IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Nisan 2017/NİĞDE, Doç. Dr. Adnan ÜNALAN

Transkript

1 25 MODERN TÜRK CUMHURİYETLERİ NDE BAZI EKONOMİK GÖSTERGELERİN TARIMSAL VERİLER AÇISINDAN DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. Adnan ÜNALAN 1 Özet: Bu çalışmada, modern Türk Cumhuriyetleri nin (Türkiye: TR, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: KKTC, Azerbaycan: AZ, Kırgızistan: KG, Türkmenistan: TM, Kazakistan: KZ ve Özbekistan: UZ) bazı ekonomik göstergeleri tarımsal istatistikler açısından değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeler sonucunda; kırsal nüfusun toplam nüfusa oranı bakımından ilk sırada UZ nin son sırada TR nin, tarıma elverişli alanın oranı bakımından ilk sırada KZ nin son sırada KKTC nin, kişi başına tarıma elverişli alan bakımından ilk sırada KZ nin son sırada KKTC nin, kişi başına ihracat bakımından ilk sırada KZ nin son sırada KG nin, kişi başına ithalat bakımından ilk sırada KKTC nin son sırada UZ nin, ihracatın ithalatı karşılama oranı bakımından ilk sırada KZ nin son sırada KKTC nin, tarımsal ürünlerin toplam ihracat içindeki oranı bakımından ilk sırada KKTC nin son sırada TM nin, tarımsal ürünlerin toplam ithalat içindeki oranı bakımından ilk sırada KG nin son sırada TM nin, tarımsal ürünlerde ihracatın ithalatı karşılama oranları bakımından ilk sırada TR nin son sırada KZ nin (%26) olduğu görülmüştür. Hayvansal üretimde 100 kişiye düşen hayvan sayıları bakımından sığır sayısında ilk sırada TM nin son sırada TR nin, koyun sayısı bakımından ilk sırada TM nin son sırada TR nin, keçi sayısı bakımından ilk sırada TM nin son sırada AZ nin, yumurtacı ve etlik piliç sayısı bakımından ilk sırada KKTC nin son sırada KG nin, arı kolonisi sayısı bakımından ilk sırada TR nin son sırada UZ nin olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Türk Cumhuriyetleri, Ekonomi, İhracat, İthalat, Tarımsal Değerlendirme Evaluation of Some Economic Indicators in the Modern Turkish Republics for Agricultural Data Abastract: In this study, some economic indicators of modern Turkish Republics (Turkey: TR, Turkish Republic of Northern Cyprus: TRNC, Azerbaijan: AZ, Kyrgyzstan: KG, Turkmenistan: TM, Kazakhstan: KZ and Uzbekistan: UZ) were evaluated in terms of agricultural statistics. As a result of these evaluations; UZ was the first and TR was the last country in terms of the ratio of rural population to total population, KZ was the first and TRNC was the last country in terms of the ratio of the arable land area to the total area, KZ was the first and TRNC was the last country in terms of arable land per capita, KZ was the first and Kyrgyzstan was the last country in terms of exports per capita, TRNC was the first and UZ was the last country in terms of imports per capita, KZ was the first and TRNC was the last country in terms of exports to imports coverage ratio, TRNC was the first and TM was the last country in terms of the rate of agricultural products in total exports, KG was the first and TM was the last country in terms of the ratio of agricultural products in total imports, TR was the first and KZ is the last country in terms of coverage ratio of exports to imports for agricultural products. According to number of animal per 100 people: TM was the first and TR was the last country in terms of number of cattle, TM was the first and TR was the last country in terms of number of sheep, TM was the first and AZ was the last country in terms of number of goat, TRNC was the first and KG was the last country in terms of number of poultry and TR was the first and UZ was the last country in terms of number of the bee colonies. Keywords: Turkish Republics, Economy, Export, Import, Agricultural Evaluation 1 Ömer Halisdemir Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, unalanadnan@gmail.com

