayabalamasüzerinedamatferitpaa,1ekim1919tarihindehükümetin istifasn verdi. Yeni kabineyi kurma görevi önce Tevfik Paa ya verilmise de, onun görevi kabul etmemesi üzerine, bu göreve Ali Rza Paa getirildi. 2Ekim 1919da iktidara gelen kabinenin ilkesi, Merutiyetin takviyesi ve Anadolu ile anlamaveyaknlamanntemininisalamakt. 33 Bunun yan sra Kuvây Millîyeye sempati duyan ve millî birlie taraftar olanlarn bu kabinede bir araya gelmesi, Heyeti Temsiliyeyi umutlandrmt. SadrazamAliRzaPaa,ilkiolarakCevat(Çobanl)Paa yyenidenerkanhar biyeumumiyeriyasetinegetirdi 34.HarekâtMillîyeyeaittelgrafnamelereski hükümettarafndanmurakabeyetabitutulmaktaidi 35. AliRzaPaaKabinesi,11Ekim1919tarihlitoplantsnda,KuvâyMillîyeile ilgilitelgraflarndenetlemeyetabitutulmalarhakknda,damatferitpaahükü metincegetirilentahditusulünükaldrd 36.BuaradaMustafaKemalPaa,7Ekim 1919tarihindepadiahabirtelgrafçekerek,DamatFeritPaaKabinesiniazletti indendolay,milletadnateekküretmitir 37.SadrazamAliRzaPaada,Musta fakemalpaa yaçektii8ekimtarihlitelgrafnda,teekkürtelgrafnapadiahn memnunolduunukendisinebildirmitir 38.Bugelimelerüzerine,MustafaKe malpaa,sadrazamabirtelgrafçekerek,erzurumvesivaskongrelerindekabul edilenesaslarariayetedilmesi,meclisimebusantoplanncayakadardümanlar la herhangi bir taahhüde giriilmemesi, millî harekete katlm veya bu hareketi tasvipetmiolanlarhakkndayaplmaktaolansoruturmalarndurdurulmasgibi artlarn kabul edilmesi halinde, Kuvây Millîyenin hükümeti destekleyeceini bildirdi.alirzapaahükümetide,mustafakemalpaa yabirtelgrafçekerek, 31 BOA, DH-FR, D nr Atatürk; Nutuk, Kültür Bakanl Yaynlar, I, stanbul 1975, s Ahmet zzed Paa, II, s Ay, s BOA, M. V. Mazbatalar, nr BOA. B.E.O., HB, nr imir, I, s Ayn yer. Bu telgraf metni için ayrca bkz. Vakit, 9 Ekim 1919, s. 695.

170 152 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 kendisiyleyüzyüzegörümedebulunmaküzeresalihpaa nnsamsunyoluyla Amasyayagönderildiinibildirdi 39.BöyleceAmasyada2022Ekim1919tarihleri arasndayaplangörümelersonundaantlamayavarlarakbirprotokolimzalan mtr 40. AliRzaPaaHükümetidönemindeHarbiyeNâzrolanCemalPaaveGenel KurmayBakanolanCevatPaalarnKuvâyMillîye ninbatanadolu dateki latlanmasndaçokbüyükhizmetlerivardr.örneinodönemdebursa danban drma yabiralaynakledilmi,yineanadolu yagizlicesilahvecephaneyollanm tr.kuvâymillîye ninobölgedebulunanaskeribirliklerceiaeedilmelerihusu sundabandrma dabulunan14.vekonya dabulunan12.kolordularagizlitali matlarverilmitir. 41 Ancak,görülenoki,SivasKongresindensonraçokgüçlenmiolanKuvây Millîyeciler,buhükümetzamanndagüçlerini dahadaarttrmayabalamlard. Bir ara Müir Zeki Paa nn idaresi altnda yeni bir hükümet kurulaca haberi yaylmas üzerine Mustafa Kemal Paa, 2 Kasm 1919da Harbiye Nâzr Cemal Paa ya,sadrazamnhiçbirekildeiktidardanayrlmamasn,aksitakdirdebütün memleketintekrarstanbullailikilerinikeseceinibildirdi 42. BuhükümetKuvâyMillîyeileekyaçetelerinikesinlikleayrm,Kuvây Millîyeünvannahsîmenfaatlerinintemininealetedinenvebunacüretedenler hakkndakanunîsoruturmabalatmtr 43.NitekimErkanHarbiyeiUmumiye Dairesi,NazillideAydnMutasarrfVekilineGayetmüstacel,dakikatehirigayr icaizdir.kaydylagönderdiiifretelgrafla,demircimehmetefe yeisnatedilen olaylarn kendisinin mazhar afv olmazdan ve harekat millîyeye itirak et mezden evvelki zamana ait olduu ve hâlen kendisinin asayiin muhafazas ve vatannmüdafaasurundaçalmaktabulunduunubildirmitir 44. Bu srada millî kuvvetlerin Bat Cephesindeki taarruzlar üzerine, General Milne,HarbiyeNezaretinegönderdiisertbirnotaile,müttefikbirliklerinekar giriilen bu harekâtn derhal durdurulmamas hâlinde, imdiki mevkilerinden ileri gitmemeleri için Yunanllara vermi olduu emri kaldracan ve onlara dahailerimevzileralmalarhususundayeniemirlervermekzorundakalacan bildirdi 45.Bugibitehditlermillîkuvvetleriyldrmamolsada,BatAnadoluda büyük bir toprak parças daha Yunanllara verilmi oluyordu. Milne Hatt ad verilen,türkveyunankuvvetleriningeçemeyecekleribuhathususundageneral, 3 Kasm 1919da Osmanl Hükümetine bir nota vererek, Kuvây Millîyenin Mustafa Kemal Paa nn bu husustaki telgraf için bkz. Atatürk, I, s Bu protokolün tam metni için bkz. Tansel, II, s Aralk 1919 tarihli ve Harbiye Nâzr Cemal Paa nn imzasnn tayan ifre telgraf için bkz. BOA, B.E.O. HB, nr , lef Atatürk, I, s BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr. 30, lef. 3: DH-FR, D. 104, nr BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr Tansel, II, s

171 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 153 Kasmtarihinekadarbuhattan3kmgeriçekilmesigerektiinibildirmitir 46.An cakharbiyenâzrcemalpaa,generalmilneegönderdiibirnotaile,buduru mun meydana getirecei mahzurlara iaret ederek, hükümetin verecei geri çe kilmeemrinindinlenmeyeceinibildirmitir 47. KuvâyMillîyeharekâtnndevametmesikarsndasonderecehiddetlenen General Milne, Harbiye Nezaretine çok sert bir nota vererek, bu durumdan Os manlhükümetinisorumlututtu.fakatharbiyenâzrnndabunotayacevab onunkadarsertoldu.notadabudurumayunanllarnyaptklarzulümvevahe tinsebepolduunubelirterek,memleketlerinikorumayaçalantürkhalknbu itenkimseninmenetmeyemuktedirolamayacanbildirdivebarkonferansna bucevabndaduyurulmasnistedi 48. Bu srada, zmirin Yunanistana ilhak edilecei haberleri üzerine, Sadrazam Ali Rza Paa ve Hariciye Nâzr Reit Paa, Amiral de Robecki ziyaret ederek, böylebirteebbüsvukuundaanadoludaçokvahimdurumlarnortayaçkabile ceinibildirdiler.amiralinmeseleyilondrayayazacasözüneramen,osmanl Hükümeti,23Aralk1919daMustafaKemalPaa ygelimelerdenhaberdaretti. Ayrca gerekli talimatn gönderilmek üzere olduunu bildirerek, bu husustaki mütalaasnsordu.busralardaankarayavarmolanpaa,29aralktabuyazya verdiicevapta,zmirinilhakteebbüslerinesiyasetenvefiilenkarkonulacak tr.eklindeüstükapalbircevapverdi 49. Nihayet12Ocak1920tarihindeaçlanMeclisiMebusan,28Ocaktayaplan gizlicelsesindemisakmillîyikabuletti.tilafdevletlerininemellerinetersdü enbukararlarosmanlmeclisialtndayaymlamakgerçektenbüyükbircüretti. ÇünküzzetPaaKabinesindensonraibanagelenOsmanlhükümetleri,müt tefikdevletlerinilerisürdüklerihemenheristeikabuletmekzorundakalmlar d.üsteliktilafdevletleribuiktidardöneminde,düzenlitürkbirliklerivekuvâ y Millîyenin birbirlerine daha çok yardm etme durumuna girdiini görmekte gecikmediler.çünküharbiyenâzrcemalpaaileerkanharbiyeiumumiye Reisi Cevat Paa, Klikyada Franszlara, zmirde de Yunanllara kar direnen Kuvây Millîyeye açk destek vermilerdi. Bu sebeple paalarn görev banda kalmalarnatahammüllerikalmayanitilafdevletleriyüksekkomiserleri,20ocak 1920deOsmanlHükümetinebirnotavererek,CemalveCevatPaalarn48saat içinde görevlerinden uzaklatrlmalarn istediler 50. Hükümet bu suçlamalara kar kendisini savunduysa da, istifa edip Damat Ferite yeniden iktidar yolunu açmamakiçin,21ocak1920akampaalarnistifaetmiolduklarnbildirdi Kâzm Özalp, I, s. 64. Bu snr hatt, Ayvalk'n kuzeyinden balayarak, doudaki Akmaz Da'na ve oradan güneye dönerek Umurlu'ya kadar devam ediyor, sonra batya kvrlarak Selçuk hizasndan Ege Denizi'ne varyordu. 47 Tansel, II, s Tansel, II, s Tansel, II, s Atatürk, I, s Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Türk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s. 50.

172 154 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Ancak3Mart1920dehükümetinistifasbölgedekikarklkvemüdahalele rindahadaartmasnasebepolduysada,yenihükümetikurmagörevisalihpa a ya verildi. 8 Mart 1920 tarihinde göreve balayan Salih Paa nn ii gerçekten zordu.nitekimtilafdevletleri,zatenstanbuluntürklerdekalmasnistemedik lerinden basklarn daha da arttrmaya baladlar ve Osmanl Devletine bar artlarnzorlakabulettirmekiçin16mart1920destanbuluigalettiler.askeri ve mülki erkândan pek çok devlet adamn tutuklayarak Maltaya sürdüler. Bu nunladayetinmeyentilafdevletleri,27mart1920deosmanlhükümetineortak bir nota vererek, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn stanbul Hükümetince redveinkâredilmesiniistediler.kuvâymillîyehareketini meruhaklarnmüda faas olarak nitelendiren Salih Paa, tilaf devletlerinin isteklerini reddederek 2 Nisan1920tarihindeistifaetti.BöyleceMustafaKemalPaa,16Mart1920de,Si vastaki3 ncükolordukumandanl nagönderdiibiryazile,stanbuldameclis dâhil,hükümetdairelerivetelgrafhanelerinigaledilmesindendolay,hilafetve saltanatmerkeziiledierresmîmakamlaramaruzattabulunmannmümkünol madnbildirdi.ayrca,milletçealnmasgereklitedbirleriçin,bütünvilayetler dekisivilveaskeriamirlerdenheyetitemsiliyeiletemasageçmeleriniistedi 52. Ayrca17Mart1920günüstanbulileresmîveözeltelgrafkonumalarnvetelg rafmemurlarnnkendiliklerindenyapacaklargizlikonumalaryasaklad 53.Ay n gün, Heyeti Temsiliyenin bilgisi ve izni olmadkça hiçbir makam ve hiçbir memurunstanbulilekonumayapamayacanilgililerebildirdi 54. AslndayerliveyabancçevrelerirahatszedenMisâkMillîidi.Bugelimele ridikkatletakipedendamatferitpaavehürriyettilaffrkas,stanbuldaana doludakigibibirkarkuvvetortayaçkmaküzereolduu,fakatkendisiiktidar mevkiinedönerse,bukerekesinbirdarbeileasayiigerigetireceiniveanado lununkuvvetiniyokedeceikonusundailgilileriiknaetti.böylecetilafdevletle rininbasksnadahafazladayanamayarakistifaedensalihpaa nnyerine,5ni san1920dedamatferitpaasadaretmakamnagetirildi.damatferitpaa yye nideniktidara getirenhatt HümayundaKuvâyMillîye aleyhindehükümler vard. Bunda Kuvây Millîyecilerin yaptklar hareketler suç telakki kabul edili yor,buhareketleritevikvetahriketmiolanlarncezalandrlmasisteniyordu 55. Bubakmdan,DamatFeritPaa nnbuiktidarzamanndaalirzavesalihpaa larnicraatlarnatamamylatersdüendavranlarmeydanagelmitir.millîmü cadelehareketinekardümancaveçokserttedbirlerebavuruldu. Sadaret ve Hariciye Nezaretiyle beraber Harbiye Nezareti ve müirlik ünvanndaalanferitpaa nnbuhükümeti,türktarihinekaralekeolarakgeç mirezilcevezalimceuygulamalaramaruzkalmtr.kuvâymillîyecileripadi 52 Nimet Arsan, Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1991, s Arsan, s Ayn yer 55 Bu "Hatt- Hümayun" sureti için bkz. Mahmut Kemal nal; Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1953, s

173 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 155 ah iradesi ve fetvalarla engellemeye çalm, onlar padiaha kar ayaklanma suçuylaithametmi;stanbulunigalindeyaplanzulümvetutuklamalaryetmi yormu gibi, birçok vatansever milletvekilini ngilizlere tutuklatp, sürgün ettir mitir.birzamanlarjandarmakâtibiiken,dahasonraekyalasaptndandola y, hükümet tarafndan takip edilmekte olan Ahmet Anzavura paalk rütbesi vererek, Karesi Mutasarrflna tayin etmitir. 8 Nisan 1920 tarihinde ngiltere YüksekKomiseriAmiraldeRobeckilegörüüp,onaynaldktansonra11Nisan 1920deMeclisiMebusandatmtr 56. Ancak, iktidarn bu tutumu kendisine bir ey kazandrmad gibi, aksine Anadoludakurulmaktaolanmillîtekilatn,birdevletdisipliniiçerisindemeru hâle gelmesini kolaylatrarak, hzlandrmtr. Kuvây Millîye hareketini bir e kavet hareketi olarak niteleyen Damat Ferit, ngilizlerin de desteini alarak, bu hareketiyoketmekiçinkuvâynzibatiyeadylabirordumeydanagetirmitir.18 Nisan1920tarihindekurulan,alay,taburvebölüklerdenmüteekkil;sözdegönül lü,aslndamaalaskerlerdenmeydanagelenbutekilatnbanasüleymanefik Paa getirilmitir 57. Fakat Çerkez Ethem ve Miralay Refet Bey kumandasndaki kuvvetlerin14hazirandayaptklartaarruzlarçokbaarlolmu,kuvâynziba tiyebirliklerindenbirksm,hiçbirdirenigöstermedenkuvâymillîyesaflarna katlmlardr. stanbulun igali ve milletvekillerinden bazlarnn tutuklanmasndan sona yeni bir meclisin toplanmasn gerekli gören Heyeti Temsiliye, 19 Mart 1920de ilgililerebiremirvererekyenidenseçimyaplmasnveseçilecekkiilerinanka rada toplanmasn istemitir 58. Bu toplanacak meclis, kurucu vasf ile Anayasa yapacak, hem de olaanüstü yetkilerle yasama, yürütme görevlerini de üzerine alacakt.bununiçin19marttabirbildiriyaynlanm,ankaradabirmeclistopla nacabildirilerek,gerekenilemlerinyaplmasveseçilecekmilletvekillerininen ksa zamanda Ankaraya gönderilmeleri istenmiti.(14) Bütün bu çalmalar ta mamlandktansonra23nisan1920cumagünümeclisinaçlmasnakararverildi. Açllailgiliolarak21ve22NisandaMustafaKemalPaatarafndanikigenelge yaynland. Bunlardan birincisi Büyük Millet Meclisinin 23 Nisan Cuma günü Ankaradaaçlaca,fakataçltanönceHacBayramCamiindebütünmilletve killeriyleberabercumanamazklndktansonra,dualarokunupkurbanlarkesile ceibelirtilerek,yurdunhertarafndaaynsuretlehareketedilmesiisteniyordu 59. Birgünsonra,22Nisan1920deyaymlananbirgenelgeilede,açltarihin denitibarenbütünmakamâtmülkiyyeveaskeriyyeninveumummilletinmerci ininbüyükmilletmeclisiolduubildirilmitir 60.BöyleceMeclis23Nisan1920de 56 Bu husustaki irade-i seniyye için bkz. BOA, B.E.O. S., nr Kuvâ-y nzibatiye hakkndaki kararname ve bu hususta Süleyman efik Paa'ya verilen talimat ve salahiyeti bildiren irade-i seniyye için bkz. BOA, DUT, D. 15-3, nr Takvim-i Vekayi, 18 Nisan 1920, s Atatürk, I, s Atatürk, I, s Atatürk, I, s. 528.

174 156 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 saat14.45teenyalmilletvekiliolansinopmilletvekilierifbeyinbirkonuma syla açld. Ankarada 120 milletvekili ile toplanan, yeni adyla T.B.M.M. derhal birhükümetkurmayakararvermitir.23nisan1920deegemenlik,stanbuldan Ankaraya,yanisaltanattanmilletegeçmeklekalmyor,egemenliinkaynave yapsdadeiiyordu. NihayetTBMM,DamatFeritinMillîMücadelealeyhindemeydanagetirdii olumsuzcereyanlarönlemek,ayaklanmalarkkrtanlar,idareedenlerivekat lanlar yola getirmek amacyla 29 Nisan 1920de çkard Hyaneti Vataniyye kanunuilebugibileriidamcezasnamahkûmetmitir.ancakdamatferit,sadare tininbalangcndanberi,anadoludangördüümukavemetneticesinde,uram olduubaarszlnintikamnalmak,igalgüçlerineverdiisözveteminatlar yerinegetirememesindekisebepvebahaneleribulmakiçinstanbuldakimuhalif lerinidenamertçeiftiralarlayoketmeyeçalmtr.olaanüstüyetkilerle,birinci DivanHarbiÖrfibakanlnagetirdiiNemrutlakaplMustafaPaa,1Mays 1920deMustafaKemalPaavebazarkadalarnölümemahkûmetmitir.Bunlar hakkndagyabenverilmiidamkararnpadiah,24mays1920deelegeçtikle rinde tekrar muhakeme edilmek kaydyla tasdik etmitir 61. Bu arada Kuvây Millîyeyanlsbirçokkumandan,gyablarndaidamamahkûmolduugibi,Ana doluyageçerekkuvâymillîyeyekatlanpekçoksubaydaaskerliktentardedile rek,ihraçedilmilerdir 62. Busrada,22Haziran1920deAnadoluiçlerinedoruilerleyenYunankuvvet leri, 20 Temmuzda bütün Trakyay igal etmi bulunuyorlard. 17 Haziran 1920deParistetoplanankonferansta,tilafDevletleribarimzalamakveyared detmek hususunda Osmanl delegelerine 27 Temmuz 1920 tarihine kadar süre tand.bununüzerine18temmuz1920detoplanantbmm,misakmillîsnrla riçindekimilletvevatankurtarmakiçinandiçti.bunakarlk22temmuz1920 tarihinde toplanan Saltanat ûras ise, antlamann imzalanmas yönünde görü belirtti.antlamayadoru,kabinesindeesasldeiiklikleryapmakisteyendamat Ferit, 30 Temmuz 1920de hükümetin istifasn verdi. Ertesi günü de son Damat Ferit Hükümeti kuruldu. Nihayet Parise giden Osmanl delegeleri 10 Austos 1920de Sevr Antlamasn imzaladlar. Ancak, bu antlamann parlamentolar tarafndan tasdik edilmedikçe, bir anlam ifade etmeyeceini çok iyi bilen tilaf devletleriyüksekkomiserleri,kuvâymillîyeliderlerininhareketlerindesrarlar hâlinde;müttefiklerin,özellikleyunanordusununyürüyüegeçmesininvestan bulun elden çkmasnn kaçnlmaz olduunu Ankaraya anlatmak için bir Os 61 Bu husustaki "irade-i seniyye" için bkz. BOA, B.E.O. IHB, nr Takvim-i Vekayi, 24 Mays 1920, s BOA, B.E.O. HB, nr , rade ile tasdik edilen bu kararlar hakknda Babakanlk Osmanl Arivi nde çok sayda belge mevcuttur. Biz burada örnek olmas açsndan baz tasniflerin adlarn ve numaralarn vermekle yetineceiz. BOA., B.E.O, Harbiye Giden, nr ; , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ; DUT, D. 80, nr. 1-44, 47, 48, 49, 50, 51, 52; D. 79-5, NR. 141 ilh...