2 26 Giriş Kadim devletler olarak kökleri insanlık tarihinin başlangıcına kadar uzanan ve bugün de bağımsız birer devlet olarak varlıklarını sürdüren modern Türk Cumhuriyetleri nin dünya tarihi içindeki önemi her geçen gün artmaktadır. Çünkü Türklerin geçmişten günümüze dünya tarihi içinde kurmuş olduğu irili ufaklı tüm devletler diğer milletlere siyasi, askeri, bilimsel, kültürel ve ekonomik açılardan önemli ölçüde ilham kaynağı olmuşlardır. Günümüzde modern Türk Cumhuriyetleri olarak; Osmanlı İmparatorluğu nun devamı olarak 29 Ekim 1923 te kurulan Türkiye Cumhuriyeti, 15 Kasım 1983 te bağımsız bir devlet olarak kurulan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılmasının ardından 1991 yılında bağımsızlıklarını ilan ederek bağımsız birer devlet olarak kurulan Azerbaycan (30 Ağustos), Kırgızistan (31 Ağustos), Türkmenistan (27 Ekim), Kazakistan (16 Aralık) ve Özbekistan (29 Aralık) olmak üzere toplam 7 bağımsız Türk Cumhuriyeti bulunmaktadır. Bu devletlerin toplam yüzölçümü yaklaşık 4.74 milyon km 2 ve toplam nüfusu da yaklaşık 148 milyondur. Hiç kuşku yoktur ki bu devletlerin ekonomik açıdan öncelikli olarak kendilerine yeterli olması daha sonra da küresel ekonomi içindeki yerlerinin daha da yukarı çıkarılması gerekmektedir. Güç ve iktidar mücadelesinin hatta savaşlarının sürekli yaşandığı bu coğrafyada, mevcut bu Türk Cumhuriyetlerinin bağımsız birer devlet olarak varlıklarını sürdürmeleri, kendi milletlerine hak ettiği refahı sunmaları ve diğer gelişmiş ekonomilerle her alanda rekabet edebilmeleri ancak, bu devletlerin yetişmiş insan kaynağıyla birlikte siyasi, askeri, bilimsel ve ekonomik olarak güçlü olmalarıyla mümkündür. Burada anahtar gücü ekonomik güç olarak değerlendirmek çok daha gerçekçi bir yaklaşım olacaktır. Bir devletin ekonomik olarak güçlü olabilmesi için öncelikli iktisadi alanlarını belirlemesi ve bu alanlarda yeni yatırımlarla üretimini hem nitelik hem de nicelik olarak artırması gerekmektedir. Bu yatırımların başta kendi ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde ve dünya gerçeklerini de dikkate alarak ihracat imkânlarına göre planlanması da son derece önemlidir. Ülkelerin kalkınmasında tarım sektörünün önemi, yarattığı istihdam olanakları, küreselleşen ekonomik sistem, artan rekabet ortamları ve hızla değişen pazar şartlarının da etkisiyle giderek artmaktadır (Doğan ve diğerleri, 2015: 29-41). Tarımsal üretim, sanayisi göreli olarak az gelişmiş özellikle de kırsal nüfusu fazla olan ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomisinin hızlı bir şekilde iyileştirilmesinde kullanılabilecek önemli bir araçlardan birisi olarak önemini her zaman korumuştur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, tarımsal üretimle ilgili tüm kaynakların (insan, doğa, bilgi, teknoloji vb.) uygun şekilde değerlendirilmesi ve var olan potansiyelin harekete geçirilebilmesidir. Bir ülkenin öncelikle kendi toplumunun ihtiyaç duyduğu temel gıda hammadde ve ürünlerini (tarla bitkileri, bağ-bahçe bitkileri ve hayvansal ürünler) üretebilmesi yani bu konuda kendine yeterli olabilmesi stratejik açıdan, daha sonra da bu ürünlerini dünya standartlarına göre üreterek ihraç edebilecek konuma gelmesi ise ekonomik büyüme açısından oldukça önemli bir konudur. Bu kapsamda ele alınması gereken temel konu tabi ki, o ülkenin tarımsal üretim potansiyeli ile bu potansiyelini ne ölçüde etkili ve verimli olarak kullanabildiğidir. Bilindiği üzere bir ülkenin tarımsal üretim potansiyelini; o ülkenin coğrafyası, iklimi, tarımsal üretime elverişli alanı, kısal nüfusu, ülkede uygulanan tarım politikası, üreticilerin eğitim ve örgütlenme durumu, birim alandan/hayvandan alınan ürün miktarı ve kalitesi, modern teknik ve teknolojilerin kullanılma durumu, tarıma dayalı sanayinin varlığı, ihracat potansiyeli ile yeterli sayıda ve nitelikte insan kaynağına (işgücüne) sahip olma durumu gibi birçok unsur belirlemektedir. Bu kapsamda, bu çalışmada günümüz modern Türk Cumhuriyetlerine ait bazı ekonomik gösterge ve istatistikler tarımsal veriler açısından değerlendirilerek bazı karşılaştırmalar yapılmıştır. Elbette bu çalışmayla yapılan değerlendirmelerin gelecekte yürütülecek benzer çalışmalarla daha da kapsamlı olarak incelenmesinde fayda olacaktır.