175 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 157 manlheyetininanadoluyagönderilmesigerektiinikendihükümetlerinebildir diler 63. DamatFeritPaaise,Ankarailetemasvemünasebettebulunulmamas,millî cilerüzerinekuvvetgönderilmemesiveonlarlapazarlagiriilmemesiyönünde görübelirtti 64.Aslndatilafdevletleri,FeritPaakabinesindenümitlerinitama menkesmivebudevletlerinbirkeredahabüyükbirsavayükünüçekemeyecek leriortayaçkmt.üstelikhenüzneosmanlmeclisi,nepadiahvenedehükü met tarafndan imzalanmam olan Sevr Antlamas hususunda, artk Ankara Hükümetinidehesabakatmakzorundaydlar.BusebepleAnkaraileanlamann çareleriniaramayabaladlar.nitekimbununilkiaretleridegelmeyebalamt. stanbulunigaliolan16mart1920tarihindenitibarenngilizlertelgrafhaberle mesine el koymulard. Dahilî muhaberatta ise, Franszca, ngilizce ve talyanca lisanlarndanbirinegöreyazlmtelgraflarnçekilmesineizinverildiindendola y,türkçetelgrafkeidesimümkünolamamaktayd.defalarcayaplanmüracaat üzerinenihayet,7eylül1920detürkçetelgrafmuhaberatnndadierüçlisanla beraberyaplmasnamüsaadeedilmiveherantürkçetelgrafteatisinebalanabi lecei, tilaf devletleri telgraf kontrol heyeti reisi tarafndansözlü olarak bildiril miti 65.Dahasonrabütündevletdairelerinetebliedilenbukeyfiyet 66,tilafdev letlerininpolitikalarnbüyükölçüdedeitirdiklerinedairenönemliiaretti.lk admda,anadoluileirtibatsalamakiçinsadrazamngörevdenuzaklatrlmas hususundagörübirliine varanyüksekkomiserleri,11ekim1920depadiahla yaptklargizilgörümededamatferit indeitirilmesiniistediler 67.Anadoluile anlaabilecekhükümettekilikonusundatevfikpaaüzerindemutabkkalnmas üzerinetümçabalarsonuçsuzkalandamatferitpaa,16ekim1920günühükü metinistifasn verdi.böylece 21Ekim1920tarihindeiktidaragelenTevfik Paa Hükümeti ile Ankara Hükümeti arasndaki münasebetler yeni ve çok farkl bir safhayagirmioluyordu. Nihayet17EkimPazargünü,AmerikaBirleikDevletleritemsilcisidâhilngil tere,fransavetalyayüksekkomiserleripadiahtarafndankabuledildiler.hep sininadnakonuanngiltereyüksekkomiseri,hükümetlerindenaldklartalimata göre,anadoluileanlaabilecekbirhükümettekiledilmesinipadiahtanricaetti 68. Bunun üzerine yeni hükümeti kurma görevi Tevfik Paaya verildi. 21 Ekim 1920 tarihinde göreve balayan yeni kabinenin programnda u satrlar dikkat çekiciydi:beniyyeivatandahadisolanvemevcudiyetidevletigayrimuayyen avakba sürükleyen ikilii vâkar devlet ve millet ile mütenasip surette bertaraf ederekmevcûdiyetmillîyemizisiyanetveteminetmekheyetimizinilkvazifesi 63 imir, II, s Ayn eser, s. 327, BOA, DH-I.UM, D , nr , lef BOA, DH-.UM, D , nr , lef imir, II, s Arnold J. Toynbee, The Western Question III Grcece and Turkey, London 1922, s. 185.

176 158 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 olacaktr 69.Yanihükümetinamac,Anadoluilesamimibirekildeuzlamakve devletinçkarlarnauygunbirbarantlamasimzalandktansonraikiliikaldra rakosmanlhanedannnhâkimiyetialtndagerçekbirmerutiyet,salamvedü zenlibiridarekurmakvesalamakolaraközetlenebilir 70.Bunedenlehükümetilk olumluadmatm;öncekihükümetdönemindekuvâymillîyeyeyardmetme lerindendolaykürekmahkûmiyeti,sürgüngibiçeitlicezalaraçarptrlmolan mahkûmlarnaffedilmelerinekararvermitir 71. stanbuldakitilafdevletleriyüksekkomiserleri25ekimde,sevrantlama snnderhaltasdikedilmesiniisteyenmüterekbirnotayosmanlhükümetine verdiler 72.FakatayngünhükümetinyapmolduusiyasîbeyantilafDevlet leriyüksekkomiserlerinihiçdememnunetmedi.çünkübubeyanda,hükümetle milletinelelevererekçalmasgerektiineinanld,barantlamasnnanaya sannicaplarnauygunolaraktasdikedilebilmesiiçin,birliketrafndakigayretler birsonucaularulamaz,meclisimebusanntoplantyaçarlacaaçklanyor du 73.AyrcatilafDevletlerinin25Ekim1920tarihlinotasnaverilen5Kasm1920 tarihlicevabînotada,barntasdikininancakankarailetemastansonramümkün olacabelirtilerek,bununiçinde,enazbiraylkmühletverilmesitalepediliyor du. DamatFeritPaanniktidardanuzaklatrlmasveTevfikPaannsadrazam la getirilmesi, Ankara ile stanbulun arasn bulmaya yönelik gayretlere kar büyük bir engeli ortadan kaldrmt. Bu kabinede eski sadrazamlardan Ahmed zzet Paa Dâhiliye, Salih Paa da Bahriye nezaretlerine getirilmilerdi. Vatanse verliklerindenaslaüpheedilemeyecekikieskisadrazamagörevverilmesi,stan bul ile Anadolunun birbirlerine yaklamas için atlm çok olumlu bir admd. ÇünküherikipaadaKuvâyMillîyeyegösterdikleriyaknlklatannmlard. IIISTANBULVEANKARAARASINDAYAKINLAMAÇABALARI Birinci nönü Savann kazanlmas TBMM gerçeini ngilizlere kabul ettir miti.üstelikngilizlerigalaltndabulundurduklarmusulkerkükyöresindede yerli halkn direniiyle karlamlard. Bunun üzerinde Türklerle uzlamaya varlmasnngerekliolduunugörentilafdevletleri,arkmeselesininçözümü nügörümeküzere,21ubat1921delondradakendidelegeleriyle,osmanlve Yunanhükümetleridelegelerindenmeydanagelenbirkonferansntoplanmasna karar verdiler. 26 Ocakta Sadrazam Tevfik Paaya durumu bildirdiler. Tevfik Paa,27OcaktabugelimeleriMustafaKemalPaayabildirdi.Budavetinenil ginçtaraf,konferanstaosmanlhükümetinitemsiledecekheyete,anadolutem silcilerinindekatlmasartnnaçkçabelirtilmesiydi.fakatmustafakemalpaa, 69 BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 538; Vakit, 26 Terîn-i evvel 1920, s Ahmed zzet Paa, II, BOA,.HB (rade Harbiye), nr Bilal imir, II, s Takvîm-i Vekayi, 26 Terîn-i evvel 1920, s

177 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 159 stanbulda Tevfik Paaya gönderdii telgrafta, Türkiyenin kaderini elinde bu lunduranmeruvemüstakilyegânekuvvetintbmmolduunu,stanbuldaher hangibirheyetin,hiçbirbakmdanmeruvehukukîdurumuolamayacan,mil letvememleketadnameruvemuhataphükümetinankaradaolduununkabul veilanedilmesiniistedi 74.TBMMninkonferansadolaylyoldançarlmasntabii karlayantevfikpaa,tilafdevletlerininanadoludelegelerinindekonferansta bulunmasnartkomalarnmemnuniyetvericibirgelimeolarakkabuletmitir. TevfikPaayagöre,Ankarailestanbulunbirletikleriilanedildiktensonra,söz konusudurumbirekilmeselesindenibarettir 75.TevfikPaaHükümetininstan bulveanadolununbirlemesiiçinçaltklarnkabuledenmustafakemalpaa, Tevfik Paann Anadoluyu stanbul Hükümetine balama gayretleri içinde ol duunu, Anadolunun mücadelesini inkâr etmemekle beraber, meydana gelen gelimeleristanbulunkendisinepayçkarmasolarakdeerlendirmitir 76. Yazmalar bir sonuç vermemekle beraber, stanbul ve Ankara arasnda bir yaknlamannortayaçktinkaredilemez birgerçektir.nitekim, Yunanllarn 21ubat1921de7080binkiilikbirkuvvetlesaldryageçeceininhaberalnd n Mustafa Kemal Paaya bildiren Tevfik Paa, kendisi ve arkadalar hakknda dahaöncealnmolanidamkararlarnkaldrdgibi,millîyetçileriçinkullanl masyasakolan Bey ve Paa gibiünvanlarnyenidenkullanlmasnserbest brakt 77.Bundanbaka,18Nisan1920tarihliKuvâynzibatiyekararnamesinin ilgasna karar vermitir 78. Bunun yan sra Ankara Hükümetinin Anadoludaki merkezler üzerindeki müdahalelerine göz yumulduu, ancak temkinli hareket edildiianlalmaktadr.nitekimnazillidekidüyûnumumiyemüfettiliinden atfen,zmirdekidüyûnumumiyemüfettiliindenbildirildiinegöre,ankara Hükümeti,memurmaalarnnDüyûnuUmumiyeyeaithububataarndanay nenödenmesiiçinaydnmutasarrflnaemirvermitir.stanbulhükümetiher nekadarbudurumuonaylamamsada,gönderilentalimatla,ayetcebrenhu bubatalnacakolursa,düyûnumumiyeidarelerincemazbatatanzimedilmesini vealnan(emvaliaariyeye)mukabilmakbuzalnmasgerektiihususuhatrlat larak,dahasonramerkezîidarevemülhakatagönderilecekolansözkonusutebli gatntalimatauygunbulunduu belirtilmitir 79. Dier taraftan, Ankara Hükümeti, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey bakanl ndaki bir heyeti 6 ubat 1921 tarihinde Londraya gitmek üzere yola çkard. AnkaraHeyetiRomayavardsrada,tilafDevletleritemsilcileriTBMMHükü metini resmen Londra Konferansna davet ettiler. 24 ubatta hasta olduu için toplantyakatlamayantevfikpaannyerinekonuanreidpaannankaraile 74 Atatürk, II, s Atatürk, II, s Atatürk, II, s Atatürk, II, s. 164; Gotthard Jaeschke, Türk Kurtulu Sava Kronolojisi, I, Ankara 1990, s BOA, M.V. Mazbatalar, nr BOA, B.E.O. HB, nr

178 160 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 fikir birliine varlm olduunu söylemesi, stanbul ile Ankarann Türkiyenin mukadderat üzerinde anlatklarnn açk bir ifadesi olmutur. Mustafa Kemal PaadaBekirSamiBeyeçektiitelgraftaaynhususaiaret ederek,stanbulile anlamaymenedecekbütünengelvegüçlüklerinbertarafedilmesinitavsiyeet mivevatannhalasveselametiönündebütünanlamazlklarnortadankalk masgerektiinibildirmitir 80.BusradaSadrazamTevfkPaadanheyetindönü ünüemredenbirifretelgrafgeldi. BusradaLondraKonferansndasözalanTBMMüyeleriSevrAntlamasn tanmadklarn, dolaysyla Misâk Millî esaslar üzerinde görüebileceklerini bildirdiler.fakattilafdevletleritürkgerçeinigörmekistemeselerde,tbmmnin varlnkabuletmekzorundakaldlar.böylece12mart1921desonaerenlondra Konferansndan bir sonuç çkmad. Zaten Yunanllar 25 Mart 1921den itibaren BatAnadoludayenidentaarruzageçtiler.AncakYunanordusu1Nisan1921de birkezdahanönüdeyenilgiyeurad.ankaradavetümyurttasevinçsonsuz du.ahmedzzetpaabile,tümskntlarnunutmubirhâlde,karargâhagiderek, buumumîsevincekatlmvehepsieskiörencileriolanbugençinsanlarkutla mt 81. MillîMücadeleyibandanberidestekleyenstanbulhalk,II.nönüZaferiile birliktecomuvemitinglerdüzenleyerekzaferdenduyduubüyüksevincinidile getirmitir.anadoludakigazilereulatrlmaküzereaçlanyardmkampanyalar napadiahbataolmaküzerehemenbütünhanedanmensuplarkatlmt.ayrca stanbulun büyük camilerinde, ehit düen askerlerimizin ruhlar için mevlidler okutulmutur 82. stanbulhükümetininanadoluharekâtlehindekiicraatlarbundansonrada devametmitir,nitekimkuvâymillîyehareketi,divânharbiörfîcebirmese leolarakelealnmolmasnaramen,30nisan1921tarihindetoplananmeclisi Vükelada, Kuvây Millîye ile alakadar olmalarndan dolay gyaben mahkûm olanlarla,osradamahkemeleriyaplmaktaolanahslarnisimleriniihtivaeden BirinciDivânHarbiÖrfibakanlncatanzimedilenüçktadefteringönderil diini havi Harbiye Nezaretinden cevaben gelen 25 Mays 1921 tarihli tezkere üzerine,meclisivükela1haziran1921tarihindeyenidentopland.alnankarar gereince,sözkonusudefterdeismibulunanlarnsuçlarvemahkûmiyetlerininne olduu veya tutuklanmalarna dair hiçbir iaret olmad gibi, ksmen mevcut olanlardahiistenilenmuamaleiçinyeterligörmemiti 83. Görüldüüüzere,Tevfik PaaHükümetininbuvebenzerihususlardaalmolduukararlar,DamatFerit Hükümetlerinden çok farkl bir tutum ve icraat içinde olduunu açkça ortaya koymaktadr. 80 Vakit, 27 Aralk 1921, s (Londra-Journal D'Orient'ten atfen). 81 Halide Edip Advar, The Turkish Ordeal, London 1928, s Metin Ay, 30 Austos Zaferi ve stanbul'daki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eylül 1992, s BOA, M.V. Mazbatalar, nr. l64.

179 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE Nisan1920tarihliKuvâynzibâtiyekararnamesinin Askerîtekaüdveis tifakanunununahkâmumumîyesineaykrvehazinenintahammülüfevkinde bazmüsaedâtihtivaettii gerekçesiylebukararnameniniptaliningereklioldu unadairharbiyenezaretinin20mart1921tarihlitezkeresiüzerine,31mart1921 tarihindetoplananvükelameclisi,almolduukararlabunuuygungörerek,söz konusu kararnamenin ilgasna karar vermitir 84. Ayrca ayn tarihli tezkereyle stanbul datekiledilmiolankinumaraldivânharbiörfi21mart1921 de kaldrlmtr 85 Yinebuhükümetzamannda,DamatFeritHükümetleridönemindeKuvây Millîyeyanlsolduklarveya iltihaketmeleriyüzündençeitlicezalaraçarptrl molanlarhakkndaverilencezalarnkaldrldgörülmektedir.ayrcabuhü kümetibanageçmesininhemenardndan14kasm1920tarihindestanbulbir NumaralDivânHarbiÖrfieskibakan Nemrud lâkaplmustafapaaveüç arkadantevkifetmitir 86.Pekçokmasumunkannagirenbuadamhakknda alnankarar1ubat1921tarihindetasdikedenyüksekaskerimahkeme,kendi sini7ayhapiscezasnaçarptrmtr 87.NeyazkkiVahdettin,7ubat1921tarihli iradeilenemrutmustafapaa yaffetmitir 88. Ancak6Austos1921tarihinde,ngilizYüksekKomiseriRumboltileolangö rümesine,yineankaratemsilcisihamitbeyigötürmesingilizyetkililerceyadr ganmt.rumbolt,anadoludakimillîyetçilerleibirliiiçindeolduunubildikleri zzetpaavastasyla,ankarahükümetininlmlolmasnisteyerek,ngilizesir lerinin salverilmesi gerektiini tavsiye etti. Bunun üzerine Ahmet zzet Paa, Rumbolta,MaltadabulunantümOsmanlesirleribrakldtakdirde,Anadolu dakingilizesirlerinindeserbestbraklacacevabnverdi 89.Bukere24Austos 1921tarihindeHariciyeNâzrzzetPaayziyaretedenRumbolt,YalovaGemlik yöresindeyamaclkhadisesiyüzündentutuklanmolanhristiyanlarnserbest braklmasnistedi.bunakarlkmütarekedenbuyanatutuklubulunanmüslü mantürklerihatrlatanahmetzzetpaa,bugelimelerkarsndamustafake malpaannneyapacaeklindebirsoruyada,osizebavurur.diyerekçok anlamlbircevapvermitir 90. Sakarya Sava lehimize sonuçlandktan sonra, Fransa Hükümeti vakit kay betmeden, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile bar yapmak lüzumunu anlam ve Franklin Bouillonu tekrar Ankaraya göndererek, 20 Ekim 1921 tari hindeankaraantlamasnimzalad. 84 Ay, ayn makale, s BOA., DUT, D. 79-4, nr. 176/3 9. rade-i Seniyenin tarihi 22 Mart 1921 dir. 86 Vakit, 16 Kasm 1920, nr Jaeschke, I, s Ayn eser, s imir, III, s. 585; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ngiliz Belgeleri, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1971, s Bilal N. imir, III, s. 6l7-6l8.

180 162 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 AmacnnKuvâyMillîyeilebirantlamaeklibulmakveSevrAntlamasn deitirip,birliktehareketetmeksuretiylebiranöncebareldeetmeolduunu söyleyen stanbul Hükümeti, Ankara Hükümeti ile ilikileri düzeltmek çareler aranlmaküzerebirtalimatlaavrupayagönderildi.salihpaa,avrupadaankara vediertürkdevletadamlarylagörümü,oradanankarayauzunbirmektup yazmsada,cevapalamamtr 91.BusradaTürkiyeBüyükMilletMeclisibakan vetürkordularbakumandanmustafakemalpaa,yenigelimelerkarsnda tilafdevletlerinintürkiyehakkndakigerçekdüünceleriniörenebilmek,türk MillîdavasnonlaraanlatabilmekmaksadylaHariciyeVekiliYusufKemalBeyi Avrupayagöndermeyekararverdi. Ayrca,zzetPaannYunanigalialtndabulunanyerlerdengeçerek,Kemal BeydenöncePariseveLondrayagitmesinesonderecekzanMustafaKemalPa a,onubuyolculuusondakikayakadargizlemekleithametmitir 92.Bugelime lerüzerinezzetpaa,stanbuldakitilafdevletleriyüksekkomiserlerinenezaket ziyaretlerindebulunup,zzetpaailedesonbirgörümeyaptktansonra,lmart 1922tarihindedenizyoluylaMarsilyayahareketetti 93. Bugelimelerüzerine,Ankarailefikirvegörübirliineenfazlaihtiyaçduyu lanbirzamandaanlamazlkmeydanagelmesininaslaistenmediiniifadeeden stanbulhükümeti,lordcurzondansözkonusucevapgeldiktensonra,budave tekatlmamaymahzurlugördüünden,ahmedzzetpaannderhalyolaçka rlmasnakararverdi 94. Ancak, kendisini merkezî hükümet olarak görmekte devam eden Babâli, TBMMHükümetinegeçicibirsavaveihtilâlkabinesigözüylebakyordu.Salta nat ve hilafetin varlnn henüz tartlmad bir srada, Avrupa devletlerinin OsmanlDevletiüzerindekararalacaklarböylebirzamandastanbulHükümeti nin bir kenara çekilip, beklemesini düünmek zordur 95. Nitekim Hükümet, AhmedzzetPaabakanlndabirheyeti,4Mart1922tarihindetrenleLondraya gitmeküzereyolaçkard. stanbulheyetiöncelondraya,dahasonraparisveromayageçecek,buül kelerin babakanlar, dileri bakanlar ve dier devlet erkân ile görümelerde bulunacakt.zzetpaabasnaverdiibeyanatta,stanbulheyetininamacn,bü tün Türk Milletini bir bütün hâlinde kurtarmaya çalarak, onun hakl davasn müdafaaolarakaçklyordu 96.HeyetüyelerindenHaydarBeydegazetelereverdi 91 Ahmed zzet Paa, II, s Salih Paa'nn Ankara'ya gönderdii bu mektuplarn tam metni için bkz. Ahmed zzet Paa, II, s T.B.M.M. Zabt Ceridesi, XVIII, 63; Atatürk, II, s Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1987, ; Jaeschke, I, s Halbuki Yusuf Kemal Bey, Tevfik Paa'dan baka nâzrlar ziyarete ve onlarn ziyaretini kabul ve iadeye hey'et-i vekile kararyla mezun deilim demiti. Bkz. Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s BOA, M.V. Mazbatalar, nr. 69/2. 95 O srada Vekiller Heyeti Bakan olan Fevzi (Çakmak) Paa, bu ksa ziyarete deinerek, Yusuf Kemal Bey'in stanbul'dan geçerken Halifeye uramasnn tabiî olduunu, bu hususta birlik ve beraberlik göstermek gerektiini ifade etmitir. Bkz. Ay, avn eser, s Tevhîd-i Efkar, 3 Mart 1922, s. 3291; kdam, 4 Mart 1922, s

181 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 163 ibeyanattastanbulunmüdafaaedeceiesaslarn,anadoluheyetininmüdafaa edeceiesaslardanfarklolmadn,kendilerinindemeru vehakldavalarnn tasdik edilmesini isteyeceklerini hatrlatyordu 97. Harp balamadan önce bar yaplmas için çaltklarn, istek ve müdafaalarnn Misâk Millîden farkl bir eyolmayacan,türkiyeninhakldavasnntasdikedileceindenumutluoldu unuifadeedenzzetpaa,babâlininmüdafaasnnesaslarnöyleözetliyordu: Trakyavezmirderhaltahliyeolunarak,Türkiyeyeiadeedilmelidir.Heyetayn zamanda siyasî, malî ve iktisadî bamszln tasdik edilmesini talep edecektir. TürkMilletininhakldavasnmüdafaaiçinbirlikhalindeolanstanbulveAnkara arasndabirayrlkyoktur. 98 YusufKemalBeydenönceLondrayagelmiolanAhmedzzetPaa,ngiltere DileriBakanLordCurzonilegörütü.11Mart1922tarihindegerçekleenbu görümedezzetpaa,curzonatürkiyeninsadecehürvebamszbirülkeola rakyaamakistediini,bununiçindeadaletvehürriyettalepettikleriniaçklad 99. BugörümedensonraAjansHavasnLondramuhabirine,buradakigörümeden maksadnn Türkiyenin bamszln temin etmek olduun söyleyen Ahmed zzetpaa,eveningnewsvetimesgazetesimuhabirlerineverdiidemeçteözetle unlarsöylemitir: lstanbulunmüdafaasiçinartolandoutrakyannedirnededâhilol maküzeremeriçnehrinekadartürkleregeriverilmesigerekir. 2ÇanakkaleBoazserbestolacakvetahkim 3AnadolununtamamenTürkiyeyegeriverilmesivezmirinYunanllarta rafndantahliyesiesastr. 4stanbulhertürlümuhtemeltaarruzdaneminolmal,bumasuniyetigerek karavegereksedeniztaarruzlarndanteminedilmelidir. 5Ankarailestanbularasndaanlamakonusundaise,sizeserbestçesöyle rimki,hangipartiyemensupolursaolsun,memleketinmeruhakkntakdirede bilenhertürkmillîmefkûreyikalbininderinlerindetamaktadr.bumillîmefkû redetürkiyeninistiklalvehürriyetinelüzumuolanistekler,millîisteklerinistih salindenbakabireydeildir. 100 Her ne kadar Ahmed zzet Paa ve Yusuf Kemal Bey, yapm olduklar gö rümelerde Türk davasn anlatmaya çaltlarsa da, ngiliz ve Fransz dileri bakanlarnnhenüzbunukabuledecekdurumdaolmadklaranlalyordu.stan bulveankaraheyetleri,hemfikirolarakanadolununyunanllartarafndander hal boaltlmasn istiyordu. Lord Curzonun öncelikle mütareke yaplmasnda srar etmesi üzerine, Londra görümelerinden olumlu bir sonuç elde edilemedi. 97 Tevhîd-i Efkar, 3 Mart 1922, s Tevhîd-i Efkar, 4-5 Mart 1922, s Tevhîd-i Efkar, 12 Mart 1922, s Peyâm- Sabah, 14, 20 Mart 1922, s , 11613; kdam, 25 Mart 1922,.s

182 164 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Ankarayhâlâstanbulunbirparçasolarakgörenngiltere,ancakSakaryazafe rindensonraankarannvarlnkabuletmekzorundakalmt 101. SonuçtatilafDevletleri,hemarkmeselesinigörümek,hemdeTürkaskeri faaliyetinidurdurmakamacyla21mart1922tarihindeparistetoplandlarveal dklarkararlar22marttatürkiyeveyunanistanabildirerek,mütareketeklifinde bulundular.biranlamdabarartlarnnesaslarnkapsayanikincinotaaslnda Sevrin baka bir surette ifadelendirilmi hâli idi. Yunanistan mütareke teklifini derhalkabuletti.ankaraheyetiise,bukonudakendisiniyetkiligörmediinibe lirterek3nisan1922deankarayadöndü.tbmmtilafdevletlerinotasna5nisan 1922deverdiicevapta,mütarekeyikabulettiini,ancakYunanllarnmütareke nin imzalanmasndan itibaren dört ay içinde Anadoluyu boaltmasn istedi 102. FakatbutekliftilafDevletleritarafndanreddedildi.BuaradaLondradakitemas larn tamamlayarak Parise gelmi olan Ahmed zzet Paa, Fransa Babakan Poincareiledegörümütü 103.MisâkMillîesaslarüzerindesraredenzzetPa a,türkiyeninçkarlarnatersdüenbirantlamayaimzakoymaktançekinmitir. Diertaraftan,stanbulHükümetideÜçlerKonferansnnbartekliflerine8 Nisan1922tarihlibirnotailecevapverdi.Bunotada,Anadolununmümkünol duukadarsüratletahliyeedilmesi,fakatbirihtiyatitedbirolarakyunankuvvet lerinin Trakyaya nakledilmesine ve orada toplanmasna izinverilmemesi isteni yordu.ayrcabazözelsebeplerdendolaykonferansn,batavrupaehirlerinden birindetoplanmasricaediliyordu 104.HariciyeNâzrAhmedzzetPaa,Bâbali nincevabînotasn8nisansabahtilafdevletleriyüksekkomiserlerineverdi 105. zzet Paaya göre, tilaf Devletleri, Türkiyenin istiklal ve mevcudiyetini temin ederse,anadoludabararazolacakt.anadoluilestanbularasndakianlamaz lancakbarhalledebilirdi 106. FakattilafDevletleri15Nisan1922deTürkiyeninisteklerinireddettiler.Böy lecebütünteebbüslersonuçsuzkald.artkgerçekveâdilbirbartilafdevletle riaracliledeil,ancakkesinbirtürkzaferiilekazanlacakt.ayrca,anadolu üzerindekiemellerindenvazgeçmeyenyunanllar,igaletmiolduklartürktop raklarn terk etmelerinin söz konusu edildii srada, yeniden igal harekâtna baladlar.nitekimtalyanlarn18nisan1922deboaltmayabaladklaryerleim merkezlerindensökeyi21nisanda,kuadasn30nisandaigalettiler.7hazi 101 Atatürk, II, s. 248; Lord Kinross, Atatürk, stanbul, 1981, s Atatürk, II, s Fethi Okyar, Ahmed zzet Paa'nn Londra'da ne ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'la ve ne de Babakan Lloyd George ile konumaya muvaffak olamadan, ancak Dileri müstear Mr. Buttle'r'i görerek ayrlm olduunu söylemektedir. Bkz. Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul, 1980, s Hâlbuki o srada ngiltere babakan Londra dnda olduundan zzet Paa, Lord Curzon'la 11, 14 ve 16 Nisan'da olmak üzere üç kere görümütü. Ayrca Üçler Konferans'nn sona ermesinden sonra Fransa babakan Poincare ile birçok kere görüen Ahmed zzet Paa, Yusuf Kemal Bey'le de sk sk biraraya gelmiti. bkz. Tevhîd-i Efkâr, 4 Nisan 1922, s. 3323; kdam, 4 Nisan 1922,.s. 8998; Lord Kinross, s Tevhîd-i Efkâr, 9 Nisan 1922, s. 3328; Vakit, 9 Nisan 1922, s Bu notann tam metni için bkz. Tevhîd-i Efkâr, 9 Nisan 1922, s Mahmut Kemal nal, s

183 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 165 ran1922sabahyunansavagemilerisamsunubombalaynca,stanbulveanka rahükümetleribusaldryiddetleprotestoettiler 107.Buolaynyanklarhenüz sonaermitiki,zmirvemanisaçevresiniyunanistanailhaketmekiçinharekete geçenzmirdekiyunankomiseristerghiadesbirmillîsavunmaligastekilede rek, 30 Temmuz 1922de onia Muhtariyetini ilan etti. 15 Bu gelimeler üzerine Bâbali,1Austos1922tarihindestanbuldakimüttefikdevletlerinyüksekkomi serlerinebirnotavererek,yunanllarnbatanadoludamuhtariyetilanetmeleri nin,hiçbirkymetiolmadnbildirereksertbirdilleprotestoetti. 16 Bunu9Aus tostaankarannprotestosuizledi.ancak,yunanllarnistekleribununladabit memi,bukerebartürklerezorlakabulettirmekiçin,stanbuluigaletmete ebbüsünegiritiler.bununiçin29temmuzdangilizlerebavurarakmüttefikle rinizniniistediler. 17 Fakatbuisteklerimüttefiklercekabulgörmedi.Bilhassastan bulun ve Boazlarn ngilterenin kontrolü altna girmesi demek olan böyle bir hareket, Fransa ve talyay telalandrd. Bunun üzerine Yunanllarn muhtemel birharekâtnakargereklitedbirlerialanngiltere,31temmuzdafransavetalya ilebirlikteyunanisteklerinireddetti. 18 Buna ramen ngiltere Babakan Lloyd George, 4 Austos 1922 tarihinde Avamkamarasndayaptbirkonumada,savantümsorumluluunuOsmanl Devletine yükleyerek, Ankarann bütünteklifleri reddettiini, Karadeniz Bölge sinde Türklerin Hristiyanlara zulüm yaptn, son otuz senedir de aznlklar yoketmepolitikasizlediiniiddiaederek,türkiyeyitehditetti 108.Bununüzerine HâriciyeNâzrAhmedzzetPaa,14Austos1922dengilizyüksekkomiserlii neverdiibirnotailelloydgeorgeunavamkamaras ndakinutkunuprotesto etti 109. Neticede,artkstanbulbirlemeküzereAnkarayaeliniuzatmbulunuyor du.bununsebebisadecetilafdevletlerininmilliyetçiliderlerleuzlalmastavsi yesideil,fakatsevrinarhükümlerikarsndastanbuldakibazdevletadam larnn, tilaf devletlerine kar besledikleri güveni kaybetmeleri ve kurtuluun Anadoluyayardmdaolduunuanlamalaryd.tilafDevletlerininveözelliklede ngilizlerin Boazlara yerleme ve Türkiyeyi kontrolleri altna alma gayretleri Ankaratarafndandikkatletakipediliyordu.FakatTürkiye,ParisKonferansnda kitekliflerireddedecekolsabile,nefransann,nedetalyannkuvvetebavur maya niyetleri vard. Öyleyse Türk davasnn çözümlenmesi, yeni ve büyük bir zaferinneticesinebalkalyordu.buçözümde,26austos1922sabahbalayan ve 30 Austosta Türk ordusunun kesin zaferi ile sona eren Bakumandanlk MeydanMuharebesineticesindealnd.11Ekim1922detilafDevletleriileyap lanmudanyaatekesantlamas,askerizaferlerinardndangelenvebuzaferle rinanlamnayakanilksiyasivediplomatikbaaroldu. 107 Jaeschke, I, s imir, IV, s Jaeschke, I, s. 189

184 166 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 IVSTANBULHÜKÜMETNNÇEKLMESSÜRECNDEKGELME LER Mudanyada Türk Millî Mücadelesinin zaferi karsnda boyun een tilaf DevletleriTürkiyeningeleceinigörümeküzereLozandabirkonferanstoplan masna karar vermilerdi. Bu büyük mücadele millî bamszlk ve egemenlik düüncesi ile yürütülmütü. Mustafa Kemal Paann memleketin idarî sistemi hakkndaki düüncesi Cumhuriyet idi. Ancak bu idare sisteminde saltanata yer olamazd. Tekilat Esaside egemenliin kaytsz ve artsz millete ait olduu hükmüolmasnaramen,meclistemuhalifguruptabulunanmilletvekilleri,salta nat ve hilafetin korunmas lehinde çalmaya balamlard. Bu arada, 17 Ekim 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paaya bir telgraf çeken sadrazam Tevfik Paa, zaferinstanbulileankaraarasndakianlamazlkve ikiliikaldrmolduuna iaretederek,konferanstamilletinhaklarnbirliktemüdafaaetmeyiteklifetti 110. Mustafa Kemal Paa, bu istee çok sert bir karlk vererek, Türk Milleti adna yeganesözsahibimerciintürkiyebüyükmilletmeclisiolduunubildirdi 111.Er tesigünise,stanbulagelenrefetpaay,padiahadnatevfikpaannoluali NuriBeykarlam,RefetPaada,kendisindensaltanatvehilafetmakamnaba llkvesevgidileklerininiletilmesiniistemiti 112. Bununüzerine,MeclisiVükela,RefetPaailetemasageçerek,Padiah,mec lisi onaylayan ve millî hareket liderlerini baarlarndan dolay kutlayan bir be yannameyaynlamashususundaiknayakararverdiler.böylecerefetpaatara fndan düzenlenen, Hariciye Nazr zzet Paann da biraz deitirmi olduu beyanname,padiahadnahemenilanedilmeküzerevükelameclisinearzedildi 113.Ancakbundazaferdenduyulanmemnuniyetdilegetirilmekleberaber,inatla MustafaKemalvearkadalarndanhiçbirekildesözedilmiyordu.FakatPadiah nmilletinhakanveslâmnhalifesiolduubilhassavurgulanyordu.anlalan durumunciddiyetibaznazrlarcayeterinceanlalmam,bazlarncadakaram sarladüülmüolacakki,buöneriyeitirazedilmitir 114.BusradatilafDevletle rinin stanbul temsilcileri 27 Ekim 1922de Ankara ve stanbul Hükümetlerine ifahî bir nota vererek, 13 Kasmda Lozanda toplanacak olan konferansa davet ettiler. Mustafa Kemal Paann 18 Ekim tarihli, bar konferansnda Türkiyeyi temsil edecek yegâne merciin TBMM olduunu hatrlatan telgrafn kendisine mahsusbirtalimatzannedenhamitbey,butelgrafaynentevfikpaayailetme miti 115.BudurumdanhabersizolanTevfikPaa,tilafDevletlerininçarsüze rine, bu kere dorudan doruya TBMM Bakanlna müracaat etti ve 29 Ekim 1922tarihlitelgrafnda,Bâbalininhertürlübaskyakardirenerek,SevrAntla 110 Atatürk, II, s Ibid 112 Jaeschke, II, s Ahmet zzet Paa, II, s Ahmet zzet Paa, II, s. 11, Atatürk, II, s. 295; Ahmed zzet Paa, II, s

185 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 167 masnimzalamamaksuretiylehizmetetmiolduunadeinerek,birlemehusu sundahazrolduunu,memleketingeleceivemilletinhaklarnsavunmaküzere Ankaracatayinedilecekbirzatnderhalstanbulagönderilmesiniistedi 116.stan bulunbutelgraflarankaranazarndabirerhyanetbelgesiolaraknitelendirildi. Bu istek mecliste çok sert tartmalarn meydana gelmesine sebep olduu gibi, MustafaKemalPaayasondarbeyivurmakiçindebüyükbirfrsatverdi.Nihayet 1Kasm1922tarihindetoplananmeclis,ahsîsaltanatnkaldrlmasylakaytszve artszmillîegemenlikesasnnkabulüveülkeninidaresivefiilenyönetilmesinin yalnzcatbmmneverilmesinikabulederek,oybirliiilesaltanatnkaldrlmasna kararverdi 117. Dier taraftan,29 Ekimde Tevfik Paa vastasyla Sultan Vahdettin ile uzun bir görüme yapan Refet Paa, hükümetin istifasn istemi, Padiah da, Büyük Millet Meclisi Hükümeti stanbulun kontrolünü kesin olarak üzerine alncaya kadarstanbulhükümetininvazifesindekalmasndasraretmitir 118.Fakatsalta natn kaldrlmasyla çok zor durumda kalan Tevfik Paa Hükümeti, 3 Kasm 1922deRefetPaannverdiibirmuhtrailekonuyugörütüüsradanazrlar dan bazlar toplanty terk ederek istifalarn verdiler. Bu gelimeler üzerine, 4 Kasm 1922 Cumartesi günü Tevfik Paa bakanlnda toplanan kabine üç saat kadarsürenmüzakeredensonraistifakararald 119. Böylece,19Ekimdestanbula gelmi olan Refet Paa, ayn gün yönetimi Türkiye Büyük Millet Meclisi adna devralarak, bütün nezaret müstearlarna resmî faaliyetlerinin durdurulduunu, herçeitiiçintekmerciinankaraolduunubildirdi 120. SONUÇ Damat Ferit hükümetleri ülkenin bamszl için teslimiyetçi politikalar iz lemi,bunundndakihükümetleraçkveyagizliolarakkuvâymillîyeyides teklemekten çekinmemilerdir. Mütareke hükümetlerinin hereye ramen igale kaytszkalmadklar,hattazamanzamankarkoyduklargörülmektedir.bilhas sa Harbiye Nezareti ve Meclisi Vükelada görev alan vatanseverlerin bir devlet adam ciddiyeti içinde igalcilerin keyfî davranlarna iddetle kar koyduklar görülmektedir. Kuvây Millîyeyi, Kuvây gayr millîye olarak nitelendiren Damat Ferit, Mustafa Kemal ve arkadalarn gyaben idama mahkûm ettirdii gibi, stanbulda bulunup, Kuvây Millîyeye destek verenler üzerinde de bask kurmutur.hattabunlarnbirksmnmaltayasürdürdüügibi,pekçoununda rütbelerini indirerek, askerlik mesleinden tart etmi, Divân Harbi Örfîlerde çeitlicezalaraçarptrmtr.ancakalirzapaahükümetiileyenibirsayfaaçl m,buhükümetzamanndakuvâymillîyedahadagüçlenmitir.salihpaa nn 116 Atatürk, s. 11, 295; Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatralar, stanbul, 1953, s Meclisteki bu görümeler hakknda geni bilgi için bkz. Atatürk, II, s Genel Kurmay ATASE Arivi, A 1/4283, kls. 1684, D. 39/436, F Genel Kurmay ATASE Arivi, A 1/4283, kls.1684, D.39/ Jaeschke, I, s. 8