3 27 1. Materyal ve Metot Bu çalışmada, bugün bağımsız birer devlet olarak varlıklarını sürdüren modern Türk Cumhuriyeti ne ait bazı genel veriler ile güncel ekonomik gösterge ve tarımsal istatistikler (2014, 2015 ve 2016 yılları) kullanılmıştır. Bu veri ve istatistiklerden; ülkelerin yüz ölçümü, nüfusu, nüfus yoğunluğu, kırsal nüfus oranları, tarıma elverişli alanların toplam alana oranları, milli gelirleri, yıllık ihracat ve ithalat rakamları ile ihracatın ithalatı karşılama oranları, ihracat ve ithalat rakamları içinde tarımsal ürünlere ait oranlar ile tarımsal ürünlerde ihracatın ithalatı karşılama oranları ve son olarak da hayvansal üretim açısından hayvan sayıları kullanılarak incelenen bu ülkeler için bazı karşılaştırma ve değerlendirmeler yapılmıştır. 2. Bulgular İncelenen bu Türk Cumhuriyetleri nin yüzölçümleri, nüfusları, nüfus yoğunlukları ve kırsal nüfus oranlarını gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 1). Resim 1: Ülkelerin Yüzölçümü, Nüfusu, Nüfus Yoğunluğu ve Kırsal Nüfus Oranlarını Gösterir Grafikler (Kaynak: ) Resim 1 de verilen grafiklere bakıldığında, modern Türk Cumhuriyetleri nden Kazakistan ın yaklaşık 2.73 milyon km 2 ile en fazla yüzölçüme sahip olan Türk Cumhuriyeti olduğu, 2. sırada Türkiye nin (783.6 bin km 2 ), 3. sırada Türkmenistan ın (491.2 bin km 2 ) son sırada ise Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinin (3355 km 2 ) geldiği görülmektedir. Ülke nüfusları bakımından yaklaşık 79 milyonluk nüfusuyla ilk sırada Türkiye nin bulunduğu, 2. sırada Özbekistan ın (29.9 milyon), 3. sırada Kazakistan ın (17.6 milyon) son sırada KKTC nin (314 bin) yer aldığı, nüfus yoğunluğu bakımından km 2 ye 113 kişi ile Azerbaycan ın ilk sırada olduğu, 2. sırada Türkiye nin (100 kişi), 3. sırada KKTC nin (94 kişi) son sırada ise Kazakistan ın (6 kişi) olduğu, tarıma elverişli alanların oranları bakımından ise %63.4 ile ilk sırada Özbekistan ın, 2. sırada Kırgızistan ın (%61.8), 3. sırada Türkmenistan ın (%50) son sırada ise Türkiye nin (%25.9) yer aldığı görülmektedir.