186 168 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 sadaretisrasndagelienhadiseler,igallerekardirenivealnankararlar;millî Mücadeleyihaklolduudavadameruzeminlereoturtmutur.BuradaAnkara nn istiklal Savandaki yeri ve hizmetleri tartlmayacak boyuttadr. Ancak s tanbuldadamatferithükümetleridndakihükümetlerin;bilhassaahmetzzet, Ali Rza, Salih ve Ziya Paa gibi Kuvây Millîye hareketine destek vermi olan askerlerin dorudan görev aldklar kabinelerin Millî Mücadeledeki hizmetleri küçümsenmemelidir. SonOsmanlHükümetidönemindestanbuldakidepolardabulunançoksa ydasilahvecephaneanadoluyakaçrlm,hükümetmerkezindekiyabancsilah firmalarna açkça sipariler verilmi, yüzlerce yetenekli genç subay kolaylkla Anadoluyageçirilmitir 121.Nihayet,Nezaretvedairelerdeaskerivesiyasibütün faydalbilgilerhzlaanadoluyailetilmeyeçallmtr.memleketinfecidurumu karsnda elde bulunan tek savunma ve direni gücüne yardm etmeme, ya da onu zayf düürecek bir ztlama içinde olmamlardr. Ayrca ülkeyi sömürge hâlinegetirmekisteyenlerdenhimayedilenmekgibibirhyanetvealçaklkiçinde olmadlar. Anadoluinsancephegerisindekadnyla,yalsylacanlabalaçalm,yok luklariçindeyenimucizeleryaratmtr.bumücadele,birbüyükmilletinyeniden varolusavadr.21ekim1920tarihindeiktidaragelenson OsmanlHükümeti olan Tevfik Paa kabinesinin Anadolu mücadelesine katks inkâr edilemez. Bu hükümetdönemindestanbulpolismüdürlüünegetirilen,aynzamanda"millî Müdafaa Tekilat" merkez heyeti bakan olan miralay Esat Bey in çok büyük hizmetleriolmutur. stanbulhalkaskeri,memuru,içisi,esnaf,aydnherkesimdeninsanilehep Anadoluhareketininyanndayeralmtr.stanbul dakicemiyetleriçinde"hilâli Ahmer" in, gizli tekilatlarda görev alan sivil ve askeri memurlarn olaanüstü hizmetleriolmutur.hamdullahsuphi(tanröver)bey in,"stanbul,ankaraile birliktehemalamvehemdegülmütür." 122 sözübirgerçeiifadeetmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, Salih Paa nn sadareti srasnda ve onun yardmyla Anadolu yageçmiolanyusufkemalbey,stanbulbasnnavermiolduubeya natta,stanbul unyalnzgözyalaryladeil,dahabakasuretlerledemücadeleye itirak etmi olduunu, davann Anadolu davas deil, millî bir dava olduunu söylemitir. 123 DamatFeritHükümetlerihariç,dierstanbulHükümetleriikita raflbirsiyasetizlemitir.görünürdemillîhareketinkarsnda,amagizlidengiz liyeonunyanndaidiler. Birbüyükmilletinyenidenvarolmasavanverdiibumuazzammücadele deankarahükümeti,sonosmanlhükümetinegöreçokdahatutarl,birlikve 121 Metin Ay, "Millî Mücadelede stanbul'dan Anadolu'ya Yaplan Silah Sevkiyat ve stihbarat Meselesi, Ata Dergisi, Konya Jaeschke, I, s Tengirek, s. 135, 242.

187 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 169 beraberliinenüstseviyeyeçktbirpolitikaizlemitir.stanbulhükümetiileri gelenlerininbasnaverdiibeyanatlar,ilerisürdüklerigörüvedüüncelerebakl dnda,ankarannisteklerivemisâkmillîilebüyükparalelliktadanla lmaktadr. Misâk Millî konusunda Anadolu ve Trakyann düman ordular tarafndan boaltlmadan bar görümelerinegirimenin faydasz olacana ina nanankaraoyoldayürümeyedevametmitir.stanbulise,anadolunungerçek gücünü hiçbir zaman tam manasyla kavrayamadndan, daha temkinli ancak ürkek bir politika izlemitir. Ancak, Ahmed zzet Paann önce Dâhiliye, sonra HariciyeNâzrolarakgörevyapt,TevfikPaannbakanlndakurulanson Osmanl Hükümetinin icraatlar ve Anadolu Harekat karsndaki tutumu, Da matferithükümetlerinegöreçokfarklbirçizgidedir. stanbulhükümetininümidibiranöncememleketingeleceiniteminataltna alacakfaydalartlarlabirbarantlamasyapmakt.buartlardanbiride,meru tîbirpadiahnbakanlaltndabirleerekayrlkveikiliinkaldrlmasolacak t.teankarannkabuledemeyecei,belkideenönemlidurumbunoktadayd. YenivedinamikbirrejiminesaslarntespitedenMustafaKemalPaannbudu rumukabullenmesibeklenemezdi.bunedenleileridegerçekletireceiinklâplara enbüyükengelolarakgördüüsaltanatnkaldrlmasndatereddütetmemitir. Atatürk, millî bamszlk mücadelesinin baarya ulamasn salamak için, tek çözüm yolu olarak milletin azim ve kararn, milletin egemenliini, milletin iradesini dikkate alarak, yeni kurulan Devletin millî egemenlik, millî irade gibi esaslaradayanmasngerekligörmütür. 1919AmasyaBildirisiileilânolunan, Milletinistiklâliniyinemilletinazimveka rar kurtaracaktr. parolas Erzurum ve Sivas Kongrelerinden geçerek, 23 Nisan 1920 de kurulan TBMM nin ve yeni kurulan devletin temel dayana olmutur. Egemenliinpadiahadeil,birsnfveyazümreyedeil,TürkMilletineaitoldu uzihniyetinidevlethayatmzakazandranatatürkolmutur. Bilindiiüzere,Atatürk ünbüyüknutkutürkgençliinehitabesiilesonaerer. CumhuriyetiTürkgençliineemanetedenAtatürk ünbukitabesibirbayrakola rakgençnesillerinönündedalgalanmvegençliektutmutur.o,büyüknut kunu,mâziolmubirdevrinhikâyesiolaraktakdimetmektedir.bunda,gelecek nesilleriçindikkatedilmesivedaimauyankbulunulmaygerektirenönemlinok talaraiaretedilmektedir. Çocuklarmzvegençlerimizyetitirilirkenonlaraözelliklemillîvarl,birlii vebamszliletersdüenbütünyabancunsurlarlamücadelegereinivemillî duyguya dayanan düünceleri büyük bir olgunlukla her kart düünceye kar iddetlevefedakârlklasavunmazorunluluutelkinedilmelidir.yenineslinbü tün manevi gücüne bu özellik ve yeteneklerin alanmas önemlidir. Sürekli ve müthibirmücadeleeklindebelirenmilletlerinhayatfelsefesi,bamszvemutlu kalmakisteyenhermilletiçinbuözelliibüyükbiriddetleistemektedir.

188 170 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 KAYNAKÇA I.Belgeler ABabakanlkOsmanlArivi 1B.E.O.HarbiyeGelenGiden. 2DUT(DosyaUsulüradeler). 3DHUM(DâhiliyeNezaretiradeiUmumîyeMüdüriyeti). 4DHKMS(DâhiliyeNezaretiKalemiMahsusMüdüriyeti). 5B.E.O.sti zanradeiseniyye,nr. 6DHFR(DâhiliyeNezaretiifreKalemi). 7MeclisiVükelaMazbatalar( ). BGenelkurmayATASEBakanlArivi. stiklâlharbitasnifi(a1/4283,kls.1684,d.39436). CGazeteler. 1Hadisat,13Haziran1919,nr Alemdar,stanbul kdam,stanbul TakvîmiVekâyi,stanbul1918,1919, TevhîdiEfkâr,stanbul Vakit,stanbul1919,1920,1921. II.MakaleveEserler Advar,HalideEdip,TheTurkishOrdeal,London1928. AhmetzzedPaa,Feryadm,II,stanbul1993, Akin,Sina,stanbulHükümetleriveMillîMücadele,stanbul,1983. AliFuatCebesoy,MillîMücadeleHatralar,stanbul,1953. ArnoldJ.Toynbee,TheWesternQuestioniGrceceandTurkey,London1922. Arsan,Nimet,AtatürkünTamim,TelgrafveBeyannameleri,Ankara,1991. Atatürk,MustafaKemal,Nutuk,I,II,KültürBakanlYaynlar,stanbul1975. Ay,Metin, 30AustosZaferivestanbuldakiYanklar,TarihveToplum.,Eylül1992. Ay,Metin,MarealAhmetzzetPaa(AskerîveSiyasîHayat),T.T.K.Basmevi,Ankara1997. Ay,Metin, MillîMücadeledestanbuldanAnadoluyaYaplanSilahSevkiyatvestihbarat Meselesi,AtaDergisi,Konya1992. Ay,Metin, 30AustosZaferivestanbuldakiYanklar,TarihveToplum,Eylül1992. Baytok,Taner,ngilizKaynaklarndanTürkKurtuluSava,Ankara1970. Gökbilgin,Tayyib,MillîMücadeleBalarken,I,Ankara1959. nal,mahmutkemal,osmanldevrindesonsadrazamlar,stanbul,1953. Jaeschke,Gotthard,TürkKurtuluSavaKronolojisiI,T.T.K.Yay.,Ankara1989. Jaeschke,Gotthard,KurtuluSavailengilizBelgeleri,(Çev.CemalKöprülü),Ankara1971. Kinross,Lord,Atatürk,stanbul,1981. Okyar,Fethi,ÜçDevirdeBirAdam,(Haz.CemalKutay),stanbul1980. Özalp,Kâzm,MillîMücadele,I,Ankara,1985. Sonyel,SalâhiR.,TürkKurtuluSavaveDPolitika,II,Ankara1987. imir,bilal,ngilizbelgelerindeatatürk,ii,ankara1973. imir,bilal,ngilizbelgelerindeatatürk,iii,ankara1975. T.B.M.M.ZabtCeridesi,XVIII Tansel,Selahaddin,MondrostanMudanyayaKadar,I,II,Ankara1973. Tengirek,YusufKemal,VatanHizmetinde,stanbul1967.

189 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:1 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Number:1 Page: YAADIKLARIVEYAZDIKLARIYLAKONYA DABRGAZETEC: SELÇUKES NecmiUYANIK * Özet BumakaledeOsmanl nnsondönemleriylebirlikte,cumhuriyet inyaklak60ylnyaam Konya nntannmbirgazetecisiolanselçuk(gürel)eselealnmtr.siyasi,sosyal,kültürelvs. birçokaçdanönemlibirbirikimesahipolanes,yazdklarveyaadklarylaözeldekonyatari hinevegeneldetürkiye ninsosyaltarihineönemlikatksalamolanbirahstr.o nuntarihe olankatksvebilinmeyenyönleri,kendiarivindenfaydalanlarakgözlerönüneserilmeyeçal lmtr. AnahtarKelimeler Selçuk(Gürel)Es,Konyatarihi,gazete,Deliba,BüyükKonyaAnsiklopedisi AJOURNALISTWITHHISEXPERIENCESANDWORKSINKONYA: SELÇUKES Abstract Inthisarticle,Selçuk(Gürel)Es,adistinguishedjournalistofKonya,bothexperiencedthelast termoftheottomanempireandtheearly60yearsoftherepublicanperiodwasexamined. Knowingalotofinformationonsocial,culturalandpoliticalsciences,SelçukEswasan importantfigurebycontributingwithhisexperiencesandworksparticularlytothehistoryof KonyagenerallytotheTurkishHistory.Wehavetriedtostatehiscontributiontothehistoryand hismysteriouspersonalitybystudyingonhisarchieves. KeyWords Selçuk(Gürel)Es,HistoryofKonya,Deliba,Newspaper,BigKonyaEncyclopedia * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. necmiuyanik@hotmail.com

190 172 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 I.GR Anadolu Selçuklu Devletine bakentlik eden Konya, Osmanl döneminde özelliklemedreseleriyledikkatçekenönemlikültürmerkezlerindenbirisidir.tan zimat nilânndansonrakisüreçte,eitimkurumlarnnçokluuiledikkatçeken MevlânaDiyar,aynzamandaAnadolu dailkhukukmektebinindeaçldbir ehirdir.ulamaçsndananadolubadatdemiryolunun1896 danitibarenfaali yetegeçmesiise,douilebat nnbulumasaçsndankonya yönemlibirkav aknoktasyapmtr 1. TarmveHayvanclkkentiolanKonya,siyasiaçdankinciMerutiyetdevri ninsonlarnadoruttihatçvetilafççekimesininyaandbirehirgörümün dedir.mondros tansonra,ngilizveçoutalyangüçlerinceigaleurayankon ya,bütünilçeleriylebirliktezmir inyunanllarcaigaledilmesisürecinde,tepki siniaçkçaortayakoymutur 2.Özellikle1920 dedelibasyan ylaskntlgünler geçiren Konya yöresi, bu isyann bastrlmasndan sonra, Türk stiklâl Harbinde Anadolu daenfazlaehitverenillerinbandagelmitir. Türkiye yematbaanndevleteliylexviii.yüzyldagetirilmesindensonra,ge cikmeli olarak ve daha çok kinci Merutiyet devrinde basnyayn organlarnn halk üzerindeki etkinlii artmaya balamtr. Bu balamda Konya da ilk yayn organolarak1870 dehalknkarsnaçkankonyavilâyetgazetesi ndenitibaren; II. Merutiyet, Millî Mücadele ve Cumhuriyet devirlerinde çok sayda gazete ve dergiokuyucusuylabuluacaktr 3.Bugazetevedergilerkimizamansiyasigörü lerini(ttihatç,tilafç,halkpartiliyadademokratpartilieklinde)açkçaortaya koyarken,kimizamankapanacakyadaserttartmalarnyaandfikirvekültür organlar olarak Konya nn düünce dünyasn yanstacaklardr. te Selçuk Es, Merutiyet tencumhuriyet etürkiye deyaanandeiimsürecinde,konyabasn tarihi açsndan özellikle Cumhuriyet devrinde liberal düünce yapsyla ön planaçkanbirgazeteciolacaktr.üphesiz,oyaamolduuçevrevecorafya da Türkiye nin (siyasi, sosyal, ekonomik vs. birçok yönden) meselelerine dönük çoksaydayazykalemealacaktr.bununiçinöncelikleselçukes inhayatnabir gözatmakgereklidir. 1 Caner Arabac, Millî Mücadele Dönemi Konya Öretmenleri, Konya 1991, s Necmi Uyank, zmir in galine Kar Konya Yöresinden Gelen Tepkiler, Uluslararas Soysal Aratrmalar Dergisi, Say. 5, Kasm 2008, s Bu süreçte yaynlanan Anadolu ( ), Merik-i rfan ( ), Hakem ( ), ems (1909), Babalk ( ), Çiftçi (1909), Meram ( ), Konya Osmanl Gazetesi ( ), Tekâmül (1914), Hançer (1917), Telgraf Haberleri ( ), ntibah ( ) 3, bret ( ), Öüt Gazetesi ( ), Halk (1923), Duygu (1930), Zaman (1934), Ekekon ( ), Selçuk ( ), Akyoku ( ), Yeni Konya (1949-), Yeni Meram (1950-), Öüt ( ), Öz Demokrat Konya ( ), Sabah ( , 69), ehir Postas ( ), Anadolu da Hamle( ) gibi gazetelerin yan sra; Barika ( ), Ufk- Âtî (1911), ahab ( ), Konya Ocak ( ), Hak Yolu (1919), Oca ( ), Yeni Fikir ( ), Resimli Zaman ( ), Ik Yolu ( ), Kervan (1929), Halka Doru (1929), Balars (1929), Tan Yldz (1930), Terbiye Postas ( ), Anadolu Klinii ( ), Selçuk (1934), Konya Halkevi Aylk Kültür Dergisi ( ), Hukuk ve çtihatlar ( ), Millî Birliin Sesi (1948), Bozok (1949), Ant ( ), Çar (1957-) gibi baz dergilerin ismi sralanabilir. Bu ve dier basn/yayn organlar hakknda detayl bilgi almak için bk., Caner Arabac vd., Konya Basn Tarihi, Tablet Yay., Konya 2008, s

191 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 173 II.SELÇUKES NHAYATI Selçuk,kinciMerutiyetdevrindettihatveTerakkiCemiyetininpartihâline geldii1327senesinin18nisan(m.1mays1911)konya nnpirimehmetmahal lesi nin 72 no lu hanesinde ailenin ilk çocuu olarak dünyaya gelmitir. Selçuk ismi ise, bu tarihlerde Konya Valisi bulunan tarihe dükünlüü ile bilinen Bedirhanilerden Arifi Paa tarafndan konulmutur. Selçuk un annesi Nazmiye Hanm 4 vebabas,budönemde KonyaMuhacirinKomisyonuKâtibi olan,sonra dakonyabelediyebakanl,36.dönemkonyaveaksaraymilletvekilliiyap mmusakâzmgürelbey dir 5. Selçuk un, I. Dünya Sava yllarna ait hatrlad önemli olaylardan birisi, 1915 ylnda Mevlâna Dergâh Mevlevi Alaynn, Haleb e sava a gitmek üzere Konya dan ayrldr. Bununla birlikte küçük Selçuk, altyedi yalarn; babas KâzmBey in,stanbulhicazdemiryollarkomutantopalsmailhakkpaa nn emirsubayolmassebebiyle,askerlikvazifesindendolay(191617),büyükdere, AyasofyaGedikPaa,ili,Büyükadamahallevesemtlerindegeçirecektir.Çöken birmparatorluunbakentiyleçocukyatatananselçuk,buradakonyatarihi ninönemli isimlerinidegörmeimkânn eldeedecektir.otarihlerde bekârolan BabalkgazetesininsahibiMazharBeyve(KonyaMilletvekili)TevfikFikret(Slay) Beybuisimlerdenbazlardr.28Eylül1917 detevfikbey inevindeikenhaydar paa da cephane yüklü tren vagonlarnn patlayn, bir Cuma günü Divan Yo lundangeçerken,sultanread ncumaselamlndagörmütür.annesiilebir likte ehzadeba ndaki Komik Kel Hasan n temsillerine giden Selçuk, Eminö nü ndeidamedilmiaskerkaçaklarnncesetlerinidegörmetalihsizliiniyaam tr.hattabutablokarsndaselçuk un MazharAmcas ona, saknsendebü yüyünceaskerolduunzamankaçma,aypvegünahtr öüdünüvermitir 6.ki ylstanbul dakalanselçuk,ekim1917 deodunlaçalantrenlekonya yadöne cektir tarihleri arasnda Kürkçü Mahallesinde oturan Selçuk, Konya y derindenetkilemiolandelibamehmetsyan n,kurtulusava nn Karagün lerini buradayaamvearkadalarylabirlikte KuvayMillîyeci oyunlarnda burada yine arkadalaryla birlikte oynamtr 7. Bu tarihlerde babas Kâzm Bey, VilayetMektupçuMümeyyizlii,ValiVekiliveKolorduKomutanFahrettin(Al tay)paa nnkonyamektupçusudur(valivekili) de rahmetli olmutur. 5 Selçuk Es ve Kütüphanesi, Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi, Selçuk Es Koleksiyonu; Selçuk Es, Konya ya Sürülen Kara Leke Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 1. Musa Kâzm Gürel ( ), tarihleri arasnda Konya skân Muhacirin Komisyon Kitabeti Muavinlii, Konya Meclisi dare kinci Kitabeti, Konya Mektubi Kalemi Mümeyyizlii, Konya Vilâyeti Mektupçu Vekaleti, Konya Vilâyeti Mektupçuluu (1 Austos ubat 1923), Konya ve Aksaray Milletvekillii yaptktan sonra emekli olmu ve 1943 ylndan, öldüü (19 Ekim 1973) tarihe kadar stanbul da (Ortaköy, Beyolu) yaamtr. Bu süre içerisinde 20 Temmuz 1959 tarihinde Fatma Ulviye Hanmla evlenmi (Fatma Hanm 30 Ocak 1984 te vefat etmitir), yani ikinci evliliini gerçekletirmitir. Geni bilgi için bk. Emekli Sand Arivi Musa Kâzm Gürel e Ait Dosya, No: MO Hac Selçuk Es, Konya ya Sürülen Leke Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s Kendisinin bahsetmi olduu baz arkadalarnn isimleri u ekildedir: Sonradan PTT den emekli olmu Tahir Kurun, Tüccar Haydar Gündemir, Harita Albaylndan emekli Kemal Bey ve onun aabeyi Topçu Albay Eref tir.

192 174 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Örenim hayatna 1918 ylnda Konya da Erkek Öretmen Okulu Tatbikat ksmnabalayanselçuk,ntibahterakkiözelokulunageçerek,1ve2.snfbu radaokumutur.1921 dekonyarehberihürriyetokulunageçerken,3.snfö retmenokulutatbikatksmndatamamlamtr.cumhuriyet inilanedildii öretimylndaKonyaSultanisininilkksmndaöretimhayatndevamettir mitir.dördüncüsnfa192425öretimylnnbandastanbul agiderekstanbul DivanYoluÖzelFeyziÂti(Boaziçideresinde,sonradankaldrlmtr)okulunda balarken, 1926 da lkokulu bitirmitir. Selçuk, bu yllarda tarih ve edebiyat derslerine merak salmaya balarken, bir taraftan da 1924 ylndan itibaren özel kütüphanesinioluturmayabalamtr öretimylndagalatasaraylisesi hsan Ksmna geçerek 8, burada iki yl okuduktan sonra, Franszca olarak ikinci defa1929 dalkokuldiplomasnalmtr.aynylankaraerkeklisesiortaks mna geçerken, 1933 de Ankara Gazi Eitim Enstitüsü bünyesinde açlm olan GaziLisesindebirseneokuduktansonra,ikincisnftaKonyalkÖretmenOku lunadönmütür.buokul1935senesindelavedilirken(ankaragazi nintemeli dir),gürelsoyismiyle(odönemdetürkiye de240kiiyeverilmiolan)iyiderece ileliselköretmen(27temmuz1936)okuludiplomasnalarakyirmidörtya ndaticarethayatnaatlmtr 9. SarayönüCivaMaden letmesinde bir yl çalan S. Gürel, 1936 da stanbul YedekSubayokulundaaskerliebalamtr.1937 deokulundokuzuncudevre sindemezunolurken,konya13.piyadealay ndaaskerliinibitirmitir.6kasm 1940 tarihinde Emine Hanm la evlenen Selçuk Gürel 10, Dutlu Krndaki Krom Manyezitmadeninde1941ylnakadarçalrken,1941ylnnMartayndatekrar askereçarlmve1942senesininyazndaterhisolmutur.ancak,kincidünya Savann hararetli günlerinde (1943) üçüncü defa askere çarlrken, 1947 ylna kadarakehiraskerlikubesinoktaaesubaylveksasürelideolsaakehir Askerlik ube Bakanl yapmtr da seferberlik hazrlklar nedeniyle Konya Askerlik Dairesi ne görevlendirilirken, alt buçuk senelik askerlik hizme tinden sonra, 1948 inin Mays aynda askerlik görevini tamamlamtr. Ayn yl ToprakMahsulleriOfisiCihanbeyliAmbarMemurluundaiebalarken,1948 de ayn vazifeyle Sarayönü ne görevlendirilmitir de çalmalarndan dolay takdirname alrken, 1949 senesi baharnda Yap Kredi Bankas Konya ubesi veznedarolmutur.1953 tebankannistihbaratefiolurken,1954 teadanacey han ubesine nakledilme karar çknca görevinden ayrlmtr Temmuz 8 Selçuk Es, Galatasaray Lisesine Ait Hatralarm, Selçuk Es Koleksiyonu. 9 Selçuk Es ve Kütüphanesi ; Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya, Emekli Sicil No: Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. Ei Emine Hanm n babas Sultan Selim Camii mam ve Hatibi Abdurrahman ükrü Özaydn dr. Emine Hanm, 5 Eylül 1992 tarihinde vefat etmitir Nisan 1943 tarihinde Akehir Askerlik ubesi nokta iae subaylna dühul ederken, Millî Savunma Bakanlnn 20 ubat 1947 tarihli emri gereince terhis edilmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. 12 Selçuk Gürel, Konya 2ci Asliye Hukuk Hakimliinin tarih ve 806/729 sayl karar ile soyadn ES olarak deitirmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. Selçuk Es, yazm olduu mektuplarndan birinde kardei Alp Kaya nn durumundan dolay Es soyadn aldn belirtir. Mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu.

193 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 175 aynakadar,ticaretleuraans.gürel,aynylkonyahalkbankassenetlerve stihbarat Memuru olurken, yllar arasnda Es soyad ile Türkiye Ga rantibankas ndaçalmtr.1961 debeaykadarbotakalmve196163seneleri arasnda Konya Raybank ubesinde ie balamtr te bu görevinden istifa ederken,karayollar3.bölge dekitaplkmemuruolarakgörevalmve1964y lnda, Turizm Tantma Bakanl Konya Turizm Bölge efliinin açlmasndan sonra,buradaherylaçlanmahallirehbervedörtdefatercümanrehberkursla rndafolkloröretmeniolarakdersvermitir tenitibareneserbiriktirmeyebalayanselçukes inkitaplnda8bincil diaankitap,arivinde,stanbulvekonyagazetelerineaitdokümanlar,dörtyüze yakneskiplakkoleksiyonu,pulkoleksiyonu,onbininüzerindekartpostal,kibrit kutusu koleksiyonu, yakn Konya tarihine ait baz vesikalarn yan sra yllararasndakimilletvekilivebelediyeseçimlerineaitdosyalarveözelliklestik lâlsavanaaitifredefterleri 14 bulunmaktadr. SelçukEs in(1941doumlu)zmirticarilimlerakademisimezunuolankâ zm Hüsnü 15 ve (1944 doumlu) yine Ticari limler Akademisi mezunu Nazm Gürel adnda iki çocuu vardr. Bu çocuklardan Kâzm Hüsnü, (babasnn ölü münden7aysonra)25nisan1981tarihindevefatetmiolup 16,dieroluNazm Gürelbugünitibarylahâlâyaamaktadr ylndanitibaren,YeniKonya,Sabah,ehirPostas,Anadolu dahamle gazetelerinde YaknKonyaOlaylarnaAitSohbetler balaltnda,konyatari hineaityazlaryazmayabalamtr.birailetoplantssrasndabirbayanöret menin,örencilerindenbirinin Konya nnyetitirdiibüyüklerkimlerdir soru sunaancakhadimlihocasözüilecevapverdiinibelirtmesivebakabirkimseyi tanmadn, Konya nnyetitirdiibüyüklereait birdokümannbulunmad nsöylemesiüzerine, 18 stanbul Ansiklopedisi 19 örneindenhareketle S.Es,1968 Mays ndan itibaren Anadolu da Hamle gazetesinde Konya l Ansiklopedisiyle ilgiliyazlarnsekizayboyunca,(gazeteninkapantarihiolan15ekim1969tari hine kadar) yazmtr. Bu gazetenin kapanmasyla birlikte, Selçuk Es ismi, Yeni Konya Gazetesinin sütunlarnda görülecektir 20. Bu ansiklopediyle ilgili olarak, 13 Selçuk Es ve Kütüphanesi ; Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver e 12 Mart 1966 tarihinde yazm olduu mektubunda, 1964 ylndan itibaren Konya Turizm Müdürlüünün hazrlad tercüman rehber kurslarnda Konya Mutfa, Konya Folklorü, Konya Eski Kadn ve Erkek Kyafetleri, Konya Efsaneleri ve Konya Hatra Eyalar, Konya Akehir ve Karaman htifalleri üzerinde dersler verdiini ve hatta bu ders notlarn Konya Turizm Müdürü Hicret Hürkan a baslma için ilettiini belirtir. Bu yazlar ayrca (Konya) ehir Postas nda seri olarak yaynlamtr. Mektup için bk., Selçuk Es Arivi. 14 Akehir Askerlik ubesinde görevli iken tespit etmi ve özel arivine dâhil etmitir. 15 Kâzm Hüsnü, ayrca stanbul ktisat Fakültesi letme daresi bölümünü bitirdikten sonra, Sümerbank adna 4 yl süreyle Amerika da New York Üniversitesinde pazarlama üzerine örenim görmütür. Bilgi için bk., 20 Temmuz 1973 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 16 Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. 17 Kâzm Hüsnü ve Nazm Gürel kardelerin resimleri için bk. Ek Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. 19 stanbul Ansiklopedisi ni çkaran Read Ekrem Koçu, Selçuk Es in babas Kâzm Gürel in arkadadr. 20 Selçuk Es, Büyük Ansiklopedi yi hazrlarken faydaland kaynaklar öyle açklar: Kamusu Alam, Osmanl Müellifleri akaiki Numani, Esmai Müellifini, Sefinei Mevleviye ve Sicili Osmanî eserlerini ilk çalma programnda ele aldm. Bu

194 176 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/ depharfinegelenes,19751mart ndazharfinegelmiveilaveleriylebirlik teancak1976ylnda1600sayfahacmiilebueseritamamlayabilmitir.busüreçte, ansiklopediyikonya da çekemeyen bazahslarnvarlylabirlikte,bazinsan lardatakdiretmilerdir.çalmaytakdirvetevikedenbazahslarseunlar dr;brahimhakkkonyal,ahmetrasihzzetkoyunolu,ehabettinuzluk,fey zi Halc, Mustafa Naci Gücüyener, Hasan Özönder, Hasan Yörük, Veyis Ersöz, Abdülkadir Arslan, Burhanettin Canatan, Tahir Kurun, Ahmet Özay, Hanefi Aytekin,MustafaAtaman,NailGökbudak,Prof.Dr.SadiIrmak,Prof.Dr.Süheyl Ünver, Dr. Feridun Nafiz Uzluk, Avukat Erbil Koru, Milletvekili Muzaffer Demirta,eskiSenatörMuammerObuz,HamdiRagpAtademir.Doç.Dr.Saim Sakaolu 21. Selçuk Es, yaplan eletirilerle ilgili olarak da unlar söyler 22 : Bata Yeni KonyaGazetesiSahibiMustafaGücüyener leolugültekinhariçdierlerineza manbitecek,kabirkitabeleri,lüzumsuzisimleryazyorsundiyeçkyorlar,ayrca büyükmevkilerdebulunanbirsözdemünevverhemerimdebenimlekonutuu zaman sen, Ansiklopediye Odac, Mubair, Bevvab, Hademe, Bekçi, Ahç gibi kimselerideisimleriilealarakyazyorsunbudoruolmadgibiaddaansiklo pediolmazdedi,bendedefibelâkabilindenbirdahaalpyazmayaymdiyesa vuturdum. 1966ylndaYeniMeramGazetesi ndekonyavalilerihakkndayazlarkaleme alan Selçuk Es, bu yaz sebebiyle eski valiler hakknda bilgi bulup, Cumhuriyet dönemineaitbazvalilerhakkndabilgibulamaykonusundanikâyetçiolur 23. BuçalmalarlabirlikteSelçukEs in(20temmuz1973tarihlimektubundananla ldüzere)1967ylndanitibarenkalphastasolduugörülmütür lerde eserlerde bulduum Konya li nin bugünki snrlar içerisinde yetienleri Konya Büyükleri Yaz Serisi ad altnda yllar içinde Konya ehir Postas nda yaynladm. Bu arada Konya da Valilik, Beylerbeyilik, Muhafzlk yapm olanlar da ayrca tesbit ederek 1966 senesinde Konya Yeni Meram Gazetesi nde alt ay devaml olarak Karamanoullar ndan Türkiye Cumhuriyetine Kadar Konya Valileri ve Türkiye Cumhuriyeti nin Kuruluundan Zamanmza Kadar Konya Valileri isimli yaz serisi meydana çkmtr ki, bu son ksm geçen sene Hanefi Aytekin tarafndan dierlerinin karm ile Yeni Konya Gazetesi nde aynen bir süre yaynlanmtr. Aratrmalarmn birinci program bitince ikinci ksmda Konya Gazetesi, Babalk Gazetesi, Meriki rfan Gazetesi, Öüt Gazetesi noksan koleksiyonu, Türk Sözü Gazetesi koleksiyonlar ile Konya da yaynlanm eski ve yeni yaz dergileri bilhassa Konya Dergisi nde Veli Sabri Uyar n Konya Bilginleri ve Konya Hattatlar armaan yaz serisini inceledim, Ant Dergisi nden istifade ettim. Programnn üçüncü ksmnda Sayn brahim Hakk Konyal üstadmzn, Konya, Akehir, Karaman, Ereli, Alanya Tarihlerini, Konya Yer Adlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Rehberi, Eski Eserler Klavuzu ve Konya Hakknda yaynlanm birçok kitaplar inceledim. Müze Mahkeme-i er iye sicil defterleri kaytlarna baktm. Müzedeki kitabeler envanterini tetkik ettim senesinde Büyük Konya Ansiklopedisi nin çekirdei meydana çkt. 25 sahife tapaj ederek Yeni Konya ya verdim. O tarihte ehir Postas ve Yeni Meram Gazetesi, Yeni Konya ismi altnda birleince bu yazm birkaç idareci tarafndan takdirle karlanm ise de birkaç kskanç ve sivri akll hasodun gayreti ile yaynlanmas önlendi. Bu srada geçirdiim ar enfarktüs hastal ve ev inaatna kalkmam sonucu bir buçuk yl çalmalarm tatil etmek mecburiyetinde kaldm. 21 Selçuk Es ve Kütüphanesi. Destek veren isimlerin bazlar buraya yazlmamtr. 22 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. 23 Süheyl Ünver e Yazm Olduu Mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 24 Feriha Hanm a yazm olduu mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, Ankara Yüksek htisas Hastanesinde tedavi gördüünü belirtir.

195 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 177 babas K. Gürel le uzun süre küs durduklar da aile içi çatlak açsndan dikkat çekendierbirkonudur Nisan1976tarihinde(Karayollar3.BölgeMüdürlüünden)yahaddinden emekliolans.es 26,5Eylül1980tarihindevefatetmitir 27.Turizmmüdürlüünde vermiolduudersnotlarn,kursnotlarolarakyaynlarken,konyayemekleri, Konya dayatanpeygamberlerveevliyalargibikitaplarndaokuyucuilebulu turmutur. Bunlarn yan sra, Konya ya Sürülen Kara LekeDeliba Mehmet Olay balklyazdizisiniehirpostasveyenikonyagazetelerindeyaynlam tr 28. EmekliSand nnverilerinegörees in,1936 danemekliolduu1976ylna kadarhizmetcetveliuekildedir 29 : 1. YedekSubayHazrlkKtas(Okul):1Eylül193631Ekim KonyaMerk.ehitSadkOk.Öretmenlii:35Ekim YedekSubayolarakaskerlik:24Mart194131Mart ToprakMahsulleriOf.SarayönüAnb.Memuru:8Austos19475Haziran YapKrediBankas:6Haziran194931Mays HalkBankasKonyaubesi:1Temmuz195516Eylül TürkiyeGarantiBankas:16Eylül195725Nisan RaybankKonyaubesi:25Ekim196116Eylül Karayollar3.BölgeMüdürlüü:12Ekim19632Haziran1976. III.ESERLERveELEALDIIKONULAR A.Kitaplar SelçukEs inbüyükkonyaansiklopedisihariçtutulacakolursaküçükhacimliiki adet kitab bulunmaktadr. Bunlardan Konya da Yatan Peygamberler ve Evliyalar 31 isimlieserindeyazar,konyabelediyesnrlariçerisinde(enazndanbazlarnn) yattvarsaylanahslarvekabirleriüzerindedurmutur.on unüzerindepey gamberlebirlikte,çoksayda baba,çelebi,dede,emir,efendi,hoca,halife,sultan, h lâkapl ve lâkapsz olarak baz ahslarn ismi verilerek, stanbul dan sonra Konya nnönemlibirehirolduuvurgusuyaplmtr Kasm 1961 tarihli dava dilekçesi, Selçuk Es Koleksiyonu. Es, baka bir mektubunda babasyla soyadn deitirme yllarndan itibaren yaklak 20 yl küs durduklarn ve 1972 de olu Nazm n nian için stanbul a gittiinde baban hasta sabaha zor çkar demeleri üzerine evine gidip elini öperek bartn söyler tarihli mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. 26 Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. 27 Kabri, Üçler Mezarlndadr. Resmi için bk. Ek Selçuk Es arivinin önemli bir ksmn Koyunolu Müze ve Kütüphanesine balarken, kitaplarnn bir ksm olu tarafndan Selçuk Üniversitesine balanmtr. 29 Emekli Sand Arivi Selçuk Es e Ait Dosya. 30 Yedek Subay Okulundan 1 Mays 1937 tarihinde çkarken, Muvazzaflk döneminde piyade takm komutan olarak ktasndan (2. Ordu 5. Kolordu 13. Alay 2. Tabur 5. Bölük) 31 Ekim 1937 tarihinde terhis olmutur. 31 Selçuk Es, Konya da Yatan Peygamberler ve Evliyalar, Yldz B.evi, Konya 1965, (31 s.). 32 Selçuk Es, bu kitapçn hazrlarken Konya Vilâyet Salnameleri, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi nin yan sra (stanbul), Prof Dr. Süheyl Ünver, Galip Kemali Söylemezolu, Fransz Sefareti Bakatibi Monsieur Cl. Huart ve kaynpederi ükrü Özaydn gibi isimlerden de faydalanmtr. Ayrca, kitaptaki baz bölümler ehir Postas ndaki yazlarndan alnmtr. Ayrca 1970 de yazd bir mektupta kitabn 500 bask yaptn ve ucuz fiyat olmasna ramen