4 28 İncelenen bu Türk Cumhuriyetleri nin toplam milli gelirleri ile kişi başına düşen milli gelirlerini gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 2.) Resim 2: Ülkelerin Toplam ve Kişi Başına Düşen Milli Gelirlerini Gösterir Grafikler (Kaynak: countries_ by_gdp_(nominal)) Resim 2 de verilen grafiklerdeki veriler değerlendirildiğinde, yaklaşık 734 milyar US$ lık milli gelir ile Türkiye nin ilk sırada bulunduğu, 2. sırada Kazakistan ın (173.2 milyar US$), 3. sırada Özbekistan ın (65.7 milyar US$) son sırada ise KKTC nin (4.37 milyar US$) yer aldığı görülmektedir. Kişi başına düşen milli gelirler bakımından ise yaklaşık 13.7 bin US$ ile ilk sırada KKTC nin, 2. sırada Kazakistan ın (9828 US$), 3. sırada Türkiyen nin (9326 US$) son sırada ise Kırgizsitan ın (1120 US$) olduğu görülmektedir. İncelenen bu devletlerin yıllık toplam ihracat ve ithalat rakamları ile bunlara ilişkin bazı istatistikleri gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 3).

5 29 Resim 3: Ülkelerin Toplam İhracat ve İthalat Rakamlarını Gösterir Grafikler (Kaynak: Resim 3 te verilen grafiklerden, yaklaşık 152 milyar US$ lık yıllık toplam ihracat ve 243 milyar US$ lık yıllık toplam ithalat rakamlarıyla her iki konuda da ilk sırada Türkiye nin olduğu görülmektedir. Buna karşın, ülke nüfusları dikkate alındığında, kişi başına en fazla ihracat yapan ülkenin 5119 US$ ile Kazakistan olduğu, bunu sırasıyla Azerbaycan (3533 US$), Türkmenistan (3225 US$), Türkiye (1928 US$), Özbekistan (499 US$), KKTC (384 US$) ve Kırgısitan ın (317 US$) takip ettiği görülmektedir. Kişi başına düşen ithalat rakamlarına bakıldığında ise 5412 US$ ile ilk sırada KKTC nin geldiği, bunu sırasıyla Türkiye (3088 US$), Kazakistan (2952 US$), Türkmenistan (2322 US$), Azerbaycan (1228 US$), Kırgızistan (856 US$) ve Özbekistan ın (423 US$) takip ettiği görülmektedir. Toplam ihracatın ithalatı karşılama oranları bakımından %173 ile ilk sırada Kazakistan ın olduğu, bunu sırasıyla Türkmenistan (%139), Özbekistan (%118), Azerbaycan (%88), Türkiye (%62), Kırgızistan (%37) ve KKTC nin (%7) izlediği görülmektedir. İncelenen bu devletlerin tarıma elverişli alanlarına ilişkin bazı istatistiklerini gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 4).

6 30 Resim 4: Ülkelerin Tarıma Elverişli Alanları ve Oranlarını Gösterir Grafikler (Kaynak: Resim 4 te verilen grafiklerden, bu ülkelerin tarıma elverişli alanların oranları açısından %79.6 lık oranla ilk sırada Kazakistan ın olduğu, bu ülkeyi sırasıyla Türkmenistan (%68.9), Özbekistan (%59.6), Azerbaycan (%55.1), Kırgızsistan (%52.8), Türkiye (%49) ve KKTC nin (%41.7) takip ettiği görülmektedir. Kişi başına tarıma elverişli alan açısından dekarla (da) ilk sırada Kazakistan ın geldiği, bu ülkeyi sırasıyla Türkmenistan (62.97 dekar), Kırgızistan (17.77 da), Özbekistan (8.96 da), Türkiye (4.90 da), Azerbaycan (4.89 da) ve KKTC nin (4.46 da) izlediği görülmektedir. İncelenen bu devletlerin tarımsal ürünlerin toplam ihracat ve ithalat içindeki paylarını gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 5).