196 178 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Yazarn 1965 ylnda yaynlad dier eseri ise, Konya Yemekleri 33 adnta maktadr. Es, Konya ya mahsus çorba, kebap, yahni, yemek, börek, tatl ve çetnevir türü elencelik yiyecek çeitlerini, malzeme ve yapllaryla birlikte, o tarihlerdeyalar80civarolankonyaninelerindensorarakyazmtr.bukitabn yazmaamacise,unutulanâdetlergibibutarihlerekadaryazlmamolankon ya nnyemekkültürünüileriyedönükolarakyaatabilmektir 34. BüyükKonyaAnsiklopedisi ninyazlylailgiliolarakiseselçukes,unlarsöy ler 35 : KonyaAnsiklopedisi,AnsiklopedideyalnzKonyaehriolsabaarmakçok kolaydr.fakatkonumugenitutturarakkonyamz nmerkezilçesiilebirlikte 18ilçe,44nahiyeve950köyünüiçerisinealmasvebunlarnmahalle,sokak,yer adlar,aklls,delisi,türküsü,adetleri,görenekleri,yetitirmiolduubüyükleri ileburalardagelipgeçmitarihtenevvelvesonrakiolaylareldeedebildiimve sikalara dayanarak belirtmeye çaltm. Vesikasz hiçbir madde Ansiklopedi de yeralmadgibi,yanlaksettirmemekiçindeeldengelen,dikkatvegayretgös terilmitir. AnsiklopedideKonyasnrlariçerisindehizmetgörmüValiler,Beylerbeyi, Muhafzlar, Komutanlar, Yargçlar, Savclar, Öretmenler, Resmi veya Özel Müesseselerde çalm olup, bugün için birçounun ahirete göçmü olanlar, memuriyetineolursaolsunvesikalaradayanarakhayatlarntesbitedebildiim hayatlarnyazarak,tesbitolunmayanlardaçaltyllarilememuriyetinigös termeksuretiileansiklopediyealdm.halenhayattabulunanbirçokahsiyetler den münasib bulduklarm dahil edip, dier kimseleri de imdilik sras gelirse yaynlamaküzeredokümanmadahilettim. BucümlelerlebirlikteSelçukEs,gazetedekiyazlarndaKonyahalkndanu ekildeyardmister: Ansiklopediyedahiledilmesiniarzuettikleribabas,days,amcas,kardei veyaarkadabulunduukimselerinbilhassahayattaolmayanlariçinksacado umyerlerinivetarihini,tahsildurumunu,medenihaliilehizmetlerini,varise eserlerini,ölümtarihiilekabrininbulunduumezarlkilemezartakitabesini yazarakyenikonyagazetesieliileadresimegönderirler isememnuniyetleya ynlayacam bildirirken, bir çok memleket deerlerinin unutulmamasna da hizmetetmibulunacaklarndatakdirederim.ansiklopediyihiçbiryardmcm olmadanhermaddesiniayr,ayrbuluphazrladmdanbelkiufaktefekhatave üç senede ancak 300 adet sattn ve geri kalann da basm paras olarak matbaaya devrettiini belirtir. Bk. Selçuk Es in Mehmet Saliholu na yazm olduu 4 ubat 1970 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 33 Selçuk Es, Konya Yemekleri, Yldz B.evi, Konya 1965, (28 s.). 34 Es in bu kitabndan sonra Nevin Halc, 1979 da Geleneksel Konya Yemekleri adyla (Konya Kültür ve Turizm Vakf Yaynlarndan, 170 s.) bir kitap yaynlamsa da bu kitabnn sunu ksmnda Selçuk Es in kitabndan hiç bahsetmez. 35 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm.

197 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 179 noksanlarmolursabalanmastemennisiileallah dansalkdileklerimleya zmabalyorum. 36. AslndaSelçukEs inansiklopediyeolanilgisitürkiye de1927 deilkolarakfa sikül hâlinde yaynlanmaya balayan Çocuk Ansiklopedisi, 1930 senesinde Cumhuriyet Gazetesi nin Hayat Ansiklopedisi, 1933 ylnda da Merhum brahim AlaaddinGÖVSA nn MehurAdamlarAnsiklopedisi ileolmutur.1946senesinde 1015fasikülçkpkapananve1958ylndatekrarbirincifasiküldenyaynabala yanve1976 da122 ncisaysadresinegönderilenstanbulansiklopedisi niyeniden okuyup takip etmeye balayan Selçuk Es, bu ekilde Konya için bir ansiklopedi hazrlamayuygunbulacaktr.es,ansiklopediyihazrlarkençoksaydakaynak tan faydalanmtr. 37 Konya Ansiklopedisi nin hazrlnda kendisine yardmc olankurumveahslarturizmvetantmabakanlkonyaubesieskimüdürü Hicret Hürkan, Müzeler Müdürü Kemal Uur, Müdür Yardmcs Necati Elgin, zzet Koyunolu, Kitaplk Müdürü Celal Kimir, Yusufaa Kitapl Memurlar HacMustafaBiliciveHacAhmetParlak,MüzeMemurlarndanAhmetAygün, ArkeologHayriBey,zmirMillîKütüphaneMemuruFarukBaymanolmaklabir liktees,buahslaraayrayrteekküredecektir.ansiklopedidekinoksanvehata larnnise,kendisinebildirilmesini saynokuyuculardan bekleyecek,noksanve hatalarherharfinsonundaçkaracailavedebilgiverenahstandabahisleilave edeceiniduyuracaktr 38. BüyükKonyaAnsiklopedisi ndees,biyografi,siyasi,sosyal,corafî,kültürel, dinî,sanatvs.türümaddelerininyansrabazninni,maniveatasözleriyledehalk kültürüaçsndankonyavedolaysylatürkkültürüneönemlikatklarsalam olacaktr.konyatürkülerininarasnabalkansavavebirincidünyasavaylla rndagirmiolanbenimkaderimtürküsü,bilhassacepheyegidenerlertarafndan söylenenbirtürküolmaklabirlikte,1934ylndabirmeclistemerhumçopursma ilaa dandinleyerekbutürküyüselçukes,yazlhâlegetirmitir.aadagörü lecei üzere bu türküde savalardan dolay yaanan ayrln, üzüntünün etkisi kendisiniaçkekildehissettirecektir 39 : NeolduAllah mbananeoldu, Baharseligibigözlerimdoldu, Ana,babahemkardahasretoldu, Vatandanmektubumgelmezalarm. 36 Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi. 37 Bu kaynaklarn bazlar u ekildedir: Sicili Osmani, Kamus-ül Âlam, Cevdet Paa Tarihi, akaiki Numaniyye, üera Teskereleri, stanbul Ansiklopedisi, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi, Konya, Ant, Yeni Fikir mecmualar koleksiyonlarnn yan sra Türk Ansiklopedisi, slâm Ansiklopedisi, Mehur Adamlar, Türk Mehurlar, Türk ve Dünya Mehurlar, Aylk Hayat Ansiklopedileri ile Türk Corafya Sözlüü, Osmanl Devrinin Son Sadrazamlar, Konya, Babalk, Merik-i rfan, Türk Sözü, Ekekon, Yeni Konya, Yeni Meram, ehir Postas, Sabah gazeteleri koleksiyonlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Tarihi, Mevlânâ ehri Konya, Nasrettin Hoca ehri Akehir, Beyehir ve Erefoullar, Ereli ve Tarihi kitaplar ile, Eski ve Yeni Yaz Konya Rehberleri ve baz risalelerden faydalanlarak hazrlanan Ansiklopedi ve dier büyük yardmc da Devlet-i Âliye-i Osmaniye ile Konya Vilayeti Salnameleri. 38 Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. 39 Selçuk Es, Benim Kaderim Türküsü, Büyük Konya Ansiklopedisi.

198 180 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 Es inaktarddierbireserise,konyatürküleriiçerisindeoynaknameleri ileokunupçalnanbiratevertürküsüolup,oturakâlemlerininpopülermüzik lerindenbirisidir 40 : Birateversigaramyakaym, Sensalngelbenboyunabakaym, Akgerdanabeibirliktakaym. Tabakabenim,tütünbenim,keyfbenim, Öperseverimkahyammdrelbenim B.DierYazlar Konya yasürülenkaralekedelibamehmetolay adltefrikasndaselçukes, MillîMücadeleyllarnda1920 dekonya dagerçekleenisyanhareketlerinideer lendirir 41.DelibaMehmetolayn1980 deikincidefaelealmasnnsebebi, tarihin, olaydanelliylsonraortayaçkmasyla,hakikatekavutuu düüncesindenhareketle, birilerinisavunmakyadaolayakaranahslarnçocuklarnvetorunlarntöh met altna almadan tarafszca olayn derinine inebilmek için yazlm olmasdr. ÖzellikleKonyalnnveenküçükbiriminevarncayakadarköylüsünün temizve safkalpliliin kurbanolarak dibikaranlkbiruçuruma zorlaitilmesinikabul lenemeyenes, Konya yahakszolaraksürülenbulekeyi temizlemeadnakendisin degüçbulmutur 42. Konya dagerçekleenolaylailgiligördükleriveduyduklarnageçmedenönce, Konya da meydana gelen isyanlarla ilgili yazlm eserler üzerine bir deerlen dirme yapan Es in 43 babas Kâzm Gürel isyann ortasnda bulunan bir ahstr. Bununla birlikte Es, Askerlik vazifesini yerine getirirken, 12. Kolordu Akehir AskerlikDairesievrakkaytlarile1919yllndaAkehir enakledilensomaasker likdairesiifrekaytdefterlerivekinciordununbazemirnamelerindenfayda lanaraktefrikayaorijinallikkatmtr Selçuk Es, Bir Ate Ver Türküsü, Büyük Konya Ansiklopedisi. 41 Selçuk Es, 4 Haziran 1980 tarihinde ilk bölümünü yaynlad bu tefrikadan önce, Konya da meydana gelen Deliba Mehmet olayn, ilk defa 1962 de ehir Postas nda yaynlamaya balamtr. Yeni Konya Gazetesinde balayan yaz, Elli yllk bir emein mahsulü Bir önemli olayn ama yava yava ciddiyetle ve objektif olarak ele alnp deerlendirilmesi eklinde verilmitir, (No: 11687, 4 Haziran 1980, s. 1.) ve 3. sayfada Hac Selçuk Es imzasyla ilk bölüm yaynlanr. Son bölümü 25 Ekim 1980 tarihinde sayda okuyucu ile buluur. 42 Selçuk Es, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s Selçuk Es, bu ksmda son dönem Konya tarihine katk yapan ve Mevlâna Müzesinde asistanlk yapan Mehmet Önder ile 1952 senesinin son baharnda tanm ve akabinde babas Kazm Gürel ile tantrdn, haftada iki gün Mehmet Önder in bu konuyla ilgili olarak babasndan bilgi aldn belirtir. Mehmet Önder, bu görümelerinde elde ettii bilgileri 1953 ylnda Yeni Konya gazetesinde önce tefrika olarak yaynlarken, sonra bu yazlarn kitap hâline getirecektir. Kitap için bk., Mehmet ÖNDER, Millî Mücadele de Konya-1-Deliba Hadisesi, Konya Selçuk Es, o tarihlerde bu defterleri baz fotoraflarla birlikte Belediye Kütüphanesine devretmitir. Es, Akehir deki evraklar, 1943 de üçüncü defa silah altna alnd zaman depoyu tanzim ederken bulmutur. ube Bakan Yarbay Muammer Üstüner, Konya Mntka Komutanlndan gelen bütün evraklarn çuvallanarak zmit Kat fabrikasna gönderilmesi emrine uymayarak, Selçuk Es in bu evraklar incelemesine ve hatta bir ksmn da özel olarak yanna almasna izin vermitir. Selçuk Es, inceledii evraklar içerisinde, Garp Cephesine ilikin çeitli bilgiler, asker kaçaklar hakknda ihzar müzekkereleri, 135. Alayn Çanakkale Savalarn ait günlük harp ceridesi, Köylerden toplanan hayvan ve arabalara ait yazmalar bulmutur. Defter olarak 12 adet döküman bulduunu belirtir. Es, 3 ay boyunca yapm olduu çalmalardan sonra, 19 çuval evrak zmit Kat Fabrikasna gönderdiini söyler. Mehmet Önder, Selçuk Es in buradan

199 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 181 Delibasyan ylailgilihatralarnayadagelimeleredorudangirmedenön ceselçukes,âdetabirtarihçibilinciylekonuyayaklaaraköncelikliolarakbalkan Savalar,BirinciDünyaSavayllarndanveOsmanlDevletinden,halknfakirli indenbahseder.mustafakemalpaavekuvâymillîye ninhalknaslörgütle diinedeinerek,türkiye deaydnlarn,dinadamlarnnhalküzerindekitesirive frkaclkçekimelerindenbahseder.es inanlatmnagöre,1919senesindedamat Ferit Paa tarafndan tayin edilen Vali Cemal Bey 45, Ermenilerle sk fk iliki peyda ettiinden, ismi Artin Cemal olarak kalan bir ahstr. Vali Cemal, bu tarihlerdeçileribakanalikemalbey denemirleraldnsöyleyerek,konya y igaledenngilizvetalyanigalkuvvetlerine,gazilisesi ninbinasndakolayca tahsisetmitir.olaylarnyaandbugünlerdees,konyaerkeköretmenoku lunun (Darül Muallimin Mektebi) ilk ksm Tatbikat Mektebinin ikinci snfnda örencidir.fötrapkalveksapantolonlungilizveapkalarndatavuktüysoku lutalyanaskerleriningeldiigünokuldadr.konyahalknn Baldrçplak de dii ngiliz askerlerinin okula girdikleri bu gün, okulun üst kattaki yatakhanesi boaltlmtr.baöretmenlerimelekbey in,gözüyalelindemendilörencileri ne üzülmeyinçocuklaryakndayineburayadöneceiz dediivehattaüçüncü snförencilerindentopalali ninelineyarmkiloluktaalarakngilizkomuta nnataatmayaçaltgünlerdir 46. Es,Konya nnigalsürecindestanbulhükümetinin(üçüncüdamatferitka binesi) Harbiye Nazr efik Paa nn Konya bata Beyehir Kuvây Millîyecilerinden M. Nazm Bey olmak üzere, Konya daki dier Kuvây Millîyeciler üzerine nasl bask yaptn anlatr 47. Buna kar, Sivasl Ali Kemal Hoca,HadimliMehmetVehbiHoca,MüftüYalvaçlÖmerVehbiEfendi,Gilisral HacTahirEfendigibihocalarnKonya dabulunantalyanvengilizigalkuvvet lerininyöreyiterketmeleriadnakonya dadüzenlediklerimitingivebuçalma larsonucundavalicemal inkonya ynaslterkettiihakkndadabilgilerverir 48. Konya dagerçekleenisyanlailgiliolarakdaes,baztespitvedeerlendirme lerdebulunur: stanbul dapadiah nveözelliklengilizlerinpapazfruilebalattklarbirin cibozkrsyan(27eylül19194ekim1919)vekincibozkrsyan(20ekim1919 getirdii ve müzeye devrettii evraklardan faydalanmtr. Bilgi için bk., Selçuk ES, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s Es, Vali Cemal Bey in 1948 de ölen ve CHP de Maliye Bakanl yapm olan olu Halit Nazmi Kimir den de bahseder. 46 Selçuk ES, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s Es in bahsettii bu olayda Vali Cemal, Harbiye Nazr Süleyman efik e sert bir emir yazdrtmtr. 12. KO Komutan Sait Paa ya 19 Eylül 1919 da gönderilen bu emirde, köy ve kasabalara taarruzla halk ekiyala ve kötülüklere sevk eden Alay Kumandan Vekili Nazm n, din ve devlet ve Padiaha bal askerî birimlerce ölü ya da diri olarak yakalanmas istenmektedir. Emir için Bk. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Yl. 12, S. 46, Aralk 1963, Vesika No Selçuk Es, Türk stiklal Harbi eserinden de faydalanarak (C. 6, s. 63), Konya Müdafaa-i Millîye Cemiyetinin 8 Ekim 1919 günü yapm olduu Kongre ye katlan isimleri u ekilde sralar: 1. Sivasl Ali Kemali Efendi, 2. Müftü Yalvaçl Ömer Efendi, 3. Gilisral Hac Tahir Efendi, 4. Kâzm Hüsnü Bey, 5. Abdülhalim Çelebi Efendi, 6. Sertarik Mevlâna Adil Çelebi Efendi, 7. Müftüzade Cevat, 8. Hac Mindizade Süleyman Efendi, 9. Ahizade Baba Yusuf (Yusuf Mazhar Babalk), 10. Tahir Paazade Cevdet ve devamnda 26 kiiyi bulan bir liste verir. simlerin tamam için bk., Selçuk ES, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s

200 182 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 27Ekim/1Kasm1919),1920Ekim indekonyamerkezdebalatlacakolanisyann habercisidirler.damatferit lebirlikte,zeynelâbidin,mollasait,alikemal,hoca Sabri ve Nemrut Mustafa Paa gibi isimler Konya daki isyanla dorudan ilikili olanahslardr 49.BusralardaYldrmKtaatMüfettiivekinciOrduKuman danmersinlicemalpaa nn 50 Konya danalnmasnasebepvalicemalbey dir. 12KolorduKomutanlnaatananAlbayFahrettinBey,AnkaraadnaKonyaMü dafaaihukukcemiyetinikoordineedenrefetbey invebeyehir7.süvarialay KomutanNazmBey inilerleyensüreçtekonyaaçsndanrolleribüyükolacaktr. Vali Cemal le birlikte Konya da ttihat ve Terakki Partisi taraftarlarnn etkinlii krlm,meydanhürriyetvetilafpartisinekalmtr.delibamehmetaaise, Çumra nn Ali Beyhöyüü Köyü nden Konya y igal edecek, isyan balatacak olanahstr.hattaisyandanbirsüreöncedelibamehmet e,konyavalisihay dar Bey tarafndan Binbalk rütbesiyle birlikte, Bat Cephesi nde dümanla sa vamakiçinaskertoplamayetkisibileverilmitir.bunaramendeliba,özellikle etrafna toplad asker kaçaklarndan da faydalanarak 2/3 Ekim 1920 tarihinde Çumra danbalayarakkonya yigaledecektir.45ekim1920tarihlerindesivasl Ali Kemali, Hadimli Mehmet Vehbi Efendi gibi Kuvây Millîyeci ahslar öldü rülmekamacylatektektoplanmvekonyasokaklarnda, Halifesini,padiahn, eraitisevenbizimle olsundenilerek,halkndiniduygularsömürülmütür.ni tekim Sivasl Ali Kemali Hoca, 4 Ekim 1920 tarihinde vahice öldürülecektir. 6 Ekim denitibarenisyanhareketinibastrmayayönelikharekâtta;albayrefetbey, DerviBey,DemirciMehmetEfe,YarbayOsmanMüfrezesibaarsalayacak,22 Ekim 1920 tarihi itibaryla Konya yöresindeki isyan hareketi önlenmi olacaktr. stiklâl Mahkemesi gerekli yarglamalar yaparak Konya yöresinde hâkimiyeti salamtr.babalkgazetesinin4kasm1920 deyazdgibikonyayöresindeki isyanda asl suçlu cehalettir. Çünkü Galip Paa nn valilii döneminde Konya yöresitürkstiklâlharbineçokciddidesteksalayacakveenfazlaehitverenil olarakdikkatçekecektir.nitekimgazimustafakemalpaadakonya yziyaretle ri srasnda (Mart 1921) Konya asrlardan beri tüten büyük bir nurun ocadr; Türkharsnnesaslmenbalarndanbirisidir diyecektir 51. DelibaMehmetsyannciddiekildeelealanEs,buyazdizisiylegenelola rakkonyahalknnsuçsuzluunuispatetmeyeçalr.buolaynharicindedier makalelerinebakldzamanselçukes,yazlarndakonyatarihineönemlikatk yapanbirkiilikolarakkendisinigösterir. BunagöreEs,Konyatarihiyleilgiliolarakukonularelealmtr: 49 Es e göre, stanbul un Konya daki uzants olan ahslar (Deliba hariç), Zeynelâbidin in bacana Burhanzade Hac Mustafa, Mazlumzade Hac Osman, Kalfazade Hac Sabit, Kad Hilmi, Çkrkç Mehmet gibi isimlerdir. Bilgi için bk., Selçuk ES, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s Nisan 1919 da Konya ya gelen Cemal Paa, Yldrm Ktaat Müfettii ve kinci Ordu Kumandan olarak vazifeye balam, 24 Temmuz 1919 dan itibaren II. Ordu Müfettilii görevi fiilen sona erdikten sonra, bu tarihten 2 Ekim 1919 tarihine kadar Mekâtib-i Askerî Müfettilii Umumilii vazifesinde bulunmutur. Bilgi için bk., Dursun GÖK, Mersinli Cemal Paa, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S: 34, Ankara Mart 1996, s Selçuk Es, Deliba Mehmet Olay, Selçuk Es Koleksiyonu, s