7 31 Resim 5: Ülkelerin Tarımsal Ürünler Açısından İhracat ve İthalat Rakamları İle Oranlarını Gösterir Grafikler (Kaynak: Resim 5 te verilen grafiklerdeki verilerden, bu ülkelerin kişi başına tarımsal ürün ihracatı açısından 244 US$ ile ilk sırada KKTC nin geldiği, 210 US$ ile 2. sırada Türkiye nin bulunduğu, daha sonra da sırasıyla Kazakistan (157 US$), Azerbaycan (91 US$), Türkmenistan (60 US$), Özbekistan (41 US$) ve Kırgızistan ın (38 US$) geldiği görülmektedir. Kişi başına tarımsal ürün ithalatı bakımından 473 US$ ile ilk sırada yine KKTC nin geldiği, bu ülkeyi sırasıyla Kazakistan (254 US$), Türkiye (169 US$) Azerbaycan (161 US$), Kırgızsitan ın (148 US$) Türkmenistan (84 US$) ve Özbekistan ın (46 US$) takip ettiği görülmektedir. Tarımsal ürünlerin toplam ihracattaki payı bakımından ilk sırada KKTC nin (%63.5) olduğu, bu ülkeyi sırasıyla Kırgızistan (%12.1), Türkiye (10.9), Özbekistan (8.3), Azerbaycan (%4.6), Kazakistan (%3.1) ve Türkmenistan ın (%1.9) takip ettiği; tarımsal ürünlerin toplam ithalattaki payı açısından ilk sırada Kırkızistan ın (%17.3) bulunduğu, bu ülkeyi sırasıyla Azerbaycan (%13.1), Özbekistan (10.8), KKTC (%8.7), Kazakistan (%8.6), Türkiye (5.5) ve Türkmenistan ın (%3.6) takip ettiği görülmektedir. Tarımsal ürünlerde ihracatın ithalatı karşılama oranlarına bakıldığın da ise %124.2 ile Türkiye nin ilk sırada yer aldığı ve bu açıdan yeterli tek ülke olduğu, Türkiye nin ardından sırasıyla Özbekistan (%90.4), Türkmenistan (%71.5), Kazakistan (%61.7), Azerbaycan (%56.7), KKTC (%51.5) ve Kırgızistan ın (%26) geldiği görülmektedir. İncelenen bu devletlerin hayvan varlıklarını gösteren grafikler aşağıda verilmiştir (Resim 6).

8 32 Resim 6: Ülkelerin Çiftlik Hayvanı Varlıklarını Gösterir Grafikler (Kaynak: Resim 6 da verilen grafiklerden, bu ülkelerin 100 kişiye düşen hayvan sayılarına bakıldığında; sığır sayısı bakımından ilk sırada 42.8 baş ile Türkmenistan ın geldiği, bu ülkeyi sırasıyla Özbekistan (35.5 baş), Kazakistan (33.2 baş), Azerbaycan (25 baş), Kırgızistan (24.5 baş), KKTC (21.7 baş) ve Türkiye nin (18.1 baş) takip ettiği; koyun sayısı bakımından baş ile ilk sırada yine Türkmenistan ın daha sonra ise sırasıyla Kazakistan (86.2 baş), Kırgızistan (82.8 baş), Azerbaycan (81.8 baş), KKTC (79.9 baş), Özbekistan (48.7 baş) ve Türkiye nin (39.6 baş) geldiği; keçi sayısı bakımından 42.8 baş ile yine Türkmenistan ın geldiği, daha sonra ise sırasıyla KKTC (32.5 baş), Kırgızistan (15.3 baş), Kazakistan (13.4 baş), Türkiye (13.2 baş), Özbekistan (10.6 baş) ve Azerbaycan ın (6.7 baş) geldiği; toplam tavuk ve etlik piliç sayısı bakımından 3050 adet ile KKTC nin ilk sırada olduğu, bu ülkeyi sırasıyla Türkiye (373 adet), Türkmenistan (298 adet), Azerbaycan (249 adet), Kazakistan (184 adet), Özbekistan (170 adet) ve Kırgızistan ın (64 adet) takip ettiği; arı kolonisi/kovanı sayısı bakımından ise 9 koloni ile ilk sırada Türkiye nin yer aldığı, daha sonra sırasıyla KKTC (5.4 koloni), Azerbaycan (2.5 koloni), Kırgızistan (1.6 koloni) ve Özbekistan ın (1.1 koloni) geldiği,