201 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE Merutiyet ininilanylabirliktekonya yagelensinemanntarihi 52,Millî Mücadele demahalleköybazndayaplanyardmlar 53,FahrettinAltayPaagibi Konya nnönemlisimalar 54,1927 dekonya daelektriinolmad 55,Konya yailk otobüsün1916 daalmanlartarafndanvaliazmibeydönemindegirdii 56,tfaiye tekilatnnkonya dacumhuriyet inilanndansonrakurulduu 57,KonyaValilik BinasnndahasonraSadrazamlkyapacakolan(ngiliz)SaitPaatarafndanyap trld 58 vs. Es insiyasetleilgilidüüncelerininözetlenmesiveyakndönemtürksiyasita rihiaçsndan,12eylül1980sürecinegidilenbirortamdakendikalemindençkan aadakisatrlarnokunmasanlamldr 59 : Merhumbabamladaymn(KâzmHüsnü 60 )siyasetiçerisindeçalarakgöçüpgittik leriniveyeniyeniyetiirken,ttihatveterakkimensuplarnnzmirsuikastsonucuak betlerini duyup okudukça, hizmetin ne olursa olsun nankör siyasetin kurban Demokrat PartiBakannnidamsehpasndacanvermesindensonrasiyasihayata,dolaysylapartici liebendebüyükbirumursamameydanageldi.birzamanlarparticilikfuryasnabende kaplmtm.baldantatlbunankörfuryannçarklararasndanyakamskmadankolay cakurtardm. HayatndahiçbirsiyasipartiyeüyeolmayanEs inbandanbazsiyasiolaylar geçmitir seçimlerinde Demokrat Partiden sandk müahitlii yapan Es in, DemokratPartininiktidarageldiktensonra,halkavaatettikleriniyapmamasve beyaza kara diyerek, inat içerisinde ve iktidarn rehavetiyle yammasndan sonra, siyasi hayat açsndan ümitleri krlmtr. Çünkü O na göre 1950 öncesi CHP(emseddinGünaltayHükümeti)ktidardönemimde çkarsalamakyok denilecekkadar azdr.oysakidemokratpartidöneminde donukuagevek brakarak görmemezliktengelmekkarsnda,1954seçimleriyleberaber ve 1961seçimleridahilCHPlehindeçalmalaryapmtr.1961seçimlerindeCHP nin 52 Es e göre, Konya da ilk gösterilen film Veliaht Yusuf zzettin Efendi nin Sofya gezisi hakknda olup ttihat ve Terakki nin merkez binasnda seyirci ile bulumutur li yllarda Konya da gösterilen baz sinema isimleri unlardr: Denizler Hâkimi Tiriten, Hafiye Kenedi, Pehlivan Masist in Maceralar, Canbazhane Cinayeti, Büyük Zehir, Eva nn Düünü. Bilgi için bk., Selçuk Es, Konya Sinema Tarihi, Selçuk Es Koleksiyonu. 53 Selçuk Es, Konya da Kurtulu Savanda Orduya Buday Yardm Yapan Köy Mahalle ve ahslar, Selçuk Es Koleksiyonu. 54 Selçuk Es, Fahrettin Paa (Altay), Selçuk Es Koleksiyonu. 55 Selçuk Es, Fahrettin Paa (Altay). 56 Selçuk Es, Konya da ilk Otobüsler, Selçuk Es Koleksiyonu. 57 Selçuk Es, Konya Belediyesi Etfaiye Tarihçesi, Selçuk Es Koleksiyonu. 58 Selçuk Es, Konya Hükûmet Kona Tarihçesi, Selçuk Es Koleksiyonu. 59 Hac Selçuk Es, Siyasi Hayatm, Selçuk Es Koleksiyonu. 60 ttihatç kimliiyle bilinen Halil Kâzm Hüsnü ile ilgili bir deerlendirme için bk., Ahmet Atalay, Millî Mücadele de Konya Kuvâ-y Millîyecileri (lk Meclise Girenler), Birinci Cilt, Konya 1997, s Ayrca Selçuk Es, daysnn münevver, milliyetçi, teceddütperver, hayr sever bir ahs olduunu belirtir. Bk., Selçuk Es, Konya ya Sürülen Kara Leke Deliba Mehmet Olay, Yeni Konya, No: 11789, 4 Ekim 1980, s seçimlerinde CHP % 35, 29 ( ) ve Demokrat Parti 57,50 ( ) orannda oy alacaktr. Bilgi için bk., ( ).

202 184 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 yariktidarolmassürecindeeski TekPartizihniyetininhortlamayabaladn görenes,siyasettenveparticilikten nefret etmeyebalamtr seçimlerindeipoteklievininbankatarafndansatlmassebebiyle,tamse çim günü evini tamak zorunda kalan Es, sandk bana gidemezken, 1969 da sözünüdinleyen bazarkadalarylabirlikteseçimebamszolarakadayln koyannecmettinerbakan aoyvermitir.1973seçimlerinde AdaletPartisi neoy verenes,buylkurulankoalisyonhükümeti ninhahaekimiyasankaldrma s,kbrsbarharekât ngerçekletirmesisürecindeksasüreliolarakkendiifa desiyle Atatürkdevriyaantsn tatmtr 63. Es in,1939ylndayaamolduuikiolaytürksiyasetininbulunduunok tanngörülmesiaçsndanönemlibirörnektekiledecektir.bunagöreilkolayda Es,1939ylikiderecelimilletvekilliiseçimizaman,KonyaFerhuniyeMahalle sindenkinciseçmenolarakalaattinbelediyehalksinemas na 64 gidecektir.sa londaiseunlaryaanmtr 65 : CHP Genel merkezi tarafndan gönderilen Kocaeli Milletvekili Salah Yarg, Cumhurbakanvepartigenelbakansmetnönü nünselamnilettiktensonra, elinde bulunan mühürlü zarf açm ve ikinci seçmenlerin saysnca bulunan oy pusulalarndatmtr.bunagörepusulalardakiyirmiisimdenbeininsilinmesi istenmitir.konyachpsekreterilütfiberkman ndabulunduuortamda, efle rinemri,uisimlerisilin cümlesikulaklarafsldanm,selçukesitirazetmeye kalksada,rzaekener in SelçukBeykardeimsonucubilmezsiniz,itirazetmeyin neistiyorlarsayapn uyarsneticesindeistenenisimlersilinmiveselçukes in babasnn da aralarnda bulunduu kiiler seçimi kazanmlar ve çay ziyafetine geçilmitir. kinci olay ise, yine1939ylndayaanmtr.lgenelseçimleri içinbelediye HalkSalonunaenitesiilebirliktegidenSelçukEs,budefaKonyaCHPPartiBa kan Halis Ulushan n konumasndan sonra, yine kulaklara, u isimleri yazn fsldamasylahareketegeçmitir.ancak,selçukesveenitesibudefa matrak olsundiye,pusulalarakarlklbirbirilerininisimleriniyazmlardr.sandkba nagittiklerindelütfibey,zarflaratmadanlisteyebakyor,sonradazarfsanda atyordu. Pusuladaki isimleri gören Lütfi Bey her ne kadar gülümsemi olsa da 1942 de,esveenitesiikinciseçmenolarak,budavranlarsonucunda safd braklmolacaklard 66. SelçukEsgibitecrübelibirgazetecininyaadklaraslndaTürkiye debutarih lerdeyaanantekpartigerçeiniyadaduverger insiyasetsosyolojisiaçsndan bahsettii,itaatedilenbirliderinmeruotoritesininetkinolduu 67 siyasibirger 62 Es, Siyasi Hayatm, Selçuk Es Koleksiyonu. 63 Es, Siyasi Hayatm ylnda yanmtr. 65 Es, Siyasi Hayatm. 66 Es, Siyasi Hayatm. 67 Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (Çev. irin Tekeli), 2. bsk., Varlk Yay., stanbul 1982, s. 188.

203 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 185 çein Konya örneinde görülmü olmasyd. Bekta n ifadeleriyle CHP, smet nönüdevrinde,uzunyllartekpartidöneminineflikyönetimietkisindenkurtu lamam ve efin iradesinde kristalleen parti yönetimiyle devletin özdeleti rilmesisonucu,ortayayönetimintepedenaayadoruformüleedilmesininyan smalarolanbirtabloçkmtr 68. Yukardaki olaylarla birlikte atalarnn sözünü dinleyerek siyasetten uzak duranes,1955 teisizkalnca,birkaçyereibavurusundabulunmuvekendisi nepartiyekaytlolupolmadsorulmutur.bununüzerine,avukatsaimözkut vetüccarbektabaranimzasyladp yegiriiçinmüracaatetmivebugiriimden hiçbircevapyadasonuçalamamtr.artkbudönem,türkiye deiktidarvemu halefetin arsinirgerginlii içindeolduuyllardr 69.Yukardakiolaylabirlikte ömrünün elli yln resmi ve özel memuriyetlerde geçiren Selçuk Es, mümkün olduu kadar siyasetten uzak durduunu belirtirken, yazsnn sonunda da iyi miettimbilemeyeceim sorusunusormaktandakendisinialamamtr 70. marveskânbakanltetkikkuruluüyesimehmetsaliholu,dildevrimini savunmassebebiyleyazdataçlagelenisimlieserinikonya dasatmasiçinsel çukes egöndermi 71 vekitaptangereikadarsatyapamayanselçukesbuko nudanhareketlesiyasigörülerivekonyahalknndurumuylailgilibaztespitle rinibirmektuplasaliholu na,4ubat1970 deyazmtr.bunagörees in,kon ya dadoupbüyüyenbirisimolarakenbüyüksuçu Atatürkçüolmas,evvelceHalk Partisinitutmas(memurolmasdolaysylahiçbirpartiyitutamamas),gericiliklemücade leetmesisebebiylepeksevilmemesidir.onagörekonyahalk tamamendeiikve kozmopolit bir kitle manzaras vermekle birlikte, saclarn çok olmas nede niyle Atatürk e,yeniliklere,ilerifikirleredaimakar çkanbiryapdadr.buda halkn büyük ksmnn cahil olmasndan istifade ile din kisvesi altnda baz çkarlarn salamak maksadyla dindar görünen kimselerle maalesef, yüksek tahsil gördüü halde kolaycasivrilmekiçin,bunlaraadetataparcasnayarananbazzavallgençler[in]memleke ti,imdikihâle sokmalarnanedenolmutur.dolaysylaes egöre,konya dakibu kitleyeataçlagelenismiyerineatatürk legelenyazlsakimsedönüpbakmayacak tr.bunedenlees,saliholunakitabnnsatmasiçinadn Muhammed legelen yada MevlanaileGelen ismikoyabilirseozamankonya dasatacandanbah sedecektir.es,stanbul dabirkonyalnnçkard TürkFolklorAratrmalar Arsev Bekta, Demokratikleme Sürecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP ( ), Balam Yay., stanbul 1993, s Hikmet Bila, Konumuz Türkiye CHP , Doan Kitap, 2. bask, stanbul 1999, s Es, Siyasi Hayatm, Selçuk Es Koleksiyonu. 71 Kitabn fiyat 15 TL s olup, ek yazdan anlaldna göre 2-4 adet istenirse % 10, 5-19 arasna % 30 indirim yaplaca yazmaktadr. 72 Bu dergi, tarihleri arasnda aralksz 366 say çkarken, 1916 Konya doumlu ve stanbul Belediyesinde Memurluk yapm olan hsan Hnçer Bey sahipliini yapmtr. Bilgi için bk. Kültür Bakanl na ait web sitesi: F6E10F CFFE603BF9486D4371DE170CAE93653F56E / ( ).

204 186 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 isimlidergiden200binnüfuslukonya yabetanegeldiivebunlardanüçünün geriyeiadeedilmesinedeniyleyaknmadabulunacaktr. Es,yukardagörüldüüüzerekendiaçsndanKonya dakikültürvesanator tamnndurumunuözetlerken,mektubununilerleyensatrlarndakendisininata türkçüolduunuvebunuetrafndakikonyallarduyarsa,kendisiyleselamsabah keseceklerinibelirtecektir.hattabirörmekvererek,ortadoutekniküniversite sindeniçlerindeminietekbulunanbirgrupörenciyirehberolarakgezdirmesi, camivetürbeleresokmassebebiyle,birahbabnnkzgnbirekilde ilkfrsatta senikonya danuzaklatracaz dediindenbahsedecektir.mektubununsonun da Konya nn içine dütüü durumu özetlediini belirten Es, sizleri manasz sözlerimle üzdüümden dolay özür dilerim 73 diyerek, acaba gerçekten yapt tespitlerdeki samimiyetini mi ortaya koymutur, yoksa kitap satamamasna bir gerekçemibulmutur,bellideildir.elbettekiselçukes,kendidünyagörüünü ortayakoymaktavekonyahalknn(birksmndaki)cahilliindehaklgörünmek tedir. Ancak, Konya halknn tamamnn sac olarak yeniliklere ve hele hele Atatürk ekarolmagibibirpozisyondabulunmassözkonusuolamazd.es in bu deerlendirmelerinde 1969 seçimlerinin etkisi olabilirdi, ancak böyle de olsa, AP ninald%49,57 yekarlkchp,21,72likgibibiroyalacaktr 74. Siyaset,belediyecilik,iktisattantutundabirçokkonuyagazetesütunlarnda yerverenes, mizahedebiyat ve halkkültürü açsndankonyafkralarnda yazmayihmaletmemitir.türkiye ninnasreddinhoca,nciliçavu,bekrimus tafa,aireref,neyzentevfikvebektaifkralarnnbulunduukonusunadikkat çekenyazar,konyafolkloruaçsndantayyipaafkralarnayenikonyagazete sininsütunlarndageniyervermitir 75. Konya nnsosyaltarihiaçsndantoplutataraçlarnn(otobüs)kullanmnda toplumdavrannngörülmesiaçsndanyadateknikyeniliklerlegelenekseldav ranlarasahipbirtoplumunbulumasnaörnektekiletmesibakmndanaa dakifkrayanlatmakmizahlasosyalbilimlerinbulumasaçsndanönemliolsa gerektir 76 : Çarda postane önünden Meram istikametine giden Konya Belediye otobü süne, yannda dokuz yalarnda bir çocukla binen kadna, biletçi çocuun bilet kesmekistemesiüzerinekadn; Annahhiçduymadmçrnakkadarçocuabilitmiolur,tövbebirkuruvermem diyecektir.birazsonra,ikikoltuukaplayankadnatekrarbiletçiçocukgelmive 73 Selçuk Es in Mehmet Saliholu na 4 ubat 1970 tarihinde yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 74 Seçim sonuçlar için bk., ( ). 75 Selçuk Es, kendisinden (1975 ten) önce Celaletin Kimir in, 1962 ylnda Yeni Konya Gazetesinde, Konya Fkralar balyla okuyuculardan gelen fkralar yaynladn ve kendisinin de buraya katkda bulunduunu belirtir. Avukat Mehmet Ali Apal fkra yazma iini bir sürede daha devam ettirmitir. Selçuk Es, son fkra yazlarnda Adil Gücüyener ve Fakir Usman dan da faydalanmtr. Bilgi için bk., Hac Selçuk Es, Unutulmaz Konya Fkralar, Selçuk Es Koleksiyonu. 76 Es, Unutulmaz Konya Fkralar.

205 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 187 hanm çocuunu kucana al da, ayakta duran u ihtiyar nine oraya otursun diyeseslenmivebudefabandakielmeyiskcaörtenkadn; Anav hiç duymadmd kazk kadar koca olan ben nasl kucama alayk dah, delirdinmine diyecektir. SelçukEs inyazmolduufkralarda;1900 lerinbandaavlonyalferitpaa ilemüftügevrakizadeabdülkadirhocaarasndageçentartmalar,babalkga zetesinintertibindeyaplangülünçyanllklar,valisuphibey leilgilibazgeli meleri,valigalippaavekurtulusavayllarndakonyahalknnvs.durumu mizahortamndaveincedüünceiçerenmesajlarokunmaktadr. KurtuluSava nnkonyaileilgiliksmnnbilinmesiaçsndanes ingerçek letirmiolduudierbirfaaliyetise, KurtuluSavandakiKonyallardanBazlar 77 balklyazsileolmutur.buyazserisinde,konyaveilçelerindenkurtulusa vanakatlanerlerinisimleriveorduyakatltarihleriverilmitir 78. Es, Folklor Aratrmalar bal altnda; Ak Seyit, antika eyalar üzerine yazlarolan htikârdestan, HalkairiAkMehmetYakc, AkKaramanl GufraniveGufrani ninharbi UmumiDestan, SilleliAk NiâriDestan,II. Merutiyetdevrinihicveden aireraf aaitbirkaside ve1933 dekiktlanla tan Ak Ziya balkl konular ele almtr. Bu konularla birlikte Yeni Konya Gazetesinde Konya Maden Aratrmalar Bal altnda Konya da magnezit madenininilkbulunuukonusunuelealmtr 79. Yukardakikonubalklarndan htikârdestan nnbirbölümünebakld zamanxx.yüzylnilkyarsndatürkiye dekiözelticaretanlayylailgilibirfikre sahipolunmaktadr 80 : ÇktÜçyüzaltmabirmetrelikuntahtas, GuyaAllah tangelmi,yazlmyaftas. Beyüzeimdiyaplmazbaklavannsahtesi, Canakârettibillâh,buylbayramhaftas. Pekhazindir,dullarn,bikeslerinaçyatmas, Barionlarda[dan]utandayapmaböyleihtikâr. YineGufrani nin HarbiUmumiDestan ndanbirdörtlükbiranadoluairi nini.dünyasavannaslalgladn,sosyaltarihaçsndanaçkekildeortaya koyar.. 81 Hemanüçyüzotuzüçsenekarda, Harbiniddetindentitredidata, 77 Selçuk Es Koleksiyonu. Es, bu yazlarn erat künyelerinden faydalanarak yazmtr. 78 Örnek iki kayt ekli verilecek olursa: Beyehir lçesi Çukurkent Köyü nden Hasan olu 1297 (1881) doumlu Hüseyin. 17 ubat 1922 günü dahil olmutur. ; Akehir lçesinin Doanhisar Kasabasndan Mustafa olu 1314 (1898) doumlu Süleyman. 7 ubat 1922 de dahil olmutur. ; Bozkr lçesinin Sazl Köyünden Mustafa olu 1303 (1887) doumlu Mehmet. 7 Mart 1922 de dahil olmutur. Liste için bk., Toplayan Selçuk Es, Kurtulu Savandaki Konyallardan Bazlar, Selçuk Es Koleksiyonu. 79 Selçuk Es Koleksiyonu. 80 Selçuk Es, htikâr Destan, Selçuk Es Koleksiyonu. 81 Selçuk Es, Ak Karamanl Gufrani ve Gufrani nin Harbi Umumi Destan, Selçuk Es Koleksiyonu.