9 33 Türkmenistan ve Kazakistan ın ise arı kolonisi varlığı ile ilgili herhangi bir istatistik olmadığı görülmektedir. Sonuç Yapılan tüm bu değerlendirmeler sonucunda; incelenen 7 modern Türk Cumhuriyeti içinde yüzölçümü bakımından ilk sırada Kazakistan ın ( km 2 ) son sırada Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KTTC) nin (3.355 km 2 ); toplam nüfus bakımından ilk sırada Türkiye nin (79 milyon) son sırada KKTC nin (314 bin), nüfus yoğunluğu bakımından ilk sırada Azerbaycan ın (113 kişi/km 2 ) son sırada Kazakistan ın (6 kişi/km 2 ), kırsal nüfusun toplam nüfusa oranı bakımından ilk sırada Özbekistan ın (%63.4) son sırada Türkiye nin (%25.9), tarıma elverişli alanın ülke yüzölçümüne oranı bakımından ilk sırada Kazakistan ın (%79.6) son sırada KKTC nin (%41.7), kişi başına tarıma elverişli alan bakımından ilk sırada Kazakistan ın ( dekar/kişi) son sırada KKTC nin (4.46 dekar/kişi), kişi başına milli gelir bakımından ilk sırada KKTC nin ( US$) son sırada Kırgızistan ın (1120 US$), kişi başına toplam ihracat bakımından ilk sırada Kazakistan ın (5119 US$) son sırada Kırgızistan ın (317 US$), kişi başına toplam ithalat bakımından ilk sırada KKTC nin (5412 US$) son sırada Özbekistan ın (422 US$), toplam ihracatın ithalatı karşılama oranı bakımından ilk sırada Kazakistan ın (%173) son sırada KKTC nin (%7), tarımsal ürünlerin toplam ihracat içindeki payı bakımından ilk sırada KKTC nin (%63.5) son sırada Türkmenistan ın (%1.9), tarımsal ürünlerin toplam ithalat içindeki payı bakımından ilk sırada Kırgızistan ın (%17.3) son sırada Türkmenistan ın (%3.6), tarımsal ürünlerde ihracatın ithalatı karşılama oranları bakımından ilk sırada Türkiye nin (%124.2) son sırada Kazakistan ın (%26), 100 kişiye düşen hayvan sayıları içinde sığır sayısı bakımından ilk sırada Türkmenistan ın (42.8 baş) son sırada Türkiye nin (18.1 baş), koyun sayısı bakımından ilk sırada Türkmenistan ın (260.5 baş) son sırada Türkiye nin (39.6 baş), keçi sayısı bakımından ilk sırada Türkmenistan ın (42.8 baş) son sırada Azerbaycan ın (6.7 baş), tavuk ve etlik piliç sayısı bakımından ilk sırada KKTC nin (3.050 adet) son sırada Kırgızistan ın (64 adet), arı kolonisi/kovanı sayısı bakımından ilk sırada Türkiye nin (9 koloni) son sırada ise Özbekistan ın (1.1 koloni) olduğu görülmüştür. KAYNAKÇA Doğan, Zeki, Arslan, Seçkin, Berkman, Ali Nuri (2015), Türkiye de Tarım Sektörünün İktisadi Gelişimi ve Sorunları: Tarihsel Bir Bakış, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1): FAO (Food and Agriculture Organization of United Nations), Erişim: ( ). FAO (Food and Agriculture Organization of United Nations), Erişim: ( ). KKTC Devlet Planlama Örgütü, Erişim: ( ). KKTC Şehir Planlama Dairesi, Erişim: ( ). KKTC Tarım ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, İstatistikler, Erişim: ( ). KKTC Ticaret Dairesi, Dış Ticaret İthalat ve İhracat İstatistikleri-2013, Erişim: ( ). Statistics Times, Top Statistics, Erişim: ( ). Wikipedia (The Free Encyclopedia), Erişim: by_gdp_(nominal) ( ). Wikipedia (The Free Encyclopedia), Erişim: ( ).