206 188 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 YokiditufanNuh dabutela, Dümanlarakahrusüphanyürüdü. Sille deberberinahmetolaraktannan(1919senesindevefatetmitir)nigâr n elyazmaseklindeki SilleliAkNiâriDestan nabakldzamanii.meruti yet in hürriyet kavramnabirairinnaslbaktkonusu(es inaktard)biriir formatndadikkatçekecektir 82 : KoydularadnbirdeHürriyet, Müslimilenisaraoldumüsavat, Dedilermeydanaçkteriat, SarslandBadat,BasraBuhara Hileimimeeranlarnsözü Youmuiçindeimanözü, Körolsunaradaaduvungözü, Çkmazolduherkesçarubi[a]zara Ezdileraradaehliiman, Sevindibuiecümlenisara.. ÂliOsmanDevletininvezirifacir, Zulmiyleadaletimilletezahir, Facirlerelindekaldkhepyazir, Maslahatslâmdütüküffara.. eraitiitilafönünegerdi, ddihataradaipeunserdi, Dinarcemetmekanlarnderdi, Baisiulemadeitidinidinara.. TepelendimilletkötüBulgar a. Yukardaki kinci Merutiyetle ilgili deerlendirmelerinin yan sra Es, Ebüzziya Tevfik in Konya da sürgün olarak hapiste bulunduu II. Abdülhamit döneminde,dayskâzmhüsnü nünyazmolduuhatralarndan 83 faydalana rak Konya da Padiah Abdülhamit e kar düzenlenmek istenen bir suikast ola yndan bahseder. Buna göre suikast olay Avlonyal Ferit Paa nn valilik döne minde( )ebüzziyatarafndanplanlanrvegörev HürriyetFedaisiKon yal Aziz Efendi ye verilir. Aziz Efendi ise, Yazr Köyü nden ulema Abdülasr 82 Selçuk Es, Silleli Ak Niâri Destan, Selçuk Es Koleksiyonu. 83 Kâzm Hüsnü Bey, hatralarn 1932 de Yeni Anadolu gazetesinde yaynlamtr.

207 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 189 [Abdülbasir]Efendi ninoludur 84.Es inanlattklarnagöreabdülazizefendim sr dabombaeitimialpgelmitir 85.Ebüzziya danbakasuikasttoplantsnakat lan isimler ise, Arnavut Murat Bey, Maarif Müdürü zmirli Azmi Bey (Meruti yet in ilânyla Konya valisi olmutur), Feylosof yönü olduu belirtilen Kadaifçizade Süleyman Efendi, (Babalk gazetesi sahibi) Nedimbeyzade Mazhar Bey,BaytarbrahimEfendiveevsahipliiniyapanKâzmHüsnüBey dir 86. Yaplantoplantlarda,padiahaverilmeküzereKonya dabirhalseccadedo kunmas 87 vebununstanbul aazizefenditarafndangötürülmesi,halnnpadi aha verilmesi srasnda ise, hançerlenmesi/tabancayla vurulmas iki defa plan lanmtr.ancakplannstanbulayasonuçsuzkalmtr.konya dahalseccade yidokuyanlararasndaselçukes inannesinazmiyehanmveteyzeleridevar dr 88. SelçukEs,elyazmasdestanlardanyapmolduuönemliçevirilerveaktar malarlabirlikte,yazlarnnciddibirksmnhatralarnaayrmtr.bunlardanbir ksm,hayalolmuhakikatlerbalaltndauekildedir 89 : SultanRead Görüüm,MehurHaydarPaaYangn,UdiSelanikliAhmet Bey,KomikKelHasanEfendiveLeblebiciHorhorOpereti,stanbul ungaligü nükonyarumlarnntaknl,konyantibahterakkiokuluhatralarm,stik lâl Sava Yllarnda Konya Erkek Öretmen Okulu Hatralarm, Cumhuriyet in lân Günü Konya da Gördüklerim, Konya Sultanisi (Lisesi) Hatralar, Konya Musiki Hocas Karnik Kazancyan, Konya da Alaattin Tepesindeki Saat Kulesi NiçinveNaslYkld. BuhatralarnönemlibirksmII.Merutiyet,MillîMücadeleveCumhuriye tinilkdönemlerindekikonyaözelindebazahslar,olaylarhakkndaönemlibil gilerihtivaetmektedir.stanbul unigalisrasndakonya dakirumlarnbirpapa zn liderliinde Zito Venizelos diye bararak nasl sevindiklerini 90, Okuldaki hocalarn örencilerine nasl davrandklarn 91 ve Ankara da ilân edilmi olan Cumhuriyet inkonyaörencileritarafndannaslalglandgibikonularnete kildegörülmektedir.bunagöre,1923senesinekadariçlerindeselçukes indebu 84 Naki eyhi ve Müderris olan Abdülbasir Efendi hakknda bilgi için bk., Caner Arabac, Osmanl Dönemi Konya Medreseleri , Konya Ticaret Odas Kültür ve Eitim Yay., Konya 1998, s Selçuk Es, Aziz Efendinin 1324/1908 de stanbul da öldürülmü ya da hastalktan ölmü olabileceinden bahseder. Es in vermi olduu tarih olmakla birlikte, 29 Austos 1908 tarihli bir belgeye göre Abdülaziz Efendi, Dersaadet Umumi Hapishanesinde vefat etmi, para ve eyalarnn komisyon tarafndan kardeine verilmesi kararlatrlmtr. Bilgi için bk., BOA., DH. MKT., 1285/ Selçuk Es, Hürriyet Fedaisi Konyal Aziz Efendi, Selçuk Es Koleksiyonu. 87 Dokunan hal seccadenin ölçüleri 4,20x1,20 ebadnda olup üzerine, Ey Padiahm Sen Sa Oldukça, Cenab- Hak Seni Tahtnda Daim Eylesin yazs ilenmitir. 88 Hürriyet Fedaisi Konyal Aziz Efendi, Selçuk Es Koleksiyonu. 89 Balklar verilen yazlar Selçuk Es Koleksiyonu nda daktilo edilmi halde bulunmakla beraber, Konya da çkarlmakta olan ehir Postas gazetesinde de yaynlanmtr. Bazlarnn künyeleri u ekildedir: Sultan Read Görüüm, ehir Postas, Say: , Mart 1963, s. 2, 2; Mehur Haydar Paa Yangn, ehir Postas, Say: , 13, 15 Mart 1963, s. 2, 2; Udi Selanikli Ahmet Bey, ehir Postas, Say: , 16, 18 Mart 1963, s. 2, 2; Cumhuriyetin lân Günü Konya da Gördüklerim, ehir Postas, Say: , Mart/ 1 Nisan 1963, s. 2, 2, Selçuk Es, stanbul un gali Günü Konya Rumlarnn Taknl, ehir Postas, Say: , Mart 1963, s. 2, Selçuk Es, Konya ntibah Terakki Okulu Hatralarm, ehir Postas, Say: , 23, 25 Mart 1963, s. 2, 2.

208 190 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 lunduukonyasultanisininörencileri Padiahmzçokyaa diyebarrken, 1923 te anlamn bilmedikleri bir kavram Yaasn Cumhuriyet diye bararak kullanyorlard 92. SelçukEs,makaleformatnfazlasylaaacakolanyazlarndaKonyatarihine aityaplar;cezaevi,valilikbinas, okul,hastanevs.gibikurumlar;kbrs tanya zlmmektuplar;eskitarihligazetelerdekibazyazlar;corafya;fahrettinaltay gibiaskerî,konya ValisiAvlonyalFeritPaagibimülkîve EbuzziyaTevfikvs. gibisivilbirçokkiiyi;konya dakimerasimler;kadabdurrahmanolaygibiçeit liolaylar;suvebelediyemeseleleri;spor;konya nnlçeleri;batlitikatlarvedin; Konyatekerlemeveatasözleri;Konyabasn;seçimler;marlarvetürküler;Tram vay,elektrik,tayyaregibiteknikkonular;sinema,filmvs.buradazikredilemeye cekkadarbirçokkonuyuelealmtr. YukardakibilgilerlebirlikteSelçukEs,yaaddönemiçerisindeçoksayda tannmyadatannmamahsiyetlerlemektuplam vebalantiçerisindeol mutur tarihleri arasnda 14 sene Konya da kalan Fahrettin Paa (Al tay), 5. Kolordu Komutan Naci Eldeniz, Orgenareal Abdurrahman Nafiz Gürman,KonyaVakflardaresiMüdürüMahmutMesutKoman 93,Antalya dabp petrolistasyonuiletena.macitselekler,(konyasyanndansonrapolismüdürü olanvehâkimlebirlikterüvetaldklariddiasylagörevdenalnan)necipbey 94, TekirdaÖretmenokulundanmezunolacakolanR.SaimKoar 95, SaimSakaolu 96,VahitMestçiolu(12Kasm1975) 97,marveskanBakanl Tetkik Kurulu üyesi Mehmet Saliholu (4 ubat 1970), stanbul Üniversitesi Tp Fakültesi Tp Tarihi Enstitüsü Müdürü Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver 98, Hasan 92 Selçuk Es, Cumhuriyetin lân Günü Konya da Gördüklerim, ehir Postas, Say: , Mart/ 1 Nisan 1963, s. 2, 2, 2. Es, ayrca arkadalaryla birlikte Göksümde kanm akmasa, üç yl u ufuklar, Alsancan rengini çoktan unuturdu diye bardklarn belirtir. 93 Vatan gazetesi sahibi A. Emin Yalman n 1952 de Konya ya gelip gitmesinden sonra, Konya da irtica var yazsna kar, iftira ediyorsun demesi sebebiyle stanbul Belediyesi Mezarlklar Müdür Yardmclna nakledilmitir. 94 Macit Selekler in Antalya dan Selçuk Es e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. zmir Suikastna ad karm olan Necip Bey in abisi Necati den bahseden mektubu vardr. Macit Selekler ayrca, 2 Ekim 1975 de yazd bu mektuplardan birinde, yabanc dilde 100 civar eseri Millî Kütüphaneye verdii ancak, kütüphanede resmi kayt yaplmadndan bunlarn kaybolmasndan dolay ikâyetçi olur. 95 Rüstem Saim Koar n 1969 da Selçuk Es e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu Mays nda Selçuk Es e bir mektup yazarak, Anadolu da öretmenlie balayacan bu nedenle Millî folklor oyunlarn bilmediinden bahisle Selçuk Es ten Konya nn folklor oyunlaryla ilgili bilgi ister. Hatta Mevlâna haftasnn nasl kutlandna dair de bilgi talebinde de bulunmutur. 96 Saim Sakaolu nun Selçuk Es e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 31 Ekim 1974 tarihinde Amerika dan yazmtr. Amerika ya gideli 9 ay olmutur. Sakaolu, Selçuk Es le 5-6 yl evvel ( ) Yusuf Aa Kütüphanesinde (Atatürk Üniversitesinde asistanken) tantn belirtirken, Es in Ansiklopedi çalmalarna katk yapmaya çalr. Sakaolu, Babas Hattat Hafz Mehmet Sakaolu ve (Konyal olmayan) Prof. Dr. Ahmet Ate isimlerini ve bilgilerini ansiklopediye eklemesi için Es e bildirir. Sakaolu nun iki mektubu daha vardr. Birincisi 12 Kasm 1975 tarihli olup, babasnn hâl tercemesi vardr. kinci mektubu ise, ekinde kendi hayat hikâyesini yazd ve yaknda Konya da açlacak olan Selçuk Üniversitesine geçeceini belirten 8 Aralk 1975 de Erzurum dan yazm olduu mektubudur. 97 Vahit Mestçiolu nun Selçuk Es e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Mestçiolu bu mektubunda, Ankara da Kültür Bakanlnda Kültür Müstearl Müaviri olarak göreve balamasna ramen kendisine hâlâ oda verilmemesinden ikâyetçi olurken, ayakta gidip geldiinden bahseder. Konya da görev yapt süre içerisinde Selçuk Es in ailecek kendilerine göstermi olduu yakn ilgiden dolay teekkür eder. 98 Süheyl Ünver in Selçuk Es e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Ünver, 4 Mart 1966 tarihinde yazm olduu mektubunda, Selçuk Es in Konya yemekleriyle ilgili (daha çok Selçuklu yemekleriyle ilgili) vermi olduu bilgilere

209 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 191 Özönder 99, Dantay üyesi Fuat Arun 100, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral ErefAknc(12Ocak1974),KonyaSenatörüMehmetVarl,AvukatM.Hulusi Bolay(1Mays1975)veFeridunKandemir(17Aralk1963) 101 buahslardanbaz lardr. SONUÇ SelçukEs,yaklak70yllkömrünüTürkiye ninfrtnalbirzamandiliminde veçeitliilerdeçalarakgeçirmitir.budönemdeo nungazetecilikmesleivaz geçemediibiruraolmutur.ii.merutiyetdevrindedünyayagelirken,budev rinsonundastanbul da,yaniçökmekteolanbirbakentteyaayanes,buradaki okulhayatvetecrübeleriylebirlikte,ilerleyensüreçteankaravekonyaekseninde yaantsndevamettirecektir. Birbürokratnçocuuolmasdolaysylaolaylarabaktakendisinebazavan tajlarsalayanes,yazlarndatürkiyegenelivekonyaözeliolmaküzerebirçok siyasi,sosyal,iktisadi,kültürelvs.konularadeinmitir.dahaçokliberalbirkim likledikkatçekenes,atatürkdevrimleriniyadacumhuriyetinfaziletinianlam bir Türk aydndr. Bu nedenle yazlarndaki örgüde; tarihin, siyasetin, sanatn, fikir tartmalarnn, tekniin, edebiyatn, halk kültürünün, eitimin, mizahn, yaananzihniyetdeiikliklerindekifarkndalnbelirginliiveamacaçkekil degörülebilir. CumhuriyetdevrininönemlibirksmnKonya dageçirenyazarn,konyata rihineaitortayakoyduubüyükkonyaansiklopedisiveyazlarnndeeri,2009 Türkiye sinde hâlâ güncellenememi bir ansiklopedik Konya eserinin olmamas nedeniyledahaiyianlalmaktadr.kendisiniatatürkçüolaraktanmlayanyazara göre,türkaydnolaylarsalklbirekildedeerlendirebilmekamacylasiyaset tenuzakdurmaldr.âdetabirkültürtarihçisikimliiyleönplanaçkanes,yemek vegiyimkuamkültürüylebirlikte,kurumlardakiyapsalveidarideiikliklerde kiinsanunsununöneminiçokiyikavramtr.bunedenle üretkenkiiliinolu umunda,sinemavetiyatrotürübatlunsurlarnetkisiniaçkekildegörürken, manevideerlerdeözüyakalamaya,ekilciliktenuzakdurmayaçalmtr. Özellikle gazetenin Konya özelinde Türk insan açsndan önemini çok iyi kavrayanes,kincimerutiyetvemillîmücadeledönemieskitürkçebazgazete yazlarnokuyucusunaaktararak,geçmile;yaadgünümukayeseetmitir.bu nedenledahaçoksosyaltarihadnayüzlerceyazsyla ölmüyaayan ahsiyet teekkür eder. Hatta, kendisinin de Selçuklu masallarnn Sümerlere kadar uzand yönünde bir çalmay Karaman n dalk köylerinde yapacan belirtir 99 Hasan Özönder in notu, Selçuk Es Koleksiyonu. Es in 6 Kasm 1972 de rahatszlanmas sebebiyle brakm olduu not. 100 Fuad Arun un Selçuk Es e 4 Aralk 1973 de yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Bu mektupta isyana karan baz madurlarn isimlerini 13 kii olarak listelemitir. Ayrca, syanla ilgili M. Sfr n tefrikasndaki baz yanllarn varlndan bahseder. 101 Aknc nn 12 Ocak 1974 tarihli yeni yl ve Kurban Bayramn kutlama mesaj ve Mehmet Varl nn bayram tebrik kartlar vardr. Ayrca, M. Hulusi Bolay n Konya Ansiklopedisi için aabeyi Ahmet Kâzm Bolay hakknda vermi olduu bilgi vardr. Bunlar için bk., Selçuk Es Koleksiyonu.

210 192 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 lerdenbiriolanselçukes in,dinamikbirkültürtarihçisiyadahizmetçisiolarak, hakettiibiyografikbirçalmayakonuedilerek,türktarihineolankatksdaha genibiraçdanortayakonmaldr. KAYNAKÇA A.ResmiveÖzelArivler BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezaretiMektûbiKalemi,No.1285/33. EmekliSandAriviMusaKâzmGürel eaitdosya,no:mo EmekliSandAriviSelçukEs eaitdosya,emeklisicilno: KoyunoluehirveMüzeKütüphanesiSelçukEsKoleksiyonu. B.KitapveMakaleler Arabac,Caner,MillîMücadeleDönemiKonyaÖretmenleri,Konya1991., Osmanl Dönemi Konya Medreseleri , Konya Ticaret Odas Kültür ve EitimYay.,Konya1998. Arabac,CanerAyhan,BünyaminDemirsoy,AdemAydn,Hakan,KonyaBasnTarihi,Tablet Yay.,Konya2008. Atalay, Ahmet, Millî Mücadele de Konya Kuvây Millîyecileri (lk Meclise Girenler), Birinci Cilt, Konya1997. Bekta,Arsev,DemokratiklemeSürecindeLiderlerOligarisi,CHPveAP( ),BalamYay., stanbul1993. Bila,Hikmet,KonumuzTürkiyeCHP ,DoanKitap,2.bsk.,stanbul1999. Duverger,Maurice,SiyasetSosyolojisi,(Çev.irinTekeli),2.bsk.,VarlkYay.,stanbul1982. Es,Selçuk,KonyaYemekleri,YldzB.evi,Konya1965.,Konya dayatanpeygamberlerveevliyalar,yldzb.evi,konya1965., Konya yasürülenkaralekedelibamehmetolay,yenikonyagazetesi,no:,1980., SultanRead Görüüm,ehirPostas,Say:334335,1112Mart1963,s.2,2., MehurHaydarPaaYangn,ehirPostas,Say:336338,13,15Mart1963,s.2,2., UdiSelanikliAhmetBey,ehirPostas,Say:339341,16,18Mart1963,s.2,2., CumhuriyetinlânGünüKonya dagördüklerim,ehirpostas,say:358360,2930 Mart/1Nisan1963,s.2,2,2., stanbul ungaligünükonyarumlarnntaknl,ehirpostas,say:343344, 2122Mart1963,s.2,2. Gök, Dursun, Mersinli Cemal Paa, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S: 34, Ankara Mart1996,s Halc,Nevin,GelenekselKonyaYemekleri,KonyaKültürveTurizmVakfYaynlar,Ankara1979. HarpTarihiVesikalarDergisi,Yl.12,S.46,Aralk1963,VesikaNo Önder,Mehmet,MillîMücadele dekonya1delibahadisesi,konya1953. Uyank,Necmi, zmir ingalinekarkonyayöresindengelentepkiler,uluslararassoysal AratrmalarDergisi,Say.5,Kasm2008,s C.AnsiklopediveElektronikOrtam BüyükKonyaAnsiklopedisi. kodu=42/( ) F56E/( ).

211 1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE kodu=42/( ).

212 194 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1 EKLER EK1:SelçukEs inbüyükolukâzmhüsnü(gürel)esveokulkarnesi EK2:SelçukEs inküçükolunazm(gürel)es Ek3:Selçuk(Gürel)Es